Кәсіпорынның негізгі құралдарын бағалау және қайта бағалау

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

М А З М Ұ Н Ы

бет
Кіріспе 5

1 Негізгі құралдардың теориялық түсінігі 8
1.1 Кәсіпорынның негізгі құралдары туралы түсінік және олардың 8
жіктелуі
1.2 Кәсіпорынның негізгі құралдарын бағалау және қайта бағалау 11
1.3 Негізгі құралдарының қозғалысының құжаттарын жүргізу және 15
түгендеу
1.4 Негізгі құралдардың тозуы және оларға амортизациялық аударым 17
мөлшерін есептеу
1.5 Қаржылық есеп берудің ұлттық стандарттағы негізгі құралдарының21
негізі

2 Қызылқоға аудандық қаржы бөлімі негізгі құралдарының 27
бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
2.1 Қызылқоға аудандық қаржы бөлімі жалпы сипаттама және есеп 27
саясаты
2.2 Негізгі құралдарының қозғалысының құжаттарын жүргізу және 33
түгендеу
2.3 Кәсіпорынның негізгі құралдардың жалға алу және беру есебі 41

3 Қызылқоға аудандық қаржы бөлімі негізгі құралдарын қолдануына 48
талдау
3.1 Кәсіпорынның негізгі құралдармен қамтамасыз етілуінің және 48
тиімді қолданылуының талдауы
3.2 Қызылқоға аудандық қаржы бөлімі өндіріс күшінің қолданылуы 53
және технологиялық жабдықтауды қолданудың талдауы
3.3 Кәсіпорындағы негізгі құралардың бухгалтерлік есебін 55
ұйымдастырудың жетілдіру жолдары

Қорытынды 65

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 67

Қосымшалар 68

КІРІСПЕ

Диплом жұмысының өзектілігі. Қоғамдық даму нәтижесінде бухгалтерлік
есептің ұйымдастырылуына қойылатын талаптардың өсіп, міндеттердің артып
отырғандығы бухгалтерлік есептің тарихынан белгілі.
Нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есепке жүктелетін міндеттер
қай кездегіден болмасын күрделі, ауқымды болып отыр. Қазіргі кезде
мемлекет, кәсіпорын және жеке тұлғалар арасындағы экономикалық және
қоғамдық қарым-қатынастар саясаты жаңа сипат алып отыр. Бұл бойынша
еліміздегі халық шаруашылығының қай саласындағы кәсіпорынілер болмасын
олардың өндірістік және қаржылық іс-әрекеті өз шығындарын өз өтеу, өзін-өзі
қаржыландыру принциптеріне негізделуі тиіс. Бүгінгі таңда жүзеге асырылып
жатқан реформалар мен істеліп жатқан жұмыстадың, кәсіпкерлік қызметтің
мемлекет тарапында және экономика өмірінде атқаратын ролінің үшан-теңіз
екендігі дәлелдеуді қажет етпейді.
1995 жылдың 26 желтоқсанында Қазақстан Республикасы Президентінің
Бухгалтерлік есеп туралы Заң күші бар № 2732 Жарлығы қабылданды. Бұл заң
жарық көргеннен бері оны жүзеге асыру жолында көптеген жұмыстар атқарылды
және бүгінгі күн талабына сай толықтырылып 2002 жылғы 24 маусымда ҚР-ның №
309-П Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңы болып
жаңартылды. Осы заңға сәйкес барлық ұйымдарда жүргізілуге тиіс бухгалтерлік
есептің типтік шоттар жоспары ҚР Қаржы министрлігінің 2002 жылғы 18
қыркүйектегі № 438 бұйрығымен бекітілді. Қазақстан Республикасында
қабылданған бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі экономиканы көтеруге, оны ішкі
және сыртқы инвесторлар үшін неғұрлым тиімді етіп құруға мүмкіндік береді.
Өндіріс процесінде өнім өндіру және қызмет көрсету үшін керекті
жағдайлар - еңбек заттары, тауар-материалдық қорлар, ақша қаражаттары,
инвестициялар, бір сөзбен айтқанда - кәсіпорынның негізгі қорлары. Оларды
ғалымдар кәсіпорын активтері немесе негізгі және айналым қорлары деп те
атайды. Негізгі қор дегеніміз ұзақмерзімді мақсатпен қозғалмайтын мүлікке,
бағалы қағаздарға, пайдалы қазбалар қорына, біріккен кәсіпорындарға,
материалды емес активтерге салынған қаржылар. Кәсіпорынның өндірістік
нәтижелеріне және қаржылық жағдайына айналым қорлары (ақша қаражаттары,
тауар-материалдық қорлар, дебиторлық борыштар, қысқа мерзімді қаржылық
инвестициялар) үлкен әсер етеді. Олар бойынша дұрыс жүргізілген
бухгалтерлік есеп ақпараттары есеп мәліметін пайдаланушылардың сүраныстарын
толық қамтамасыз ете алады. Ал, оларды талдау арқылы кәсіпорынның
өндірістік қуаттылығын бағалай аламыз, негізгі қорларды пайдаланудың тиімді
көздерін аша аламыз, салынған инвестициялардың қайтарылымдылық деңгейін
анықтаймыз, қорлар айналымдылығын есептеу арқылы қолданыстағы басы артық
қорларды болдырмау жолдарын іздестіреміз, дебиторлық борыштарды зерттеуде
күмәнді борыштарының себебін біліп, оларды неғұрлым азайту жағдайларын
қарастырамыз, ақша қаражаттарының қозғалысын бақылай отырып олардың
жоспарлы түрде жүмсалып, көп пайда әкелетін көздерге салынуына шешімдер
қабылдай аламыз. Мұндай атқарылатын істердің барлығы есеп қызметкерлеріне
үлкен жауапкершілікті, терең білімділікті, қаржылық сауаттылықты жүктейді.
Елімізде 1997 жылы 1 қаңтардан бастап 2003 жылдың 1 қаңтарына дейін
қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттары басшылыққа алынып келді, 2003
жылдың 1 қаңтарынан бастап қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарын
қабылдадық. 2004 жылы бухгалтерлік есеп методология департаменті қаржылық
есеп беру ұлтық стандарты жасақталынды. Қаржылық есеп бере екі бөліммнен
түрады. Бірінші бөлім жеке кәсіпкерлер және орташа кәсіпорындарға арналған,
екінші бөлімі Қазақстан территориясындағы үлкен кәсіпорындарға және
шетелдік серіптестік ұйымдарға арналған. 2008 жылдың 1 қаңтарынан бастап
барлық қаржылық шаруашылық қызметке ие Қазақстандағы кәсіпорындар қаржылық
есеп берудің ұлттық стандарттарына көшті.
Негізгі құралдар кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметін жүргізудегі
ең негізгі актив болып табылады. Негізгі құралдардың бухгалтерік есебінің
дұрыс ұйымдастырылуының жүргізілуіне байланысты, сонымен қатар, негізгі
құралдарды тиімді пайдалану кәсіпорынның қаржылық нәтижесіне әсер етеді.
Бухгалтерлік есепке негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт
бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін,
көлемін сақтай отырып, құнын шығарылғын өнімге, орындалғын жұмысқа,
көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде
біртіндеп ауыстырып отырытын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді
айтады.
Осыған орай кәсіпорын негізгі құралдарының есебін жүргізу және оларды
талдау әліге дейін өзекті болып табылады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсаты - негізгі құралдардың бухгалтерлік
есепбін ұйымдастыруды және талдаудауды тану.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей сұрақтар қарастырылды:
1. Негізгі құралдар, олардың жіктелуі, түгенделуі және бағалануы;
2. Негізгі құралдарының қозғалысының құжаттарын жүргізу және түгендеу
3. Ұлттық стандарттағы негізгі құралдарының теориясы
4. Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебін ұйымдастыру;
5. Негізгі құралдардың жағдайын, құрамын, динамикасын және оның
қолданылуына талдау;
6. Кәсіпорындағы негізгі құралардың бухгалтерлік есебін ұйымдастырудың
жетілдіру жолдары
Дипломдық жұмыста:
Бірінші бөлімде негізгі құралдар туралы түсінік беріп, олардың
түрлерін білу. Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың
маңызы зор болуы себепті бағалаудың түрлерінің: бастапқы құнының, баланстық
құнының, ағымдағы құнының, қалдық (жойылу) құнының және келісілген құнының
ара жігін көрсетіп, әрқайсысының қалыптасу жағдайларымен танысу. Негізгі
құралдардың көсіпорынға келіп түсуінің, ішкі қозғалысының құжаттарымен
танысып, толтыруларын үйрену және олардың есепке алыну тәртібін білу;
Екінші бөлімде негізгі құралдардың тозуы және оларға амортизациялық
аударым мөлшерін есептеу әдістерін көрсету, негізгі құралдарды жөндеу
есебінің ерекшеліктерін, қайта бағалау және жал есебінің ережелерін білу,
оларды түгендеу, есептен шығарылуының синтетикалық және аналитикалық
есебінің ұйымдастырылуын және қаржылық есептіліктегі негізгі құралдар
туралы ашылымдарды анықтау.
Үшінші бөлімді негізгі құралдардың жағдайын, құрамын және
динамикасын талдау.
Диплом жұмысымды жазу барысында Қазақстан Республикасы Азаматтық
Кодексі, Ел Президентінің Қазақстан халқына Қазақстан - 2030 Жолдауы,
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы 2002 жылғы 24 маусымдағы
ҚР-ның № 309-П заңы, ҚР Қаржы министрлігінің 2002 жылғы 18 қыркүйектің №
438 бұйрығымен бекітілген Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары, № 16
Негізгі құралдар Халықаралық қаржылық есеп беру стандарты, № 17 Жал
Халықаралық қаржылық есеп беру стандарты, № 6 Негізгі құралдардың есебі
Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарты, 29. 10. 2002. № 542 Қаржылық есеп
дайындаудың және үсынудың түжырымдамалық негізі сияқты нормативтік
құжаттармен қатар көптеген қазақстандық жөне шет елдік ғалымдардың
еңбектері басшылыққа алынды.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен құралады.

1 Негізгі құралдардың теориялық түсінігі
1.1 Кәсіпорынның негізгі құралдары туралы түсінік және олардың жіктелуі

Кез-келген өндіріс өз қызметіне құрал – жабдықтарын тартса ғана
жүреді, ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс
прцесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Негізгі құралдар материалдық
өндіріс саласында да, өндірістік емес (әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт
бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Осы негізгі құралдарға: жер; үйлер; ғимараттар; көп жылдық екпе
ағаштары; машиналар және құрал – жабдықтар (соның ішінде автоматты
машиналар және құрал-жабдық); машиналар және жабдықтау; өлшеу және реттеу
аспаптары және қондырғалар мен лабораториялық жабдықтар; есептесу
техникасы; басқа машиналар мен құрал- жабдық; көлік құралдары; құрал
-сайман; өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және
өнім беретін мал; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын;
басқа да негізгі құралдар жатады. Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі
сәйкес ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің,
кәсіпорынға жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару
жүйесін анықтайды. Инвентарлық объектілер негізгі құралдың есеп бірлігі
болып табылады. Инвентарлық объект күрделі әрі жай болып келеді. Негізгі
құралдың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны жіктеу болып табылады.
Өндіріс прцесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар өндірістік
және өндірістік емес болып бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал – жабдық, құрал – саймандар т.б.) әсер ету
жүзеге асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын
жасайды (ғимараттар, құрал – жабдықтар, өткізгіш қондырғалар). Негізгі
өндірістік құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық
көрсеткіші – қор қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір
өлшеміне шаққандағы өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді
көрсетеді.
Өндірістік емес негізі құрал – жабдықтар – тұтынуға арналған құрал –
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени – тұрмысты (ғимараттар, тұрғын – үй
коммуналдық шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ
мерзім бойы өтеуге арналған. Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және
жалға алынған болып бөлінеді. Меншік дегеніміз – кәсіпорынға тиесілі және
оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт
бойынша басқа кәсіпорынға алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар
болып саналады. Жалға алу мерзімі аяқталған соң немесе ол аяқталмай тұрып,
жалға алушы келісілген бағамен сатып алуына болады. Оларды Жер, Үйлер мен
ғимараттар, Меншік және құрал – жабдықтар, өткізгіш қондырғалар, Көлік
құралдары, Басқада негізгі құралдар шоттарының тиісті аралық шоттарында
есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді.
Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі құралдыр, әрекет етіп тұрғандар
болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар – бұл жұмысты тоқтатылған немесе
басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал –
жабдықтар. Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал – жабдықтарды
жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру тоқтатылған объектілер
есептеледі.
Заттық сипатына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және
өлшенуге болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады.
Мүліктік еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары
(ғимараттардан басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар
(жер учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған
негізгі құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т. б) жатады. Әрбір кәсіпорында
негізгі құралдар пайдалану мақсатында және атқаратын қызметтеріне қарай
мынадай түрлерге (топтарға) бөлінеді: жер; үйлер; ғимараттар; өткізгіш
тетіктер; машиналар және құрал – жабдықтар (соның ішінде автоматты
машиналар және құрал - жабдық); күш беретін машиналар және жабдықтар;
жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептесу техникасы; басқа
машиналар мен құрал – жабдық; көлік құралдары, құрал – сайман; өндірістік
мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп
жылдық екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын;
басқа да негізгі құралдар.
Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсынының құрамына енетіндер:
жер – кәсіпорын меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерге
меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай
актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті олып
санадады;
үйлер – халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік – мәдени қызмет
көрсетуге жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған
әлеуметті – құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып
табылады;
ғимараттар – еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір
қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік – құрылыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет,
көпір, автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік
объект болып табылады;
өткізгіш тетіктер (қондырғылар) - электр, жылу немесе механикалық
энергияны өткізу қондырғалары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар,
қүбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу
қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына
дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан транцформатор
жайына дейін мүліктік объекті бола алады;
машиналар мен жабдықтар – күш беретін машиналар және жабдықтар;
жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа
мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды,
соған тиісті заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда,
мүліктік объекті болып саналады. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан
тұрады;
күш беретін машиналар және жабдықтар – жылу және электр энергиясын
өндіретін генератор – машиналары; түрлі энергияны механикалық энергияға,
яғни қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель – машиналары (тракторлар
мен өздігінен жүретін шассилер, бу двигательдері, трубиналар, іштей жану
двигательдері, электрлік двигательдер).
жұмыс машиналары мен жабдықтары – еңбек өнімдерін жасау процесінде
еңбек затына механикалық, жылу және химиялық әсер етуге арналған машиналар,
аппараттар және құрал – жабдық (токарьлық бұранда кесетін станоктар, ағаш
кесетін аралар);
өлшеу және реттеу приборлары, қондырғылар және лабораториялық
жабдықтар - өлшенуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен
қондырғылар, сондай –ақ лабораторияда пайдаланылатын приборлар мен
аппаратуралар (дозаторлар, амперметрлер, микроскоптар);
есептеу техникасы – процестерді жылдамдату және автоматтандыруға
арналған машиналар, қондырғылар, аспаптар (компьютерлер, басқарушы және
басқа есептеу машиналары);
басқадай машиналар мен жабдықтар – машиналар, аппараттар және басқа
құрал – жабдық (телефон станцияларының, радио тораптарының жабдығы, өрт
сөндіргіш машиналар);
көлік құралдары – адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы, жегін
көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын
қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;
құрал – сайман – қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және т.б өңдеу
үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек
құралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана
мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар - өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін заттар; еңбекті қорғауға
көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды сақтауға
арналған сыйымды заттар; өндірістік арнамалы бар басқа да заттар.Басқа
мүліктік обектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар заттарда
мүліктік объекті бола алады;
шаруашылық мүлік – кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары
(орындықтар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар әрбір объект – мүліктік
объекті бола алады;
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал – ат, өгіз, түйе және
жұмысқа пайдаланылатын малдар; өнім беретін мал –мүйізді ірі қара мал; асыл
түқымды айғырлар мен биелер, буралар мен інгендер; бұғылар, маралдар, еркек
шошқалары мен мегежіндер, ешкілер, саулық қой мен қошқарлар. Әрбір ересек
мал мүліктік объект болып табылады;
көп жылдық өсімдіктер- қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер (жеміс
және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері, роза
плантациялары, өсімдіктен жасалған қоршаулар, жерді қорғайтын өсімдіктер).
Жас өсімдіктер даму деңгейі толық жетілген (жеміс – жидек бере бастаған)
өсімдіктерден бөлек есепке алынады;
жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар (ғимаратсыз) - ауыл
шаруашылық мақсатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында пайдалану үшін жер
қыртысын жақсартудың шараларына жұмсалған мүліктік емес сипаттағы шығындар
(жер учаскелерін жоспарлау, дерді егін егу үшін өңдеу, егіс даласын
тастардан тазарту);
басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа
да салымдар.
Негізгі құрал –жабдықтардың бастапқы, ағымдағы, баланстық, сату, жою,
тозу және қалдық құндары болады.
Бастапқы (тарихи) құны – негізгі құралды сатып алуға немесе салуға
кеткен нақты өндіріс шығындарынан, соған қоса өтелмеген салық пен
алымдардан (мысалға, ҚҚС, жеңіл автомобильдерді сатып алу кезінде төленген,
баж салығы т.б.), сондай-ақ орнату, жеткізіп беру, монтаждау, пайдалануға
қосу шығындары, несие үшін пайыздар, және т.б. шығындарынан тұрады.

1.2 Кәсіпорынның негізгі құралдарын бағалау және қайта бағалау

Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор
болып табылады. Негізгі құралдар бастапқы құнымен, баланстық құнымен,
қалдық (жойылу) құнымен және келісілген құнымен бағаланады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны мынадай жолмен анықталады:
- жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы актіде
көрсетілген сатып алу құны;
- қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге берілетін сыйақы;
- сатып алу - сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген қызметтердің
төлемі;
- жерді мақсатты пайдалануға дайындау бойынша (ескі үйлерді бұзу,
тазалау, тегістеу, т.б. кезінде алынған материалдарды сатудан түсетін
табыстың шегерілімінен басқа) жұмсалатын шығыстар;
- құрылыстарды және орналастыруды қажет ететін немесе қажет етпейтін
сатып алынған машиналар мен құрал – жабдықтар бойынша – сатып алу құны,
тасымалдау, соның ішінде тасымалдау кезіндегі құрастыру, машиналар мен
құрал – жабдықтардың пайдалануға жарамдылығын, т.б. тексеру мақсатымен
өткізілетін сынақтарға жұмсалатын шығындар.
Машиналар мен құрал – жабдықтарды құрастыру кезінде олардың
бұзылғандарына кеткен ағымдағы шығыстарын қоса есептегенде жөндеу құны.
Егер негізгі құралдар несие арқылы сатып алынған болса, онда төленген
проценттер ағымдағы шығыстар болып табылады да объектінің бастапқы құнына
қосылады; үйлер мен ғимараттарды шаруашылық әдіспен салу кезінде құрылыс
материалдарды, құрал – жабдықтар, құрылыс машиналар мен механизмдерінің
жұмысы, жұмысшылардың еңбек ақысы, үстеме шығыстың тиесілі үлесі,
сәулетшілер, заңгерлер көрсеткен қызметінің төлемі, құрылыс салу
кезеңіндегі сақтандыруға жұмсалатын шығыстар, құрылыс салу кезеңінде
берілген кредиттер бойынша проценттер, құрылыс салу үшін рұқсат алуға
жұмсалған шығыстар, шығыстардың барлығы да бастапқы құжаттардың құны, т.б.
– құрылыс бойынша жұмсалған шығыстардың барлығы да бастапқы құнға қосылады;
жерді, үйлерді немесе ғимараттарды біртұтас мүлік ретінде иеленген кезде өз
орнымен пайдалану мақсатымен кіріске енгізу барысында бұл объектілердің
бастапқы құнын шектеу қажет, өйткені үйлермен ғимараттардың пайдалану
мерзімі шектеулі әрі олар тозады. Ал жерді пайдаланудың мерзімі
шектелмеген, сондықтан олар амортизацияланбайды. Егер пайдалануға тек жер
ғана арналған болса, үйлер мен ғимараттар, жеміс ағаштары т.б. бұзуға
(түбірімен жұлып алуға) жатады, демек құнға шектеулер қолданылмайды, ал жер
сатып алынған объектіге жатады. Тозығы жеткен үйлерді бұзуға байланысты
жұмсалған шығыстан, объектіні бөлшгектеу барысында алынған құндылықтарды
сатқаннан түскен табысты шегергеннен соң, жердің бастапқы құны
есептелінеді; мердігерлік әдіспен түрғызылған үйлер мен ғимараттар бойынша
– объектіні тұрғызу бойынша жүргізілген жұмыстардың келісілген құнына құрал
–жабдықтарды сатып алуға жұмсалған шығыстар қосылады, егер де оның құны
тапсырыс беруші тарапынан төленген болса; құрылтайшылардың жарғылық
капиталына салынған негізгі құралдар - өздерінің келісілген бағасы бойынша;
кәсіпорынінің өзі дайындаған немесе төлем арқылы сатып алынған негізгі
құралдар бойынша – сатып алуға жұмсалған шығындардың нақты сомасы бойынша,
жеткізу және сатып алынған объектілердің (алушының құрал – жабдықтарды
орналастыруға кеткен шығындарын қоса есептегенде) тозу сомасын қоса
есептелген басқа да сатып алуға байланысты жұмсалған шығыстар; тегін
алынған негізгі құралдардың объектілері бойынша – құжаттарда көрсетілген
құны алынады (құрал – жабдықтарды жеткізіп беру, оналастыруға кеткен
шығындарын қоса есептегенде); айырбас операциясы нәтижесінде алынған
оъектілердің – бастапқы құны негізгі құралдардың алынған ағымдағы құны
бойынша анықталады, ал негізгі құралдардың берілген ағымдағы құнына
түзетулердің көмегімен алынған (берілген) ақша қаражаттарының сомасына тең
болады. Айырбастауға бір мақсатқа пайдаланылатын объектілер де әр түрлі
мақсатқа арналған объектілер де жатады.
Бір – біріне ұқсас негізгі құралдар: тракторлар жүк автомобиліне
айырбастау кезінде алынған объект сатылған объектінің құны бойынша
бағаланады, бірақ ол кезде тауардай немесе ақшалай салынған (түскен) сомасы
ескеріледі; жас малдарды негізгі табынға аударған кезде – малдарды өсірудің
нақты өзіндік құны; негізгі табынды қалыптастыру үшін алынған ересек малдар
бойынша - жеткізуге кеткен шығындарды қоса есептегенде сатып алуға шыққан
шығындар және сатып алуға байланысты басқа да шыққан шығындар; жас
өсімдіктер бойынша -өсімдіктерді еккен сәттен пайдалануға бергенге дейінгі
егу, күтіп – баптау, көбейту, тазартуға кеткен (алынған өнімнің пайдалану
немесе сату құнын алып тастағаннан кейінгі) нақты шығындар; толық төленген
және ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар бойынша- олардың ұзақ
мерзімге жалға алу шартында көрсетілген құны;жерді жақсартуға жұмсалған
күрделі шығындар бойынша – жүргізілген жұмыс бойынша шыққан нақты шығындар.

Негізгі құралдардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін; қосымша салынған
күрделі салымдар немесе негізгі құралдардың жарым – жартылай жойылуы,
объектіні демонтаждау негізгі құралдардың жағдайына әсер ететін болса,
онда, бірінші кезекте, пайдалы қызмет ету мерзімі қысқартылуы немесе
ұзартылуы мүмкін.
Ағымдағы құн – бұл негізігі құралдардың белгілі бір мерзімдегі
нарықтық бағасы бойынша бағаланған құн.
Баланстық құн – бұл бугалтерлік есепте және қаржылық есеп беруде
көрсетілген жинақталған тозу сомасын алып тастағандығы негізгі құралдардың
бастапқы немесе ағымдық құны.
Сату (өткізу) құны – бірін – бірі жақсы білетін және мәмілеге келуге
дайын тәуелсіз жақтардың (тараптардың) негізгі құралдарды өзара
айырбастауына мүмкіндік беретін құн.
Жою құны- тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайдалану мүмкіндігі бар бағасы бойынша бағаланған бөлшектердің,
металл сынықтарының және басқа да материалдық құндылықтардың құны.
Амортизацияланған құн – негізгі құралдардың бастапқы және болжанған
жою құндарының арасындағы айырмашылығы, ал ол жүйелі түрде амортизациялық
жолмен нормативтік қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне кәсіпорынінің
шығысы ретінде таратылады, бұл кезде:
- пайдалы кезең қызметі –бұл кезең ішінде негізгі құралдарды
пайдаланудан экономикалық олжа алуды кәсіпорын топшылайды;
- нормативтік қызмет кезеңі- бұл кезең ішінде белгіленген нормаға сәйкес
кәсіпорын негізгі құралдың тозуын есептейді;
Бухгалттелік шоттарда есептелген негізгі құралдардың бастапқы құндары
тек мына жағдайларда ғана өзгертіледі:
- Негізгі құралдардың пайдалы қызмет атқаратын мерзімін ұзартатындай
немесе қысқартатындай оның жалпы жағдайына әсер ететіндей қосымша
күрделі қаржы жұмсалғанда немесе ішінара бұзғанда, жойғанда және
бөлшектегенде;
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімдері бойынша негізгі құралдарды
қайта бағалағанда.
Негізгі құралдардың есебі әрбір бөлек объекті бойыншк бүтін сомада
жүргізіледі. Негізгі құралдарды пайдалануға берген кезде оның бастапқы
құнымен қалпына келтіру құны тең болады, себебі оны пайдалануға берген
уақытымен оны қайта бағалау уақытының арасында айырмашылық жоқ. Уақыт өткен
сайын негізгі құралды өндіруге, салуға жұмсалатын материалдың бағасы және
ол үшін қолданылатын техниканың шығыны, жұмысшылардың еңбекақысыжалпы
негізгі құралды өндіру, салу жағдайы белгілі бір себептермен өзгеріп
отырады. Негізгі құралдардың құны оны бір кезде жасап шығаруға өндіруге,
салуға кеткен, жұмсалған қоғамдық қажетті еңбекпен анықталады. Осыған
байланысты негізгі құралдарды оқтын-оқтын, уақыт өте қайтадан бағалап
тұрады.
Негізгі құралдарды қайтадан бағалау (индексациялау) екзінде оның осы
кездегі, яғни бүгінгі күні өндіріп шығаруға кететін құны анықталады. Бұл
негізгі құралдардың қалпына келтіру құны деп аталады. Кәсіпорындар мен
ұйымдарда негізгі құралдарды тиісті түрде қайта бағаланғаннан
(индексациялағаннан) бастап оларды баланста қалпына келтіру құнымен
есептейді.
Негізгі құралдарлың бастапқы бағасын белгілі бір күндегі қолданылып
жүрген бағаға сәйкес келтіру мақсатында объектілерді қайта бағалау
жүргізіледі. Қайта бағалау нәтижесінде незгі бағасының өсуіне:
Дт: Негізгі құрал – шоты
Кт: Негізгі құралдарды қайта бағалаудан түскен қосымша төленбеген
капитал шоты түріндегі бухгатерлік жазу жазылады.
Қайта бағалау жүргізілген күні ұйымда негізгі құралдарға есептелінген
тозу сомасы негізгі құралдардың құндарының өзгеруіне қарай түзетіледі.
Қайта бағалау сомасы негізгі құралдардың пайдалану мерзіміне қарай
субъектіде қолданылатын амортизациялық аударым сомасын есептеу әдісіне
сәйкес анықталған мөлшерде бөлінбеген кіріске апарады. Қайта бағалаудың
барлық сомасы бөлінбеген кіріске апарады. Қайта бағалаудың барлық сомасы
бөлінбеген кіріске актив есептен шығарылған сәтте ғана ауыстырылады.

1.3 Негізгі құралдарының қозғалысының құжаттарын жүргізу және түгендеу
Кәсіпорынінің шаруашылық іс - әрекетінде бедгілеу бойынша пайдалану
мақсатымен алынған негізгі құралдар құрамына көрсетіледі. Алып – сату
мақсатымен алынған негізгі қорлар – материалдық қорлар құрамында, ал
кәсіпорынінің өзі пайдалану үшін емес, ұзақ уақытқа қаржы салу мақсатымен
алынатын негізгі құралдар қаржылық инвестиция ретінде көрсетіледі. Негізгі
құралдарды есептесу үшін 2400 Негізгі құралдар бөлімшесінің синетикалық
шоты қоладанылады. Негізгі құралдар құралына объектілердің есепке алу
пайдаланудың нормативтік мерзімі көрсетілетін. Неігізгі құралдарды қабылдау
– тапсыру актісімен (№НҚ – 1 ф.) ресімделеді.
Кәсіпорынілер пайдалы қызмет ету мерзімін ( негізгі құралдарды
қолданудан экономикалық пайда алу көзделетін кезең нормативті қызмет
мерзімін (кәсіпорын белгіленген нормаларға сәйкес негізгі құралдардың тозуы
есептелетін кезең) және жойылу құнын (пайдалы қызметі мерзімі біткен соң,
күтілген шығыны істен шыққан соң есептен шығарылып, негізгі құралдарды
жоюда пайда болатын қалдықтар, қосалқы бөлшектердің болжанатын бағасы) өз
бетінше белгілейді. Бухгалтерия да мүліктік карточка ашылып, негізгі
құралдардың таңдамалы есебі жүргізіледі. Негізгі құралдардың әрбір
объектісіне мүліктік нөмір беріледі. Нөмірлеу әдетте реттік нөмір беріледі.
Нөмірлеу әдетте реттік – сериялық жүйе бойынша жасалады. Мысалы, үй үшін
0001 – ден 0299 дейінгі нөмірлер, ал ғимараттар үшін 0300 – ден 0399 – ға
дейін және т.б нөмірлер бөлінеді. Мүліктік нөмір негізгі құралдарды
қабылдау – тапсыру актісінде келтіріледі және олш пайдалануда тұрған уақыт
бойы объектіде сақталады, ал істен шыққанда қайта түскен объектіге ұзақ
уақыт бойы (бес жылға дейін) берілмейді. Толтырылған мүлік карточкалары
әрбір жіктеуші топ бойынша бір данада жүргізілетін Негізгі құралдарды
есептесу мүлік түгендеу карточкаларының тізімдемелерінде (№НҚ - 6).
тіркеледі. Істен шыққан негізгі құралдар бойынша категорияларды Архив
картотекасы бөліміне қояды.
Негізгі құралдарды тұрғызу, салу немесе алу жөніндегі барлық нақты
болған қажетті шығындар, соның ішінде сатып алынғанда өтелмеген салықтар
мен алымдарды төлеу (үйлер мен жаңа автомобильдерді алу кезінде төленген
ҚҚС, сатып алу келісім – шартты жасаған кезде төленетін мемлекеттік баж
салығы және т.б.), жеткізу, монтаж, пайдалануға беру, құрылыс кезінде
берілген кредит үшін проценттер, белгілеуі бойынша қолдану үшін жұмыс
істейтін жағдайға келтіруге тікелей байланысты басқа да кез келген шығындар
кіретін бастапқы баға бойынша кіріске алу сәтінде негізгі құрал – жабдықтар
алынады. Жер учаскесінің бастапқы құнына шотта көрсетілген сатып алу
бағасы, жылжымайтын мүлік бойынша агенттерге комиссиялық сыйақылар, сатып
алу – сату шартын ресімдеу жөніндегі заңгерлердің қызметіне төлеу, мұндайда
туындайтын салықтар мен алымдар, жерді мақсатты пайдалану үшін дайындауға
кететін шығындар (үйді бұзу үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу және т.б. )
кіреді; сатып алынған жабдықтың бастапқы құнына алу бағасы, тасу шығындары,
соның ішінде тасымал кезіндегі сақтандыру, монтаж, пайдалануға берілетін
жабдықтың жорамдылығын тексеру мақсатымен сынақ өткізу кіреді, үйлер мен
ғимараттарды салғда бастапқы құнға құрылыс жөніндегі шығындар: материалдар,
еңбекті төлеу, қосымша шығындардың тиісті үлесі, архитекторлардың,
заңгерлердің қызметіне төлеу, құрылыс кезінде сақтандыруға жұмсалатын
шығындар, құрылысқа берілетін кредиттер бойынша проценттер, құрылысқа
рұқсат алу үшін шығатын шығындар. Қажетті болып саналмайтын шығындар
(тасымал кезінде алынған зиянды жоюға кеткен шығындар, монтаж кезінде
жабдықты бүлдіру салдарынан жасалған жөндеу және т.б.) бастапқы құнға
кірмейді, ал ағымдық шоттағы шығындар ретінде ескеріледі. Негізгі құралдар
қоймада резерв ретінде тұрады, белгіленген тәртіппен тоқтатылып қойылады.
Баланста саналатын негізгі құралдар тәртібін іс жүзіндегі заңдарға сәйкес
шаруашылық жүргізуші кәсіпорынінің басшысы белгілейді және бекітеді.
Негізгі құрал объектілері кәсіпорынінің бухгалтерлік балансынан
мыналардың нәтижесінде есептен шығарылады:
• физикалық немесе сапалық тозу;
• шаруашылық қызметінде пайдаланылмайтын объектілерді өткізуде;
• басқа кәсіпорынілерге негізгі құралды жарғы капиталына салым түрінде
беру;
• басқа заңды немесе жеке тұлғаларға өтеусіз беру;
• объектілерге ұзақ мерзімді (қаржыландыратын) жалға беру;
• кем шығу, табиғи апат және басқа себептер.
Негізгі құрал объектілерін өтеусіз беру туралы шешім шаруашылық
жүргізуші кәсіпорынға қатысушылардың жалпы жиналысында қабылданды. Негізгі
құралдардың жарамсыздығын, оларды қалпына келтіріп, жөндеудің мүмкін
еместігін және тиімсіздігін анықтау үшін, сондай –ақ есептен шығаруға
қажетті құжаттаманы ресімдеу үшін кәсіпорын басшысының бұйрығы бойынша
тұрақты істейтін комиссиялар құрылады. Комиссия объектіні қарайды, есептен
шығарудың нақты себептерін белгілейді, мерзімнен бұрын істен шығаруға
кінәлі адамдарды табады, пайдалану мүмкіндігін анықтайды және жарамды
материалдық құндылықтарды бағалайды. Есептен шығаруды Негізгі құралды
есептен шығару актісімен (№НҚ - 4 ф.) екі данамен ресімделеді. Объектіні
таратуға тек ұйым басшысының актісі бекітілгеннен кейін ғана кіріседі.
Жарамсыз болған және заттай, сапалық жағынан тозу, апат, стихиялық апат,
пайдаланудың нормативті шарттардың бұзылуы, сондай-ақ құрылысқа, кеңеюге ,
қайта құруға және тағы басқа себептер салдарынан жойылуға тиісті негізгі
құрал – жабдықтарды кәсіпорын балансынан есептен шығарылады. Негізгі
құралдардың жарамсыздығын, оның қалпына келтіретін жөндейді мүмкін
еместігін немесе экономикалық тиімсіздігін кәсіпорын басшысы, бас
бухгалтер, қызмет мамандары құрамына кіретін, тұрақты жұмыс істейтін
комиссия айқындайды. Кәсіпорында тұрақты жұмыс істейтін комиссия жойылатын
объектіні тікелей қарап, байқау өткізеді, оларды есептен шығару себептерін
және бұған кінәлі жауапкершілікке тартылатын адамдарды анықтайды, кейбір
тораптардың детальдардың, материалдардың қолдануға мүмкіндігін айқындап,
оларға бағалау жүргізеді. Негізгі құрал-жабдықтарды есептен шығару
жөніндегі тұрақты жұмыс істейтін комиссияның қызмет нәтижесі болып негізгі
құрал –жабдықтарды есептен шығару актіс (ф. № НҚ -4) табылады, оның
негізінде бухгалтерияда тиісті бухгалтерлік жазбалар жасалады. Актіде
объектінің бастапқы бағасы, бухгалтерлік есеп бойынша есептелген тозу
сомасы, объектіні бөлшектегенде (демонтажда) алынған материалдық
құндылықтарды құнын, тарату бойынша шығындар (бөлшектеу, демонтаж және
т.б.) мөлшерін, өткізудің ықтималдығы мен таратудың жалпы қорытындысы
бағасын көрсетер. Стихиялық апат пен апат (авария) салдарынан таратылатын
негізгі құрал – жабдықтар бойынша актіге құзырлы органның стихиялық апат
туралы анықтамасы, не болмаса себептері мен айыптылары көрсетілген авария
туралы актінің көшірмесі тіркелуі тиіс. Материалдық құндылықтарды сатудан
түскен сома, сондай-ақ бөлшектеуден немесе түскен материалдар пайдалануы
ықтимал бағамен кіріске алынды. Сатудан түскен қаржы шаруашылық
жүргізілетін кәсіпорынінің қарауында қалады. Негізгі құрал объектілерін
өтеусіз беру туралы шешім шаруашылық жүргізуші объектіге қатысушылардың
жалпы жиналысында қабылданды.

1.4 Негізгі құралдардың тозуы және оларға амортизациялық аударым мөлшерін
есептеу

Негізгі құралдар өндіріс үдерісінде бірте-бірте тоза бастайды, яғни
өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Ол белгілі бір уақыт өткеннен кейін
пайдалануға жарамай қалады да, бұл құралдардың орнына жаңа негізгі құралдар
сатып алуға тура келеді.
Негізгі құралдардың тозуын табиғи және сапалық тозу деп екіге
бөледі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың материалдық жағынан тозуы
болып табылады, яғни жұмыс істеу үдерісінде машиналар мен құралдардың жеке
бөлшектерінің қажалып мүжілуі, үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп
қүлайтындай дәрежеге жетуі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың көп
уақыт бойы пайдаланғандығына ғана байланысты емес, оған сонымен қатар басқа
да табиғи жағдайлар әсер еткендігіне байланысты. Яғни негізгі құралдардың
табиғи тозуы (физикалық тозуы) олардың ұзақ уақыт пайдаланылуы және оларға
басқа да факторлардың әсер етуі нәтижесінен болып табылады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы олардың толық табиғи тозуы жетпей-ақ
құнсызданып, өндірістің даму үдерісінен кейін қалуы, яғни активтердің ғылым
мен техниканың дамуының бүгенгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда
болуынан пайда болады (туындайды).
Осы жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, негізгі құралдардың тозуы
дегеніміз, олардың табиғи және сапалық сипаттарын жоғалтуы деп те айтуға
болады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуының бірінші себебі - өндіріс
салаларында ғылыми-техникалық прогреске байланысты еңбек өнімділігінің өсуі
болып табылады. Егер өнімділігі өскен сайын белгілі бір дайын бұйымды,
құрал-жабдықты, т. б. өндіруге кететін қажетті уақыт азаяды да, оның құны
соғүрлым төмендейді (арзандайды). Осыған сәйкес еңбек өнімділігінің өсуіне
байланысты жаңа құрал-жабдықтардың, машиналардың, яғни негізгі құралдардың
бағасы бұрын сатып алынған осындай негізгі құралдардың бағасына қарағанда
арзан болады. Мұндай жағдай ұйымдарға қымбат және тозыңқыраған
(пайдаланған) машиналар мен көліктерінің, құрал-саймандарының, т. б.
негізгі құралдары-ның орнына жаңа, әрі сапасы жоғары негізгі құралдарды
сатып алуды тиімді етеді.
Негізгі құралдардың сапалық тозуының екінші себебі - ғылыми-техниканың
өркендеуіне байланысты жаңадан толық жетілген, өнімділігі жоғары әрі тиімді
негізгі құралдардың пайда болуына байланысты. Кәсіпорындарда өнімділігі
төмен негізгі құралдардың орнына, техникалық жағынан жетілдірілген
тиімділігі жоғары негізгі құралдарды пайдалану әр уақытта тиімді болып
табылады. Сондықтан өнімділігі жоғары машиналар мен құралдардың пайда болуы
және олардың бағасының арзандауы бұрынғы пайдаланылып келкен негізгі
құралдардың сапалық (моральдық) тозуына әкеліп соқтырады. Барлық ұйымдар
қандай меншікте болса да (мемлекеттік, жеке меншік, акционерлік, т. б.)
өздерінің негізгі құралдарының тозу дәрежесін анықтап және оны есептеп
отырады. Ескертетін жағдай негізгі құралдардың ішінде мына төменде аталған
активтерге тозу дәрежесі анықталмайды және оларға амортизация есептелмейді:
жерге;
кітапхана қорларына;
фильм қорларына;
архитектуралық және өнер ескерткіштеріне;
өнімді малдарға;
мұражайлық құндылықтарға (заттарға).
Сонымен қатар амортизациялық аударым мынадай жағдайларда есептелмейді:
қайта құру, жаңарту (реконструкция) және техникалық қайта
қорландыру (перевооружения) жұмыстары жүргізіліп жатқан уақытта;
негізгі құралды уақытша тоқтатып қойған мезгілде.
Негізгі құралдар өндіріс үдерісінде пайдаланылған кезде өздерінің
бірте-бірте тозуларына байланысты құндарын өздерінің көмегімен өндіріліп
шығарылатын, жаңадан жасалған өнімдерге біртіндеп ауыстырып отырады. Бұл
үдеріс амортизация деп аталады. Амортизация сөзі латын тілінен аударғанда
өтеу деген мағынаны білдіреді. Амортизация белгіленген бір мөлшерде
өнімнің өзіндік құнына қосылып отырады. Ал мұны амортизациялық аударым деп
атайды. Амортизациялық аударым әрбір өнімнің өзіндік құнына кіріп, ал өнім
сатылған кезде қайтарылып отырады, яғни негізгі құралдардың тозуына
байланысты құнының кемуі амортизациялық аударым жасау арқылы қайтарылады.
Амортизациялық аударым мөлшері дегеніміз негізгі құралдардың бастапқы
құнынан белгіленген пайызбен есептеліп шығарылған бір жылдық амортизациялық
аударым сомасы.
Ұйымдарда негізгі құралдағы ай бойы есептелген амортизациялық аударым
сомасы ай сайын өндірілген өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің өзіндік құнына қосылып отырады.
Кәсіпорындарға жаңадан келіп түскен, кіріске алынған негізгі
құралдарға амортизациялық аударым келесі айдың басынан (бірінен) бастап
есептеледі. Ал ұйымның балансынан есептен шығарылған негізгі құралдарға
келесі айдың басынан (бірінен) бастап амортизациялық аударым есептеу
тоқтатылады.
Қаржылық есеп берудің ұлттық стандарттарына сәйкес негізгі құралдарға
амортизациялық аударым есептеу мына әдістер мен жүргізіледі:
Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі.
Құнды орындалған жұмыстың, өндірілген өнімнің көлеміне тепе-тең
мөлшерде есептен шығару әдісі (өндірістік әдіс).
Жылдамдатып есептен шығару әдістері:
а) қалдық құнының кему (қалдықты азайту) әдісі;
ә) сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару (коммулятивтік
әдіс) әдісі.
Амортизациялық аударым есептеудің таңдап алынған әдісі кәсіпорынның
есеп саясатында көрсетіліп, бір есеп беру кезеңінен екінші есеп беру
кезеңіне дейін дәйектілі түрде қолданылады. Егер негізгі құралдарға
амортизациялық аударым есептеудің әдісі өзгертілген жағдайда осы өзгерістің
қандай себептерден болғаны айтылып көрсетілуі тиіс.
Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі бойынша объектінің
амортизацияланатын құны негізгі құралдардың жұмыс істейтін мерзімінің
ішінде шаруашылық кәсіпорынісінің шығындарына бір қалыпты қосылып отырады.
Бұл әдіс бойынша амортизациялық аударым мөлшері тек қана объектінің жұмыс
істеу мерзімінің ұзақтығына байланысты деген болжамға негізделген. Бұл әдіс
бойынша әр есепті жылда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық
аударым сомасы осы негізгі құралдарының барлық пайдалану мерзімінде
амортизацияланатын сомасын, яғни бастапқы құн мен қалдық құнының айырмасын
объектінің пайдалану кезеңіндегі есеп беретін жылдардың санына бөлу арқылы
есептеліп шығарылады. Бұл әдіс бойынша, яғни құнды бірқалыпты есептен
шығару әдісі қолданғанда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық
аударым сомалары жыл сайын тұрақты мөлшерде жүргізіледі.
Құнды орындалған жұмыстың көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару
әдісі (өндірістік әдіс). Бұл әдіс объектінің пайдаланған уақытына емес, оны
пайдалану нәтижесіне негізделген. Егер жоғарыда, яғни алдыңғы әдісте
қарастырылған станок өзінің 5 жыл ішінде пайдаланатын уақыты аралығында 10
миллион дана өнімді жасауға негізделетін болса, онда ол станокқа жыл сайын
есептелетін амортизациялық аударым сомасы бұл әдіс бойынша станок арқылы
өндірілетін бір дана өнімге тиісті амортизациялық аударымды әр жылда осы
станок арқылы өндірілген өнім санына көбейту арқылы табылады. Бұл әдісті
(өндірістік әдісті) қолдануда әр жылғы амортизациялық аударым сомасы мен
орындалған жұмыс көлемінің, яғни станок арқылы өндірілген өнім санының
арасында тікелей байланыс бар. Бұл әдісті қолдану барысында жинақталған
тозу сомасы жыл сайын орындалған жұмыстың көлеміне, өндірілген өнімнің
санына қарай өсіп, көбейіп отырады. Ал объектінің қалдық құны
амортизацияланатын құнның соңына жеткенше орындалған жұмыстың көлеміне,
өндірілген өнімнің санына тікелей үйлесімді түрде азайып отырады. Жалпы бұл
әдісті объектінің пайдалану кезіндегі оның істейтін жұмысының көлемін, ол
арқылы өндірілетін өнімнің санын айтарлықтай дәлдікпен анықтауға болатын
жағдайда ғана қолдануға болады.
Жылдамдатып есептен шығару әдісі. Жеделдетілген амортизациялық аударым
әдістері негізгі құралдарды ездерінің мөлшерленген пайдалану мөлшерінен
бұрын есептеп шығару үшін қолданылады. Ол әдістерді қолдану барысында
негізгі құралдарды алғашқы пайдалану жылдарындағы есептелінетін
амортизациялық аударым сомасы, оның соңғы пайдаланатын жылдарындағы
есептелетін амортизациялық аударым сомасынан анағұрлым асып түседі.
Өйткені, негізгі құралдардың алғашқы пайдалану, яғни жұмыс істеу
жылдарындағы өнім өндіру қабілеттілігі соңғы жылдарға қарағанда едәуір
жоғары болып табылады. Осыларда ескеретін болсақ, амортизациялық аударым
есептеудің жоғарыда аталған жылдамдатып есептен шығару әдісі өндірілген
өнімнің өзіндік құнына сәйкестендіріліп есептеу принципіне негізделген.
Жеделдетілген әдістің қолданылуы, сонымен қатар техника мен технологияны
мейлінше жетілдіруге, яғни жаңартуға орай жабдықтардың, яғни негізгі
құралдардың өздерінің сапалық құнын тез жоғалтып алуына байланысты бұрын
сатып алынған, сапалық жағынан тозған негізгі құралдарды жаңа өнімділігі
жоғары басқа да жақтардың тиімді болып келетін құралдарымен ауыстыруды
көздейді. Жылдамдатып есептен шығару әдісін қолдануға әсер ететін тағы да
бір дәлелденген жағдай негізгі құралдарды жөндеу шығындарына байланысты
олар, яғни жөндеу шығындары негізгі құралдарды пайдалану кезеңдерінің
бастапқы уақытына қарағанда пайдаланудың соңғы уақытына қарай өсе бастайды.
Егер де негізгі құралдарға жылдамдатып есептен шығару деп аталатын
амортизациялық аударым әдісін қолданған жағдайда амортизациялық аударым мен
жөндеу шығындарының қосындысы негізгі құралдардың пайдаланылуы барысында
бірнеше жыл, яғни ұзақ уақыт бойы бірқалыпты деңгейде болады. Нәтижесінде
негізгі құралдардың өздерінің пайдалануы барысында ұйымға келтіретін
пайдасы бірқалыпты тең мөлшерде яғни бірдей шамада болып қалады.
Сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару әдісі (коммулятивтік
әдіс). Бұл әдістің коммулятивтік, яғни сандардың қосынды жиынтық сомасы деп
айтылуының себебі осы әдіс бойынша негізгі құралдарға амортизациялық
аударым сомасын есептейтін формуланың алымы негізгі құралдардың пайдалану
мерзімінің қалған жылдар санына тең болып, ал бөлімі ол активтің
пайдаланатын барлық жылдар мерзімі сандарының қосындысына тең болуына
байланысты. Бұл формула мына түрде жазылады:

Мұндағы, S - сандардың қосындысы;
N - негізгі құралдардың пайдалану мерзімі (жыл).
Қалдық құнының кему әдісі. Бұл әдіс бойынша негізгі құралдарға
амортизациялық аударым есептеу алдымен құнды бірқалыпты (тура жолмен)
есептен шығару әдісімен жүргізіледі. Ол үшін негізгі құралдың бастапқы құны
оның жұмыс істейтін мерзімінің, яғни пайдаланатын уақыт жылы санына
бөлініп, әр есепті жылға тиісті амортизацияның пайызы анықталады. Бұл жерде
бастапқы құнын 100% деп аламыз. Одан кейін табылған пайыз мөлшері (100%
бөлінген пайдаланатын жылы) екі еселеніп, негізгі құралдардың бастапқы
құнына емес, әр есепті жыл басындағы әлі амортизацияланбаған қалдық құнына,
яғни баланстық құнына көбейтіледі.
Амортизациялық аударым негізгі құралдарды қайта құру және техникалық
қайта жарақтау кезінде және ол толық тоқтап тұрған жағдайда, сондай-ақ
толық амортизацияланған негізгі құралға есептелмейді.

1.5 Қаржылық есеп берудің ұлттық стандарттағы негізгі құралдарының негізі

Негізгі құралдар – бұл материалды активтер, өндірісте қолдану үшін
немесе тауарды жеткізу және қызмет, басқа тұлғаларға жалға беру үшін немесе
әкімшілік мақсат үшін тағайындалады, сонымен қатар бір кезеңнен көп уақыт
қолданыста болады.
Сақталым қоры бөлімі және қызмет көрсететін жабдықтар әдетте сақталым
қоры сияқты есептеледі және олардың қолданылуына байланысты пайдада да,
шығында да мойындалады. Бірақ босалқы қор бөлімдері мен резервтегі
жабдықтар негізгі құралдар сияқты сыныпталады, егер кәсіпорын оларды бірден
көп кезеңде қолданатындай болса. Ұқсастық сипатта, егер босалқы қор бөлімі
және қолданыстағы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.