Салық салынатын табыс
М А З М Ұ Н Ы
бет
Кіріспе 5
І. Кәсіпорындағы қысқа мерзімді міндеттемелердің теориялық 7
негіздері
1.1 Қысқа мерзімді міндеттемелердің экономикалық мазмұны 7
1.2 Бюджетпен және банк ұйымдарымен есеп айырысу операцияларының 11
негізі
1.3 Кәсіпорынның қаржылық есеп берудің ұлттық стандарттарының 21
теориялық негіздері
2. Каспий Мұнай Құрлыс АҚ-ның қысқа мерзімді міндеттемелер 29
есебін ұйымдастыру
2.1 Кәсіпорынның жалпы экономикалық көрсеткіштері және есеп 29
саясаты
2.2 Бюджетпен және бюджеттен тыс мекемелермен бухгалтерлік есепті 39
ұйымдастыру
2.3 Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу есебі 49
2.4 Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу есебін 53
ұйымдастыру
3. Қысқа мерзімді міндеттемелердің аудиті және есебін жетілдіру 58
жолдары
3.1 Кәсіпорынның аудиторлық қызмет теориясының негіздері 58
3.2. Қысқа мерзімді міндеттемелердің аудиті 61
3.3 Кәсіпорын қызметінің тиімділігін жақсарту жолдары 66
Қорытынды 75
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 77
Қосымшалар 78
КІРІСПЕ
Еліміздің даму кездерінің қай сатыларында болмасын дамудың объективті
экономикалық заңдылықтарын анықтау және ол заңдылықтарды пайдалану
шараларын дұрыс белгілеу үшін есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы
зор.
Бухгалтерлік есеп және есеп беру мәліметтері шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел
басқару үшін, экономикалық жоспарлар жасап, оның орындалуын бақылау үшін
қолданылады.
Қаржылық есептілік, аудиттің маңызды объектісі болып табылады, ол оның
мәліметтерінің дұрыстығын анықтау үшін арналған. Аудит ғылымның жаңа саласы
ретінде пайдаланылып, оның теориялық және практикалық бағыттарын дамыту
қажет етеді.
Елімізде 1997 жылы 1 қаңтардан бастап 2003 жылдың 1 қаңтарына дейін
қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттары басшылыққа алынып келді, 2003
жылдың 1 қаңтарынан бастап қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарын
қабылдадық. 2004 жылы бухгалтерлік есеп методология департаменті қаржылық
есеп беру ұлтық стандарты жасақталынды. Қаржылық есеп бере екі бөліммнен
түрады. Бірінші бөлім жеке кәсіпкерлер және орташа кәсіпорындарға арналған,
екінші бөлімі Қазақстан территориясындағы үлкен кәсіпорындарға және
шетелдік серіптестік ұйымдарға арналған. 2008 жылдың 1 қаңтарынан бастап
барлық қаржылық шаруашылық қызметке ие Қазақстандағы кәсіпорындар қаржылық
есеп берудің ұлттық стандарттарына көшті.
Кәсіпорын қаржылық – шаруашылық қызметті жүргізу кезінде қызқа мерзімді
міндеттемелері пайда болады. Себебі, бюджетпен, банктік ұйымдармен есеп
айырысу, жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу, жұмысшылар мен
қызыметкерлерге еңбекақы төлеу сияқты міндеттемелері туындайды.
Қысқа мерзімді міндеттемелерге 12 айдың ішінде өтелуі тиіс кредиторлық
берешектер жатады.
Ағымдағы міндеттемелерді ашып көрсеткен кезде, кредиторлардың талабы
бойынша төленуге тиісті міндеттемелер мен есепті күннен кейінгі бір жылдың
ішінде өтелуге тиісті қыскқа мерзімді міндеттемелердің бөлігін қоса
алғанда, мынадай баптар ашылуы тиіс: қысқа мерзімді несиелер; салықтар
бойынша берешек; төлеуге арналған дивиденттер; жұмысшылар мен
қызыметкерлерге еңбекақы төлеу; жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп
айырысу.
Экономиканың қай саласындағы болмасын шаруашылық субъектілер мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жасауға, өндіріс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, өндірісті ұлғайтуға, өндіретін өнімнің өзіндік
құнын төмендетуге және де қоршаған ортаны сақтап, оған зиян келтірмеуге
мүдделі.
Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсаты - Маңғыстау облысы Форт – Шевченко
қаласындағы Каспий Мұнай Құрлыс Ационерлік Қоғам материалдары негізінде
қысқа мерзімді міндеттемелердің бухгалтерлік есепбін ұйымдастыруды және
талдаудауды тану.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей сұрақтар қарастырылды:
1. Қысқа мерзімді міндеттемелердің мазмұны және олардың жіктелуі;
2. Несие операцияларының негізі және оның түрлері;
3. Бюджетке түсетін салық және салық салу түрлері және оның есебін
ұйымдастыру;
4. Еңбекақы түрлері және есебінің жүргізілуі;
5. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуын ұйымдастыру;
6. Қысқа мерзімді міндеттемелер аудитінің жүргізілуі;
7. Кәсіпорындағы қысқа мерзімді міндеттемелердің бухгалтерлік есебін
ұйымдастырудың жетілдіру жолдары
Дипломдық жұмыс: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылғын
әдебиеттер тізімінен тұрады. Әр бөлім бөлімшелерден құралған:
бірінші бөлімде, кәсіпорынның қысқа мерзімді міндеттемелерінің
ұйымдастырылу тәртібі, мазмұны көрсетілген;
екінші бөлімінде, бюджетке түсетін салық және салық салу түрлері және
оның есебін ұйымдастыру, еңбекақы түрлері және есебінің жүргізілу,
жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуын ұйымдастыру;
үшінші бөлімде, ағымдағы міндеттемелердің аудиті, аудиторлық тексеру
түрлері және міндеттемелердің есебін жетілдіру жолдары көрсетілген.
І. Кәсіпорындағы қысқа мерзімді міндеттемелердің теориялық негіздері
1.1 Қысқа мерзімді міндеттемелердің экономикалық мазмұны
Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің шаруашылық қызметі барысында
меншікті капиталдарымен қатар басқа қатыстырылған (тартылған) капиталдарды
да қолданады. Бұл қатыстырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер
деп аталады. Кез келген өндіріспен айналысатын ұйым сол өнімді өндіру үшін
қажетті шикізаттар мен материалдар алғаны үшін жабдықтаушы – мердігерлердің
алдында міндетті болса, саудамен айналысатын ұйымдар өзінің сататын
тауарларын жеткізіп беруші, яғни қызмет көрсетуші ұйымның алдында қарыз
болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де немесе саудамен де айналыспайтын
кәсіпорындардың өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшылары мен
қызметкерлеріне олардың істеген еңбегң үшін, сондай - ақ бюджетке түрлі
салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндетемесі болуы мүмкін. Қазіргі
таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемелерден, шет
елдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырып жатқан, сондай –
ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі
болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан ұйымдар көптеп кездеседі.
Осы айтылған міндеттемелер есебі бухгалтерлік есептегі ең негізгі, яғни қай
саладағы болмасын кәсіпорындардың көкейкесті мәселелері екендігі сөзсіз.
Кәсіпорындардағы міндеттемелердің есебі типтік шоттар кестесінің
міндеттемелер деп аталынатын бөлім шоттарында есептеліп жүргізіледі.
Міндеттеме – бұл бір тұлғаның (борышкер) нақты әрекетпен басқа
тұлғаның (кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе
міндеті. Борышқордың нақты әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты
орындау, ақша төлеу және басқалар, әйтпесе белгілі бір әрекеттен тартыну
(бас тарту) ал кредит беруші борышқорынан өз міндетін орындауын талап етуге
құқылы.
Міндеттеме өткен кезең оқиғасынан пайда болған субъектінің берешегі.
Бұл берешекті реттеу (жою) экономикалық пайдасы мол ресурстар (ақшалай
қаражаттар) ағынына әкеп соғады. Міндеттеме сомасы болашақтағы барлық
ақшалай төлемдердің ағымдағы құны ретінде өлшенеді. Міндеттемелерді реттеу
мынадай тәсілдермен іс жүзіне асырылады:
- ақшалай қаражатпен төлеу;
- активтерді табыстау;
- қызмет ұсыну;
- міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыру;
- міндеттемені капиталға аудару;
Міндеттеме ағымдық (қысқа мерзімді кредиттік берешек ол операциялық
кезеңдерде немесе есептелетін күннен 12 айдың ішінде өтеледі) және ұзақ
мерзімді (төлеу мерзімі бір жылдан көп) болып жіктеледі.
Ағымдағы міндеттемелерді ашып көрсеткен кезде, кредиторлардың талабы
бойынша төленуге тиісті міндеттемелер мен есепті күннен кейінгі бір жылдың
ішінде өтелуге тиісті қысқа мерзімді міндеттемелердің бөлігін қоса алғанда,
мынадай баптар ашылуы тиіс: қысқа мерзімді несиелер; салықтар бойынша
берешек; төлеуге арналған дивиденттер; жұмысшылар мен қызыметкерлерге
еңбекақы төлеу; жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу.
Кәсіпорын өз өндірісінің тиімді және ырғақты жұмысын қамтамасыз ету
үшін өзінің материалдық – техникалық базасын жасайды, яғни өндіріске қажет
қорларын құрайды. Кәсіпорынды жабдықтау экономикалық және әлеуметтік даму
жоспарларына сәйкес жүргізіледі. Кәсіпорын өзінің ұдайы өндірісін
қамтамасыз ету үшін өнім шығарушы кәсіпорындармен немесе делдалдық
ұйымдармен келісім шартқа отырады.
Өнім жеткізушілермен есеп айырысу есебі арнайы нысандағы журналда,
машинограммада немесе тізімдемеде әрбір шот – фактурасы немесе төлем талап
тапсырмалары бойынша жүргізіледі, ал бұл өз кезегінде әрбір құжат бойынша
есеп айырысуларды бақылап отыруға мүмкіндік береді.
Келіп түскен шот – фактураларды алдымен Келіп түскен жүктер есеп
журналына тіркейді. Қоймаларға құндылықтардың түсуіне қарай журналда кіріс
құжаттары бойынша есепке алынады да, қоймаға босалқы қорлардың немесе
түспеген жүктерді іздестірумен байланысты сұрау салудың нәтижесінде алынған
деректер негізінде келіп түскен күнін жазып қояды. Журнал бойынша сондай –
ақ жол үстіндегі материалдық құндылықтардың сомасы бақыланады. Журналға
жабдықтау бөлімінің тауарлы – көлікті ілеспесі (накладнойы), кіріс
ордерлері, материалды қабылдау туралы актілері негізінде кәсіпорын
қоймасына материалдық құндылықтардың түсуіне қарай жазып отырады. Ескерту
бағасына шоттың төленуі, акцептен бас тарту немесе ішінара акцептелген
сомасы немесе басқалары жөніндегі мағлұматтар жазылады. Журналға тек
акцептелген шот – фактурасы ғана жазылады.
Есеп журналы бойынша тіркеу номерін көрсете отырып, түскен жүктердің
акцептелген шоттары бухгалтерияға беріледі. Осында олардың деректерін
жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі есебі журналға
жазылады, ал ол үшін кезең бойынша жүреді.
Бірінші кезеңде журналға акцептелген шот – фактура және басқа да есеп
айырысу құжаттары келіп түскен кездегі жазулар жазылады. Бұл ретте тіркеу
нөмірі мен төлем тапсырмаларының нөмірі, жабдықтаушының атауы, шот –
фактурадағы акцептің сомасы жазылады.
Екінші кезеңде журналда қоймадан бухгалтерияға келіп түскен кіріс
құжаттары (кіріс ордерлері, тауарлы – көліктік құжаттары, материалдар
қабылдау туралы актілері) негізінде жазылады. Журналда осы құжаттардың
номерлері келіп түскен құнділіқтардың есептік немесе келісім шартта
көрсетілген бағасы бойынша алынған құны және тауарлы материалдық
құндылықтар немесе өндіріс шығындары есебі бойынша жекелеген шоттар шегінде
төлем талап – тапсырмаларына сәйкес алынған нақты құны бойынша көрсетіледі.
Кіріс құжаттары мұқият тексерілуі және төлем тапсырмаларындағы
материалдық құндылықтар санына сәйкес келуі тиіс. Егер жүктерді қабылдау
кезіндегі жабдықтаушының немесе көлік ұйымының кінәсінен құндылықтардың
жетіспейтіні немесе бұзылуы анықталады. Осы кезде келісім – шарт бойынша
талап сомасы 1% мөлшерінде өтеледі.
Сондай – ақ журналда жұмыстар мен қызметтер берушілермен есеп
айырысулар есебі бойынша операциялар да көрсетіледі. Жұмысты орындағаны
немесе қызметті көрсеткені үшін берілген шот – фактура мәліметтері журналға
жазылған кезде, оның не үшін берілгені көрсетіледі.
Үшінші кезеңде журналда шот – фактурасының төленгені көрсетіледі. Төлем
туралы белгілер банктегі есеп айырысу және басқа да шоттар бойынша
үзінділері (көшірмелері) бойынша расталады. Айдың аяғында журналдың
жиынтығы есептелінеді және төленбеген шоттар бойынша қалдықтары шығарылады.
Жабдықтаушыламен есеп айырысулар есебі жөніндегі журналда ай аяғында
талданған қалдықтар көрсетіледі. Талдама есептің құрылымы негізінен
жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі қалдықтар
туралы мағлұмат алуды қамтамасыз ету үшін және есеп айырысуын жедел бақылау
үшін мына төмендегі топтардан қалыптасады, атап айтсақ: төлеу мерзімі
келмеген есеп айырысулар жөніндегі жабдықтаушылардың құжаттарынан;
фактураланбай қалған жабдықтардан; мерзімінде төленбеген есеп айырысу
құжаттары бойынша жабдықтаушылардан.
Талдамалық деректер вексельдер бойынша берешектерді анықтама түрінде
көрсетеді: төлем мерзімі келмеген, төлем мерзімі өткен вексельдер бойынша,
жолдағы материалдар.
Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысудың есебі. Жалақының
түрлері, еңбекақы төлеудің нысандары мен жүйелері.
Жалақы екі түрге бөлінеді:
➢ негізгі;
➢ қосымша.
Негізгі – бұл қызметкерлерге нақты жұмыспен өтеген уақыты үшін,
орындаған жұмыстары мен өнеркәсіптік өнімдерінің саны мен сапасы үшін
белгіленген бағалаулар мен қызметақы бойынша есептелетін жалақы. Негізгі
жалақының құрамына кіретіндер:
А) жұмыс істеген уақытына тарифтік ставкалар, қызметақы, кесімді
бағалаулар немесе орташа табыстар бойынша есептелген жалақы;
Б) қызметпен өткерген жылдар үшін үстеме;
В) жұмыс жағдайының өзгеруіне байланысты кесімді ақы алушыларға қосымша
қызмет;
Г) кесімді ақыалушыларға үдемелі ьағалаулар бойынша қосымша ақы;
Д) ақшалай және натуралды сыйақылар және сыйақы берудің бекітілген
тәртібіне сәйкес төленген сыйақылар, қосымшалар;
Е) мерзімнен тыс уақыттағы жұмыс үшін қосымша ақы;
Ж) түндегі жұмыс үшін қосымша ақы;
И) жұмысшының кінәсі жоқ тұрып қалуға төлемдер.
Қосымша – бұл қызметкердің кәсіпорында жұмыс жасамаған уақытына ҚР
заңдарына сәйкес есептелетін жалақы.
Қосымша жалақының құрамына кіретіндер:
А) балаларын тамақтандырушы аналардың жұмысындағы үзіліс уақытына
төлем;
Б) жасөспірімдердің жеңілдік сағаттарына төлем;
В) мемлекеттік және қоғамдық міндеттемелерді орындауға жұмсалған жұмыс
уақытына төлем;
Г) негізгі және қосымша демалыстар уақытына төлем;
Д) пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы;
Е) шыққанда берілетін жәрдемақы.
Қызметкерлер жалақыдан басқа әлеуметтік сақтандыру қаражаттары есебінен
еңбекке уақытша жарамсыздық жөніндегі жәрдемақыны алады.
Негізгі және қосымша жалақылар жалақы қорын құрады. Жалақы қорының
құрамына жалақының барлық түрлері, әртүрлі сыйақылар, үстемелер, қосымша
ақылар, заңға сәйкес қызметкердің жұмыс жасамаған уақытына есептелген ақша
сомаларын қоса алғанда, ақшалай немесе натуралды нысанда есептелген жеке
әлеуметтік жеңілдіктер қосылады.
Кәсіпорынның жоспарымен белгіленген, жалақы төлеу шығыстарының сомасы
жалақының жоспарлы қоры деп аталады. Ал есепті кезеңде қызметкерлерге нақты
төленуге тиіс жалақының сомасы кәсіпорындағы жалақының есептік қоры деп
аталады.
Бухгалтерлік есепте еңбекақы төлеудің 2 нысаны бар:
1 – нысаны – мерзімдік;
2 – нысаны – кесімді.
Мерзімдік нысан кезінде еңбекақы төлеу жұмыспен өтелген уақыттағы
тарифтік ставкалар немесе қызметақылар бойынша жүргіледі. Еңбекақы төлеудің
мерзімдік нысаны мынадай жағдайларда қолданылады:
➢ Жұмысшы өнім шығарудың артуына тікелей әсер ете алмайды;
➢ Кесімді бағалауға қажетті шығарылымның көрсеткіштері толық емес;
➢ Жұмыс уақытын пайдалануға қатаң бақылау ұйымдастырылған, нақты жұмыспен
өтеген уақытына қатаң есеп жүргізіледі;
➢ Жұмысшыларды дұрыс тарифтендірген кезде, яғни жұмысшының біліктілігі
орындалатын жұмыстың разрядына сәйкес келуі;
➢ Қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін.
Мерзімді еңбекақы жай және мерзімді – сыйақылар болып бөлінеді.
Жай мерзімдік еңбекақы тек жұмыспен өтелген уақытпен және қызметкердің
тарифтік ставкасымен немесе қызметақысымен анықталады. Практикада осы
табыстарды есептеудің үш түрлі әдіс қолданылады:
А) сағаттық;
Б) күндік ақы;
В) айлық ақы.
Мерзімдік – сыйақылық еңбекақы кезінде тек нақты жұмыспен өтелген уақыт
қана ескеріліп қоймай, сондай – ақ еңбектің соңғы нәтижесі ескеріледі.
Кесімді еңбекақы шығарған өнімін ескеруге болатын жұмыскерлерге ғана
қолданылады. Бұл нысанда еңбекақы төлеудің 5 жүйесі бар:
1. Тікелей кесімді жүйе;
2. Кесімді – сыйақылық жүйе;
3. Ілгерішіл – кесімді жүйе;
4. Жанама – кесімді жүйе;
5. Аккордық жүйе.
Тікелей кесімді төлемде жалақының мөлшері тек шығарылған бұйымның саны
мен өнім бірлігі үшін белгіленген бағалауға тәуелді болады.
Кесімді – сыйақылық төлемде кесімді жалақы сомасынан басқа, белгілі бір
сандық және сапалық көрсеткіштерге қол жеткезгені үшін сыйақы есептейді.
Ілгерішіл – кесімді төлемде өндірілген өнімді белгіленген нормалар
шегінде тікелей бағалаулар бойынша төлем көзделген. Ал нормадан тыс
бұйымдарды шығару көтермеленген бағалаулар бойынша төленеді.
Жанама – кесімді жүйе жабдықтарға және жұмыс орындарына қызмет
көрсетуші жұмыскерлердің еңбек өнімділігін өсіруге ынталандыру үшін
қолданылады. Мұндай жұмыскерлердің еңбегі олар қызмет көрсететін негізгі
жұмысшылар өндіретін өнімнің есебінен жанама – кесімді бағалаулар төленеді.
Аккордтық жүйеде орындалатын жұмыстың көлемі алдын ала белгіленіп,
бағалау белгіленеді. Жұмыс орындалу мерзімін көрсету арқылы бағаланады.
Жұмысты орындауға наряд жазылады да, онда табыстың жалпы сомасы, жұмысты
аяқтау мерзімі, көрсеткіштер мен сыйақының мөлшері көрсетіледі. Бұл құрылыс
саласында жиі қолданылады.
1.2 Бюджетпен және банк ұйымдарымен есеп айырысу операцияларының негізі
Салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің
міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргізіледі.
Салық кодексі республикалық және жергілікті бюджетке түсетін
салықтарды, алымдар мен салымдарды және басқа да міндетті төлемдерді
белгілейтін, Қазақстан Республикасы заңдарымен реттелетін кеден баж салығы,
алымы мен төлемдері мәселелерін қоспағанда, Қазақстан Республикасындағы
барлық салықтық қатынастарды реттейтін бірден – бір заңды құжаты болып
табылады.
Салық кодексі салықтардың толық тізімін, оларды есептеу тәртібін, салық
салу объектілерін, салықтың негізгі түрлері бойынша төлеушілерін анықтайды.
Салықтар, алымдар мен басқа да міндетті төлемдер деп Кодексте белгіленген
тәртіпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіне төлеушілерден
аударылған (бөлінген) құжаттарды айтамыз.
Салықтарды, алымдарды және басқа да міндетті төлемдерді енгізу және
аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан Республикасы заң органдарының
өкілеттілігіне жүктелген. Бұл кезде: салық салынатын объектісі және салық
салумен байланысты объектілері: мүлік және әрекеті болып табылады, егер де
олар бар болса, онда салық төлеушінің міндеттемесі де пайда болады.
Салық базасы деп – құқықтық, физикалық базасын айтады және салық салу
объектісіне басқа да сипаттамасы бойынша салық салуға жатуы мүмкін. Салық
базасының негізінде салық сомасы және басқа да төлеулердің мөлшері
анықталады.
Салық мөлшерлемесі – салық базасының өлшем бірлігіне есептелген салық
деңгейі болып табылады. Салық мөлшерлемесі пайыздық немесе абсолюттік
сомасы бойынша салық базасының өлшем бірлігіне қарап белгіленеді.
Салық кезеңі – бұл уақыт кезеңі, әрбір салық түріне және салық
кодексінің басқа да міндетті төлемдеріне қолайлы етіп белгіленеді, сол
кезең біткеннен кейін салық базасы анықталынып бюджетке төленуге жататын
салық басқа да міндетті төлемдерде есептелінеді.
Қазақстан Республикасындағы салық заңы – мүліктің кірістелген және
тауарды сату мақсатында жөнелтілген, қызметтің көрсетілген, жұмыстың
атқарылған кезеңімен есептелген шығысы мен төленген табысының кезеңіне
қарамастан, салықтық есептің әдісіне орап есептеу әдісі бойынша құрылады.
Қазақстан Республикасында әрекет етіп тұрған салықтар мен басқа да
бюджетке төленетін міндетті төлемдердің сызбасы төменде көрсетілген.
Корпоративтік табыс салығының салық салынатын негізгі объектісі салық
салынатын табысы болып табылады, оның деңгейі жылдық табыс жиынтығы мен
шегерімнің арасындағы айырмасы арқылы анықталады:
Салық салынатын = Жылдық табыс – Шегерімдер
табыс жиынтығы
Жылдық табыс жиынтығына: жөнелтілген өнімдер, атқарылған жұмыстар,
көрсетілген қызметтер және де басқа да операциялар үшін, салық төлеушінің
алуына жататын ақшалай немесе басқа қаражаттар, өзара есеп айырысу ретінде
үшінші тұлғаларға жіберілген, тікелей, не жанама түріндегі шығындарды
өтеуге жіберілген қаражаттар кіреді.
Кәсіпкерлік қызметтен түсетін кірістерге: өнімді сатқаннан түсетін
кірістер; ғимараттарды, қондырғыларды сату кезінде құнының өсуінен, сондай
– ақ амортизациялауға жатпайтын активтерден инфляцияға, олардың құндарына
түзетулерді есепке алу барысында түскен кірістер, соның ішінде: проценттер
бойынша кіріс; дивиденттер; ақысыз алынған мүліктер мен ақша қаражаттары;
мүліктерді жалға беруден түсетін кірістер; рояльти; мемлекеттен және басқа
да заңды тұлғалардан алынған жәрдем ақшалар; кәсіпкерлік қызметтен немесе
оның қызметін шектеуден алынған кірістер; қарыздарды есептен шығарудан
түсетін кірістер және тағы басқалары жатады.
Кесте 1.
Корпоративтік табыс салығының көрсеткіштері
Корпоративтік табыс Салық салынатын объектілер Салық Салықтық
салығын төлеушілер мөлшерлемкезең
есі
Заңды тұлға, ҚР Салық салынатын табыс 30 % Календарлы
Резиденттері қ жыл
Төлем көзінде алынатын 15%
табысқа салынатын салықтар
Заңды тұлға, ҚР Салық салынатын табыс 10% Календарлы
резиденттері, олар үшін қ жыл
жер өндірістің негізгі
құралы б.т.
ҚР тұрақты ұйымдар Салық салынатын табыс 30% Календарлы
арқылы, қызметін жүзеге қ жыл
асыратын резиденттер емес
заңды тұлғалар
Таза табыс 15%
ҚР-да төлем көзінде Төлем көзінде алынатын 15% Календарлы
табылатын резиденттер табысқа салынатын салықтар: қ жыл
емес заңды тұлғалар марапаттау қатысу үлгісінен
алынған табыстар,
дивиденттер
тәуекелділіктен сақтандыру 10%
келісім шарты бойынша
төленетін, сақтандыру
пайдасы;
тәуекелділіктен қайта 5%
сақтандыру келісім шарты
бойынша төленетін
сақтандыру пайдасы;
халықаралық тасымалдауда 5%
транспорттық қызмет
көрсеткеннен түскен табыс;
басқа да табыстар; 20%
Төлем көздерінен ұсталатын салықтар. Төлем көздерінен ұсталатын
салықтар 15% мөлшерлемесі бойынша төлем көзінен ұсталатын табыстардың
қатарына:
- дивиденттер;
- депозиттер бойынша марапаттаулар (жеке тұлғалардың банкке және
ұйымдарға салған салымдары бойынша төленетін депозиттері және ҚР ҰБ
лицензиясын алып банктің кейбір операцияларын жүзеге асырғаны үшін
төленетін депозиттері кірмейді);
- ұтыс;
- заңды тұлғалардың төлейтін марапаттау сомасы (банк – резидент,
зейнетақы жинақтау қоры, төлейтін марапаттау сомасы кірмейді);
- бағалы қағаздарды шығарғаны үшін төленетін марапаттау сомасы.
Егер де ұтыстардан, марапаттаудан табыс салығы ұсталса және оларды
растайтын құжаттары болса, онда олар корпоративтік табыс салығының зачетына
жатқызылады.
Резидент емес заңды тұлғалардың таза табысынан 15% мөлшерлемесінде
салық ұсталынады. Олардың таза табысы салық салынатын табыс пен
корпоративтік салық сомасының айырмасынан шығады.
Төлем көзінен алатын табысына салынатын салықтар. Төлем көзінде
салынатын салық төлеушінің табысына алынады, олардың қатарына:
- еңбеккерлердің табысы. Төлем көзінде табыс салынатын, еңбеккерлердің
табысына жұмыс берушілердің ақшалай немесе заттай нысанында есептеген
жалақысы жатады, оған әрекет етіп тұрған салық заңында қарастырылған, салық
шегерімін азайтатын самасы, материалдық олжасы, әлеуметтік және материалдық
олжасы, әлеуметтік және материалдық игілік тағы басқа табыстары кіреді.
Қосылған құн салығы. Бұл өндіріс процесіне және тауардың (жұмыстың,
қызметтердің) айналысына қосылған, сату айналысына салынатын құн бөлігінің
бюджетке аударылатын, қосылған құны салығыболып табылады, сондай – ақ ҚР –
ның аумағына тауарларды импорттау кезінде жасалатын аударымдар. Бюджетке
төлеуге жататын қосылған құн салығы тауар айналымына қосылған құннан,
орындалған жұмыстан, көрсетілген қызметтен ұсталынады. Қосылған құн
салынатын объектілері болып, салық салынатын импорт болып табылады.
Сондай – ақ еңбекақы заттай түрде төленген жағдайда берілетін
тауарлардың құнына қосылған құнға салынатын салық енгізіледі.
Салықтан босатылған тауарлардан басқа, сырттан әкелінетін тауарларға
салық салынады. Қазақстан Республикасының қатысуымен жасалған халықаралық
шарттарды түсті және қара металлдардың сынығын қоспағанда, тауарлардың
экспортына нольдік мөлшерлеме бойынша салық салынады.
Қосымша құнға салынатын салықтың мөлшерлілігі салық салынатын
айналымның 12% құрайды.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге жататын қосылған құн
салығының сомасы сатылған тауарға есептелген ҚҚС сомасы мен алынған тауар
үшін төлеуге жататын ҚҚС сомасының арасындағы айырмасынан шығады.
ҚҚС төлеушінің тауарды сатуы бойынша жасаған айналымына салық салынады
және ол салық салынатын айналым болып табылады. Салық Кодексімен
босатылғандар немесе ҚР өнімді сатудың орны болып табылмаса, онда олар
салық салынатын айналымға кірмейді. Салық салынатын айналымның деңгейін
қосылған құн салығының сомасына қоспай, тариф пен тараптардың мәмлесі
бойынша белгіленген бағасын қолдана отырып, тауардың сатылған құнын негізге
ала отырып анықтайды.
Қазақстан Республикасының аймағына сырттан келген тауарларға салық
салынады (ҚҚС босатылғаннан басқасы). Оларға салынатын салық деңгейі ҚР
кеден заңына сәйкес анықталады және оларға кеден құны да қосылады.
Акциздік салық – сатып алушы төлейтін тауардың бағасына немесе тарифіне
қосылатын жанама салық болып табылады.
Кесте 2.
Әлеметтік салық көрсеткіштері
Әлеуметтік салықты Салық салынатын Салық мөлшерлемесі Салық кезеңі
төлеушілер объектісі
ҚР заңды тұлға Еңбеккерлердің Шетел мамандарының Календарлық
резиденттері, ҚР ке келген табысынан-11% ай, әр тоқсан
тұрақты мекемелер табысы, ақшалай Қалған басқа барлықсайын есеп
арқылы өз да, заттай да еңбеккерлерден берумен бірге
қызметтерін жүзеге нысанындағы 20-7%
асырушы, резиденттер
еместер
Жеке нотариустар, Еңбекерлердің өзі үшін 3 айлық
адвокаттар саны, салық есептік көрсеткіші;
төлеушінің өзін Әрбір жұмыскер үшін
қоса есептегенде2 айлық есептік
көрсеткіші
Жеке кәсіпкерлер Айлық есептік
көрсеткіштен- 20%
Жер салығы. Салық салу мақсатында барлық жер ҚР – ның заң актілеріне
сәйкес арналым мақсатына және белгілі бір категорияға жататындығына қарап
қарастырылады.
Жер салығы олардың меншік құқын, тұрақты пайдалану құқын, уақытша тегін
пайдалану құқын растайтын құжаттардың негізінде есептелінеді және әр жылдың
1 қаңтарына жердің сапасы бойынша есебі мен мемлекеттің үлесі бойынша
мәліметін жер ресурстарын басқаратын өкілетті органдарға ұсынады.
Көлік құралдарына салынатын салық. Мемлекеттік есепте тұрған меншік
және меншікті сенімді басқаруға, шаруашылықты жүргізуге алынғандар және
жеке тұлғалар салық төлеушілер болып табылады.
Көлік құралдарына салынатын салық жыл сайын төленеді және ҚР заңдарымен
белгіленген кезінде төлем жасалады және олар көлік құралдарының қуатының әр
киловатынан алынатын айлық есептеу көрсеткіші бойынша алынады.
Кесте 3.
Мүлікке салынатын салық көрсеткіштері
Мүлік салығын Салық салынатын Салық мөлшерлемесі Салық кезеңі
төлеушілер объектісі
Заңды тұлға Салық салынатын Салық салынатын Календарлық
резиденттерінің объектісі: негізгі объектінің жылдық жыл
меншігіндегі құралдар және МЕА орташа құнының 0,1%
салық салынатын б.таб. Заңды және алынады:
объектілері жеке кәсіпкерлердің коммерциялық емес
балансында тұрған ұйымдардан,
объектінің әлеуметтік сферадан,
бухгалтерлік есеп кітапхана саласы мен
мәліметтері бойынша байланыстықызметтерд
анықталған орташа ен; мемлекеттік
жылдық қалдық құны ғылыми кадрлерді
аттестациялаудан;
Заңды тұлға
резидент
еместердің
меншігіндегі
салық салынатын
объектілері
Жеке Салық салынатын Салық салынатын
кәсіпкерлердің объектісіне, объектінің жылдық
меншігіндегі кәсіпкерлердің орташа құнынан 1%
салық салынатын меншігіндегі және мөлшерінде алынады.
объектілер меншігінде емес
мүліктер жатады:
үй-пәтер қорлары,
саяжайы, т.б.
аяқталмаған құрылыс
объектілері
Жеке тұлғалардың Салық мөлшерлемесін,
меншігіндегі салық салынатын
салық салынатын объектінің құнына
объектілері қарап, Салық Кодексі
белгілейді.
Салық салынбайтын объектісі болып:
➢ жер салығы салынатын объектілер;
➢ көлік құралдарының салығы салынатын объектілері;
➢ ҚР–ның Үкіметінің шешімімен консервацияға жатқызылған негізгі құралдары;
➢ мемлекеттік автомобиль жолдары;
➢ инвестициондық жобаның аясында пайдалануға берілген негізгі құралдар.
Несие – нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың
ажырамас элементінен білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен
қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес, олардың айырбас
сферасыннан іздеу қажет. Тауар айырбастау – бұл тауардың бір қолдан екінші
қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де осындай айырбас кезінде несиеге
байланысты қатынас туындайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бір санайтындар да аз
емес, несие – бұл ақшалай қаражаттың екі жақты қозғалысын, яғни қаражаттың
уақытша берілуін және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы – сол
қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейді, яғни қаражат: дотация,
субвенция, субсидия түрінде бірлесе, олар қайтарымсыз сипатқа ие.
Несие – бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) берілетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар аоасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және арқылы негізе пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналады.
Экономикалық категория ретінде, несие – кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қоын құру және олардың
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Қарыз алушы – бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік
қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздер
болғанымен де, олардың түсініктері әр түрлі. Мысалыға, кәсіпорын немесе
жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты
төлемдері кешігуі мүмкін, бірақ бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас
туындамайды. Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ
адамзаттық қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш – бұл өте ауқымды ұғым. Ал
қарыз алушы – бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымының элементіне
берілетін объекті де жатады. Беру объектісі – бұл құнның ерекше бөлігі,
яғни қарызға берілген құнды білдіреді.
Несиенің айналыс шғындарынан үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуын
несиенің экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық субъектілеріндегі
ақшалай қаражаттардың түсуі мен жүмсалуы арасындағы уақытша болатын
алшақтық кей жағдайларда қаржылай ресурстарға деген қажеттілікті
туындатады. Міне, сондықтан да мұндай жағдайлада қарыз алушылардың барлық
категориялары өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын
толтыру үшін несиені пайдаладанды. Бұл дегеніміз капитал айналымын
қамтамасыз етіп қана қоймай, айналыс шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік
жасайды.
Несиенің формалары және олардың жіктелуі. Несиенің формалары, оның
құрылымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік қатынастардың мәнімен тығыз
байланысты келеді.
Несиенің формасы – бұл несиелік қатынастар құрамының, т олардың негізгі
қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісін білдіреді.
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай
өзгерімен де, несиенің формасы сол күйінде сақталады.
Несиенің екі формасы бар: тауарлы және ақшалай. Мұндағы тауар түрінде
берілетін несиені – коммерциялық, ал ақша түріндегі несиені банктік деп
атайды.
Қалған несиенің түрлері осы екі форманың тәжірибеде қолданылуынан
туады. Коммерциялық несие – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға берген
тауарын білдіреді. Коммерциялық несие – бұл вексель айналысының пайда
болуына себеп болған, экономикадағы несиелік қатынастардың алғашқы формасы.
Несиенің бұл формасының басты мақсаты – тауарлардың өту процесін жеделдету,
сондай-ақ одан пайда табу.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылығ мынадай:
• қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе
қызметті сатумен айналысатын кез келген заңды тұлға бола алады;
• коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі;
• қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты;
• коммерциялық несиенің орташа құны сол кезеңдегі банктік пайыз
мөлшерімен салыстырғанда төмен болады;
• қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің заңды түрде
рәсімделуі барысында, бұл несие үшін ттөленетін ақы тауар бағасының
құнына қосылады.
Банктік несие – бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай түрде
берілетін несиені білдіреді.
Банктік несие – бұл экономикадағы кеңінен тараған несиелік
қатынастардың формасы болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік
қатынастың құралына несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады. Банктік
несиеде несие беруші: банк және арнайы қаржы мекемелері болса, ал қарыз
алушылар ретінде: кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы
ресурстарына деген сұранысы бар кез келген заңды ұйым болып табылады.
Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты – бұл пайыз түрінде табыс алу.
Несиенің түрлері коммерциялық және банктік несиеден туындайды.
Коммерциялық банктер өздерінің клинеттеріне әр түрлі несиелер береді.
Олар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
I. Қарыз алушылар категорияларына қарай: Қаржылық институттарға
берілетін несиелер:мақсатты қорларға; банктерге; қаржы-несиелік
мекемелеріне. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер: өнеркәсіп
салаларына; ауыл шаруашылығына; саудаға; дайындау ұйымдарына; жабдықтау-
сату ұйымдарына; кооперативтерге; жеке кәсіпкерлерге. Тұтыну мақсатына
берілетін несиелер.
II. Мерзіміне қарай: қысқа мерзімді (1 жылға дейін); орта мерзімді (1
жылдан 3-5 жылға дейін); ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
III. тағайындалу және пайдалану сипатына қарай: негізгі қорларға
жұмсалатын; айналым қаражатына жұмсалатын.
IV. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай: Қамтамасыз етілген: кепілхатпен,
кепілдемемен, кепілдікпен, сақтандырылған, қамтамасыз етілмеген: сенім
(бланктік) несиесі.
V. қайтарылу дәрежесіне қарай:
- стандартты несие – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында
ешқандай күмән жоқ несиелер;
- күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі ұзартылған
және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған активтердің
жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер ішінара бөлінеді: 1-санатты
күмәнді, 2-санатты күмәнді, 3-санатты күмәнді, 4-санатты күмәнді, 5-санатты
күмәнді.
- үмітсіз несиелер – қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен
ссудалар шотына жазылған несиелер.
VI. Валютамен берілуіне қарай:ұлттық валютамен; шетел валютасымен.
VII. Берілу шартына қарай:
- тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін
және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
- ипотекалық немие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несеие.
- овердравт несиесі – клиенттің шотынан қаражатты шегеру, дебиттік
қалдық бойнша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
- овернайт несиесі - өтімділікті қолдану мақсатында бір түнгі берілетін
банкаралық несиенің түрі,
- онкальдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа
мерзімді несие.
- банкаралық несие – банктердің бір-біріне берітін несиесі.
- ломбарттық несие – тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып, берілетін несие.
- лизингттік несие – құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты
берілетін несие.
- рамбурстық несие – шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат
пен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдаланылатын несие.
- сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие.
- маусымдық несе – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу
мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшқтықты жабуға арналған несие.
VIII. Несиелеу объектісіне қарай: меншікті айналым қаражаттарын
толықтыруға; материалдық қорлар жиынтығы мен өндіріс шығындарына; сыртқы
экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен импорттауға;
азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар, құралдар және
басқа да мүліктер алуына; ломбардтық, кепілдік және ссудалық операцияларға;
театрлар және демалыс үйлерінің кірістері мен шығыстары арасындағы
маусымдық үзілістерге; күрделі жүмсалымдарды қаржыландыруға; тез өтелген
тиімділігі жоғарғы шараларға.
ҚР-дағы несие жүйесі – жалпы банктердің (ұлттық және коммерциялық) және
банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыру асыратын банктік
емес мекемелердің жиынтығы.
Несие жүйесі үғымы банк жүйесіне қарағанда кеңірек, яғни мұнда өзге де
несиелік мекемелер қамтылады. Әр елдің өзіндік ерекшелігіне қарай несие
немесе банк жүйесінің құрылымы қалыптасады. ҚР-дағы несиелік жүйе екі
буыннан тұрады: біріншісі – банктік жүйе, ал екіншісі – парабанктік жүйе
(банктік емес мекемелер).
Несие заңдарын білу және соның негізінде тиімді немесе механизмін ретке
келтіру өндіріс қорларының айналыстары мен айналымдарының біркелкі
еместігіне байланысты бос тұоған қаржыларды орынды пайдалануға мүмкіндік
береді.
Несиенің пайда болу заңының экономикадағы тауар – ақша қатынастарының
дұрыс жұмыс істеуі жағдайындағы ғана әрекеттік күші бар. Нақты несие
қатынастары шаруашылық байланыстарф баламалық және тепе-теңдік қатынастарға
негізделген экономика салаларындағы ғана туындайды.
Егер шаруашылық субьектісінің өзі атқарып отырған жұмысының нәтижесі
үшін нақты материалдық жауапкершілігі болмаса, несиелік қатынастардың дұрыс
жұмыс істеуінің, несиенің қайтарылып келетіндігінің кепілдігі болмайды.
Несиенің пайда болу Заңының бұзылуы экономикадағы қарама қайшылыққа және
инфляцияға әкеп соқтырады.
Банктік несие. Нарықтық экономикада несиенің негізгі формасы банк
несиесі. Бұл жағдайда несие қатынасының обьектісіне ссуданы ақшалай
қаражатпен беру процесі жатады. Мұнда несие уақытша қаржылай көмекке мұқтаж
мамандырылған қаржы-несие ұйымдарына, көбінесе банктерге, қарыз алушы
кәсіпорындарға, ұйымдарға, халыққа, мемлекетке беріледі.
Банк несиесінің бірінші ерекшелігі - банк өз қарыз алушыларына несиені
өзінің капиталынан ғаана емес, сонымен бірге, тартылған ресурстардан да
(заңды және жеке тұлғалардың депозитінен) береді. Қазақстан банктерінің
несие ресурстарындағы өзіндік капиталының үлесі шамамен алғанда 18-20%-ды
құрайды, ал қалғаны – тартылған ресурстар (депозиттер, банк аралық қарыз
ақшалар).
Осы несие формасының екінші ерекшелігі – шаруашылық айналымға әлі түсе
коймаған, кәсіпорындардың, ұйымдардың халықтың банкке орналастырылған
уақытша бос қаражатын банк ссудаға береді.
Банк несиенің үшінші ерекшелігі – банк ақшалай қаражатты ссудаға
өздігінен өсетін құн ретінде болатын капитал формасында береді. Мәселенің
мәнісі мынада: қарыз алушы бұл ссуданы пайдаланғаны үшін банкке пайыз
төлейді. Қарыз слушы несиені өндіріс саласында пайдаланғаннан кейін пайда
алады әрі оның есебінен несиелерге пайыз төлейді. Несиеге қажеттілік оның
ажырағысыз атрибуты болып табылады. Банк несиесінің айналыс саласына ғана
қызмет ететін коммерциялық несиеден айырмашылығы, ол сонымен қатар, өндіріс
саласына және жинақтау саласына да қызмет етеді. Банк несиесінің қолданылу
аясы коммерциялық несиеге қарағанда әлдеқайда кең, өйткені коммерциялық
несие – несие мәмілесінің бағытымен, мерзімімен және сомасымен шетеліп
қалған.
Банк несиесі банк пен қарыз алушының арасында несие келісімшарты немесе
несие келісімі бекітілгеннен кейін беріледі. Банк несиесінің мақсаты:
негізгі және айналым капиталын арттыру, маусымдық қорларды толықтыру,
вексельдер есебі және оны қайта есептеу халықтық несиелеу.
Ол материалдық тұрғыдан қамтамасыз етілуі, мақсатты бағытының болуы,
мерзімділігі, қайтарылуы және ақылы принциптері негізінде банктің қарызға
беретін ссудалық капиталдың қозғалысын білдіреді.
Банк несиесі берілген мерзіміне қарай қысқа мерзімге және ұзақ мерзімге
бөлінеді. Мәселен, қысқа мерзімді несие қарыз алушының ағымдағы және
маусымдық
1.3 Кәсіпорынның қаржылық есеп берудің ұлттық стандарттарының теориялық
негіздері
Міндеттеменің ажырамас сипаттамасы субъектіде нені болмасын қандай да
болмасын белгілі бір түрде әрекет ететін немесе қолданатын міндеттеменің
бар болуы болып табылады. Міндеттеме қандай да болмасын заңды тұлғадан
шыққан, сол сияқты практикадан алынған болуы мүмкін. Заңды міндеттеме
міндетті шарттан немесе заңнамалық шарттан шығады және мәжбүрлі тәртіппен
орындалуы мүмкін. Практикадан шығатын міндеттеме – мынадай жағдайларда
субъектінің іс-әрекетінен туындайтын міндеттеме:
1) саясат немесе жеткілікті түрде нақтылы ағымдағы өтініш деп
жарияланған өткен қызметтің орныққан практикасында субъект басқа тараптарға
ол өзіне белгілі бір міндеттерді қабылдайтындығын көрсетсе; және
2) нәтижесінде субъект осы тараптарда өзіне қабылдаған міндеттерді
орындайтындығына қатысты негізделген күтулер жасаса.
Қолданыстағы міндеттемені реттеу, әдетте, ақша қаражатын төлеуді, өзге
де активтерді беруді, қызметтер көрсетуді, қолданыстағы міндеттемені басқа
міндеттемемен ауыстыруды немесе міндеттемені жеке капиталға ауыстыруды
көздейді. Міндеттеме, сондай-ақ кредит берушінің өзінің құқықтарынан ерікті
немесе мәжбүрлі бас тартуы сияқты басқа да құралдармен өтелуі мүмкін.
Қысқа мерзімді міндеттемелер:
Субъект міндеттемені мынадай жағдайларда қысқа мерзімді ретінде
сыныптайды:
• субъект оны кәсіпорынның қалыпты операциялық циклі барысында
өтеуді болжайды;
• субъект міндеттемені негізінен сауда мақсаты үшін ұстап тұрады;
• субъект міндеттемені есепті кезеңнің аяғынан бастап он екі ай
ішінде өтеуді болжайды; немесе
• субъектінің осы міндеттемені өтеуді есепті кезеңнен кейін
кемінде 12 айға қалдыруға сөзсіз құқығы жоқ.
Барлық өзге міндеттемелерді ұзақ мерзімді ретінде сыныптауға тиіс.
Сипаты немесе функциясы бойынша ол баланстың өзінде жеке берілу үшін негіз
болуы үшін жеткілікті түрде ерекшеленетін баптар тізбесін білдіреді. Бұдан
басқа:
1) баптың сипаты мен функциясы немесе ұқсас баптардың жиынтығы
субъектінің қаржылық жағдайын түсіну үшін жеке беру қолайлы болғанда,
жекелеген баптар қосылады;
2) пайдаланылатын атау және баптардың орналасу тәртібі немесе ұқсас
баптардың бірігуі субъектінің қаржылық жағдайын түсіну үшін қолайлы
ақпаратты ұсыну үшін субъект қызметінің және оның операцияларының сипатына
сәйкес өзгеруі мүмкін.
Қосымша баптарды жеке ұсыну керек пе деген түсінік мыналарды бағалауға
негізделеді:
1) активтердің сипаты мен өтімділігін;
2) субъект шеңберінде активтердің функциясын; және
3) міндеттемелер кезінде сомаларды, сипаты мен бөлуді.
Тікелей бухгалтерлік баланстың өзінде не ескертпелерде берілуге тиіс
ақпарат. Субъект баланстың өзінде не ескертпелерде мынадай кіші сыныптарды
ашуға тиіс:
1) ережелеріне сәйкес негізгі құралдар баптарының сыныптары;
2) сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі, байланысты
тараптардан берешек, алдын ала төлемдер мен өзге де сомалар;
3) қорлар сыныптары –мыналар: тауарлар, өндірістік материалдар,
аяқталмаған өндіріс пен дайын өнім сияқты;
4) қызметкерлерге сыйақы төлеу жөніндегі бағалау міндеттемелері мен
басқа да бағалау міндеттемелері; және
5) капитал сыныптары – мыналар: төленген капитал, эмиссиялық кіріс,
таратылмаған пайда мен осы Стандарттың талаптарына сәйкес тікелей капиталда
танылуға тиіс кірістер мен шығыстардың баптары.
Қаржылық активтер мен қаржылық міндеттемелер. Субъект есепті ненің
негізінде жүргізген жөн екендігін таңдауға тиіс:
1) осы бөлімде қамтылған ережелердің негізінде; не
2) өзінің бүкіл қаржы құралдарын есепке алу үшін ХҚЕС(IAS) 39
Қаржы құралдары: Тану және ашу негізінде. ХҚЕС (IAS) 39 қолдануды
таңдайтын субъект ашуды ХҚЕС (IFRS) 7 Қаржы құралдары сәйкес жүргізуге
тиіс.
Қаржы құралы – бұл нәтижесінде бір субъектіде қаржылық актив және
екіншісінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бет
Кіріспе 5
І. Кәсіпорындағы қысқа мерзімді міндеттемелердің теориялық 7
негіздері
1.1 Қысқа мерзімді міндеттемелердің экономикалық мазмұны 7
1.2 Бюджетпен және банк ұйымдарымен есеп айырысу операцияларының 11
негізі
1.3 Кәсіпорынның қаржылық есеп берудің ұлттық стандарттарының 21
теориялық негіздері
2. Каспий Мұнай Құрлыс АҚ-ның қысқа мерзімді міндеттемелер 29
есебін ұйымдастыру
2.1 Кәсіпорынның жалпы экономикалық көрсеткіштері және есеп 29
саясаты
2.2 Бюджетпен және бюджеттен тыс мекемелермен бухгалтерлік есепті 39
ұйымдастыру
2.3 Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу есебі 49
2.4 Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу есебін 53
ұйымдастыру
3. Қысқа мерзімді міндеттемелердің аудиті және есебін жетілдіру 58
жолдары
3.1 Кәсіпорынның аудиторлық қызмет теориясының негіздері 58
3.2. Қысқа мерзімді міндеттемелердің аудиті 61
3.3 Кәсіпорын қызметінің тиімділігін жақсарту жолдары 66
Қорытынды 75
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 77
Қосымшалар 78
КІРІСПЕ
Еліміздің даму кездерінің қай сатыларында болмасын дамудың объективті
экономикалық заңдылықтарын анықтау және ол заңдылықтарды пайдалану
шараларын дұрыс белгілеу үшін есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы
зор.
Бухгалтерлік есеп және есеп беру мәліметтері шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел
басқару үшін, экономикалық жоспарлар жасап, оның орындалуын бақылау үшін
қолданылады.
Қаржылық есептілік, аудиттің маңызды объектісі болып табылады, ол оның
мәліметтерінің дұрыстығын анықтау үшін арналған. Аудит ғылымның жаңа саласы
ретінде пайдаланылып, оның теориялық және практикалық бағыттарын дамыту
қажет етеді.
Елімізде 1997 жылы 1 қаңтардан бастап 2003 жылдың 1 қаңтарына дейін
қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттары басшылыққа алынып келді, 2003
жылдың 1 қаңтарынан бастап қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарын
қабылдадық. 2004 жылы бухгалтерлік есеп методология департаменті қаржылық
есеп беру ұлтық стандарты жасақталынды. Қаржылық есеп бере екі бөліммнен
түрады. Бірінші бөлім жеке кәсіпкерлер және орташа кәсіпорындарға арналған,
екінші бөлімі Қазақстан территориясындағы үлкен кәсіпорындарға және
шетелдік серіптестік ұйымдарға арналған. 2008 жылдың 1 қаңтарынан бастап
барлық қаржылық шаруашылық қызметке ие Қазақстандағы кәсіпорындар қаржылық
есеп берудің ұлттық стандарттарына көшті.
Кәсіпорын қаржылық – шаруашылық қызметті жүргізу кезінде қызқа мерзімді
міндеттемелері пайда болады. Себебі, бюджетпен, банктік ұйымдармен есеп
айырысу, жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу, жұмысшылар мен
қызыметкерлерге еңбекақы төлеу сияқты міндеттемелері туындайды.
Қысқа мерзімді міндеттемелерге 12 айдың ішінде өтелуі тиіс кредиторлық
берешектер жатады.
Ағымдағы міндеттемелерді ашып көрсеткен кезде, кредиторлардың талабы
бойынша төленуге тиісті міндеттемелер мен есепті күннен кейінгі бір жылдың
ішінде өтелуге тиісті қыскқа мерзімді міндеттемелердің бөлігін қоса
алғанда, мынадай баптар ашылуы тиіс: қысқа мерзімді несиелер; салықтар
бойынша берешек; төлеуге арналған дивиденттер; жұмысшылар мен
қызыметкерлерге еңбекақы төлеу; жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп
айырысу.
Экономиканың қай саласындағы болмасын шаруашылық субъектілер мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жасауға, өндіріс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, өндірісті ұлғайтуға, өндіретін өнімнің өзіндік
құнын төмендетуге және де қоршаған ортаны сақтап, оған зиян келтірмеуге
мүдделі.
Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсаты - Маңғыстау облысы Форт – Шевченко
қаласындағы Каспий Мұнай Құрлыс Ационерлік Қоғам материалдары негізінде
қысқа мерзімді міндеттемелердің бухгалтерлік есепбін ұйымдастыруды және
талдаудауды тану.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей сұрақтар қарастырылды:
1. Қысқа мерзімді міндеттемелердің мазмұны және олардың жіктелуі;
2. Несие операцияларының негізі және оның түрлері;
3. Бюджетке түсетін салық және салық салу түрлері және оның есебін
ұйымдастыру;
4. Еңбекақы түрлері және есебінің жүргізілуі;
5. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуын ұйымдастыру;
6. Қысқа мерзімді міндеттемелер аудитінің жүргізілуі;
7. Кәсіпорындағы қысқа мерзімді міндеттемелердің бухгалтерлік есебін
ұйымдастырудың жетілдіру жолдары
Дипломдық жұмыс: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылғын
әдебиеттер тізімінен тұрады. Әр бөлім бөлімшелерден құралған:
бірінші бөлімде, кәсіпорынның қысқа мерзімді міндеттемелерінің
ұйымдастырылу тәртібі, мазмұны көрсетілген;
екінші бөлімінде, бюджетке түсетін салық және салық салу түрлері және
оның есебін ұйымдастыру, еңбекақы түрлері және есебінің жүргізілу,
жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуын ұйымдастыру;
үшінші бөлімде, ағымдағы міндеттемелердің аудиті, аудиторлық тексеру
түрлері және міндеттемелердің есебін жетілдіру жолдары көрсетілген.
І. Кәсіпорындағы қысқа мерзімді міндеттемелердің теориялық негіздері
1.1 Қысқа мерзімді міндеттемелердің экономикалық мазмұны
Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің шаруашылық қызметі барысында
меншікті капиталдарымен қатар басқа қатыстырылған (тартылған) капиталдарды
да қолданады. Бұл қатыстырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер
деп аталады. Кез келген өндіріспен айналысатын ұйым сол өнімді өндіру үшін
қажетті шикізаттар мен материалдар алғаны үшін жабдықтаушы – мердігерлердің
алдында міндетті болса, саудамен айналысатын ұйымдар өзінің сататын
тауарларын жеткізіп беруші, яғни қызмет көрсетуші ұйымның алдында қарыз
болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де немесе саудамен де айналыспайтын
кәсіпорындардың өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшылары мен
қызметкерлеріне олардың істеген еңбегң үшін, сондай - ақ бюджетке түрлі
салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндетемесі болуы мүмкін. Қазіргі
таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемелерден, шет
елдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырып жатқан, сондай –
ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі
болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан ұйымдар көптеп кездеседі.
Осы айтылған міндеттемелер есебі бухгалтерлік есептегі ең негізгі, яғни қай
саладағы болмасын кәсіпорындардың көкейкесті мәселелері екендігі сөзсіз.
Кәсіпорындардағы міндеттемелердің есебі типтік шоттар кестесінің
міндеттемелер деп аталынатын бөлім шоттарында есептеліп жүргізіледі.
Міндеттеме – бұл бір тұлғаның (борышкер) нақты әрекетпен басқа
тұлғаның (кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе
міндеті. Борышқордың нақты әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты
орындау, ақша төлеу және басқалар, әйтпесе белгілі бір әрекеттен тартыну
(бас тарту) ал кредит беруші борышқорынан өз міндетін орындауын талап етуге
құқылы.
Міндеттеме өткен кезең оқиғасынан пайда болған субъектінің берешегі.
Бұл берешекті реттеу (жою) экономикалық пайдасы мол ресурстар (ақшалай
қаражаттар) ағынына әкеп соғады. Міндеттеме сомасы болашақтағы барлық
ақшалай төлемдердің ағымдағы құны ретінде өлшенеді. Міндеттемелерді реттеу
мынадай тәсілдермен іс жүзіне асырылады:
- ақшалай қаражатпен төлеу;
- активтерді табыстау;
- қызмет ұсыну;
- міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыру;
- міндеттемені капиталға аудару;
Міндеттеме ағымдық (қысқа мерзімді кредиттік берешек ол операциялық
кезеңдерде немесе есептелетін күннен 12 айдың ішінде өтеледі) және ұзақ
мерзімді (төлеу мерзімі бір жылдан көп) болып жіктеледі.
Ағымдағы міндеттемелерді ашып көрсеткен кезде, кредиторлардың талабы
бойынша төленуге тиісті міндеттемелер мен есепті күннен кейінгі бір жылдың
ішінде өтелуге тиісті қысқа мерзімді міндеттемелердің бөлігін қоса алғанда,
мынадай баптар ашылуы тиіс: қысқа мерзімді несиелер; салықтар бойынша
берешек; төлеуге арналған дивиденттер; жұмысшылар мен қызыметкерлерге
еңбекақы төлеу; жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу.
Кәсіпорын өз өндірісінің тиімді және ырғақты жұмысын қамтамасыз ету
үшін өзінің материалдық – техникалық базасын жасайды, яғни өндіріске қажет
қорларын құрайды. Кәсіпорынды жабдықтау экономикалық және әлеуметтік даму
жоспарларына сәйкес жүргізіледі. Кәсіпорын өзінің ұдайы өндірісін
қамтамасыз ету үшін өнім шығарушы кәсіпорындармен немесе делдалдық
ұйымдармен келісім шартқа отырады.
Өнім жеткізушілермен есеп айырысу есебі арнайы нысандағы журналда,
машинограммада немесе тізімдемеде әрбір шот – фактурасы немесе төлем талап
тапсырмалары бойынша жүргізіледі, ал бұл өз кезегінде әрбір құжат бойынша
есеп айырысуларды бақылап отыруға мүмкіндік береді.
Келіп түскен шот – фактураларды алдымен Келіп түскен жүктер есеп
журналына тіркейді. Қоймаларға құндылықтардың түсуіне қарай журналда кіріс
құжаттары бойынша есепке алынады да, қоймаға босалқы қорлардың немесе
түспеген жүктерді іздестірумен байланысты сұрау салудың нәтижесінде алынған
деректер негізінде келіп түскен күнін жазып қояды. Журнал бойынша сондай –
ақ жол үстіндегі материалдық құндылықтардың сомасы бақыланады. Журналға
жабдықтау бөлімінің тауарлы – көлікті ілеспесі (накладнойы), кіріс
ордерлері, материалды қабылдау туралы актілері негізінде кәсіпорын
қоймасына материалдық құндылықтардың түсуіне қарай жазып отырады. Ескерту
бағасына шоттың төленуі, акцептен бас тарту немесе ішінара акцептелген
сомасы немесе басқалары жөніндегі мағлұматтар жазылады. Журналға тек
акцептелген шот – фактурасы ғана жазылады.
Есеп журналы бойынша тіркеу номерін көрсете отырып, түскен жүктердің
акцептелген шоттары бухгалтерияға беріледі. Осында олардың деректерін
жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі есебі журналға
жазылады, ал ол үшін кезең бойынша жүреді.
Бірінші кезеңде журналға акцептелген шот – фактура және басқа да есеп
айырысу құжаттары келіп түскен кездегі жазулар жазылады. Бұл ретте тіркеу
нөмірі мен төлем тапсырмаларының нөмірі, жабдықтаушының атауы, шот –
фактурадағы акцептің сомасы жазылады.
Екінші кезеңде журналда қоймадан бухгалтерияға келіп түскен кіріс
құжаттары (кіріс ордерлері, тауарлы – көліктік құжаттары, материалдар
қабылдау туралы актілері) негізінде жазылады. Журналда осы құжаттардың
номерлері келіп түскен құнділіқтардың есептік немесе келісім шартта
көрсетілген бағасы бойынша алынған құны және тауарлы материалдық
құндылықтар немесе өндіріс шығындары есебі бойынша жекелеген шоттар шегінде
төлем талап – тапсырмаларына сәйкес алынған нақты құны бойынша көрсетіледі.
Кіріс құжаттары мұқият тексерілуі және төлем тапсырмаларындағы
материалдық құндылықтар санына сәйкес келуі тиіс. Егер жүктерді қабылдау
кезіндегі жабдықтаушының немесе көлік ұйымының кінәсінен құндылықтардың
жетіспейтіні немесе бұзылуы анықталады. Осы кезде келісім – шарт бойынша
талап сомасы 1% мөлшерінде өтеледі.
Сондай – ақ журналда жұмыстар мен қызметтер берушілермен есеп
айырысулар есебі бойынша операциялар да көрсетіледі. Жұмысты орындағаны
немесе қызметті көрсеткені үшін берілген шот – фактура мәліметтері журналға
жазылған кезде, оның не үшін берілгені көрсетіледі.
Үшінші кезеңде журналда шот – фактурасының төленгені көрсетіледі. Төлем
туралы белгілер банктегі есеп айырысу және басқа да шоттар бойынша
үзінділері (көшірмелері) бойынша расталады. Айдың аяғында журналдың
жиынтығы есептелінеді және төленбеген шоттар бойынша қалдықтары шығарылады.
Жабдықтаушыламен есеп айырысулар есебі жөніндегі журналда ай аяғында
талданған қалдықтар көрсетіледі. Талдама есептің құрылымы негізінен
жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі қалдықтар
туралы мағлұмат алуды қамтамасыз ету үшін және есеп айырысуын жедел бақылау
үшін мына төмендегі топтардан қалыптасады, атап айтсақ: төлеу мерзімі
келмеген есеп айырысулар жөніндегі жабдықтаушылардың құжаттарынан;
фактураланбай қалған жабдықтардан; мерзімінде төленбеген есеп айырысу
құжаттары бойынша жабдықтаушылардан.
Талдамалық деректер вексельдер бойынша берешектерді анықтама түрінде
көрсетеді: төлем мерзімі келмеген, төлем мерзімі өткен вексельдер бойынша,
жолдағы материалдар.
Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысудың есебі. Жалақының
түрлері, еңбекақы төлеудің нысандары мен жүйелері.
Жалақы екі түрге бөлінеді:
➢ негізгі;
➢ қосымша.
Негізгі – бұл қызметкерлерге нақты жұмыспен өтеген уақыты үшін,
орындаған жұмыстары мен өнеркәсіптік өнімдерінің саны мен сапасы үшін
белгіленген бағалаулар мен қызметақы бойынша есептелетін жалақы. Негізгі
жалақының құрамына кіретіндер:
А) жұмыс істеген уақытына тарифтік ставкалар, қызметақы, кесімді
бағалаулар немесе орташа табыстар бойынша есептелген жалақы;
Б) қызметпен өткерген жылдар үшін үстеме;
В) жұмыс жағдайының өзгеруіне байланысты кесімді ақы алушыларға қосымша
қызмет;
Г) кесімді ақыалушыларға үдемелі ьағалаулар бойынша қосымша ақы;
Д) ақшалай және натуралды сыйақылар және сыйақы берудің бекітілген
тәртібіне сәйкес төленген сыйақылар, қосымшалар;
Е) мерзімнен тыс уақыттағы жұмыс үшін қосымша ақы;
Ж) түндегі жұмыс үшін қосымша ақы;
И) жұмысшының кінәсі жоқ тұрып қалуға төлемдер.
Қосымша – бұл қызметкердің кәсіпорында жұмыс жасамаған уақытына ҚР
заңдарына сәйкес есептелетін жалақы.
Қосымша жалақының құрамына кіретіндер:
А) балаларын тамақтандырушы аналардың жұмысындағы үзіліс уақытына
төлем;
Б) жасөспірімдердің жеңілдік сағаттарына төлем;
В) мемлекеттік және қоғамдық міндеттемелерді орындауға жұмсалған жұмыс
уақытына төлем;
Г) негізгі және қосымша демалыстар уақытына төлем;
Д) пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы;
Е) шыққанда берілетін жәрдемақы.
Қызметкерлер жалақыдан басқа әлеуметтік сақтандыру қаражаттары есебінен
еңбекке уақытша жарамсыздық жөніндегі жәрдемақыны алады.
Негізгі және қосымша жалақылар жалақы қорын құрады. Жалақы қорының
құрамына жалақының барлық түрлері, әртүрлі сыйақылар, үстемелер, қосымша
ақылар, заңға сәйкес қызметкердің жұмыс жасамаған уақытына есептелген ақша
сомаларын қоса алғанда, ақшалай немесе натуралды нысанда есептелген жеке
әлеуметтік жеңілдіктер қосылады.
Кәсіпорынның жоспарымен белгіленген, жалақы төлеу шығыстарының сомасы
жалақының жоспарлы қоры деп аталады. Ал есепті кезеңде қызметкерлерге нақты
төленуге тиіс жалақының сомасы кәсіпорындағы жалақының есептік қоры деп
аталады.
Бухгалтерлік есепте еңбекақы төлеудің 2 нысаны бар:
1 – нысаны – мерзімдік;
2 – нысаны – кесімді.
Мерзімдік нысан кезінде еңбекақы төлеу жұмыспен өтелген уақыттағы
тарифтік ставкалар немесе қызметақылар бойынша жүргіледі. Еңбекақы төлеудің
мерзімдік нысаны мынадай жағдайларда қолданылады:
➢ Жұмысшы өнім шығарудың артуына тікелей әсер ете алмайды;
➢ Кесімді бағалауға қажетті шығарылымның көрсеткіштері толық емес;
➢ Жұмыс уақытын пайдалануға қатаң бақылау ұйымдастырылған, нақты жұмыспен
өтеген уақытына қатаң есеп жүргізіледі;
➢ Жұмысшыларды дұрыс тарифтендірген кезде, яғни жұмысшының біліктілігі
орындалатын жұмыстың разрядына сәйкес келуі;
➢ Қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін.
Мерзімді еңбекақы жай және мерзімді – сыйақылар болып бөлінеді.
Жай мерзімдік еңбекақы тек жұмыспен өтелген уақытпен және қызметкердің
тарифтік ставкасымен немесе қызметақысымен анықталады. Практикада осы
табыстарды есептеудің үш түрлі әдіс қолданылады:
А) сағаттық;
Б) күндік ақы;
В) айлық ақы.
Мерзімдік – сыйақылық еңбекақы кезінде тек нақты жұмыспен өтелген уақыт
қана ескеріліп қоймай, сондай – ақ еңбектің соңғы нәтижесі ескеріледі.
Кесімді еңбекақы шығарған өнімін ескеруге болатын жұмыскерлерге ғана
қолданылады. Бұл нысанда еңбекақы төлеудің 5 жүйесі бар:
1. Тікелей кесімді жүйе;
2. Кесімді – сыйақылық жүйе;
3. Ілгерішіл – кесімді жүйе;
4. Жанама – кесімді жүйе;
5. Аккордық жүйе.
Тікелей кесімді төлемде жалақының мөлшері тек шығарылған бұйымның саны
мен өнім бірлігі үшін белгіленген бағалауға тәуелді болады.
Кесімді – сыйақылық төлемде кесімді жалақы сомасынан басқа, белгілі бір
сандық және сапалық көрсеткіштерге қол жеткезгені үшін сыйақы есептейді.
Ілгерішіл – кесімді төлемде өндірілген өнімді белгіленген нормалар
шегінде тікелей бағалаулар бойынша төлем көзделген. Ал нормадан тыс
бұйымдарды шығару көтермеленген бағалаулар бойынша төленеді.
Жанама – кесімді жүйе жабдықтарға және жұмыс орындарына қызмет
көрсетуші жұмыскерлердің еңбек өнімділігін өсіруге ынталандыру үшін
қолданылады. Мұндай жұмыскерлердің еңбегі олар қызмет көрсететін негізгі
жұмысшылар өндіретін өнімнің есебінен жанама – кесімді бағалаулар төленеді.
Аккордтық жүйеде орындалатын жұмыстың көлемі алдын ала белгіленіп,
бағалау белгіленеді. Жұмыс орындалу мерзімін көрсету арқылы бағаланады.
Жұмысты орындауға наряд жазылады да, онда табыстың жалпы сомасы, жұмысты
аяқтау мерзімі, көрсеткіштер мен сыйақының мөлшері көрсетіледі. Бұл құрылыс
саласында жиі қолданылады.
1.2 Бюджетпен және банк ұйымдарымен есеп айырысу операцияларының негізі
Салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің
міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргізіледі.
Салық кодексі республикалық және жергілікті бюджетке түсетін
салықтарды, алымдар мен салымдарды және басқа да міндетті төлемдерді
белгілейтін, Қазақстан Республикасы заңдарымен реттелетін кеден баж салығы,
алымы мен төлемдері мәселелерін қоспағанда, Қазақстан Республикасындағы
барлық салықтық қатынастарды реттейтін бірден – бір заңды құжаты болып
табылады.
Салық кодексі салықтардың толық тізімін, оларды есептеу тәртібін, салық
салу объектілерін, салықтың негізгі түрлері бойынша төлеушілерін анықтайды.
Салықтар, алымдар мен басқа да міндетті төлемдер деп Кодексте белгіленген
тәртіпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіне төлеушілерден
аударылған (бөлінген) құжаттарды айтамыз.
Салықтарды, алымдарды және басқа да міндетті төлемдерді енгізу және
аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан Республикасы заң органдарының
өкілеттілігіне жүктелген. Бұл кезде: салық салынатын объектісі және салық
салумен байланысты объектілері: мүлік және әрекеті болып табылады, егер де
олар бар болса, онда салық төлеушінің міндеттемесі де пайда болады.
Салық базасы деп – құқықтық, физикалық базасын айтады және салық салу
объектісіне басқа да сипаттамасы бойынша салық салуға жатуы мүмкін. Салық
базасының негізінде салық сомасы және басқа да төлеулердің мөлшері
анықталады.
Салық мөлшерлемесі – салық базасының өлшем бірлігіне есептелген салық
деңгейі болып табылады. Салық мөлшерлемесі пайыздық немесе абсолюттік
сомасы бойынша салық базасының өлшем бірлігіне қарап белгіленеді.
Салық кезеңі – бұл уақыт кезеңі, әрбір салық түріне және салық
кодексінің басқа да міндетті төлемдеріне қолайлы етіп белгіленеді, сол
кезең біткеннен кейін салық базасы анықталынып бюджетке төленуге жататын
салық басқа да міндетті төлемдерде есептелінеді.
Қазақстан Республикасындағы салық заңы – мүліктің кірістелген және
тауарды сату мақсатында жөнелтілген, қызметтің көрсетілген, жұмыстың
атқарылған кезеңімен есептелген шығысы мен төленген табысының кезеңіне
қарамастан, салықтық есептің әдісіне орап есептеу әдісі бойынша құрылады.
Қазақстан Республикасында әрекет етіп тұрған салықтар мен басқа да
бюджетке төленетін міндетті төлемдердің сызбасы төменде көрсетілген.
Корпоративтік табыс салығының салық салынатын негізгі объектісі салық
салынатын табысы болып табылады, оның деңгейі жылдық табыс жиынтығы мен
шегерімнің арасындағы айырмасы арқылы анықталады:
Салық салынатын = Жылдық табыс – Шегерімдер
табыс жиынтығы
Жылдық табыс жиынтығына: жөнелтілген өнімдер, атқарылған жұмыстар,
көрсетілген қызметтер және де басқа да операциялар үшін, салық төлеушінің
алуына жататын ақшалай немесе басқа қаражаттар, өзара есеп айырысу ретінде
үшінші тұлғаларға жіберілген, тікелей, не жанама түріндегі шығындарды
өтеуге жіберілген қаражаттар кіреді.
Кәсіпкерлік қызметтен түсетін кірістерге: өнімді сатқаннан түсетін
кірістер; ғимараттарды, қондырғыларды сату кезінде құнының өсуінен, сондай
– ақ амортизациялауға жатпайтын активтерден инфляцияға, олардың құндарына
түзетулерді есепке алу барысында түскен кірістер, соның ішінде: проценттер
бойынша кіріс; дивиденттер; ақысыз алынған мүліктер мен ақша қаражаттары;
мүліктерді жалға беруден түсетін кірістер; рояльти; мемлекеттен және басқа
да заңды тұлғалардан алынған жәрдем ақшалар; кәсіпкерлік қызметтен немесе
оның қызметін шектеуден алынған кірістер; қарыздарды есептен шығарудан
түсетін кірістер және тағы басқалары жатады.
Кесте 1.
Корпоративтік табыс салығының көрсеткіштері
Корпоративтік табыс Салық салынатын объектілер Салық Салықтық
салығын төлеушілер мөлшерлемкезең
есі
Заңды тұлға, ҚР Салық салынатын табыс 30 % Календарлы
Резиденттері қ жыл
Төлем көзінде алынатын 15%
табысқа салынатын салықтар
Заңды тұлға, ҚР Салық салынатын табыс 10% Календарлы
резиденттері, олар үшін қ жыл
жер өндірістің негізгі
құралы б.т.
ҚР тұрақты ұйымдар Салық салынатын табыс 30% Календарлы
арқылы, қызметін жүзеге қ жыл
асыратын резиденттер емес
заңды тұлғалар
Таза табыс 15%
ҚР-да төлем көзінде Төлем көзінде алынатын 15% Календарлы
табылатын резиденттер табысқа салынатын салықтар: қ жыл
емес заңды тұлғалар марапаттау қатысу үлгісінен
алынған табыстар,
дивиденттер
тәуекелділіктен сақтандыру 10%
келісім шарты бойынша
төленетін, сақтандыру
пайдасы;
тәуекелділіктен қайта 5%
сақтандыру келісім шарты
бойынша төленетін
сақтандыру пайдасы;
халықаралық тасымалдауда 5%
транспорттық қызмет
көрсеткеннен түскен табыс;
басқа да табыстар; 20%
Төлем көздерінен ұсталатын салықтар. Төлем көздерінен ұсталатын
салықтар 15% мөлшерлемесі бойынша төлем көзінен ұсталатын табыстардың
қатарына:
- дивиденттер;
- депозиттер бойынша марапаттаулар (жеке тұлғалардың банкке және
ұйымдарға салған салымдары бойынша төленетін депозиттері және ҚР ҰБ
лицензиясын алып банктің кейбір операцияларын жүзеге асырғаны үшін
төленетін депозиттері кірмейді);
- ұтыс;
- заңды тұлғалардың төлейтін марапаттау сомасы (банк – резидент,
зейнетақы жинақтау қоры, төлейтін марапаттау сомасы кірмейді);
- бағалы қағаздарды шығарғаны үшін төленетін марапаттау сомасы.
Егер де ұтыстардан, марапаттаудан табыс салығы ұсталса және оларды
растайтын құжаттары болса, онда олар корпоративтік табыс салығының зачетына
жатқызылады.
Резидент емес заңды тұлғалардың таза табысынан 15% мөлшерлемесінде
салық ұсталынады. Олардың таза табысы салық салынатын табыс пен
корпоративтік салық сомасының айырмасынан шығады.
Төлем көзінен алатын табысына салынатын салықтар. Төлем көзінде
салынатын салық төлеушінің табысына алынады, олардың қатарына:
- еңбеккерлердің табысы. Төлем көзінде табыс салынатын, еңбеккерлердің
табысына жұмыс берушілердің ақшалай немесе заттай нысанында есептеген
жалақысы жатады, оған әрекет етіп тұрған салық заңында қарастырылған, салық
шегерімін азайтатын самасы, материалдық олжасы, әлеуметтік және материалдық
олжасы, әлеуметтік және материалдық игілік тағы басқа табыстары кіреді.
Қосылған құн салығы. Бұл өндіріс процесіне және тауардың (жұмыстың,
қызметтердің) айналысына қосылған, сату айналысына салынатын құн бөлігінің
бюджетке аударылатын, қосылған құны салығыболып табылады, сондай – ақ ҚР –
ның аумағына тауарларды импорттау кезінде жасалатын аударымдар. Бюджетке
төлеуге жататын қосылған құн салығы тауар айналымына қосылған құннан,
орындалған жұмыстан, көрсетілген қызметтен ұсталынады. Қосылған құн
салынатын объектілері болып, салық салынатын импорт болып табылады.
Сондай – ақ еңбекақы заттай түрде төленген жағдайда берілетін
тауарлардың құнына қосылған құнға салынатын салық енгізіледі.
Салықтан босатылған тауарлардан басқа, сырттан әкелінетін тауарларға
салық салынады. Қазақстан Республикасының қатысуымен жасалған халықаралық
шарттарды түсті және қара металлдардың сынығын қоспағанда, тауарлардың
экспортына нольдік мөлшерлеме бойынша салық салынады.
Қосымша құнға салынатын салықтың мөлшерлілігі салық салынатын
айналымның 12% құрайды.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге жататын қосылған құн
салығының сомасы сатылған тауарға есептелген ҚҚС сомасы мен алынған тауар
үшін төлеуге жататын ҚҚС сомасының арасындағы айырмасынан шығады.
ҚҚС төлеушінің тауарды сатуы бойынша жасаған айналымына салық салынады
және ол салық салынатын айналым болып табылады. Салық Кодексімен
босатылғандар немесе ҚР өнімді сатудың орны болып табылмаса, онда олар
салық салынатын айналымға кірмейді. Салық салынатын айналымның деңгейін
қосылған құн салығының сомасына қоспай, тариф пен тараптардың мәмлесі
бойынша белгіленген бағасын қолдана отырып, тауардың сатылған құнын негізге
ала отырып анықтайды.
Қазақстан Республикасының аймағына сырттан келген тауарларға салық
салынады (ҚҚС босатылғаннан басқасы). Оларға салынатын салық деңгейі ҚР
кеден заңына сәйкес анықталады және оларға кеден құны да қосылады.
Акциздік салық – сатып алушы төлейтін тауардың бағасына немесе тарифіне
қосылатын жанама салық болып табылады.
Кесте 2.
Әлеметтік салық көрсеткіштері
Әлеуметтік салықты Салық салынатын Салық мөлшерлемесі Салық кезеңі
төлеушілер объектісі
ҚР заңды тұлға Еңбеккерлердің Шетел мамандарының Календарлық
резиденттері, ҚР ке келген табысынан-11% ай, әр тоқсан
тұрақты мекемелер табысы, ақшалай Қалған басқа барлықсайын есеп
арқылы өз да, заттай да еңбеккерлерден берумен бірге
қызметтерін жүзеге нысанындағы 20-7%
асырушы, резиденттер
еместер
Жеке нотариустар, Еңбекерлердің өзі үшін 3 айлық
адвокаттар саны, салық есептік көрсеткіші;
төлеушінің өзін Әрбір жұмыскер үшін
қоса есептегенде2 айлық есептік
көрсеткіші
Жеке кәсіпкерлер Айлық есептік
көрсеткіштен- 20%
Жер салығы. Салық салу мақсатында барлық жер ҚР – ның заң актілеріне
сәйкес арналым мақсатына және белгілі бір категорияға жататындығына қарап
қарастырылады.
Жер салығы олардың меншік құқын, тұрақты пайдалану құқын, уақытша тегін
пайдалану құқын растайтын құжаттардың негізінде есептелінеді және әр жылдың
1 қаңтарына жердің сапасы бойынша есебі мен мемлекеттің үлесі бойынша
мәліметін жер ресурстарын басқаратын өкілетті органдарға ұсынады.
Көлік құралдарына салынатын салық. Мемлекеттік есепте тұрған меншік
және меншікті сенімді басқаруға, шаруашылықты жүргізуге алынғандар және
жеке тұлғалар салық төлеушілер болып табылады.
Көлік құралдарына салынатын салық жыл сайын төленеді және ҚР заңдарымен
белгіленген кезінде төлем жасалады және олар көлік құралдарының қуатының әр
киловатынан алынатын айлық есептеу көрсеткіші бойынша алынады.
Кесте 3.
Мүлікке салынатын салық көрсеткіштері
Мүлік салығын Салық салынатын Салық мөлшерлемесі Салық кезеңі
төлеушілер объектісі
Заңды тұлға Салық салынатын Салық салынатын Календарлық
резиденттерінің объектісі: негізгі объектінің жылдық жыл
меншігіндегі құралдар және МЕА орташа құнының 0,1%
салық салынатын б.таб. Заңды және алынады:
объектілері жеке кәсіпкерлердің коммерциялық емес
балансында тұрған ұйымдардан,
объектінің әлеуметтік сферадан,
бухгалтерлік есеп кітапхана саласы мен
мәліметтері бойынша байланыстықызметтерд
анықталған орташа ен; мемлекеттік
жылдық қалдық құны ғылыми кадрлерді
аттестациялаудан;
Заңды тұлға
резидент
еместердің
меншігіндегі
салық салынатын
объектілері
Жеке Салық салынатын Салық салынатын
кәсіпкерлердің объектісіне, объектінің жылдық
меншігіндегі кәсіпкерлердің орташа құнынан 1%
салық салынатын меншігіндегі және мөлшерінде алынады.
объектілер меншігінде емес
мүліктер жатады:
үй-пәтер қорлары,
саяжайы, т.б.
аяқталмаған құрылыс
объектілері
Жеке тұлғалардың Салық мөлшерлемесін,
меншігіндегі салық салынатын
салық салынатын объектінің құнына
объектілері қарап, Салық Кодексі
белгілейді.
Салық салынбайтын объектісі болып:
➢ жер салығы салынатын объектілер;
➢ көлік құралдарының салығы салынатын объектілері;
➢ ҚР–ның Үкіметінің шешімімен консервацияға жатқызылған негізгі құралдары;
➢ мемлекеттік автомобиль жолдары;
➢ инвестициондық жобаның аясында пайдалануға берілген негізгі құралдар.
Несие – нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың
ажырамас элементінен білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен
қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес, олардың айырбас
сферасыннан іздеу қажет. Тауар айырбастау – бұл тауардың бір қолдан екінші
қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де осындай айырбас кезінде несиеге
байланысты қатынас туындайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бір санайтындар да аз
емес, несие – бұл ақшалай қаражаттың екі жақты қозғалысын, яғни қаражаттың
уақытша берілуін және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы – сол
қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейді, яғни қаражат: дотация,
субвенция, субсидия түрінде бірлесе, олар қайтарымсыз сипатқа ие.
Несие – бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) берілетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар аоасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және арқылы негізе пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналады.
Экономикалық категория ретінде, несие – кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қоын құру және олардың
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Қарыз алушы – бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік
қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздер
болғанымен де, олардың түсініктері әр түрлі. Мысалыға, кәсіпорын немесе
жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты
төлемдері кешігуі мүмкін, бірақ бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас
туындамайды. Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ
адамзаттық қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш – бұл өте ауқымды ұғым. Ал
қарыз алушы – бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымының элементіне
берілетін объекті де жатады. Беру объектісі – бұл құнның ерекше бөлігі,
яғни қарызға берілген құнды білдіреді.
Несиенің айналыс шғындарынан үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуын
несиенің экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық субъектілеріндегі
ақшалай қаражаттардың түсуі мен жүмсалуы арасындағы уақытша болатын
алшақтық кей жағдайларда қаржылай ресурстарға деген қажеттілікті
туындатады. Міне, сондықтан да мұндай жағдайлада қарыз алушылардың барлық
категориялары өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын
толтыру үшін несиені пайдаладанды. Бұл дегеніміз капитал айналымын
қамтамасыз етіп қана қоймай, айналыс шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік
жасайды.
Несиенің формалары және олардың жіктелуі. Несиенің формалары, оның
құрылымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік қатынастардың мәнімен тығыз
байланысты келеді.
Несиенің формасы – бұл несиелік қатынастар құрамының, т олардың негізгі
қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісін білдіреді.
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай
өзгерімен де, несиенің формасы сол күйінде сақталады.
Несиенің екі формасы бар: тауарлы және ақшалай. Мұндағы тауар түрінде
берілетін несиені – коммерциялық, ал ақша түріндегі несиені банктік деп
атайды.
Қалған несиенің түрлері осы екі форманың тәжірибеде қолданылуынан
туады. Коммерциялық несие – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға берген
тауарын білдіреді. Коммерциялық несие – бұл вексель айналысының пайда
болуына себеп болған, экономикадағы несиелік қатынастардың алғашқы формасы.
Несиенің бұл формасының басты мақсаты – тауарлардың өту процесін жеделдету,
сондай-ақ одан пайда табу.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылығ мынадай:
• қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе
қызметті сатумен айналысатын кез келген заңды тұлға бола алады;
• коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі;
• қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты;
• коммерциялық несиенің орташа құны сол кезеңдегі банктік пайыз
мөлшерімен салыстырғанда төмен болады;
• қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің заңды түрде
рәсімделуі барысында, бұл несие үшін ттөленетін ақы тауар бағасының
құнына қосылады.
Банктік несие – бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай түрде
берілетін несиені білдіреді.
Банктік несие – бұл экономикадағы кеңінен тараған несиелік
қатынастардың формасы болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік
қатынастың құралына несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады. Банктік
несиеде несие беруші: банк және арнайы қаржы мекемелері болса, ал қарыз
алушылар ретінде: кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы
ресурстарына деген сұранысы бар кез келген заңды ұйым болып табылады.
Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты – бұл пайыз түрінде табыс алу.
Несиенің түрлері коммерциялық және банктік несиеден туындайды.
Коммерциялық банктер өздерінің клинеттеріне әр түрлі несиелер береді.
Олар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
I. Қарыз алушылар категорияларына қарай: Қаржылық институттарға
берілетін несиелер:мақсатты қорларға; банктерге; қаржы-несиелік
мекемелеріне. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер: өнеркәсіп
салаларына; ауыл шаруашылығына; саудаға; дайындау ұйымдарына; жабдықтау-
сату ұйымдарына; кооперативтерге; жеке кәсіпкерлерге. Тұтыну мақсатына
берілетін несиелер.
II. Мерзіміне қарай: қысқа мерзімді (1 жылға дейін); орта мерзімді (1
жылдан 3-5 жылға дейін); ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
III. тағайындалу және пайдалану сипатына қарай: негізгі қорларға
жұмсалатын; айналым қаражатына жұмсалатын.
IV. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай: Қамтамасыз етілген: кепілхатпен,
кепілдемемен, кепілдікпен, сақтандырылған, қамтамасыз етілмеген: сенім
(бланктік) несиесі.
V. қайтарылу дәрежесіне қарай:
- стандартты несие – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында
ешқандай күмән жоқ несиелер;
- күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі ұзартылған
және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған активтердің
жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер ішінара бөлінеді: 1-санатты
күмәнді, 2-санатты күмәнді, 3-санатты күмәнді, 4-санатты күмәнді, 5-санатты
күмәнді.
- үмітсіз несиелер – қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен
ссудалар шотына жазылған несиелер.
VI. Валютамен берілуіне қарай:ұлттық валютамен; шетел валютасымен.
VII. Берілу шартына қарай:
- тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін
және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
- ипотекалық немие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несеие.
- овердравт несиесі – клиенттің шотынан қаражатты шегеру, дебиттік
қалдық бойнша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
- овернайт несиесі - өтімділікті қолдану мақсатында бір түнгі берілетін
банкаралық несиенің түрі,
- онкальдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа
мерзімді несие.
- банкаралық несие – банктердің бір-біріне берітін несиесі.
- ломбарттық несие – тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып, берілетін несие.
- лизингттік несие – құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты
берілетін несие.
- рамбурстық несие – шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат
пен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдаланылатын несие.
- сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие.
- маусымдық несе – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу
мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшқтықты жабуға арналған несие.
VIII. Несиелеу объектісіне қарай: меншікті айналым қаражаттарын
толықтыруға; материалдық қорлар жиынтығы мен өндіріс шығындарына; сыртқы
экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен импорттауға;
азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар, құралдар және
басқа да мүліктер алуына; ломбардтық, кепілдік және ссудалық операцияларға;
театрлар және демалыс үйлерінің кірістері мен шығыстары арасындағы
маусымдық үзілістерге; күрделі жүмсалымдарды қаржыландыруға; тез өтелген
тиімділігі жоғарғы шараларға.
ҚР-дағы несие жүйесі – жалпы банктердің (ұлттық және коммерциялық) және
банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыру асыратын банктік
емес мекемелердің жиынтығы.
Несие жүйесі үғымы банк жүйесіне қарағанда кеңірек, яғни мұнда өзге де
несиелік мекемелер қамтылады. Әр елдің өзіндік ерекшелігіне қарай несие
немесе банк жүйесінің құрылымы қалыптасады. ҚР-дағы несиелік жүйе екі
буыннан тұрады: біріншісі – банктік жүйе, ал екіншісі – парабанктік жүйе
(банктік емес мекемелер).
Несие заңдарын білу және соның негізінде тиімді немесе механизмін ретке
келтіру өндіріс қорларының айналыстары мен айналымдарының біркелкі
еместігіне байланысты бос тұоған қаржыларды орынды пайдалануға мүмкіндік
береді.
Несиенің пайда болу заңының экономикадағы тауар – ақша қатынастарының
дұрыс жұмыс істеуі жағдайындағы ғана әрекеттік күші бар. Нақты несие
қатынастары шаруашылық байланыстарф баламалық және тепе-теңдік қатынастарға
негізделген экономика салаларындағы ғана туындайды.
Егер шаруашылық субьектісінің өзі атқарып отырған жұмысының нәтижесі
үшін нақты материалдық жауапкершілігі болмаса, несиелік қатынастардың дұрыс
жұмыс істеуінің, несиенің қайтарылып келетіндігінің кепілдігі болмайды.
Несиенің пайда болу Заңының бұзылуы экономикадағы қарама қайшылыққа және
инфляцияға әкеп соқтырады.
Банктік несие. Нарықтық экономикада несиенің негізгі формасы банк
несиесі. Бұл жағдайда несие қатынасының обьектісіне ссуданы ақшалай
қаражатпен беру процесі жатады. Мұнда несие уақытша қаржылай көмекке мұқтаж
мамандырылған қаржы-несие ұйымдарына, көбінесе банктерге, қарыз алушы
кәсіпорындарға, ұйымдарға, халыққа, мемлекетке беріледі.
Банк несиесінің бірінші ерекшелігі - банк өз қарыз алушыларына несиені
өзінің капиталынан ғаана емес, сонымен бірге, тартылған ресурстардан да
(заңды және жеке тұлғалардың депозитінен) береді. Қазақстан банктерінің
несие ресурстарындағы өзіндік капиталының үлесі шамамен алғанда 18-20%-ды
құрайды, ал қалғаны – тартылған ресурстар (депозиттер, банк аралық қарыз
ақшалар).
Осы несие формасының екінші ерекшелігі – шаруашылық айналымға әлі түсе
коймаған, кәсіпорындардың, ұйымдардың халықтың банкке орналастырылған
уақытша бос қаражатын банк ссудаға береді.
Банк несиенің үшінші ерекшелігі – банк ақшалай қаражатты ссудаға
өздігінен өсетін құн ретінде болатын капитал формасында береді. Мәселенің
мәнісі мынада: қарыз алушы бұл ссуданы пайдаланғаны үшін банкке пайыз
төлейді. Қарыз слушы несиені өндіріс саласында пайдаланғаннан кейін пайда
алады әрі оның есебінен несиелерге пайыз төлейді. Несиеге қажеттілік оның
ажырағысыз атрибуты болып табылады. Банк несиесінің айналыс саласына ғана
қызмет ететін коммерциялық несиеден айырмашылығы, ол сонымен қатар, өндіріс
саласына және жинақтау саласына да қызмет етеді. Банк несиесінің қолданылу
аясы коммерциялық несиеге қарағанда әлдеқайда кең, өйткені коммерциялық
несие – несие мәмілесінің бағытымен, мерзімімен және сомасымен шетеліп
қалған.
Банк несиесі банк пен қарыз алушының арасында несие келісімшарты немесе
несие келісімі бекітілгеннен кейін беріледі. Банк несиесінің мақсаты:
негізгі және айналым капиталын арттыру, маусымдық қорларды толықтыру,
вексельдер есебі және оны қайта есептеу халықтық несиелеу.
Ол материалдық тұрғыдан қамтамасыз етілуі, мақсатты бағытының болуы,
мерзімділігі, қайтарылуы және ақылы принциптері негізінде банктің қарызға
беретін ссудалық капиталдың қозғалысын білдіреді.
Банк несиесі берілген мерзіміне қарай қысқа мерзімге және ұзақ мерзімге
бөлінеді. Мәселен, қысқа мерзімді несие қарыз алушының ағымдағы және
маусымдық
1.3 Кәсіпорынның қаржылық есеп берудің ұлттық стандарттарының теориялық
негіздері
Міндеттеменің ажырамас сипаттамасы субъектіде нені болмасын қандай да
болмасын белгілі бір түрде әрекет ететін немесе қолданатын міндеттеменің
бар болуы болып табылады. Міндеттеме қандай да болмасын заңды тұлғадан
шыққан, сол сияқты практикадан алынған болуы мүмкін. Заңды міндеттеме
міндетті шарттан немесе заңнамалық шарттан шығады және мәжбүрлі тәртіппен
орындалуы мүмкін. Практикадан шығатын міндеттеме – мынадай жағдайларда
субъектінің іс-әрекетінен туындайтын міндеттеме:
1) саясат немесе жеткілікті түрде нақтылы ағымдағы өтініш деп
жарияланған өткен қызметтің орныққан практикасында субъект басқа тараптарға
ол өзіне белгілі бір міндеттерді қабылдайтындығын көрсетсе; және
2) нәтижесінде субъект осы тараптарда өзіне қабылдаған міндеттерді
орындайтындығына қатысты негізделген күтулер жасаса.
Қолданыстағы міндеттемені реттеу, әдетте, ақша қаражатын төлеуді, өзге
де активтерді беруді, қызметтер көрсетуді, қолданыстағы міндеттемені басқа
міндеттемемен ауыстыруды немесе міндеттемені жеке капиталға ауыстыруды
көздейді. Міндеттеме, сондай-ақ кредит берушінің өзінің құқықтарынан ерікті
немесе мәжбүрлі бас тартуы сияқты басқа да құралдармен өтелуі мүмкін.
Қысқа мерзімді міндеттемелер:
Субъект міндеттемені мынадай жағдайларда қысқа мерзімді ретінде
сыныптайды:
• субъект оны кәсіпорынның қалыпты операциялық циклі барысында
өтеуді болжайды;
• субъект міндеттемені негізінен сауда мақсаты үшін ұстап тұрады;
• субъект міндеттемені есепті кезеңнің аяғынан бастап он екі ай
ішінде өтеуді болжайды; немесе
• субъектінің осы міндеттемені өтеуді есепті кезеңнен кейін
кемінде 12 айға қалдыруға сөзсіз құқығы жоқ.
Барлық өзге міндеттемелерді ұзақ мерзімді ретінде сыныптауға тиіс.
Сипаты немесе функциясы бойынша ол баланстың өзінде жеке берілу үшін негіз
болуы үшін жеткілікті түрде ерекшеленетін баптар тізбесін білдіреді. Бұдан
басқа:
1) баптың сипаты мен функциясы немесе ұқсас баптардың жиынтығы
субъектінің қаржылық жағдайын түсіну үшін жеке беру қолайлы болғанда,
жекелеген баптар қосылады;
2) пайдаланылатын атау және баптардың орналасу тәртібі немесе ұқсас
баптардың бірігуі субъектінің қаржылық жағдайын түсіну үшін қолайлы
ақпаратты ұсыну үшін субъект қызметінің және оның операцияларының сипатына
сәйкес өзгеруі мүмкін.
Қосымша баптарды жеке ұсыну керек пе деген түсінік мыналарды бағалауға
негізделеді:
1) активтердің сипаты мен өтімділігін;
2) субъект шеңберінде активтердің функциясын; және
3) міндеттемелер кезінде сомаларды, сипаты мен бөлуді.
Тікелей бухгалтерлік баланстың өзінде не ескертпелерде берілуге тиіс
ақпарат. Субъект баланстың өзінде не ескертпелерде мынадай кіші сыныптарды
ашуға тиіс:
1) ережелеріне сәйкес негізгі құралдар баптарының сыныптары;
2) сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі, байланысты
тараптардан берешек, алдын ала төлемдер мен өзге де сомалар;
3) қорлар сыныптары –мыналар: тауарлар, өндірістік материалдар,
аяқталмаған өндіріс пен дайын өнім сияқты;
4) қызметкерлерге сыйақы төлеу жөніндегі бағалау міндеттемелері мен
басқа да бағалау міндеттемелері; және
5) капитал сыныптары – мыналар: төленген капитал, эмиссиялық кіріс,
таратылмаған пайда мен осы Стандарттың талаптарына сәйкес тікелей капиталда
танылуға тиіс кірістер мен шығыстардың баптары.
Қаржылық активтер мен қаржылық міндеттемелер. Субъект есепті ненің
негізінде жүргізген жөн екендігін таңдауға тиіс:
1) осы бөлімде қамтылған ережелердің негізінде; не
2) өзінің бүкіл қаржы құралдарын есепке алу үшін ХҚЕС(IAS) 39
Қаржы құралдары: Тану және ашу негізінде. ХҚЕС (IAS) 39 қолдануды
таңдайтын субъект ашуды ХҚЕС (IFRS) 7 Қаржы құралдары сәйкес жүргізуге
тиіс.
Қаржы құралы – бұл нәтижесінде бір субъектіде қаржылық актив және
екіншісінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz