Еңбек төлемінің нысаны
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Нарық жағдайындағы еңбекақы бойынша есеп айырысу және
оның жетілдіру жолдары
Кіріспе
Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі дамуы бухгалтерлік есеп
жүйесін реформалаумен сипатталады. Елдегі нарықтық қатынастар дамуының
стратегиялық бағыты есеп пен есептік ақпараттың сапасына айрықша талаптар
қоюда.
Сондықтан бухгалтерлік есептің теориялық негіздерін жас мамандардың
жақсы меңгеруі олардың кәсіби дайындығы мен іскерлік қабілеттерін
қалыптастыруда маңызы зор болмақ. Осы проблемалардың шешімі бухгалтерлік
есептің теориялық қағидаларының бұдан былайғы дамуымен байланысты.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты – еңбекақы бойынша есеп айырысудың
есебін зерттеу және еңбекақыны ұйымдастырудың нысаны мен жүйесін талдау
болып табылады.
Бұл дипломдық жұмысты жазу барысында мен отандық және шетелдік
әдебиеттерде жарияланған теориялық материалдарды қолдандым. Бұл жұмысымда
теориялық бөлігіне көп көңіл бөлдім: еңбектің және оның төлемақысының
есебі; еңбеккерлердің құрамының есебі, және т.б.
Бұл тақырыпта таңдау себебім, болашақта жалақы мәселесін жақсы
меңгеріп аламын деген мақсатпен таңдадым. Жалақы , негізінде еңбек өлшемі
мен тұтыну өлшеміне бақылау жасауды жүзеге асыруға көмектесетін маңызды
экономикалық құрал болып табылады. Жалақы тұтынушы кірісінің үлкен бөлігін
құрайды, сондықтан да сұраныстың мөлшеріне , тауардың тұтынысына және
олардың бағасына елеулі әсер етеді.
Бұл экономикалық құрал өнімнің өзіндік құнының негізгі
элементтерінің бірі болып табылады, сондықтан да жалақы есебінің дұрыс
ұйымдастырылуы еңбек өнімділігінің артуына, өнімнің өзіндік құнының кемуіне
және еңбеккерлердің өмір деңгейінің жақсаруына себепші болады.
Бұл дипломдық жұмыс нормативтік құжаттар,кезеңдік басылымдардағы
әртүрлі авторлардың мақалалары және оқу құралдар негізінде жазылған.
Алматыинтергаз Ашық Акционерлік Қоғамының көрсеткіштері
негізінде, дипломық жұмыс орындалды.
Зерттеу кезеңі 2004 жылдан бастап 2005 жылдар аралығын қамтиды.
1 бөлім. Кәсіпорынның әлеуметтік-экономикалық жағдайы
1.1. Шаруашылықтың техника-экономикалық сипаттамасы
Алматыинтергаз Ашық акционерлік қоғамы Қазақстан Республикасының
заңнамасы бойынша өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында
акциялар шығаратын заңды тұлға болып табылады.
Қоғамның толық атауы мемлекеттік тілде Алматыинтергаз Ашық
акционерлік қоғамы, ал орыс тілінде Открытое акционерное общество
Алматыинтергаз. Қоғамның қысқартылған атауы мемлекеттік тілде
Алматыинтергаз, орыс тілінде ОАО Алматыинтергаз.
Алматыинтергаз ААҚ-ы Алматыгаз АҚ Холдингтік компанияның
еншілес компаниясы болып табылады, сонымен қатар нарықта Алматы қаласын
газбен қамтамасыз етумен төмендегі компаниялар да айналысады (яғни холдинг
мүшесіне кіреді):
- Алматинские газовые сети ЖАҚ;
- Абонентский расчетный центр Алматыинтергаз ЖАҚ;
- Алматыгазконтракт ЖШС;
- АГС-сервис ЖШС;
- ГазКонтрольПрибор ЖШС.
Холдингтік компанияны құрудың ең негізгі мақсаттарының бірі –
еншілес кәсіпорындарын басқару және қызметтің негізгі бағыттарын анықтайтын
басқарушылық шешім қабылдау.
Алматыинтергаз ААҚ-ның орналасқан жері: Алматы қаласы, Төле би
көшесі, 63.
Алматыинтергаз ААҚ-ның жарғылық капиталында акция эмитентінің
пайыздық қатынасы – 66,7 пайызды құрайды.
Энергоресурстар нарығында табиғи газдың үлес салмағы Қазақстан
Республикасында 40 пайызды құрайды, ал Алматы қаласы бойынша табиғи газдың
үлесі 60 пайыздан тұрады (бұл көрсеткіш қаланың жалпы энергоресурстарын
алғанда есептелген). Табиғи газды орташа жылдық тұтыну – Қазақстан
Республикасы бойынша 6 000 000 мың м. куб., ал Алматы қаласы бойынша –
800 000 мың м. куб.
Болашақтағы жоспар бойынша:
- 1 жыл ішінде табиғи газды сату: жылыту кәсіпорындары бойынша –
351 390,8 мың м.куб.; басқа өндірістік кәсіпорындар бойынша – 121 097,9 мың
м.куб.; шағын коммуналды кәсіпорындар бойынша – 4 514,6 мың м.куб.;
тұрғындар бойынша – 213 088,5 мың м.куб.
- жыл бойынша газдың ресурстар көлемі 650-700 млн. м.куб. құрайды.
- жылдық тауар айналымы – 50,0 млн. АҚШ доллары.
- болашақта газбен қамтамасыз ету қызметін ұлғайту, жаңа
тұтынушыларды іздеу, газ инфрақұрылымын дамыту, жаңа объектілерді және
аудандарды газбен қамтамасыз ету.
Табиғи газды сату көлемі, Алматы қаласы бойынша:
2003 жылы – 641 209 мың м.куб.
2004 жылы – 650 148 мың м.куб., ал 2005 жылдың 9 айында бұл
көрсеткіш – 489 452 мың м.куб. жетті. Сонда 2005 жылдың 9 ай бойы сатудың
өсу қарқыны 5 пайызға өсті, ал 2004 жылы сату көлемі 20 пайызға өсті.
Табиғи газды тұтынушылар құрамы:
- тұрғындар – 42 пайыз;
- жылыту кәсіпорындары – 35 пайыз;
- өндірістік кәсіпорындар – 15 пайыз;
- шағын коммуналды кәсіпорындар – 1 пайыз;
- кәсіпорынның өз қажеттіліктеріне – 7 пайыз.
Қоғам қызметі негізінен маусымдық болып табылады, яғни табыс көлемі
жазғы кезеңге қарағанда, қыста табыс мөлшері неғұрлым жоғары болып
табылады.
Қыста газды тұтыну – 70-90 млн. м.куб. құраса, ал жазда бұл
көрсеткіш 16-20 млн. м.куб шамасында ауытқиды.
Сатудан түскен табыс қыста 840-1 080 млн. теңге аралығында болса,
жазда бұл көрсеткіш 192-240 млн. теңге аралығында ауытқиды.
Қоғам экспорт түрімен мүлдем айналыспайды. Ал импорттың үлесі 100
пайызды құрайды, импортер мемлекет - Өзбекстан болып табылады.
Қоғамның басқару органдары:
• Жоғарғы орган – Акционерлердің жалпы жиналысы;
• Басқару органы – Директорлар кеңесі;
• Атқарушы орган – Президент;
• Бақылаушы орган – Тексеруші.
Заңды тұлғаның мемлекеттік тіркеу туралы куәлігінің нөмірі 58437-
1910-ОАО, 2003 жылдың қазанның 8-де Алматы қаласының юстиция Басқармасымен
берілді.
Серіктестік коммерциялық ұйым болып табылады. Оның негізгі мақсаты
- өз қызметін жүзеге асыру барысында пайда табу. Серіктестіктің қызмет ету
мерзімі оның Қазақстан Республикасының уәкілетті мемлекеттік органында
мемлекеттік тіркеуден өткен кезінен бастап есептеледі және уақыт бойынша
шектелмеген. Қоғам өз акционерлерінің мүлкінен оқшауландырылған мүлікке ие
және олардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Қоғам өз міндеттемелері
бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауап береді. Акционер Қоғам
міндеттемелері бойынша жауап бермейді және өзі енгізген салымдар шеңберінде
Серіктестік қызметіне байланысты шығындар тәуекеліне бас тігеді. Қоғам
дербес теңгерімге үлгідегі банкілерге, Қазақстан Республикасының
заңнамасына қайшы келмейтін дербес рәмізге ие. Қоғам Директорлар кеңесінің
шешімі бойынша Қазақстан Республикасы аумағында және шетелдерде филиалдар
мен өкілдіктер құруға құқылы. Филиалдар мен өкілдіктер Атқарушы орган
бекітетін филиал немесе өкілдік туралы қағидаға, Қазақстан республикасының
және филиал немесе өкілдік орналасқан елдің заңнамасына сәйкес әрекет
етеді. Қоғам филиалдар мен өкілдіктерге өз мүлкі есебінен негізгі және
айналымдық қаражат береді және олардың қызмет ету тәртібін анықтайды.
Филиалдар мен өкілдіктердің мүлкі жеке теңгерімде де, Қоғамның тұтас
теңгерімінде де көрсетіледі.
Филиалдар мен өкілдіктерді басқаруды Қоғамның Директорлар кеңесімен
кеңесе отырып, атқарушы органмен тағайындалатын адамдар жүзеге асырады.
Филиалдар мен өкілдіктердің басшылары Қоғам берген сенімхат негізінде
әрекет етеді.
Қоғам қызметінің мақсаты және түрлері.
Қоғам қызметінің мақсаты тауарға (жұмысқа, қызмет көрсетуге) деген
сұранысты қанағаттандыру жолымен кіріс алу болып табылады. Алдына қойған
мақсатына жету үшін Қоғам заңнамада тыйым салынбаған барлық азаматтық-
құқықтық мәмілелерді жасайды, мүлікпен және құнды қағаздармен операциялар
жүргізеді, сондай-ақ басқа да заңдық мәні бар әрекеттер жүргізеді. Қоғам
Қазақстан Республикасының аумағында және шетелдерде төмендегідей негізгі
қызмет түрлерін жүзеге асыруды көздейді:
• Алматы қаласының тұрғындарын, кәсіпорындарын, ұйымдары мен
мекемелерін табиғи газбен қамтамасыз ету;
• Жеткізушілерден табиғи газды қабылдап алуды ұйымдастыру және жасалған
шарттарға сәйкес онымен қаланы үздіксіз қамтамасыз ету;
• Арнайы автокөлікпен газ балондарын жеткізу;
• Газды газ балондарымен сату;
• Автокөлікке қозғалтқыш отыны ретінде сұйықталған газ құю;
• Сұйытылған газды қозғалтқыш отыны ретінде пайдаланатын автокөліктің
газ балондарын жөндеу, техникалық куәландыру және бояу;
• Маңызды топтамалық сұйыққойма қондырғыларын жөндеу, техникалық
куәландыру;
• Сауда, сатып алу, коммерциялық қызмет;
• Ақша қаражаттарын бағалы қағаздарға, ғимараттарға, жерге және басқа
жылжымайтын және қозғалмалы мүлікке инвестициялау, сондай-ақ оны
жалға немесе қайтарымсыз пайдалануға беру;
• Қазақсатан Республикасы экономикасының әр түрлі салаларына:
өндіріске, ауыл шаруашылығына, білім беруге, тұрмыстық қызмет
көрсетуге, байланысқа, көлікке және т.б. қаржы инвестициясын салу;
• Аукциондарға, тендерлерге, конкурстарға қатысу;
• Кепілдік беру және алу;
• Басқа да Қазақстан республикасының қолданыстағы заңнамасымен тыйым
салынбаған, қоғам мүддесіне жауап беретін қызмет.
Әрбір қызмет түрін жүзеге асыру үшін лицензия (патент, сертификат
немесе басқа рұқсат) алу талап етілетін болса, Қоғам ондай қызмет түрін
Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген тәртіппен оны алғаннан
кейін ғана жүзеге асырады.
Қоғамның құқықтары мен міндеттері.
Қоғам Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында көзделген
барлық құқықтарды пайдаланады. Қоғам өз атынан мәмілелер (шарттар, келісім
шарттар) жасай алады, мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен міндеттер
ала алады және сотта талапкер және жауапкер болу сондай-ақ құқығына ие,
сондай-ақ заңнамаға қайшы келмейтін басқа да әрекеттерді жүзеге асыра
алады.
Қоғам заңнамаға сәйкес күзет құжаттарын, технологияларды, ноу-хау
және басқа ақпаратты иелену және пайдалану құқығын ала және бере алады.
Қоғам Қазақстандық та, шетелдік те заңды тұлғалардың ұлттық және шетел
валютасында несиелерін пайдалану, сондай-ақ заңнама анықталған шарттарда
облигациялық қарыздар шығару құқығына ие. Қоғам Қазақстан Республикасы
аумағында және шетелде барлық меншік нысанындағы басқа заңды тұлғалармен
және ұйымдармен бірлестікке ену, заңнамамен анықталған негіздерде Қазақстан
Республикасы аумағындағы және шетелдегі басқа заңды тұлғалардың
құрылтайшысы, қатысушысы болу құқығына ие.
Қоғам шетелде шаруашылық қызметті жүргізу, Қазақстан Республикасы
аумағында және шетелде заңнамаға сәйкес шетелдік жеке және заңды
тұлғалардың қатысуымен бірлескен кәсіпорындар, халықаралық бірлестіктер мен
ұйымдар құруға және олардың қызметіне қатысу құқына ие.
Қоғам заңнамамен көзделген басқа да құқықтарды жүзеге асыра алады.
Қоғам акционерлерді, кірістер мен келтірілген шығындар көлемі туралы
деректерді қоса, өзінің өткен жылдағы шаруашылық қызметі мен оның қаржылық
нәтижелері, төленген дивидендтер көлемі жайынан әр жылдың бірінші
тоқсанынан кешіктірмей хабардар етуге, сондай-ақ акционерлерді өзінің
акциялары бойынша аралық төлемдер туралы шешімдері жайынан шұғыл хабардар
етуге міндетті.
Қоғам акционерлерінің құқықтары мен міндеттері.
Қоғам акционерлерінің құқықтары:
1. Қазақстан республикасының қолданыстағы заңнамасы мен осы Жарғыда
көзделген тәртіппен Қоғамды басқаруға қатысуға;
2. Қоғам қызметінен дивидендтер алуға;
3. Қоғам қызметі туралы ақпарат алуға, оның ішінде Қоғамның қаржылық
есептемесімен Акционерлердің жалпы жиналысында көзделген тәртіппен
танысуға;
4. Тізім ұстаушыдан немесе номинал ұстаушыдан өзінің бағалы қағаздарға
деген меншік құқығын растайтын үзінді көшірме алуға;
5. Сот тәртібімен Қоғам органдары қабылдаған шешімдерді даулауға;
6. Қоғам органдары заңнама мен осы Жарғы нормаларын бұзатын әрекеттерді
жасаған жағдайда өзінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін
мемлекеттік органдарға жүгінуге;
7. Қоғамға оның қызметі туралы жазбаша сұрау салумен жүгінуге және одан
Қоғамға сұрау келіп түскен күннен кейінгі отыз күн ішінде уәжді жауап
алуға;
8. Қоғамды таратудан қалған мүліктің бір бөлігіне ие болуға құқы бар.
Қоғамның дауыс беретін акцияларының бес және одан көп пайызына ие
акционер сонымен қатар:
1. қоғам акционерлерінің кезектен тыс жалпы жиналысын шығаруға;
2. Қоғам органдарына кандидатура ұсынуға;
3. Қоғам акционерлерінің жалпы жиналысы анықтаған тәртіпте Қоғам
акционерлерінің тізімінің көшірмесін алуға құқылы.
Қоғам акционері:Қоғамның құрылтайшылық шартында көзделген тәртіппен
акцияларды төлеуге;
1. өздеріне тиесілі акцияларды сату бойынша ірі мәміле жасау ниеті туралы
Қоғамға хабарлауға;
2. он күн мерзім ішінде тізімдеме ұстаушыға немесе аталған акционерлерге
тиесілі акцияларды номинал ұстаушыға Қоғам акцияларын ұстаушыларға
тізімдеме жүргізу үшін қажетті мәліметтердің өзгергендігі туралы
хабарлауға;
3. Қоғамның қызметі туралы коммерциялық құпия болып табылатын
мәліметтерді жарияламауға міндетті.
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы.
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы 300 000 000 (үш жүз
миллион) теңгені құрайды. Қоғамның жарияланған жарғылық капиталының мөлшері
шығару үшін жарияланған барлық акциялардың жиынтық номинал құнына тең.
Шығарылатын акциялардың мөлшері, шығаруға жарияланған акциялар мөлшерінің
шегінде оларды шығару мерзімі мен шарттары Қоғам Директорлар кеңесінің
шешімімен белгіленеді. Қоғам акционерлердің жалпы жиналысының шешімі
бойынша жарияланған жарғылық капитал көлемін ұлғайтуға немесе азайтуға
құқылы. Қоғамның жариланған жарғылық капиталының мөлшерін ұлғайтуға тек
шығаруға жарияланған барлық акциялар орналастырылғаннан және төленгеннен
кейін ғана Акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша, заңнамада басқа
жай көзделмеген болса, жол беріледі. Қоғамның жарияланған жарғылық
капиталын азайтуға жариланған және шығарылған капитал арасындағы айырым
сомасында жол беріледі. Қоғамның жарияланған жарғылық капиталын азайту
туралы шешім жарғылық капиталды ұлғайтудағы сияқты тәртіппен қабылданады.
Жарияланған жарғылық капитал көлемін Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңнамасында белгіленген ең аз мөлшерден азайтуға жол берілмейді. Жарғылық
капиталды азайтуға Қоғамның барлық несиелерін хабардар етіп, ол туралы
баспасөз басылымында хабарландыру жібергеннен кейін 30 күннен ерте
болмайтын мерзімде жол беріледі.
Қоғамның шығарылған (төленген) жарғылық капиталы.
Қоғамның шығарылған (төленген) жарғылық капиталының мөлшері
шығарылған акциялардың жиынтық атаулы құнына тең. Қоғамның шығарылған
(төленген) жарғылық капиталы жаңа акциялар шығару немесе өтеуін төлеп алу
және соңынан шығарылған акциялардың күшін жою жолымен өзгертілуі мүмкін.
Бұл жағдайда шығарылған акциялардың жиынтық номинал бағасы заңнамаға сәйкес
тиісті Қоғам типінің шығарылған (төленген) жарғылық капиталы үшін
белгіленген ең төменгі мөлшерден кем болмауға тиіс. Екінші немесе кез
келген келесі қаржылық жыл аяқталғаннан кейін Қоғамның таза активтерінің
құны шығарылған (төленген) жарғылық капитал мөлшерінен кем болып шыққан
жағдайда Қоғам заңнамада анықталған тәртіппен оны азайту туралы шешім
қабылдауға міндетті.
Қоғамдағы есепке алу және есептеме. Қоғамның қаржы-шаруашылық
қызметіне бухгалтерлік есеп жүргізу және қаржылық есептемесін беру тәртібі
Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен жүргізіледі.
Кесте 1 Алматыинтергаз ААҚ-ның 2004-2005 жылғы
негізгі экономикалық көрсеткіштері.
№ Көрсеткіштер Өлшем 2004 жыл2005 жыл Өсу қарқыны
бірлік
+ - %
1 Дайын өнімді
(жұмыстарды,
қызметтерді) сатудан
алынған табыс Мың,тг. 72100 76239 4139 105,71
2 Сатылған тауарлардың
(жұмыстардың,
қызметтердің) өзіндік
құны
Мың,тг. 20000 40198 20198 200,99
3 Жалпы табыс Мың,тг. 70100 36041 - 34059 51,41
4 Кезең шығыстары Мың,тг. 34300 38946 4646 113,54
5 Негізгі қызметтен
алынған табыс (зиян) Мың,тг. 35800 -2905 - 38705 8,11
6 Негізгі емес қызметтен
алынған табыс (зиян)
Мың,тг. -5 36624 36629 732480
7 Әдеттегі қызметтен
алынған табыс (зиян) Мың,тг. 35300 33719 - 1581 95,52
Салық салынуға дейінгі
8 Салық салынғаннан
кейінгі табыс Мың,тг. 16900 23007 6107 136,13
9 Рентабельділік 23,43 30,17 6,74 128,76
10 Жұмыскерлердің орташа
саны адам 20 37 17
11 Жылдық тозудың
коэффициенті Мың,тг. 0 5,71 5,71 0
Алматыинтергаз ААҚ-ның 2004-2005 жж. қаржылық қызметтің негізгі
көрсеткіштерін талдау.
2004 жылы сатудан түскен табыс 72100 мың теңгені құрады, ал 2005
жылы бұл көрсеткіш 5,71 пайызға өсті және 76239 мың теңгені құрады.
Өнімнің өзіндік құны 2004 жылы 20000 мың теңгені құрады, ал 2005
жылы 100,99 пайызға өсті және 40198 мың теңгені құрады.
Жалпы табыс 2004 жылы 70100 мың теңгені құрады, ал 2005 жылы 48,59
пайызға кеміді және 36041 мың теңгені құрады.
Сонымен қатар кезең шығыстары да өсті, егер 2004 жылы 34300 мың
теңгені құраса, ал 2005 жылы 38946 мың теңгені құрады.
2004 жылы негізгі қызметтен алынған табыс 35800 мың теңгені
құрады, ал 2005 жылы бұл көрсеткіш 91,89 пайызға кеміді және 2905 мың
теңгеге зиян шекті.
2004 жылы негізгі емес қызметтен алынған зиян 5 мың теңгені құрады,
ал 2005 жылы бұл көрсеткіш 76239 мың теңгені құрады.
2004 жылы әдеттегі қызметтен алынған табыс 35300 мың теңгені
құрады, ал 2005 жылы бұл көрсеткіш 4,48 пайызға кеміді және 33719 мың
теңгені құрады.
2004 жылы салық салынғаннан кейінгі табыс 16900 мың теңгені құрады,
ал 2005 жылы бұл көрсеткіш 36,13 пайызға өсті және 23007 мың теңгені
құрады.
2004 жылы рентабельділік 23,43 мың теңгені құрады, ал 2005 жылы бұл
көрсеткіш 28,76 пайызға өсті және 30,17 мың теңгені құрады.
Қоғамның қызмет көрсету барысында соңғы 2 жыл көрсеткіштері бойынша
табысы – 96 736 мың теңге.
Қоғамның қызмет көрсету барысында соңғы 2 жыл көрсеткіштері бойынша
шығыны – 66 493 мың теңге.
Ағымдағы ликвидттік коэффициенті – 0,96
Сатудан түскен табыс – 4 пайыз
Капитал табыстылығы – 6 пайыз
Активтердің табыстылығы – 3 пайыз
1.2. Кәсіпорынның есеп саясаты
Қазақстан Республикасындағы соңғы уақыттарға дейін басқарудың
орталықтандырылған жүйесі болғандықтан дербес есеп саясаты қалыптасқан
болатын. Басқарудың әкімшілік-әміршіл жүйесі жабылған соң және нарықтық
қатынастарға өтуге байланысты Қазақстанда дамыған нарықтық қатынастары бар
елдерде қолданылатын халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттары мен салық
салу жүйесіне бағдарланған ұлттық есеп саясатын қалыптастыру үшін жақсы
жағдай жасалуда.
Есеп саясаты деп бухгалтерлік есеп жүргізу процесінде және соның
негізінде қаржылық, өнеркәсіптік есеп беруді жасауда қолданылатын
әдістердің, принциптердің, дәстүрлердің, ережелер мен рәсімдердің жиынтығын
түсіну керек.
Есеп саясаты негізінде есеп беру ақпаратын нақты пайдаланушылардың
мүдделері жатыр.
Қазақстан Республикасының экономикасын басқарудың қазіргі жүйесінде
есеп саясатын қалыптастырудың екі деңгейі: әлемдік жалпымемлекеттік және
шаруашылық жүргізуші субъектінің қалыптасты. Қазақстанда есеп саясатын
белгілейтіндер мыналар:
1. Мемлекет атынан Қаржы министрлігі және Ұлттық статистикалық агенттігі.
Мемлекет есеп саясатын елімізде бухгалтерлік есебін ұйымдастыруды
реттейтін Салық кодексін, Ұлттық бугалтерлік стандарттарды,
Бухгалтерлік есептің Бас шоттар тізбегін және оны қолдану жөніндегі
нұсқауларды, бухгалтерлік регистрлер мен құжаттардың үлгілік
мекемеаралық және үлгілік арнайы нысандарын, басқа да негіздеуші
ережелер мен нұсқауларды жасау және өмірге енгізу жолымен жүргізеді.
2. Кәсіпқойлардың қоғамдық ұйымдары. Бұл Қазақстан Республикасы
Аудиторлар палатасы және Қазақстан Республикасының бухгалтерлерімен
аудиторларының бірлестігі.
Бухгалтерлер мен аудиторлардың қоғамдық ұйымдары алдыңғы қатарлы
тәжірибелерін зерделеу және оны Қазақстан Республикасында енгізу мақсатымен
басқа елдердегі бухгалтерлер мен аудиторлардың тиісті халықаралық
ұйымдармен байланыстарды жүзеге асырады.
Халықаралық ұйымдардың арасында ұлттық есеп саясатын жасауға
қоғамдық ұйым болып табылатын Бухгалтерлердің халықаралық Федерациясы БХФ
белгілі деңгейде ықпал етеді. Федерация жанынан қызметін 13 ел мен 4
ұйымның өкілдері құрайтын және реттейтін Есептің халықаралық стандарттары
жөніндегі комитет ЕХСК құрылған. ЕХСК есеп стандарттарын жасайды және
оларды тарату жөніндегі жұмыстарды жүргізеді. ЕХСК-ден басқа есеп саясатын
қалыптастыруға ТМД елдерінің бухгалтерлік есеп жөніндегі Үйлестіру
Кеңесінің есеп мәселелері бойынша ұсынымдары мен келісімдері ықпал етеді.
Бұл халықаралық ұйымның міндеттері ТМД елдерінде есеп халықаралық
бухгалтерлік стандартқа және онда қабылданған бухгалтерлік есеп
принциптеріне толығымен мәселелерді үйлестіріп, біртұтас есеп жасауға
көмектесу.
3. Министрліктер, республикалық ұлттық және акционерлік компаниялар,
экономиканың салаларын және ішкі салаларын басқарудың басқа органдары
жалпы мемлекеттік есеп саясатына сәйкес салалық ішкі салалық
ережелер, нұсқаулар, ұсынымдар жасап, оларда өндіріске жұмсалатын
шығын есебінің ерекшеліктерін және өнімнің өзіндік құнының
калькуляциялануын бейнелейді, шикізат пен материалдардың, дайын
өнімнің, негізгі құралдардың және басқа да активтер мен пассивтердің
есебін ұйымдастырудың ерекшеліктері ескеріледі. Мысалы, Қазақстан
Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі ауыл шаруашылығы өндірісі
өнімдерінің өзіндік құнының есебі мен калькуляциялануы бойынша
ұсынымдар жасаулары, Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі
ұлттық агенттігі бекітуіне ауыл үшін қажетті бастапқы құжаттардың
арнайы үлгілерін дайындаулары керек.
4. Шаруашылық жүргізуші субъектілер өздерінің есеп саясатын ұлттық
бухгалтерлік стандарттарға, есеп мәселелері, салық салу, қаржылық есеп-
беру бойынша қолданылып жүрген заңдарға негіздеп жасайды.
Тиімді болуы үшін есеп саясатын бухгалтерлік есеп ағымды және
болашақтағы міндеттерін жүзеге асыруға арналған есептік шешімдер жасауы
керек.
Соңғы уақытқа дейін жалпы республикада да, кәсіпорындарда да есеп
саясатын қалыптастыру туралы мәселе мүлде туындамағанын есте ұстаған жөн.
Есеп бір нұсқалы болды, сондықтан кәсіпорындарда іс жүзінде есептің басқа
нұсқасын таңдау мүмкіндігі болмады. Кәсіпорын үшін барлығы жоғарыда
шешіліп қойылған болатын.
Нарықтық қатынастар ұлттық бухгалтерлік стандарттардың қызметі
жағдайында кәсіпорындарда есепті ұйымдастырудың, амортизацияны есептеу
әдістерінің, жұмсалған материалдарды есептен шығарудың қандайда болмасын
бір нұсқасын таңдаудың мол мүмкіндігі болады.
Кәсіпорында есеп саясатын қалыптастыру тәртібін қарастырайық.
Ұлттық стандарттарда және есеп жөніндегі басқа негізгі құжаттарда
ұсынылғандардан кәсіпорынның өзі:
- компьютерлік техниканың нақтылығын, есеп қызметкерлерінің дайындық
деңгейін, өндірістің ұйымдастырылуын ескеріп, бухгалтерлік есептің
нысанын бухгалтерлік есептің автоматтандырылған нысаны(формасы),
есептің журналдық-ордерлік немесе мемориалдық нысаны таңдайды;
- Бухгалтерлік есептің шоттар тізбегін шоттардың толық жоспары, цехсыз
басқару құрылымындағы кәсіпорындар үшін шоттардың шағын кәсіпорындар
үшін шоттардың қысқартылған тізбегі және басқалар таңдайды;
- Капиталды реттеу мүмкіндік беретін амортизацияны және негізгі
құралдарды есептеу әдістерін таңдайды. Егер қазіргі кезде
амортизацияны есептеудің тек бір ғана бірқалыпты әдісі қолданылатын
болса, Ұлттық бухгалтерлік стандарттарда бірқалыпты (түзу сызықты)
әдістен басқа кумулятивтік, азайып отыратын қалдық орындалған жұмыс
көлеміне үйлесімді әдістер бар. Мысалы, егер бірқалыпты әдісте,
шартты түрде алынған объектіге жылына 2000 теңге амортизация
есептелсе, кумулятивтік әдісте-3500, азайып отыратын қалдық әдісіне
-4000 теңгеден есептеледі;
- өндірісте ұйымдастыру ерекшелігіне, қойма шаруашылығының қалай
реттелгені, нормативтік базаның, есептелгіштердің, салмақ өлшейтін,
басқа құралдардың нақтылығына қарай, инженерлік-техникалық,
экономикалық және есеп қызметкерлерінің біліктілігіне қарай кәсіпорын
өндіріске шығарылатын шығындардың және өнімнің жұмыстар мен
көрсетілетін қызметтердің өзіндік құнын калькуляциялаудың,
қарапайым, тапсырыстық, өндірістік кезеңдер бойынша, нормативті
немесе алғашқы үш әдістің нормативті әдіспен қосылған түрі; стандарт-
кост, директ-костинг калькуляциясын таңдайды;
- кәсіпорындар аяқталмаған өндіріс қалдықтарын есептеу мен бағалаудың
бір әдісін түгелдеу бойынша, дайын болу деңгейі бойынша және
басқалар қолданатын болады; шала фабрикаттардың есебі мен қозғалуын
ұйымдастырудың шала фабрикатты немесе шала фабрикатсыз нұсқасы;
көліктік дайындау шығындарын немесе өндірісте жұмсалған материалдық
құндылықтардың өзіндік құнының ауытқуын тұрақты есептеу бағалары
бойынша +,- материалдар есептен шығарылған шоттарға немесе тек
900(8010)- Негізгі өндіріс шотына апару нұсқасын қолданады:
- материалдарды дайындау және алу және материалдар құнындағы
ауытқуларшоттарын пайдаланып немесе оларды қолданбай материалдық
құндылықтарды дайындау процесін есептеу әдісін таңдау құқығы
беріледі: бұл жағдайда тауарлық-материалдық құндылықтарды дайындау
және алуға байланысты шығындар 20(1310)- Материалдар бөлімшесінің
жеке талдамалы (аналитикалық) шоттарында ескерілетін болады. Тауарлы-
материалдық құндылықтардың жинақтамалы (синтетикалық) және талдамалы
(аналитикалық) есептің қай әдісін: жедел-бухгалтерлік сальдо әдісін
немесе қосарланушылық қоймадағы және бухгалтериядағы материалдық
саны құны қосарланады әдісін пайдаланатынын кәсіпорындардың өзі
шешеді;
- талдамалық есепте тауарлы-материалдық құндылықтарды қалай бағалауға
болады: тұрлаулы жоспарлы, шартты, көтерме есеп бағасымен немесе
олардың нақты өзіндік құны бойынша бағалайды;-өндіріске және басқа
мақсаттарға тауарлы-материалдық құндылықтардың жұмсалуын қалай
бағалайды: олардың орташа қалыптасқан өзіндік құны бойынша, ФИФО
әдісі бойынша материалдық құндылықтардың ең ескі қорлары бірінші
болып жұмсалады, кейінірек алғандары кезең аяғына дейін қорда қалады
деп болжанады немесе ЛИФО тәсілі бойынша ФИФО-ға қарама-қарсы,
ең алдымен соңынан алынған тауарлы-материалдық құндылықтар жұмсалады
деп болжанады.
Есеп пен калькуляцияны ұйымдастыру нұсқаларының тізбесін соза
беруге болады. Барлық Ұлттық бухгалтерлік стандарттарды белгіленген
тәртіппен қабылданған соң олардың саны тіпті өседі.
Кәсіпорынның есеп саясаты мыналарды қамтамасыз етуі керек:
- шаруашылық қызметтің барлық факторларының бухгалтерлік есепте толық
көрсетілуін-есеп толықтығын талап ету;
- болуы мүмкін табыстар мен активтерге қарағанда жасырын резервтер
құруға жол бермей ысырап шығындар пен пассивтердің бухгалтерлік
есебіне үлкен дайындығын – сақтықты талап ету;
- бухгалтерлік есепте шаруашылық қызметі фактілерін олардың тек
құқықтық нысандарына емес, факторлардың экономикалық мазмұны мен
шаруашылық жүргізу шарттарына сүйеніп көрсету-мазмұнның нысаннан
басым болуын талап ету;
- әр айдың бірінші күнінде талдамалық есеп мәліметтерінің синтетикалық
жинақтамалық есеп шоттарының айналымдарымен, сондай-ақ
бухгалтерлік есеп-беру көрсеткіштерінің синтетикалық жинақтамалық
және талдамалық есеп мәліметтерімен тең болуын-қарама-қайшылық
болмауын талап ету;
- шаруашылық қызметі шарттарына және кәсіпорын көлеміне сүйеніп,
бухгалтерлік есепті ұтымды және үнемді жүргізу-ұтымдылықты талап ету.
Кәсіпорын қабылдаған есеп саясаты мерзімді болуы керек. Ол
кәсіпорынның шынайы экономикалық жағдайына, өндірісті ұйымдастыруға,
компьютерлендіру деңгейіне және басқаларға негізделуі керек. Негізделген
есеп саясатын акционерлер жиналысы кәспорын құрылтайшылары мақұлдаулары
және жоғарыда тұрған ұйымдарға бас кәсіпорынға және басқа мүдделі ұйымдар
мен адамдарға жеткізілуі керек.
Есеп саясатының негізгі аспектілері шаруашылық жүргізудің жаңа
жағдайларында үлкен мән берілетін кәсіпорынның жылдық есеп-беруіне
түсіндірме жазбада көрсетілуі керек.
Есеп саясатындағы кәсіпорын қабылдаған өзгерістер мүдделі заңды
және жеке тұлғаларды естеріне салынып, жылдық есеп беруде көрсетілуі және
негізделуі керек.
Бюджетке төленетін төлемдер кәсіпорынның есеп саясатына тікелей
қатысты болады. Мысалы, амортизацияны есептелудің бірқалыпты әдісін
қолданып және негізделген себептермен амортизацияны есептеудің кумулятивтік
әдісіне ауысқан кезде кәсіпорын заңды тұлғалардан табыс салығы және
қосылған құн салығы бойынша бюджетке төлейтін төлемдерін қайта есептеулері
керек.
Қазіргі кезде кәсіпорындардың бас бухгалтерлері негізделген есеп
саясатын қалыптастыруға кірісулері қажет.
Оларға есеп саясатына өзгерістер бухгалтерлік есеп саласындағы
заңдарға өзгерістер енгізілген кезде ғана енгізілуі тиіс.
2 бөлім. Еңбекақы есебі және оны төлеу тәртібі
2.1. Еңбек төлемінің жүйесі мен нысаны.
Жалақы – бұл еңбек өлшемі мен тұтыну өлшеміне бақылау жасауды
жүзеге асыруға көмектесетін маңызды экономикалық құрал (тұтқа). Шаруашылық
субъектісінің түріне қарамастан әрбір қызметкердің кірісі субъект жұмысының
түпкілікті нәтижелерін ескергенде, оның жеке үлесімен анықталады және
салықтармен реттелінеді. Жалақы тұтынушы кірісінің үлкен бөлігін құрайды,
сондықтан да сұраныстың мөлшеріне, тауардың тұтынысына және олардың
бағасына елеулі әсер етеді.
Жалақының номиналды және шынайы түрлері болады. Номиналды жалақы
дегеніміз жалдамалы еңбектің қызметкері өзінің күндік, апталық, айлық
еңбегі үшін алатын ақша сомасы. Номиналды жалақының мөлшеріне қарап
табысының деңгейі жайында айтуға болады, бірақ тұтынудың деңгейі мен
адамның әл-ауқаты жайлы айту мүмкін емес.
Шынайы жалақы – алған ақшаға сатып алуға болатын өмірлік игіліктер
мен қызметтердің жиыны. Ол номиналды жалақыға тікелей қатынаста және тұтыну
заттары мен ақылы қызметтердің бағасы деңгейімен кері қатынаста болады.
Жалақы өнімнің өзіндік құнының негізгі элементтерінің бірі болып
табылады, сондықтан да жалақы есебінің дұрыс ұйымдастырылуы еңбек
өнімділігінің артуына, өнімнің өзіндік құнының кемуіне және еңбеккерлердің
өмір деңгейінің жақсаруына себепші болады.
Қызметкерлермен есеп айырысу есебінің негізгі міндеттері:
1. Еңбектің саны мен сапасына, шығарылым нормасының
орындалуына, жұмыс уақыты мен жалақы қорының
пайдаланылуына бақылау жасау;
2. Субъектінің әрбір қызметкеріне жалақыны дер кезінде және
уақытылы есептеу;
3. Жалақыдан дер кезінде және дұрыс ұстап қалу;
4. Белгіленген мерзімдерде қызметкерлермен еңбекақы бойынша
есеп айырысуды жүргізу;
5. Есептелген жалақыны өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік
құнына дер кезінде және дұрыс енгізу;
6. Өндірістік процеске басшылық жасау операцияларына
қажетті еңбек пен жалақы туралы деректерді алу;
7. Еңбек және жалақы бойынша статистикалық есептемені
жасау.
Еңбеккерлердің шаруашылық қызметін жасаудың процесінде
қызметкерлерді жұмысқа қабылдап және жұмыстан шығарып отырады, яғни олардың
сандары өзгереді, демек жұмыс барысында әр түрлі ауыс-түйістер болып
тұрады. Қызметкерлердің құрамдық өзгерісінің есебін кадрлар бөлімі (кадрлар
жөніндегі инспектор немесе басшы осыған өкілетті етіп қойған басқа бір
адам) жүргізеді, ол бүкіл субъектідегі және оның құрылымдық
бөлімшелеріндегі қызметкерлердің санын және оның өзгеру себептерін,
жынысын, жас мөлшерін, категорияларын, кәсіптерін, қызмет орындарын,
мамандықтарын, біліктілігін, жұмыс стажын, білімін және басқа белгілерін
есепке алады.
Жұмыс беруші жұмысқа қабылдаған кезде (заңды және жеке тұлға,
еңбеккер мен еңбек қатынасын қалыптастырады) еңбеккерлермен өзара тікелей
жеке еңбек келісім-шарттарын жасайды.
Жеке еңбек келісім шарты – жұмыс беруші мен еңбеккерлер арасындағы
жазбаша түріндегі келісім, онда жұмыс орны, келісім шарттың мерзімі, еңбек
тәртібінің жағдайы, демалысы, жалақысы, еңбекті қорғаудың басқа да
мәселелері туралы сұрақтар қарастырылады.
Әдетте, жалақысының деңгейін жұмыс беруші белгілейді және ол жеке
еңбек келісімшартында тіркеледі.
Жеке еңбек келісім-шарты бойынша тараптардың жауапкершілігі,
міндеті, құқықтары белгіленеді. Жеке еңбек келісімшартында өндіріс
саласының ерекшеліктері, нақты міндеті, жұмыс берушінің қаржылық
мүмкіндігі, бір сөзбен айтқанда, шарттың мазмұны мен сипаты ашылады.
Дегенмен де, келісім-шартқа Қазақстан Республикасының еңбек туралы
заңының 7,8 және 9 баптары енгізілуі тиіс. Кез келген 16 жасқа толған
азамат, осындай жеке еңбек шартын жасауға құқылы, ал егерде ата-анасы
рұқсат берсе, онда ол 15 жастан және өте сирек 14 жастан еңбек етуі мүмкін.
Жеке еңбек келісім-шартында мыналар қарастырылады:
• белгісіз мерзімге;
• белгілі мерзімге;
• белгілі бір жұмыс орнына, белгілі уақытқа;
• еңбеккерлер жоқ болған жағдайда оның жұмысын уақытша атқаруға.
Заңда келісім-шарттың максималды және минималды мерзімі
белгіленбеуі мүмкін. Егер де жеке еңбек келісім-шартында мерзімі айтылмаса,
онда ол белгісіз мерзімге қабылданған болып саналады. Жеке еңбек келісім-
шарты екі данада жазбаша түрде жасалады және оған екі жақ та қол қояды.
Оның бір данасы жұмысқа тұрушы еңбеккерге беріледі. Еңбеккер өз қызметіне
келісім-шартта көрсетілген күннен бастап кіріседі, онда оның нақты жұмысқа
шыққан күні есептелінеді.
Жеке еңбек келісім-шартын жасау үшін жұмыс беруші жұмыскерден
(қызметкерден) еңбек кітапшасын, жеке төлқұжатын, жеке әлеуметтік кодын,
зейнеткерлік келісім-шартын, білімі туралы құжатын талап етуге құқылы. Жеке
еңбек келісім-шарты не қол қойылған соң, жұмыс беруші бұйрық шығаруы тиіс.
Жұмысқа жаңадан қабылданғандарды Жұмысқа қабылдау туралы бұйрықпен
(өкімімен) құжаттайды; кадрлар бөлімінің бастығы немесе жұмысқа қабылдауға
жауапты адам бұрыштама қойған бұйрықтың (өкімнің) жобасы қажетті
жағдайларда келіссөз жүргізуге жолдама және жұмыс жағдайларымен таныстыру
үшін құрылымдық бөлімшелерге жіберетін рұқсат қағаз болып табылады.
Құрылымдық бөлімше бастығы (мастері) оны жұмысқа қабылдауға болатындығы
туралы тұжырым жасайды: бұйрық (өкім) жобасының сыртқы жағында жалданушының
қандай жұмысқа қабылданғаны көрсетіледі. Осында сынақ мерзімінің ұзақтығы
да көрсетіледі. Қызметкердің жұмыс жағдайларымен келісімі, келіссөз,
дәрігерлік тексеріс нәтижелері, техникалық қауіпсіздік, өрттің алдын алу
шараларының минимумы бойынша нұсқаулар берілгендігі туралы белгілер және
басқа да белгілер үлгінің сырт жағына соғылады (немесе жазылады). Жұмысқа
алу туралы бұйрықтың (өкімнің) жобасында кәсіпкердің айлық жалақысы
белгіленіп, бос тұрған қызмет орны және штат кестесі бойынша белгіленген
айлық ақысы көрсетіледі. Кәсіпорын басшысы қол қойған бұйрық (өкім)
қызметкерге хабарланып, одан қолхат алынады. Кадрлар бөлімі жұмысқа
қабылдау туралы бұйрықтың (өкімнің) негізінде жеке карточкасын толтырады,
жұмысқа қабылдағаны туралы еңбек кітапшасына белгі қояды, ал бухгалтерия
дербес шот ашады немесе соған сәйкес құжат жасайды.
Барлық категориядағы қызметкерлерге, оның ішінде жоғары және
арнаулы орта білім бар мамандарға және училищелерді, кәсіптік-техникалық
білім беретін мектептерді т.б. бітірген жас жұмысшыларға да Жеке карточка
толтырылады.
Жұмысқа қабылдануы, басқа бір тұрақты жұмысқа ауысуы және жұмыстан
босатылуы туралы бұйрықтың (өкімнің) негізінде еңбек кітапшасына
енгізілетін әрбір жазбаны әкімшілік сол кітапша иесіне таныстырып,
карточканың тиісті жерлеріне қол қойғызып отыруы міндетті.
Еңбек кітапшасына не жұмыс берушіде, не қызметкерлердің өзінде
сақталуы мүмкін.
Жеке еңбек келісім-шартына және демалыстар кестелеріне сәйкес
қызметкерлерге берілетін жыл сайынғы және басқа түрлердегі демалыстарды
құжаттау үшін Демалыс беру туралы бұйрық (өкім) қолданылады. Екі дана
етіп толтырылады, бірі кадрлар бөлімінде қалады, екіншісі бухгалтерияға
беріледі. Оған құрылымдық бөлімшенің бастығы (мастері) мен кәсіпорын
басшысы қол қояды. Демалыс беру туралы бұйрықтың (өкімнің) негізінде
кадрлар бөлімі қызметкерлердің жеке карточкасына белгілер қояды, ал
бухгалтерия демалыс үшін тиесілі жалақысын есептейді.
Жеке еңбек келісім-шартынан басқа жұмыс беруші қызметкерлермен
азаматтық-құқықтық келісім-шарт (мердігерлікті, тапсырысты және қызмет
көрсетуді және тағы басқа) жасауына болады. Олар жеке бір нақты тапсырманы
орындау үшін жасалады. Азаматтық-құқықтық қатынаста қызметкер белгілі бір
тапсырманы орындаған кезде сол ұйымның ішкі еңбек тәртібіне бағынбайды.
Сонымен қоса, жұмыс берушімен еңбеккерлердің арасындағы қатынастар
ұжымдық келісім-шартпен реттелуі мүмкін. Бұндай келісім-шарттарды әзірлеу,
жасау және орындау 04.07.92ж №1514-XII шыққан ҚР Ұжымдық келісім-шарт
туралы заңымен анықталады. Бұл келісім-шарт, жұмыс берушінің экономикалық
мүмкіндігіне қарап, заңмен белгіленген минималды еңбек ақымен салыстырғанда
одан жоғары деңгейде тіркелуі мүмкін. Одан басқа, ұжымдық келісім-шарт
біршама мәселелерді қарастыруы мүмкін; атап айтқанда, өндіріс
тапсырмаларын, еңбекақы төлеу жағдайын, үй-тұрмыстық және басқа да. Олардың
қатарына:
- тегін арнайы киімдер алатын жұмыстар мен мамандықтардың тізімі;
- еңбеккерлер үшін қосымша жеңілдік және компенсация құқын беретін
жұмыстар мен мамандықтардың тізімі;
- жұмыс уақытының жиынтық (жалпы) есебін жүргізетін өндірістер,
цехтар, учаскелердің тізімі.
Қызметкерді бір цехтан (бөлімнен, учаскеден) екіншісіне
ауыстырғанда Басқа жұмысқа ауыстыру туралы бұйрығы (өкімі) жазылады. Оны
кадрлар бөлімінің қызметкері бір дана етіп толтырады. Бұйрыққа (өкімге)
бұрынғы және жаңа жұмыс кәсіпорын басшысы қол қояды. Басқа жұмысқа ауыстыру
туралы бұйрықтың (өкімнің) негізінде кадрлар бөлімі жеке карточкаға, еңбек
кітапшасына және басқа құжаттарға белгілерін қояды. Үлгінің сыртқы жағына
қызметкердің бұрынғы жұмыс орны бойынша жауапкершілігінде тұрған,
тапсырылмаған мүліктік-материалдық және басқадай бағалы заттар туралы
белгілер қойылады.
Қызметкерлерді жұмыстан шығарғанда Еңбек шартының тоқталуы туралы
бұйрық (өкім) қолданылады. Оны кадрлар бөлімінің қызметкері барлық
қызметкерге екі дана етіп толтырады. Бірі кадрлар бөлімінде қалдырылады, ал
екіншісі бухгалтерияға беріледі. Оған құрылымдық бөлімшенің бастығы
(мастері) немесе кәсіпорын басшысы қол қояды. Бұйрықтың негізінде
кәсіпорынның бухгалтериясы қызметкермен есеп айрысады. Жұмыстан өз еркімен
шыққанда қызметкер үлгінің бет жағына арыз жазады.
Жұмысшылар мен қызметшілердің жұмыс уақытының белгіленген кестесін
сақтап жүруін бақылау, жұмыс істелген уақыт туралы деректер алу, еңбек
төлемі бойынша есеп айырысу, сондай-ақ еңбек жөнінде статистикалық есеп
беру үшін Жұмыс уақыты есебінің табелінде жұмыс істеп жүргендердің барлық
категорияларының жұмыс уақытын пайдалану есебі жүргізіледі. Табельді
өкілеттігі бар адам бір дана етіп жасайды, олар тиісінше құжатталған соң
бухгалтерияға беріледі. Жұмысқа келмеу себептері туралы немесе жұмыс
күнінің толық істелмегені туралы, мерзімінен артық жұмыс істегені туралы
және басқа қалыпты жұмыс жағдайынан ауытқушылықтар жөнінде дұрыс
толтырылған құжаттар (жұмысқа жарамсыздық парағы (листогы), мемлекеттік не
қоғамдық міндеттерді орындағаны туралы анықтамалар т.б.) негізінде ғана
табельге белгі қойылады. Жұмыс уақытын пайдалану есебі табельдерде
қызметкерлердің жұмысқа келген-келмегендерін жаппай тіркеу әдісімен, немесе
тек ауытқуларын (келмегендерді, кешіккендерді т.б.) тіркеу әдісімен жүзеге
асырылады.
Жұмыс уақыты есебінің табельдері деректерді автоматты түрде өңдеу
жағдайында қолданылады. Ішінара реквизиттермен толтырылған табель
бланкілері компьютерлік техника құралдарының көмегімен жасалуы мүмкін.
Мұндай реквизиттерге жататындар: кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелері, цех,
қызметкердің тегі, аты, әкесінің аты, кәсібі (қызмет орны), табельдік
номері т.б. Мұндайда табель үлгісі деректерді өңдеудің қабылданған
технологиясына сәйкес өзгереді. Бірақ мұндай үлгіде жұмыс уақытын пайдалану
есебі көрініс табатындай етіп жүргізілуі керек.
Кесте 2 Жұмыс істеген немесе жұмыс істемеген уақытын белгілеу үшін
мынадай шартты белгілер қолданылады
№ Шартты белгілері Код
әріптік сандық
1 2 3 4
1 Жұмыс сағаттары (күндері) Я 01
2 Түнгі жұмыс сағаттары Н 02
3 Кешкі жұмыс сағаттары ВЧ 03
4 Мерзімнен тыс жұмыс сағаттары 05
- кесімді қызметкер үшін 06
мерзімді қызметкер үшін С
СП
5 Кесімді қызметкердің толық Ц 07
сменалық мерзімді жұмысы
6 Қызмет бабындағы іссапарлары К 10
7 Жыл сайынғы демалыстар ОТ 14
8 Жұмысқа уақытша жарамсыздығы Б 17
9 Екіқабат болуға және бала Р 18
табуға байланысты берілетін
демалыстар
10 Қызметкердің кінасынан болғанН 20
толық сменалық кідірістер
11 Қызметкердің кінасынан болғанВ 21
сменадағы кідірістер
Еңбек төлемінің нысаны. Жалақы – бұл еңбек үшін төлем, оны еңбек
келісім шартында және қызмет нұсқауында белгіленген көлеміне сай
еңбеккерлер орындаған жұмысы үшін алады.
Еңбек тиімділігін арттырудың әр түрлі ынталандыру жолдары бар, атап
айтқанда: сыйлық, үстеме, кепілдік төлемдері. Жұмыс беруші нақты жағдайын
ескере отырып, Еңбек ақы төлеу туралы ережесін дербес әзірлей алады,
сондай-ақ онда еңбеккерлердің категориясын, жұмыс уақытының тәртібін,
Қызметкер туралы ережесін белгілей алады. Аталған ереже жұмыс берушіге
еңбек тәртібін ұйымдастыру мен еңбек келісім-шартын жасау үшін ғана емес,
сондай-ақ, ол шығыстар мен ұсталымдарды негіздеу үшін де қажет. Төлем жеке
және (немесе) ұжымдық еңбек нәтижесі бойынша жасалуы мүмкін.
Бұл жағдайда жұмыс берушінің белгілеген жалақысының деңгейі заңда
белгіленген ең төменгі жалақының деңгейінен төмен болмауы керек.
Іс жүзінде еңбек ақыны ұйымдастырудың екі негізгі нысаны
пайдаланылады – кесімді (өнім санына қарай ақы төлеу) және мерзімді
(істеген күніне қарай төлеу).
Мерзімді еңбек ақысы деп, нақты істеген уақыты үшін еңбек ақының
(айлығының) мөлшері немесе тарифтік мөлшерлемесі бойынша еңбеккерлерге
есептелетін жалақының нысанын айтады. Мерзімдік еңбек ақының нысаны жай-
мерзімдік және сыйақылы-мерзімділік болып бөлінеді.
Жай мерзімділік жүйесінің кезінде өзіне берілген (иеленген)
тарифтік мөлшерлемесі немесе нақты істеген уақыт бойынша еңбеккерлерге
еңбек ақы есептейді. енді осы жүйеге сандық және сапалық көрсеткіштері үшін
қосымша еңбек ақы сыйақылы- мерзімділік төлем болып табылады.
Тариф мөлшерлемесін және бюджет сферасындағы еңбеккерлердің қызмет
иесінің (лауазымды адамның) айлығын белгілеген кезде жалақының минималды
деңгейін және бірыңғай тариф торшасын пайдаланады. Бірыңғай тариф сеткасы
еңбек ақының 21 разрядының негізінде құрылады және әрбір разряд үшін
өзіндік тариф коэффициенті белгіленеді (кесте 3).
Кесте 3 Тарифтік торша
Тариф сеткасының Тарифтік Тариф сеткасының Тарифтік
бірыңғай разряды коэффициент (1 бірыңғай разряды коэффициент (1
разрядқа қатынасы) разрядқа қатынасы)
1 1,0 12 2,20
2 1,07 13 2,37
3 1,15 14 2,55
4 1,24 15 2,74
5 1,33 16 2,95
6 1,43 17 3,17
7 1,54 18 3,41
8 1,66 19 3,67
9 1,78 20 3,94
10 1,91 21 4,24
11 2,05
Жұмыс мамандығы негізінен біріншіден сегізінші разрядқа дейін
жіктеледі, ал қызметкерлердікі екіншіден жиырма біріншіге дейін бірыңғай
тарифтік сетка бойынша тарификацияланады. Бірыңғай тарифтік – мамандырылған
(квалификацияланған) анықтама (БТМА) және мамандырылған анықтама (МА)
бойынша еңбеккерлердің тарификациясын жасайды.
Тарифтік мөлшерлемесін және әр түрлі машықтық – мамандандырылған
топтарындағы қызмет иесінің (лауазымды адамның) айлығын жұмыс берушінің ең
төменгі жалақыны сақтаған кәсіпорын бекіткен разрядтың мөлшерлемесіне
сүйене отырып бірыңғай тарифтік сеткасында белгіленген тарифтік –
мамандандырылған коэффициенттер бойынша анықтайды.
Тарифтік – мамандандырылған анықтама жұмысшылардың жұмысын
тарификациялауға және оларға әр түрлі өндіріс пен жұмыс түрі бойынша разряд
беруге пайдаланылады.
Ал мамандандырылған анықтама қызметкерлердің жұмысының
күрделілігін, мамандығының деңгейі бойынша анықтауды қамтамасыз етеді. Бұл
анықтамалар бірыңғай және салалық болып келеді. Олардың негізінде нақты
өндіріс еңбеккерлері үшін жергілікті анықтамалар әзірленіп және белгіленуі
мүмкін.
Ал меншік нысанына тәуелді кәсіпорындар еңбек ақы туралы мәселесін
ұжымдық келісім-шарттың негізінде дербес түрде шеше алады. Ал тарифтік –
мамандырылған анықтаманы қажет болған кезде ғана пайдаланады.
Кесімді еңбек ақы төлеген кезде алдын-ала белгіленіп қойған
деңгейде әзірленген өнімнің немесе орындалған жұмыстың әрбір бірлігіне
есептейді (дана, ткм, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Нарық жағдайындағы еңбекақы бойынша есеп айырысу және
оның жетілдіру жолдары
Кіріспе
Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі дамуы бухгалтерлік есеп
жүйесін реформалаумен сипатталады. Елдегі нарықтық қатынастар дамуының
стратегиялық бағыты есеп пен есептік ақпараттың сапасына айрықша талаптар
қоюда.
Сондықтан бухгалтерлік есептің теориялық негіздерін жас мамандардың
жақсы меңгеруі олардың кәсіби дайындығы мен іскерлік қабілеттерін
қалыптастыруда маңызы зор болмақ. Осы проблемалардың шешімі бухгалтерлік
есептің теориялық қағидаларының бұдан былайғы дамуымен байланысты.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты – еңбекақы бойынша есеп айырысудың
есебін зерттеу және еңбекақыны ұйымдастырудың нысаны мен жүйесін талдау
болып табылады.
Бұл дипломдық жұмысты жазу барысында мен отандық және шетелдік
әдебиеттерде жарияланған теориялық материалдарды қолдандым. Бұл жұмысымда
теориялық бөлігіне көп көңіл бөлдім: еңбектің және оның төлемақысының
есебі; еңбеккерлердің құрамының есебі, және т.б.
Бұл тақырыпта таңдау себебім, болашақта жалақы мәселесін жақсы
меңгеріп аламын деген мақсатпен таңдадым. Жалақы , негізінде еңбек өлшемі
мен тұтыну өлшеміне бақылау жасауды жүзеге асыруға көмектесетін маңызды
экономикалық құрал болып табылады. Жалақы тұтынушы кірісінің үлкен бөлігін
құрайды, сондықтан да сұраныстың мөлшеріне , тауардың тұтынысына және
олардың бағасына елеулі әсер етеді.
Бұл экономикалық құрал өнімнің өзіндік құнының негізгі
элементтерінің бірі болып табылады, сондықтан да жалақы есебінің дұрыс
ұйымдастырылуы еңбек өнімділігінің артуына, өнімнің өзіндік құнының кемуіне
және еңбеккерлердің өмір деңгейінің жақсаруына себепші болады.
Бұл дипломдық жұмыс нормативтік құжаттар,кезеңдік басылымдардағы
әртүрлі авторлардың мақалалары және оқу құралдар негізінде жазылған.
Алматыинтергаз Ашық Акционерлік Қоғамының көрсеткіштері
негізінде, дипломық жұмыс орындалды.
Зерттеу кезеңі 2004 жылдан бастап 2005 жылдар аралығын қамтиды.
1 бөлім. Кәсіпорынның әлеуметтік-экономикалық жағдайы
1.1. Шаруашылықтың техника-экономикалық сипаттамасы
Алматыинтергаз Ашық акционерлік қоғамы Қазақстан Республикасының
заңнамасы бойынша өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында
акциялар шығаратын заңды тұлға болып табылады.
Қоғамның толық атауы мемлекеттік тілде Алматыинтергаз Ашық
акционерлік қоғамы, ал орыс тілінде Открытое акционерное общество
Алматыинтергаз. Қоғамның қысқартылған атауы мемлекеттік тілде
Алматыинтергаз, орыс тілінде ОАО Алматыинтергаз.
Алматыинтергаз ААҚ-ы Алматыгаз АҚ Холдингтік компанияның
еншілес компаниясы болып табылады, сонымен қатар нарықта Алматы қаласын
газбен қамтамасыз етумен төмендегі компаниялар да айналысады (яғни холдинг
мүшесіне кіреді):
- Алматинские газовые сети ЖАҚ;
- Абонентский расчетный центр Алматыинтергаз ЖАҚ;
- Алматыгазконтракт ЖШС;
- АГС-сервис ЖШС;
- ГазКонтрольПрибор ЖШС.
Холдингтік компанияны құрудың ең негізгі мақсаттарының бірі –
еншілес кәсіпорындарын басқару және қызметтің негізгі бағыттарын анықтайтын
басқарушылық шешім қабылдау.
Алматыинтергаз ААҚ-ның орналасқан жері: Алматы қаласы, Төле би
көшесі, 63.
Алматыинтергаз ААҚ-ның жарғылық капиталында акция эмитентінің
пайыздық қатынасы – 66,7 пайызды құрайды.
Энергоресурстар нарығында табиғи газдың үлес салмағы Қазақстан
Республикасында 40 пайызды құрайды, ал Алматы қаласы бойынша табиғи газдың
үлесі 60 пайыздан тұрады (бұл көрсеткіш қаланың жалпы энергоресурстарын
алғанда есептелген). Табиғи газды орташа жылдық тұтыну – Қазақстан
Республикасы бойынша 6 000 000 мың м. куб., ал Алматы қаласы бойынша –
800 000 мың м. куб.
Болашақтағы жоспар бойынша:
- 1 жыл ішінде табиғи газды сату: жылыту кәсіпорындары бойынша –
351 390,8 мың м.куб.; басқа өндірістік кәсіпорындар бойынша – 121 097,9 мың
м.куб.; шағын коммуналды кәсіпорындар бойынша – 4 514,6 мың м.куб.;
тұрғындар бойынша – 213 088,5 мың м.куб.
- жыл бойынша газдың ресурстар көлемі 650-700 млн. м.куб. құрайды.
- жылдық тауар айналымы – 50,0 млн. АҚШ доллары.
- болашақта газбен қамтамасыз ету қызметін ұлғайту, жаңа
тұтынушыларды іздеу, газ инфрақұрылымын дамыту, жаңа объектілерді және
аудандарды газбен қамтамасыз ету.
Табиғи газды сату көлемі, Алматы қаласы бойынша:
2003 жылы – 641 209 мың м.куб.
2004 жылы – 650 148 мың м.куб., ал 2005 жылдың 9 айында бұл
көрсеткіш – 489 452 мың м.куб. жетті. Сонда 2005 жылдың 9 ай бойы сатудың
өсу қарқыны 5 пайызға өсті, ал 2004 жылы сату көлемі 20 пайызға өсті.
Табиғи газды тұтынушылар құрамы:
- тұрғындар – 42 пайыз;
- жылыту кәсіпорындары – 35 пайыз;
- өндірістік кәсіпорындар – 15 пайыз;
- шағын коммуналды кәсіпорындар – 1 пайыз;
- кәсіпорынның өз қажеттіліктеріне – 7 пайыз.
Қоғам қызметі негізінен маусымдық болып табылады, яғни табыс көлемі
жазғы кезеңге қарағанда, қыста табыс мөлшері неғұрлым жоғары болып
табылады.
Қыста газды тұтыну – 70-90 млн. м.куб. құраса, ал жазда бұл
көрсеткіш 16-20 млн. м.куб шамасында ауытқиды.
Сатудан түскен табыс қыста 840-1 080 млн. теңге аралығында болса,
жазда бұл көрсеткіш 192-240 млн. теңге аралығында ауытқиды.
Қоғам экспорт түрімен мүлдем айналыспайды. Ал импорттың үлесі 100
пайызды құрайды, импортер мемлекет - Өзбекстан болып табылады.
Қоғамның басқару органдары:
• Жоғарғы орган – Акционерлердің жалпы жиналысы;
• Басқару органы – Директорлар кеңесі;
• Атқарушы орган – Президент;
• Бақылаушы орган – Тексеруші.
Заңды тұлғаның мемлекеттік тіркеу туралы куәлігінің нөмірі 58437-
1910-ОАО, 2003 жылдың қазанның 8-де Алматы қаласының юстиция Басқармасымен
берілді.
Серіктестік коммерциялық ұйым болып табылады. Оның негізгі мақсаты
- өз қызметін жүзеге асыру барысында пайда табу. Серіктестіктің қызмет ету
мерзімі оның Қазақстан Республикасының уәкілетті мемлекеттік органында
мемлекеттік тіркеуден өткен кезінен бастап есептеледі және уақыт бойынша
шектелмеген. Қоғам өз акционерлерінің мүлкінен оқшауландырылған мүлікке ие
және олардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Қоғам өз міндеттемелері
бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауап береді. Акционер Қоғам
міндеттемелері бойынша жауап бермейді және өзі енгізген салымдар шеңберінде
Серіктестік қызметіне байланысты шығындар тәуекеліне бас тігеді. Қоғам
дербес теңгерімге үлгідегі банкілерге, Қазақстан Республикасының
заңнамасына қайшы келмейтін дербес рәмізге ие. Қоғам Директорлар кеңесінің
шешімі бойынша Қазақстан Республикасы аумағында және шетелдерде филиалдар
мен өкілдіктер құруға құқылы. Филиалдар мен өкілдіктер Атқарушы орган
бекітетін филиал немесе өкілдік туралы қағидаға, Қазақстан республикасының
және филиал немесе өкілдік орналасқан елдің заңнамасына сәйкес әрекет
етеді. Қоғам филиалдар мен өкілдіктерге өз мүлкі есебінен негізгі және
айналымдық қаражат береді және олардың қызмет ету тәртібін анықтайды.
Филиалдар мен өкілдіктердің мүлкі жеке теңгерімде де, Қоғамның тұтас
теңгерімінде де көрсетіледі.
Филиалдар мен өкілдіктерді басқаруды Қоғамның Директорлар кеңесімен
кеңесе отырып, атқарушы органмен тағайындалатын адамдар жүзеге асырады.
Филиалдар мен өкілдіктердің басшылары Қоғам берген сенімхат негізінде
әрекет етеді.
Қоғам қызметінің мақсаты және түрлері.
Қоғам қызметінің мақсаты тауарға (жұмысқа, қызмет көрсетуге) деген
сұранысты қанағаттандыру жолымен кіріс алу болып табылады. Алдына қойған
мақсатына жету үшін Қоғам заңнамада тыйым салынбаған барлық азаматтық-
құқықтық мәмілелерді жасайды, мүлікпен және құнды қағаздармен операциялар
жүргізеді, сондай-ақ басқа да заңдық мәні бар әрекеттер жүргізеді. Қоғам
Қазақстан Республикасының аумағында және шетелдерде төмендегідей негізгі
қызмет түрлерін жүзеге асыруды көздейді:
• Алматы қаласының тұрғындарын, кәсіпорындарын, ұйымдары мен
мекемелерін табиғи газбен қамтамасыз ету;
• Жеткізушілерден табиғи газды қабылдап алуды ұйымдастыру және жасалған
шарттарға сәйкес онымен қаланы үздіксіз қамтамасыз ету;
• Арнайы автокөлікпен газ балондарын жеткізу;
• Газды газ балондарымен сату;
• Автокөлікке қозғалтқыш отыны ретінде сұйықталған газ құю;
• Сұйытылған газды қозғалтқыш отыны ретінде пайдаланатын автокөліктің
газ балондарын жөндеу, техникалық куәландыру және бояу;
• Маңызды топтамалық сұйыққойма қондырғыларын жөндеу, техникалық
куәландыру;
• Сауда, сатып алу, коммерциялық қызмет;
• Ақша қаражаттарын бағалы қағаздарға, ғимараттарға, жерге және басқа
жылжымайтын және қозғалмалы мүлікке инвестициялау, сондай-ақ оны
жалға немесе қайтарымсыз пайдалануға беру;
• Қазақсатан Республикасы экономикасының әр түрлі салаларына:
өндіріске, ауыл шаруашылығына, білім беруге, тұрмыстық қызмет
көрсетуге, байланысқа, көлікке және т.б. қаржы инвестициясын салу;
• Аукциондарға, тендерлерге, конкурстарға қатысу;
• Кепілдік беру және алу;
• Басқа да Қазақстан республикасының қолданыстағы заңнамасымен тыйым
салынбаған, қоғам мүддесіне жауап беретін қызмет.
Әрбір қызмет түрін жүзеге асыру үшін лицензия (патент, сертификат
немесе басқа рұқсат) алу талап етілетін болса, Қоғам ондай қызмет түрін
Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген тәртіппен оны алғаннан
кейін ғана жүзеге асырады.
Қоғамның құқықтары мен міндеттері.
Қоғам Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында көзделген
барлық құқықтарды пайдаланады. Қоғам өз атынан мәмілелер (шарттар, келісім
шарттар) жасай алады, мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен міндеттер
ала алады және сотта талапкер және жауапкер болу сондай-ақ құқығына ие,
сондай-ақ заңнамаға қайшы келмейтін басқа да әрекеттерді жүзеге асыра
алады.
Қоғам заңнамаға сәйкес күзет құжаттарын, технологияларды, ноу-хау
және басқа ақпаратты иелену және пайдалану құқығын ала және бере алады.
Қоғам Қазақстандық та, шетелдік те заңды тұлғалардың ұлттық және шетел
валютасында несиелерін пайдалану, сондай-ақ заңнама анықталған шарттарда
облигациялық қарыздар шығару құқығына ие. Қоғам Қазақстан Республикасы
аумағында және шетелде барлық меншік нысанындағы басқа заңды тұлғалармен
және ұйымдармен бірлестікке ену, заңнамамен анықталған негіздерде Қазақстан
Республикасы аумағындағы және шетелдегі басқа заңды тұлғалардың
құрылтайшысы, қатысушысы болу құқығына ие.
Қоғам шетелде шаруашылық қызметті жүргізу, Қазақстан Республикасы
аумағында және шетелде заңнамаға сәйкес шетелдік жеке және заңды
тұлғалардың қатысуымен бірлескен кәсіпорындар, халықаралық бірлестіктер мен
ұйымдар құруға және олардың қызметіне қатысу құқына ие.
Қоғам заңнамамен көзделген басқа да құқықтарды жүзеге асыра алады.
Қоғам акционерлерді, кірістер мен келтірілген шығындар көлемі туралы
деректерді қоса, өзінің өткен жылдағы шаруашылық қызметі мен оның қаржылық
нәтижелері, төленген дивидендтер көлемі жайынан әр жылдың бірінші
тоқсанынан кешіктірмей хабардар етуге, сондай-ақ акционерлерді өзінің
акциялары бойынша аралық төлемдер туралы шешімдері жайынан шұғыл хабардар
етуге міндетті.
Қоғам акционерлерінің құқықтары мен міндеттері.
Қоғам акционерлерінің құқықтары:
1. Қазақстан республикасының қолданыстағы заңнамасы мен осы Жарғыда
көзделген тәртіппен Қоғамды басқаруға қатысуға;
2. Қоғам қызметінен дивидендтер алуға;
3. Қоғам қызметі туралы ақпарат алуға, оның ішінде Қоғамның қаржылық
есептемесімен Акционерлердің жалпы жиналысында көзделген тәртіппен
танысуға;
4. Тізім ұстаушыдан немесе номинал ұстаушыдан өзінің бағалы қағаздарға
деген меншік құқығын растайтын үзінді көшірме алуға;
5. Сот тәртібімен Қоғам органдары қабылдаған шешімдерді даулауға;
6. Қоғам органдары заңнама мен осы Жарғы нормаларын бұзатын әрекеттерді
жасаған жағдайда өзінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін
мемлекеттік органдарға жүгінуге;
7. Қоғамға оның қызметі туралы жазбаша сұрау салумен жүгінуге және одан
Қоғамға сұрау келіп түскен күннен кейінгі отыз күн ішінде уәжді жауап
алуға;
8. Қоғамды таратудан қалған мүліктің бір бөлігіне ие болуға құқы бар.
Қоғамның дауыс беретін акцияларының бес және одан көп пайызына ие
акционер сонымен қатар:
1. қоғам акционерлерінің кезектен тыс жалпы жиналысын шығаруға;
2. Қоғам органдарына кандидатура ұсынуға;
3. Қоғам акционерлерінің жалпы жиналысы анықтаған тәртіпте Қоғам
акционерлерінің тізімінің көшірмесін алуға құқылы.
Қоғам акционері:Қоғамның құрылтайшылық шартында көзделген тәртіппен
акцияларды төлеуге;
1. өздеріне тиесілі акцияларды сату бойынша ірі мәміле жасау ниеті туралы
Қоғамға хабарлауға;
2. он күн мерзім ішінде тізімдеме ұстаушыға немесе аталған акционерлерге
тиесілі акцияларды номинал ұстаушыға Қоғам акцияларын ұстаушыларға
тізімдеме жүргізу үшін қажетті мәліметтердің өзгергендігі туралы
хабарлауға;
3. Қоғамның қызметі туралы коммерциялық құпия болып табылатын
мәліметтерді жарияламауға міндетті.
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы.
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы 300 000 000 (үш жүз
миллион) теңгені құрайды. Қоғамның жарияланған жарғылық капиталының мөлшері
шығару үшін жарияланған барлық акциялардың жиынтық номинал құнына тең.
Шығарылатын акциялардың мөлшері, шығаруға жарияланған акциялар мөлшерінің
шегінде оларды шығару мерзімі мен шарттары Қоғам Директорлар кеңесінің
шешімімен белгіленеді. Қоғам акционерлердің жалпы жиналысының шешімі
бойынша жарияланған жарғылық капитал көлемін ұлғайтуға немесе азайтуға
құқылы. Қоғамның жариланған жарғылық капиталының мөлшерін ұлғайтуға тек
шығаруға жарияланған барлық акциялар орналастырылғаннан және төленгеннен
кейін ғана Акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша, заңнамада басқа
жай көзделмеген болса, жол беріледі. Қоғамның жарияланған жарғылық
капиталын азайтуға жариланған және шығарылған капитал арасындағы айырым
сомасында жол беріледі. Қоғамның жарияланған жарғылық капиталын азайту
туралы шешім жарғылық капиталды ұлғайтудағы сияқты тәртіппен қабылданады.
Жарияланған жарғылық капитал көлемін Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңнамасында белгіленген ең аз мөлшерден азайтуға жол берілмейді. Жарғылық
капиталды азайтуға Қоғамның барлық несиелерін хабардар етіп, ол туралы
баспасөз басылымында хабарландыру жібергеннен кейін 30 күннен ерте
болмайтын мерзімде жол беріледі.
Қоғамның шығарылған (төленген) жарғылық капиталы.
Қоғамның шығарылған (төленген) жарғылық капиталының мөлшері
шығарылған акциялардың жиынтық атаулы құнына тең. Қоғамның шығарылған
(төленген) жарғылық капиталы жаңа акциялар шығару немесе өтеуін төлеп алу
және соңынан шығарылған акциялардың күшін жою жолымен өзгертілуі мүмкін.
Бұл жағдайда шығарылған акциялардың жиынтық номинал бағасы заңнамаға сәйкес
тиісті Қоғам типінің шығарылған (төленген) жарғылық капиталы үшін
белгіленген ең төменгі мөлшерден кем болмауға тиіс. Екінші немесе кез
келген келесі қаржылық жыл аяқталғаннан кейін Қоғамның таза активтерінің
құны шығарылған (төленген) жарғылық капитал мөлшерінен кем болып шыққан
жағдайда Қоғам заңнамада анықталған тәртіппен оны азайту туралы шешім
қабылдауға міндетті.
Қоғамдағы есепке алу және есептеме. Қоғамның қаржы-шаруашылық
қызметіне бухгалтерлік есеп жүргізу және қаржылық есептемесін беру тәртібі
Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен жүргізіледі.
Кесте 1 Алматыинтергаз ААҚ-ның 2004-2005 жылғы
негізгі экономикалық көрсеткіштері.
№ Көрсеткіштер Өлшем 2004 жыл2005 жыл Өсу қарқыны
бірлік
+ - %
1 Дайын өнімді
(жұмыстарды,
қызметтерді) сатудан
алынған табыс Мың,тг. 72100 76239 4139 105,71
2 Сатылған тауарлардың
(жұмыстардың,
қызметтердің) өзіндік
құны
Мың,тг. 20000 40198 20198 200,99
3 Жалпы табыс Мың,тг. 70100 36041 - 34059 51,41
4 Кезең шығыстары Мың,тг. 34300 38946 4646 113,54
5 Негізгі қызметтен
алынған табыс (зиян) Мың,тг. 35800 -2905 - 38705 8,11
6 Негізгі емес қызметтен
алынған табыс (зиян)
Мың,тг. -5 36624 36629 732480
7 Әдеттегі қызметтен
алынған табыс (зиян) Мың,тг. 35300 33719 - 1581 95,52
Салық салынуға дейінгі
8 Салық салынғаннан
кейінгі табыс Мың,тг. 16900 23007 6107 136,13
9 Рентабельділік 23,43 30,17 6,74 128,76
10 Жұмыскерлердің орташа
саны адам 20 37 17
11 Жылдық тозудың
коэффициенті Мың,тг. 0 5,71 5,71 0
Алматыинтергаз ААҚ-ның 2004-2005 жж. қаржылық қызметтің негізгі
көрсеткіштерін талдау.
2004 жылы сатудан түскен табыс 72100 мың теңгені құрады, ал 2005
жылы бұл көрсеткіш 5,71 пайызға өсті және 76239 мың теңгені құрады.
Өнімнің өзіндік құны 2004 жылы 20000 мың теңгені құрады, ал 2005
жылы 100,99 пайызға өсті және 40198 мың теңгені құрады.
Жалпы табыс 2004 жылы 70100 мың теңгені құрады, ал 2005 жылы 48,59
пайызға кеміді және 36041 мың теңгені құрады.
Сонымен қатар кезең шығыстары да өсті, егер 2004 жылы 34300 мың
теңгені құраса, ал 2005 жылы 38946 мың теңгені құрады.
2004 жылы негізгі қызметтен алынған табыс 35800 мың теңгені
құрады, ал 2005 жылы бұл көрсеткіш 91,89 пайызға кеміді және 2905 мың
теңгеге зиян шекті.
2004 жылы негізгі емес қызметтен алынған зиян 5 мың теңгені құрады,
ал 2005 жылы бұл көрсеткіш 76239 мың теңгені құрады.
2004 жылы әдеттегі қызметтен алынған табыс 35300 мың теңгені
құрады, ал 2005 жылы бұл көрсеткіш 4,48 пайызға кеміді және 33719 мың
теңгені құрады.
2004 жылы салық салынғаннан кейінгі табыс 16900 мың теңгені құрады,
ал 2005 жылы бұл көрсеткіш 36,13 пайызға өсті және 23007 мың теңгені
құрады.
2004 жылы рентабельділік 23,43 мың теңгені құрады, ал 2005 жылы бұл
көрсеткіш 28,76 пайызға өсті және 30,17 мың теңгені құрады.
Қоғамның қызмет көрсету барысында соңғы 2 жыл көрсеткіштері бойынша
табысы – 96 736 мың теңге.
Қоғамның қызмет көрсету барысында соңғы 2 жыл көрсеткіштері бойынша
шығыны – 66 493 мың теңге.
Ағымдағы ликвидттік коэффициенті – 0,96
Сатудан түскен табыс – 4 пайыз
Капитал табыстылығы – 6 пайыз
Активтердің табыстылығы – 3 пайыз
1.2. Кәсіпорынның есеп саясаты
Қазақстан Республикасындағы соңғы уақыттарға дейін басқарудың
орталықтандырылған жүйесі болғандықтан дербес есеп саясаты қалыптасқан
болатын. Басқарудың әкімшілік-әміршіл жүйесі жабылған соң және нарықтық
қатынастарға өтуге байланысты Қазақстанда дамыған нарықтық қатынастары бар
елдерде қолданылатын халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттары мен салық
салу жүйесіне бағдарланған ұлттық есеп саясатын қалыптастыру үшін жақсы
жағдай жасалуда.
Есеп саясаты деп бухгалтерлік есеп жүргізу процесінде және соның
негізінде қаржылық, өнеркәсіптік есеп беруді жасауда қолданылатын
әдістердің, принциптердің, дәстүрлердің, ережелер мен рәсімдердің жиынтығын
түсіну керек.
Есеп саясаты негізінде есеп беру ақпаратын нақты пайдаланушылардың
мүдделері жатыр.
Қазақстан Республикасының экономикасын басқарудың қазіргі жүйесінде
есеп саясатын қалыптастырудың екі деңгейі: әлемдік жалпымемлекеттік және
шаруашылық жүргізуші субъектінің қалыптасты. Қазақстанда есеп саясатын
белгілейтіндер мыналар:
1. Мемлекет атынан Қаржы министрлігі және Ұлттық статистикалық агенттігі.
Мемлекет есеп саясатын елімізде бухгалтерлік есебін ұйымдастыруды
реттейтін Салық кодексін, Ұлттық бугалтерлік стандарттарды,
Бухгалтерлік есептің Бас шоттар тізбегін және оны қолдану жөніндегі
нұсқауларды, бухгалтерлік регистрлер мен құжаттардың үлгілік
мекемеаралық және үлгілік арнайы нысандарын, басқа да негіздеуші
ережелер мен нұсқауларды жасау және өмірге енгізу жолымен жүргізеді.
2. Кәсіпқойлардың қоғамдық ұйымдары. Бұл Қазақстан Республикасы
Аудиторлар палатасы және Қазақстан Республикасының бухгалтерлерімен
аудиторларының бірлестігі.
Бухгалтерлер мен аудиторлардың қоғамдық ұйымдары алдыңғы қатарлы
тәжірибелерін зерделеу және оны Қазақстан Республикасында енгізу мақсатымен
басқа елдердегі бухгалтерлер мен аудиторлардың тиісті халықаралық
ұйымдармен байланыстарды жүзеге асырады.
Халықаралық ұйымдардың арасында ұлттық есеп саясатын жасауға
қоғамдық ұйым болып табылатын Бухгалтерлердің халықаралық Федерациясы БХФ
белгілі деңгейде ықпал етеді. Федерация жанынан қызметін 13 ел мен 4
ұйымның өкілдері құрайтын және реттейтін Есептің халықаралық стандарттары
жөніндегі комитет ЕХСК құрылған. ЕХСК есеп стандарттарын жасайды және
оларды тарату жөніндегі жұмыстарды жүргізеді. ЕХСК-ден басқа есеп саясатын
қалыптастыруға ТМД елдерінің бухгалтерлік есеп жөніндегі Үйлестіру
Кеңесінің есеп мәселелері бойынша ұсынымдары мен келісімдері ықпал етеді.
Бұл халықаралық ұйымның міндеттері ТМД елдерінде есеп халықаралық
бухгалтерлік стандартқа және онда қабылданған бухгалтерлік есеп
принциптеріне толығымен мәселелерді үйлестіріп, біртұтас есеп жасауға
көмектесу.
3. Министрліктер, республикалық ұлттық және акционерлік компаниялар,
экономиканың салаларын және ішкі салаларын басқарудың басқа органдары
жалпы мемлекеттік есеп саясатына сәйкес салалық ішкі салалық
ережелер, нұсқаулар, ұсынымдар жасап, оларда өндіріске жұмсалатын
шығын есебінің ерекшеліктерін және өнімнің өзіндік құнының
калькуляциялануын бейнелейді, шикізат пен материалдардың, дайын
өнімнің, негізгі құралдардың және басқа да активтер мен пассивтердің
есебін ұйымдастырудың ерекшеліктері ескеріледі. Мысалы, Қазақстан
Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі ауыл шаруашылығы өндірісі
өнімдерінің өзіндік құнының есебі мен калькуляциялануы бойынша
ұсынымдар жасаулары, Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі
ұлттық агенттігі бекітуіне ауыл үшін қажетті бастапқы құжаттардың
арнайы үлгілерін дайындаулары керек.
4. Шаруашылық жүргізуші субъектілер өздерінің есеп саясатын ұлттық
бухгалтерлік стандарттарға, есеп мәселелері, салық салу, қаржылық есеп-
беру бойынша қолданылып жүрген заңдарға негіздеп жасайды.
Тиімді болуы үшін есеп саясатын бухгалтерлік есеп ағымды және
болашақтағы міндеттерін жүзеге асыруға арналған есептік шешімдер жасауы
керек.
Соңғы уақытқа дейін жалпы республикада да, кәсіпорындарда да есеп
саясатын қалыптастыру туралы мәселе мүлде туындамағанын есте ұстаған жөн.
Есеп бір нұсқалы болды, сондықтан кәсіпорындарда іс жүзінде есептің басқа
нұсқасын таңдау мүмкіндігі болмады. Кәсіпорын үшін барлығы жоғарыда
шешіліп қойылған болатын.
Нарықтық қатынастар ұлттық бухгалтерлік стандарттардың қызметі
жағдайында кәсіпорындарда есепті ұйымдастырудың, амортизацияны есептеу
әдістерінің, жұмсалған материалдарды есептен шығарудың қандайда болмасын
бір нұсқасын таңдаудың мол мүмкіндігі болады.
Кәсіпорында есеп саясатын қалыптастыру тәртібін қарастырайық.
Ұлттық стандарттарда және есеп жөніндегі басқа негізгі құжаттарда
ұсынылғандардан кәсіпорынның өзі:
- компьютерлік техниканың нақтылығын, есеп қызметкерлерінің дайындық
деңгейін, өндірістің ұйымдастырылуын ескеріп, бухгалтерлік есептің
нысанын бухгалтерлік есептің автоматтандырылған нысаны(формасы),
есептің журналдық-ордерлік немесе мемориалдық нысаны таңдайды;
- Бухгалтерлік есептің шоттар тізбегін шоттардың толық жоспары, цехсыз
басқару құрылымындағы кәсіпорындар үшін шоттардың шағын кәсіпорындар
үшін шоттардың қысқартылған тізбегі және басқалар таңдайды;
- Капиталды реттеу мүмкіндік беретін амортизацияны және негізгі
құралдарды есептеу әдістерін таңдайды. Егер қазіргі кезде
амортизацияны есептеудің тек бір ғана бірқалыпты әдісі қолданылатын
болса, Ұлттық бухгалтерлік стандарттарда бірқалыпты (түзу сызықты)
әдістен басқа кумулятивтік, азайып отыратын қалдық орындалған жұмыс
көлеміне үйлесімді әдістер бар. Мысалы, егер бірқалыпты әдісте,
шартты түрде алынған объектіге жылына 2000 теңге амортизация
есептелсе, кумулятивтік әдісте-3500, азайып отыратын қалдық әдісіне
-4000 теңгеден есептеледі;
- өндірісте ұйымдастыру ерекшелігіне, қойма шаруашылығының қалай
реттелгені, нормативтік базаның, есептелгіштердің, салмақ өлшейтін,
басқа құралдардың нақтылығына қарай, инженерлік-техникалық,
экономикалық және есеп қызметкерлерінің біліктілігіне қарай кәсіпорын
өндіріске шығарылатын шығындардың және өнімнің жұмыстар мен
көрсетілетін қызметтердің өзіндік құнын калькуляциялаудың,
қарапайым, тапсырыстық, өндірістік кезеңдер бойынша, нормативті
немесе алғашқы үш әдістің нормативті әдіспен қосылған түрі; стандарт-
кост, директ-костинг калькуляциясын таңдайды;
- кәсіпорындар аяқталмаған өндіріс қалдықтарын есептеу мен бағалаудың
бір әдісін түгелдеу бойынша, дайын болу деңгейі бойынша және
басқалар қолданатын болады; шала фабрикаттардың есебі мен қозғалуын
ұйымдастырудың шала фабрикатты немесе шала фабрикатсыз нұсқасы;
көліктік дайындау шығындарын немесе өндірісте жұмсалған материалдық
құндылықтардың өзіндік құнының ауытқуын тұрақты есептеу бағалары
бойынша +,- материалдар есептен шығарылған шоттарға немесе тек
900(8010)- Негізгі өндіріс шотына апару нұсқасын қолданады:
- материалдарды дайындау және алу және материалдар құнындағы
ауытқуларшоттарын пайдаланып немесе оларды қолданбай материалдық
құндылықтарды дайындау процесін есептеу әдісін таңдау құқығы
беріледі: бұл жағдайда тауарлық-материалдық құндылықтарды дайындау
және алуға байланысты шығындар 20(1310)- Материалдар бөлімшесінің
жеке талдамалы (аналитикалық) шоттарында ескерілетін болады. Тауарлы-
материалдық құндылықтардың жинақтамалы (синтетикалық) және талдамалы
(аналитикалық) есептің қай әдісін: жедел-бухгалтерлік сальдо әдісін
немесе қосарланушылық қоймадағы және бухгалтериядағы материалдық
саны құны қосарланады әдісін пайдаланатынын кәсіпорындардың өзі
шешеді;
- талдамалық есепте тауарлы-материалдық құндылықтарды қалай бағалауға
болады: тұрлаулы жоспарлы, шартты, көтерме есеп бағасымен немесе
олардың нақты өзіндік құны бойынша бағалайды;-өндіріске және басқа
мақсаттарға тауарлы-материалдық құндылықтардың жұмсалуын қалай
бағалайды: олардың орташа қалыптасқан өзіндік құны бойынша, ФИФО
әдісі бойынша материалдық құндылықтардың ең ескі қорлары бірінші
болып жұмсалады, кейінірек алғандары кезең аяғына дейін қорда қалады
деп болжанады немесе ЛИФО тәсілі бойынша ФИФО-ға қарама-қарсы,
ең алдымен соңынан алынған тауарлы-материалдық құндылықтар жұмсалады
деп болжанады.
Есеп пен калькуляцияны ұйымдастыру нұсқаларының тізбесін соза
беруге болады. Барлық Ұлттық бухгалтерлік стандарттарды белгіленген
тәртіппен қабылданған соң олардың саны тіпті өседі.
Кәсіпорынның есеп саясаты мыналарды қамтамасыз етуі керек:
- шаруашылық қызметтің барлық факторларының бухгалтерлік есепте толық
көрсетілуін-есеп толықтығын талап ету;
- болуы мүмкін табыстар мен активтерге қарағанда жасырын резервтер
құруға жол бермей ысырап шығындар пен пассивтердің бухгалтерлік
есебіне үлкен дайындығын – сақтықты талап ету;
- бухгалтерлік есепте шаруашылық қызметі фактілерін олардың тек
құқықтық нысандарына емес, факторлардың экономикалық мазмұны мен
шаруашылық жүргізу шарттарына сүйеніп көрсету-мазмұнның нысаннан
басым болуын талап ету;
- әр айдың бірінші күнінде талдамалық есеп мәліметтерінің синтетикалық
жинақтамалық есеп шоттарының айналымдарымен, сондай-ақ
бухгалтерлік есеп-беру көрсеткіштерінің синтетикалық жинақтамалық
және талдамалық есеп мәліметтерімен тең болуын-қарама-қайшылық
болмауын талап ету;
- шаруашылық қызметі шарттарына және кәсіпорын көлеміне сүйеніп,
бухгалтерлік есепті ұтымды және үнемді жүргізу-ұтымдылықты талап ету.
Кәсіпорын қабылдаған есеп саясаты мерзімді болуы керек. Ол
кәсіпорынның шынайы экономикалық жағдайына, өндірісті ұйымдастыруға,
компьютерлендіру деңгейіне және басқаларға негізделуі керек. Негізделген
есеп саясатын акционерлер жиналысы кәспорын құрылтайшылары мақұлдаулары
және жоғарыда тұрған ұйымдарға бас кәсіпорынға және басқа мүдделі ұйымдар
мен адамдарға жеткізілуі керек.
Есеп саясатының негізгі аспектілері шаруашылық жүргізудің жаңа
жағдайларында үлкен мән берілетін кәсіпорынның жылдық есеп-беруіне
түсіндірме жазбада көрсетілуі керек.
Есеп саясатындағы кәсіпорын қабылдаған өзгерістер мүдделі заңды
және жеке тұлғаларды естеріне салынып, жылдық есеп беруде көрсетілуі және
негізделуі керек.
Бюджетке төленетін төлемдер кәсіпорынның есеп саясатына тікелей
қатысты болады. Мысалы, амортизацияны есептелудің бірқалыпты әдісін
қолданып және негізделген себептермен амортизацияны есептеудің кумулятивтік
әдісіне ауысқан кезде кәсіпорын заңды тұлғалардан табыс салығы және
қосылған құн салығы бойынша бюджетке төлейтін төлемдерін қайта есептеулері
керек.
Қазіргі кезде кәсіпорындардың бас бухгалтерлері негізделген есеп
саясатын қалыптастыруға кірісулері қажет.
Оларға есеп саясатына өзгерістер бухгалтерлік есеп саласындағы
заңдарға өзгерістер енгізілген кезде ғана енгізілуі тиіс.
2 бөлім. Еңбекақы есебі және оны төлеу тәртібі
2.1. Еңбек төлемінің жүйесі мен нысаны.
Жалақы – бұл еңбек өлшемі мен тұтыну өлшеміне бақылау жасауды
жүзеге асыруға көмектесетін маңызды экономикалық құрал (тұтқа). Шаруашылық
субъектісінің түріне қарамастан әрбір қызметкердің кірісі субъект жұмысының
түпкілікті нәтижелерін ескергенде, оның жеке үлесімен анықталады және
салықтармен реттелінеді. Жалақы тұтынушы кірісінің үлкен бөлігін құрайды,
сондықтан да сұраныстың мөлшеріне, тауардың тұтынысына және олардың
бағасына елеулі әсер етеді.
Жалақының номиналды және шынайы түрлері болады. Номиналды жалақы
дегеніміз жалдамалы еңбектің қызметкері өзінің күндік, апталық, айлық
еңбегі үшін алатын ақша сомасы. Номиналды жалақының мөлшеріне қарап
табысының деңгейі жайында айтуға болады, бірақ тұтынудың деңгейі мен
адамның әл-ауқаты жайлы айту мүмкін емес.
Шынайы жалақы – алған ақшаға сатып алуға болатын өмірлік игіліктер
мен қызметтердің жиыны. Ол номиналды жалақыға тікелей қатынаста және тұтыну
заттары мен ақылы қызметтердің бағасы деңгейімен кері қатынаста болады.
Жалақы өнімнің өзіндік құнының негізгі элементтерінің бірі болып
табылады, сондықтан да жалақы есебінің дұрыс ұйымдастырылуы еңбек
өнімділігінің артуына, өнімнің өзіндік құнының кемуіне және еңбеккерлердің
өмір деңгейінің жақсаруына себепші болады.
Қызметкерлермен есеп айырысу есебінің негізгі міндеттері:
1. Еңбектің саны мен сапасына, шығарылым нормасының
орындалуына, жұмыс уақыты мен жалақы қорының
пайдаланылуына бақылау жасау;
2. Субъектінің әрбір қызметкеріне жалақыны дер кезінде және
уақытылы есептеу;
3. Жалақыдан дер кезінде және дұрыс ұстап қалу;
4. Белгіленген мерзімдерде қызметкерлермен еңбекақы бойынша
есеп айырысуды жүргізу;
5. Есептелген жалақыны өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік
құнына дер кезінде және дұрыс енгізу;
6. Өндірістік процеске басшылық жасау операцияларына
қажетті еңбек пен жалақы туралы деректерді алу;
7. Еңбек және жалақы бойынша статистикалық есептемені
жасау.
Еңбеккерлердің шаруашылық қызметін жасаудың процесінде
қызметкерлерді жұмысқа қабылдап және жұмыстан шығарып отырады, яғни олардың
сандары өзгереді, демек жұмыс барысында әр түрлі ауыс-түйістер болып
тұрады. Қызметкерлердің құрамдық өзгерісінің есебін кадрлар бөлімі (кадрлар
жөніндегі инспектор немесе басшы осыған өкілетті етіп қойған басқа бір
адам) жүргізеді, ол бүкіл субъектідегі және оның құрылымдық
бөлімшелеріндегі қызметкерлердің санын және оның өзгеру себептерін,
жынысын, жас мөлшерін, категорияларын, кәсіптерін, қызмет орындарын,
мамандықтарын, біліктілігін, жұмыс стажын, білімін және басқа белгілерін
есепке алады.
Жұмыс беруші жұмысқа қабылдаған кезде (заңды және жеке тұлға,
еңбеккер мен еңбек қатынасын қалыптастырады) еңбеккерлермен өзара тікелей
жеке еңбек келісім-шарттарын жасайды.
Жеке еңбек келісім шарты – жұмыс беруші мен еңбеккерлер арасындағы
жазбаша түріндегі келісім, онда жұмыс орны, келісім шарттың мерзімі, еңбек
тәртібінің жағдайы, демалысы, жалақысы, еңбекті қорғаудың басқа да
мәселелері туралы сұрақтар қарастырылады.
Әдетте, жалақысының деңгейін жұмыс беруші белгілейді және ол жеке
еңбек келісімшартында тіркеледі.
Жеке еңбек келісім-шарты бойынша тараптардың жауапкершілігі,
міндеті, құқықтары белгіленеді. Жеке еңбек келісімшартында өндіріс
саласының ерекшеліктері, нақты міндеті, жұмыс берушінің қаржылық
мүмкіндігі, бір сөзбен айтқанда, шарттың мазмұны мен сипаты ашылады.
Дегенмен де, келісім-шартқа Қазақстан Республикасының еңбек туралы
заңының 7,8 және 9 баптары енгізілуі тиіс. Кез келген 16 жасқа толған
азамат, осындай жеке еңбек шартын жасауға құқылы, ал егерде ата-анасы
рұқсат берсе, онда ол 15 жастан және өте сирек 14 жастан еңбек етуі мүмкін.
Жеке еңбек келісім-шартында мыналар қарастырылады:
• белгісіз мерзімге;
• белгілі мерзімге;
• белгілі бір жұмыс орнына, белгілі уақытқа;
• еңбеккерлер жоқ болған жағдайда оның жұмысын уақытша атқаруға.
Заңда келісім-шарттың максималды және минималды мерзімі
белгіленбеуі мүмкін. Егер де жеке еңбек келісім-шартында мерзімі айтылмаса,
онда ол белгісіз мерзімге қабылданған болып саналады. Жеке еңбек келісім-
шарты екі данада жазбаша түрде жасалады және оған екі жақ та қол қояды.
Оның бір данасы жұмысқа тұрушы еңбеккерге беріледі. Еңбеккер өз қызметіне
келісім-шартта көрсетілген күннен бастап кіріседі, онда оның нақты жұмысқа
шыққан күні есептелінеді.
Жеке еңбек келісім-шартын жасау үшін жұмыс беруші жұмыскерден
(қызметкерден) еңбек кітапшасын, жеке төлқұжатын, жеке әлеуметтік кодын,
зейнеткерлік келісім-шартын, білімі туралы құжатын талап етуге құқылы. Жеке
еңбек келісім-шарты не қол қойылған соң, жұмыс беруші бұйрық шығаруы тиіс.
Жұмысқа жаңадан қабылданғандарды Жұмысқа қабылдау туралы бұйрықпен
(өкімімен) құжаттайды; кадрлар бөлімінің бастығы немесе жұмысқа қабылдауға
жауапты адам бұрыштама қойған бұйрықтың (өкімнің) жобасы қажетті
жағдайларда келіссөз жүргізуге жолдама және жұмыс жағдайларымен таныстыру
үшін құрылымдық бөлімшелерге жіберетін рұқсат қағаз болып табылады.
Құрылымдық бөлімше бастығы (мастері) оны жұмысқа қабылдауға болатындығы
туралы тұжырым жасайды: бұйрық (өкім) жобасының сыртқы жағында жалданушының
қандай жұмысқа қабылданғаны көрсетіледі. Осында сынақ мерзімінің ұзақтығы
да көрсетіледі. Қызметкердің жұмыс жағдайларымен келісімі, келіссөз,
дәрігерлік тексеріс нәтижелері, техникалық қауіпсіздік, өрттің алдын алу
шараларының минимумы бойынша нұсқаулар берілгендігі туралы белгілер және
басқа да белгілер үлгінің сырт жағына соғылады (немесе жазылады). Жұмысқа
алу туралы бұйрықтың (өкімнің) жобасында кәсіпкердің айлық жалақысы
белгіленіп, бос тұрған қызмет орны және штат кестесі бойынша белгіленген
айлық ақысы көрсетіледі. Кәсіпорын басшысы қол қойған бұйрық (өкім)
қызметкерге хабарланып, одан қолхат алынады. Кадрлар бөлімі жұмысқа
қабылдау туралы бұйрықтың (өкімнің) негізінде жеке карточкасын толтырады,
жұмысқа қабылдағаны туралы еңбек кітапшасына белгі қояды, ал бухгалтерия
дербес шот ашады немесе соған сәйкес құжат жасайды.
Барлық категориядағы қызметкерлерге, оның ішінде жоғары және
арнаулы орта білім бар мамандарға және училищелерді, кәсіптік-техникалық
білім беретін мектептерді т.б. бітірген жас жұмысшыларға да Жеке карточка
толтырылады.
Жұмысқа қабылдануы, басқа бір тұрақты жұмысқа ауысуы және жұмыстан
босатылуы туралы бұйрықтың (өкімнің) негізінде еңбек кітапшасына
енгізілетін әрбір жазбаны әкімшілік сол кітапша иесіне таныстырып,
карточканың тиісті жерлеріне қол қойғызып отыруы міндетті.
Еңбек кітапшасына не жұмыс берушіде, не қызметкерлердің өзінде
сақталуы мүмкін.
Жеке еңбек келісім-шартына және демалыстар кестелеріне сәйкес
қызметкерлерге берілетін жыл сайынғы және басқа түрлердегі демалыстарды
құжаттау үшін Демалыс беру туралы бұйрық (өкім) қолданылады. Екі дана
етіп толтырылады, бірі кадрлар бөлімінде қалады, екіншісі бухгалтерияға
беріледі. Оған құрылымдық бөлімшенің бастығы (мастері) мен кәсіпорын
басшысы қол қояды. Демалыс беру туралы бұйрықтың (өкімнің) негізінде
кадрлар бөлімі қызметкерлердің жеке карточкасына белгілер қояды, ал
бухгалтерия демалыс үшін тиесілі жалақысын есептейді.
Жеке еңбек келісім-шартынан басқа жұмыс беруші қызметкерлермен
азаматтық-құқықтық келісім-шарт (мердігерлікті, тапсырысты және қызмет
көрсетуді және тағы басқа) жасауына болады. Олар жеке бір нақты тапсырманы
орындау үшін жасалады. Азаматтық-құқықтық қатынаста қызметкер белгілі бір
тапсырманы орындаған кезде сол ұйымның ішкі еңбек тәртібіне бағынбайды.
Сонымен қоса, жұмыс берушімен еңбеккерлердің арасындағы қатынастар
ұжымдық келісім-шартпен реттелуі мүмкін. Бұндай келісім-шарттарды әзірлеу,
жасау және орындау 04.07.92ж №1514-XII шыққан ҚР Ұжымдық келісім-шарт
туралы заңымен анықталады. Бұл келісім-шарт, жұмыс берушінің экономикалық
мүмкіндігіне қарап, заңмен белгіленген минималды еңбек ақымен салыстырғанда
одан жоғары деңгейде тіркелуі мүмкін. Одан басқа, ұжымдық келісім-шарт
біршама мәселелерді қарастыруы мүмкін; атап айтқанда, өндіріс
тапсырмаларын, еңбекақы төлеу жағдайын, үй-тұрмыстық және басқа да. Олардың
қатарына:
- тегін арнайы киімдер алатын жұмыстар мен мамандықтардың тізімі;
- еңбеккерлер үшін қосымша жеңілдік және компенсация құқын беретін
жұмыстар мен мамандықтардың тізімі;
- жұмыс уақытының жиынтық (жалпы) есебін жүргізетін өндірістер,
цехтар, учаскелердің тізімі.
Қызметкерді бір цехтан (бөлімнен, учаскеден) екіншісіне
ауыстырғанда Басқа жұмысқа ауыстыру туралы бұйрығы (өкімі) жазылады. Оны
кадрлар бөлімінің қызметкері бір дана етіп толтырады. Бұйрыққа (өкімге)
бұрынғы және жаңа жұмыс кәсіпорын басшысы қол қояды. Басқа жұмысқа ауыстыру
туралы бұйрықтың (өкімнің) негізінде кадрлар бөлімі жеке карточкаға, еңбек
кітапшасына және басқа құжаттарға белгілерін қояды. Үлгінің сыртқы жағына
қызметкердің бұрынғы жұмыс орны бойынша жауапкершілігінде тұрған,
тапсырылмаған мүліктік-материалдық және басқадай бағалы заттар туралы
белгілер қойылады.
Қызметкерлерді жұмыстан шығарғанда Еңбек шартының тоқталуы туралы
бұйрық (өкім) қолданылады. Оны кадрлар бөлімінің қызметкері барлық
қызметкерге екі дана етіп толтырады. Бірі кадрлар бөлімінде қалдырылады, ал
екіншісі бухгалтерияға беріледі. Оған құрылымдық бөлімшенің бастығы
(мастері) немесе кәсіпорын басшысы қол қояды. Бұйрықтың негізінде
кәсіпорынның бухгалтериясы қызметкермен есеп айрысады. Жұмыстан өз еркімен
шыққанда қызметкер үлгінің бет жағына арыз жазады.
Жұмысшылар мен қызметшілердің жұмыс уақытының белгіленген кестесін
сақтап жүруін бақылау, жұмыс істелген уақыт туралы деректер алу, еңбек
төлемі бойынша есеп айырысу, сондай-ақ еңбек жөнінде статистикалық есеп
беру үшін Жұмыс уақыты есебінің табелінде жұмыс істеп жүргендердің барлық
категорияларының жұмыс уақытын пайдалану есебі жүргізіледі. Табельді
өкілеттігі бар адам бір дана етіп жасайды, олар тиісінше құжатталған соң
бухгалтерияға беріледі. Жұмысқа келмеу себептері туралы немесе жұмыс
күнінің толық істелмегені туралы, мерзімінен артық жұмыс істегені туралы
және басқа қалыпты жұмыс жағдайынан ауытқушылықтар жөнінде дұрыс
толтырылған құжаттар (жұмысқа жарамсыздық парағы (листогы), мемлекеттік не
қоғамдық міндеттерді орындағаны туралы анықтамалар т.б.) негізінде ғана
табельге белгі қойылады. Жұмыс уақытын пайдалану есебі табельдерде
қызметкерлердің жұмысқа келген-келмегендерін жаппай тіркеу әдісімен, немесе
тек ауытқуларын (келмегендерді, кешіккендерді т.б.) тіркеу әдісімен жүзеге
асырылады.
Жұмыс уақыты есебінің табельдері деректерді автоматты түрде өңдеу
жағдайында қолданылады. Ішінара реквизиттермен толтырылған табель
бланкілері компьютерлік техника құралдарының көмегімен жасалуы мүмкін.
Мұндай реквизиттерге жататындар: кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелері, цех,
қызметкердің тегі, аты, әкесінің аты, кәсібі (қызмет орны), табельдік
номері т.б. Мұндайда табель үлгісі деректерді өңдеудің қабылданған
технологиясына сәйкес өзгереді. Бірақ мұндай үлгіде жұмыс уақытын пайдалану
есебі көрініс табатындай етіп жүргізілуі керек.
Кесте 2 Жұмыс істеген немесе жұмыс істемеген уақытын белгілеу үшін
мынадай шартты белгілер қолданылады
№ Шартты белгілері Код
әріптік сандық
1 2 3 4
1 Жұмыс сағаттары (күндері) Я 01
2 Түнгі жұмыс сағаттары Н 02
3 Кешкі жұмыс сағаттары ВЧ 03
4 Мерзімнен тыс жұмыс сағаттары 05
- кесімді қызметкер үшін 06
мерзімді қызметкер үшін С
СП
5 Кесімді қызметкердің толық Ц 07
сменалық мерзімді жұмысы
6 Қызмет бабындағы іссапарлары К 10
7 Жыл сайынғы демалыстар ОТ 14
8 Жұмысқа уақытша жарамсыздығы Б 17
9 Екіқабат болуға және бала Р 18
табуға байланысты берілетін
демалыстар
10 Қызметкердің кінасынан болғанН 20
толық сменалық кідірістер
11 Қызметкердің кінасынан болғанВ 21
сменадағы кідірістер
Еңбек төлемінің нысаны. Жалақы – бұл еңбек үшін төлем, оны еңбек
келісім шартында және қызмет нұсқауында белгіленген көлеміне сай
еңбеккерлер орындаған жұмысы үшін алады.
Еңбек тиімділігін арттырудың әр түрлі ынталандыру жолдары бар, атап
айтқанда: сыйлық, үстеме, кепілдік төлемдері. Жұмыс беруші нақты жағдайын
ескере отырып, Еңбек ақы төлеу туралы ережесін дербес әзірлей алады,
сондай-ақ онда еңбеккерлердің категориясын, жұмыс уақытының тәртібін,
Қызметкер туралы ережесін белгілей алады. Аталған ереже жұмыс берушіге
еңбек тәртібін ұйымдастыру мен еңбек келісім-шартын жасау үшін ғана емес,
сондай-ақ, ол шығыстар мен ұсталымдарды негіздеу үшін де қажет. Төлем жеке
және (немесе) ұжымдық еңбек нәтижесі бойынша жасалуы мүмкін.
Бұл жағдайда жұмыс берушінің белгілеген жалақысының деңгейі заңда
белгіленген ең төменгі жалақының деңгейінен төмен болмауы керек.
Іс жүзінде еңбек ақыны ұйымдастырудың екі негізгі нысаны
пайдаланылады – кесімді (өнім санына қарай ақы төлеу) және мерзімді
(істеген күніне қарай төлеу).
Мерзімді еңбек ақысы деп, нақты істеген уақыты үшін еңбек ақының
(айлығының) мөлшері немесе тарифтік мөлшерлемесі бойынша еңбеккерлерге
есептелетін жалақының нысанын айтады. Мерзімдік еңбек ақының нысаны жай-
мерзімдік және сыйақылы-мерзімділік болып бөлінеді.
Жай мерзімділік жүйесінің кезінде өзіне берілген (иеленген)
тарифтік мөлшерлемесі немесе нақты істеген уақыт бойынша еңбеккерлерге
еңбек ақы есептейді. енді осы жүйеге сандық және сапалық көрсеткіштері үшін
қосымша еңбек ақы сыйақылы- мерзімділік төлем болып табылады.
Тариф мөлшерлемесін және бюджет сферасындағы еңбеккерлердің қызмет
иесінің (лауазымды адамның) айлығын белгілеген кезде жалақының минималды
деңгейін және бірыңғай тариф торшасын пайдаланады. Бірыңғай тариф сеткасы
еңбек ақының 21 разрядының негізінде құрылады және әрбір разряд үшін
өзіндік тариф коэффициенті белгіленеді (кесте 3).
Кесте 3 Тарифтік торша
Тариф сеткасының Тарифтік Тариф сеткасының Тарифтік
бірыңғай разряды коэффициент (1 бірыңғай разряды коэффициент (1
разрядқа қатынасы) разрядқа қатынасы)
1 1,0 12 2,20
2 1,07 13 2,37
3 1,15 14 2,55
4 1,24 15 2,74
5 1,33 16 2,95
6 1,43 17 3,17
7 1,54 18 3,41
8 1,66 19 3,67
9 1,78 20 3,94
10 1,91 21 4,24
11 2,05
Жұмыс мамандығы негізінен біріншіден сегізінші разрядқа дейін
жіктеледі, ал қызметкерлердікі екіншіден жиырма біріншіге дейін бірыңғай
тарифтік сетка бойынша тарификацияланады. Бірыңғай тарифтік – мамандырылған
(квалификацияланған) анықтама (БТМА) және мамандырылған анықтама (МА)
бойынша еңбеккерлердің тарификациясын жасайды.
Тарифтік мөлшерлемесін және әр түрлі машықтық – мамандандырылған
топтарындағы қызмет иесінің (лауазымды адамның) айлығын жұмыс берушінің ең
төменгі жалақыны сақтаған кәсіпорын бекіткен разрядтың мөлшерлемесіне
сүйене отырып бірыңғай тарифтік сеткасында белгіленген тарифтік –
мамандандырылған коэффициенттер бойынша анықтайды.
Тарифтік – мамандандырылған анықтама жұмысшылардың жұмысын
тарификациялауға және оларға әр түрлі өндіріс пен жұмыс түрі бойынша разряд
беруге пайдаланылады.
Ал мамандандырылған анықтама қызметкерлердің жұмысының
күрделілігін, мамандығының деңгейі бойынша анықтауды қамтамасыз етеді. Бұл
анықтамалар бірыңғай және салалық болып келеді. Олардың негізінде нақты
өндіріс еңбеккерлері үшін жергілікті анықтамалар әзірленіп және белгіленуі
мүмкін.
Ал меншік нысанына тәуелді кәсіпорындар еңбек ақы туралы мәселесін
ұжымдық келісім-шарттың негізінде дербес түрде шеше алады. Ал тарифтік –
мамандырылған анықтаманы қажет болған кезде ғана пайдаланады.
Кесімді еңбек ақы төлеген кезде алдын-ала белгіленіп қойған
деңгейде әзірленген өнімнің немесе орындалған жұмыстың әрбір бірлігіне
есептейді (дана, ткм, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz