Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары
Мазмұны
Кіріспе
1. Қызылқоға аудандық қаржы бөлімі негізгі құралдардың теориялық түсінігі
1. Қызылқоға аудандық қаржы бөлімі негізгі құралдары туралы түсінік
және олардың жіктелуі
2. Қызылқоға аудандық қаржы бөлімі негізгі құралдарын бағалау және
қайта бағалау
3. Негізгі құралдарының қозғалысының құжаттарын жүргізу және
түгендеу
4. Ұлттық стандарттағы негізгі құралдарының теориясы
2. Қызылқоға аудандық қаржы бөлімі негізгі құралдарының бухгалтерлік есебін
ұйымдастыру
2.1 Қызылқоға аудандық қаржы бөлімінің Негізгі құралдардың қозғалысынң
есебі
2.2 Негізгі құралдардың тозуы және оларға амортизациялық аударым мөлшерін
есептеу
2.3 Қызылқоға аудандық қаржы бөлімінің негізгі құралдардың жалға алу және
беру есебі
2.4 Қызылқоға аудандық қаржы бөліміндегі бухгалтерлік есептің
автоматтандырылу жүйесі
3. Қызылқоға аудандық қаржы бөлімі негізгі құралдарын қолдануына талдау
3.1 Қызылқоға аудандық қаржы бөлімі негізгі құралдармен қамтамасыз
етілуінің талдауы
3.2 Қызылқоға аудандық қаржы бөлімі негізгі қорының қарқынды және тиімді
қолданылуының талдауы
3.3 Қызылқоға аудандық қаржы бөлімі өндіріс күшінің қолданылуы және
технологиялық жабдықтауды қолданудың талдауы
3.4 Қызылқоға аудандық қаржы бөліміндегі негізгі құралардың бухгалтерлік
есебін ұйымдастырудың жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Қоғамдық даму нәтижесінде бухгалтерлік
есептің ұйымдастырылуына қойылатын талаптардың өсіп, міндеттердің артып
отырғандығы бухгалтерлік есептің тарихынан белгілі.
Нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есепке жүктелетін міндеттер
қай кездегіден болмасын күрделі, ауқымды болып отыр. Қазіргі кезде
мемлекет, кәсіпорын және жеке тұлғалар арасындағы экономикалық және
қоғамдық қарым-қатынастар саясаты жаңа сипат алып отыр. Бұл бойынша
еліміздегі халық шаруашылығының қай саласындағы кәсіпорынілер болмасын
олардың өндірістік және қаржылық іс-әрекеті өз шығындарын өз өтеу, өзін-өзі
қаржыландыру принциптеріне негізделуі тиіс. Бүгінгі таңда жүзеге асырылып
жатқан реформалар мен істеліп жатқан жұмыстадың, кәсіпкерлік қызметтің
мемлекет тарапында және экономика өмірінде атқаратын ролінің үшан-теңіз
екендігі дәлелдеуді қажет етпейді.
Еліміздің егемендік алып, өз алдына ел болғанына да он сегіз жылға
таяу уақыт болып жатыр. Осы жылдардың аралығында бухгалтерлік есеп
саласында, жалпы экономиканы басқаруда көптеген өзгерістер болды.
Экономикамызды дамыту мақсатында тартылған шет елдік қаржылардың есебін
жүргізу барысында бухгалтерлік есеп жұмысына өзгерістер енгізу керектігі
анық байқалды.
1995 жылдың 26 желтоқсанында Қазақстан Республикасы Президентінің
Бухгалтерлік есеп туралы Заң күші бар № 2732 Жарлығы қабылданды. Бұл заң
жарық көргеннен бері оны жүзеге асыру жолында көптеген жұмыстар атқарылды
және бүгінгі күн талабына сай толықтырылып 2002 жылғы 24 маусымда ҚР-ның №
309-П Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңы болып
жаңартылды. Осы заңға сәйкес барлық ұйымдарда жүргізілуге тиіс бухгалтерлік
есептің типтік шоттар жоспары ҚР Қаржы министрлігінің 2002 жылғы 18
қыркүйектегі № 438 бұйрығымен бекітілді. Қазақстан Республикасында
қабылданған бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі экономиканы көтеруге, оны ішкі
және сыртқы инвесторлар үшін неғұрлым тиімді етіп құруға мүмкіндік береді.
Өндіріс процесінде өнім өндіру және қызмет көрсету үшін керекті
жағдайлар - еңбек заттары, тауар-материалдық қорлар, ақша қаражаттары,
инвестициялар, бір сөзбен айтқанда - кәсіпорынның негізгі қорлары. Оларды
ғалымдар кәсіпорын активтері немесе негізгі және айналым қорлары деп те
атайды. Негізгі қор дегеніміз ұзақмерзімді мақсатпен қозғалмайтын мүлікке,
бағалы қағаздарға, пайдалы қазбалар қорына, біріккен кәсіпорындарға,
материалды емес активтерге салынған қаржылар. Кәсіпорынның өндірістік
нәтижелеріне және қаржылық жағдайына айналым қорлары (ақша қаражаттары,
тауар-материалдық қорлар, дебиторлық борыштар, қысқа мерзімді қаржылық
инвестициялар) үлкен әсер етеді. Олар бойынша дұрыс жүргізілген
бухгалтерлік есеп ақпараттары есеп мәліметін пайдаланушылардың сүраныстарын
толық қамтамасыз ете алады. Ал, оларды талдау арқылы кәсіпорынның
өндірістік қуаттылығын бағалай аламыз, негізгі қорларды пайдаланудың тиімді
көздерін аша аламыз, салынған инвестициялардың қайтарылымдылық деңгейін
анықтаймыз, қорлар айналымдылығын есептеу арқылы қолданыстағы басы артық
қорларды болдырмау жолдарын іздестіреміз, дебиторлық борыштарды зерттеуде
күмәнді борыштарының себебін біліп, оларды неғүрлым азайту жағдайларын
қарастырамыз, ақша қаражаттарының қозғалысын бақылай отырып олардың
жоспарлы түрде жүмсалып, көп пайда әкелетін көздерге салынуына шешімдер
қабылдай аламыз. Мүндай атқарылатын істердің барлығы есеп қызметкерлеріне
үлкен жауапкершілікті, терең білімділікті, қаржылық сауаттылықты жүктейді.
Елімізде 1997 жылы 1 қаңтардан бастап 2003 жылдың 1 қаңтарына дейін
қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттары басшылыққа алынып келді, 2003
жылдың 1 қаңтарынан бастап қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарын
қабылдадық. Мұның өзі біздің елімізде есеп саласындағы жағымды жаңалықтарға
батыл қадам жасалып жатқандығын білдіреді. Осыған орай кәсіпорын негізгі
құралдарының есебін және оларды талдауды жаңа ережелер бойынша зерттеу
үшін, алған теориялық білімімді дәлелдеу үшін диплом алды ғылыми жұмысымның
тақырыбының мақсаты ретінде таңдап алдым. Бұл мақсатқа жету үшін жұмысымды
үш бағытта жоспарладым:
Негізгі құралдар, олардың жіктелуі, түгенделуі және бағалануы;
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебін ұйымдастыру;
Негізгі құралдардың қолданылуына талдау.
Бұл тараулардың міндеттері:
1) Негізгі құралдар туралы түсінік беріп, олардың түрлерін білу.
Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор
болуы себепті бағалаудың түрлерінің: бастапқы құнының, баланстық
құнының, ағымдағы құнының, қалдық (жойылу) құнының және келісілген
құнының ара жігін көрсетіп, әрқайсысының қалыптасу жағдайларымен
танысу. Негізгі құралдардың көсіпорынға келіп түсуінің, ішкі қозғалысының
қүжаттарымен танысып, толтыруларын үйрену және олардың есепке алыну
тәртібін білу;
2) Негізгі құралдардың тозуы және оларға амортизациялық аударым
мөлшерін есептеу әдістерін көрсету, негізгі құралдарды жөндеу есебінің
ерекшеліктерін, қайта бағалау және жал есебінің ережелерін білу,
оларды түгендеу, есептен шығарылуының синтетикалық және аналитикалық
есебінің ұйымдастырылуын және қаржылық есептіліктегі негізгі құралдар
туралы ашылымдарды анықтау.
3) Негізгі құралдардың жағдайын, құрамын және динамикасын талдау.
Диплом жұмысымды жазу барысында Қазақстан Республикасы Азаматтық
Кодексі, Ел Президентінің Қазақстан халқына Қазақстан - 2030 Жолдауы,
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы 2002 жылғы 24 маусымдағы
ҚР-ның № 309-П заңы, ҚР Қаржы министрлігінің 2002 жылғы 18 қыркүйектің №
438 бұйрығымен бекітілген Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары, № 16
Негізгі құралдар Халықаралық қаржылық есеп беру стандарты, № 17 Жал
Халықаралық қаржылық есеп беру стандарты, № 6 Негізгі құралдардың есебі
Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарты, 29. 10. 2002. № 542 Қаржылық есеп
дайындаудың және үсынудың түжырымдамалық негізі сияқты нормативтік
қүжаттармен қатар көптеген қазақстандық жөне шет елдік ғалымдардың
еңбектері басшылыққа алынды.
1. ТОО негізгі құралдардың теориялық түсінігі.
1.1 Кәсіпорынның негізгі құралдары туралы түсінік және олардың жіктелуі
Кез-келген өндіріс өз қызметіне құрал – жабдықтарын тартса ғана
жүреді, ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек құралдарының қүрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс
прцесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған
бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып
алған кәсіпорын үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды
келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады. Негізгі құралдар
материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес (әлеуметтік) салада да
ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Осы негізгі құралдарға: жер; үйлер; ғимараттар; көп жылдық екпе
ағаштары; машиналар және құрал – жабдықтар (соның ішінде автоматты
машиналар және құрал-жабдық); машиналар және жабдықтау; өлшеу және реттеу
аспаптары және қондырғалар мен лабораториялық жабдықтар; есептесу
техникасы; басқа машиналар мен құрал- жабдық; көлік құралдары; құрал
-сайман; өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және
өнім беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз)
шыққан күрделі шығын; басқа да негізгі құралдар жатады.Кәсіпорында негізгі
құралдардың есебі №6 БЕС сәйкес ұйымдастырылады.Осы стандарт негізгі
құралдың есебін жүргізудің, кәсіпорыніге жататын меншік қүқығын, шаруашылық
пен оперативтік басқару жүйесін анықтайды.Инвентарлық объектілер негізгі
құралдың есеп бірлігі болып табылады. Инвентарлық объект күрделі әрі жай
болып келеді. Негізгі құралдың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны
жіктеу болып табылады.Өндіріс прцесіне қатысу сипатына байланысты негізгі
құралдар өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал – жабдық, құрал – саймандар т.б.) әсер ету
жүзеге асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын
жасайды (ғимараттар, құрал – жабдықтар, өткізгіш қондырғалар).Негізгі
өндірістік құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық
көрсеткіші – қор қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір
өлшеміне шаққандағы өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді
көрсетеді.
Өндірістік емес негізі құрал – жабдықтар – түтынуға арналған құрал –
жабдықтар. Олар үжымның мәдени – түрмысты (ғимараттар, түрғын – үй
коммуналдық шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ
мерзім бойы өтеуге арналған.Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және
жалға алынған болып бөлінеді.Меншік дегеніміз – кәсіпорыніге тиесілі және
оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт
бойынша басқа кәсіпорыніге алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар
болып саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы
001 – ші Жалға алынған негізгі құралдар баланстан тыс шотында есептейді.
Жалға алу мерзімі аяқталған соң немесе ол аяқталмай түрып, жалға алушы
кеғлісілген бағамен сатып алуына болады. Оларды Жер, Үйлер мен
ғимараттар, Меншікжәне құрал – жабдықтар, өткізгіш қондырғалар, Көлік
құралдары, Басқада негізгі құралдар шоттарының тиісті аралық шоттарында
есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған,істемей
тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді.
Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі құралдыр, әрекет етіп тұрғандар
болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар – бұл жұмысты тоқтатылған немесе
басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал –
жабдықтар. Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал – жабдықтарды
жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру тоқтатылған объектілер
есептеледі.
Заттық сипатына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және
өлшенуге болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар)
жатады.Мүліктік еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары
(ғимараттардан басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар
(жер учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған
негізгі құралдарға күрделі қаржы жүмсау, т. б) жатады. Әрбір кәсіпорыніде
негізгі құралдар пайдалану мақсатында және атқаратын қызметтеріне қарай
мынадай түрлерге (топтарға)бөлінеді: жер; үйлер; ғимараттар; өткізгіш
тетіктер; машиналар және құрал – жабдықтар (соның ішінде автоматты
машиналар және құрал - жабдық); күш беретін машиналар және жабдықтар;
жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептесу техникасы; басқа
машиналар мен құрал – жабдық; көлік құралдары, құрал – сайман; өндірістік
мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп
жылдық екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын;
басқа да негізгі құралдар.
Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсынының құрамына енетіндер:
жер – кәсіпорын меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны.Жерге
меншік қүқығы бар болса, онда олар қүқық актісімен расталуы керек.Ондай
актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті олып
санадады;
үйлер – халыққа еңбек етуге, түруға,әлеуметтік – мәдени қызмет
көрсетуге жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған
әлеуметті – құрылыс объектілері.Әрбір түрғын үй мүліктік объект болып
табылады;
ғимараттар – еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір
қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік – құрылыс объектілері (шахта үңғысы, мүнай мүнарасы, бөгет,
көпір, автомобиль жолы).Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік
объект болып табылады;
өткізгіш тетіктер (қондырғылар) - электр, жылу немесе механикалық
энергияны өткізу қондырғалары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар,
қүбырлар).Электр желілері бойынша, мысалы, эдектр станциясы бөлу
қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына
дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан траҰСрматор жайына
дейін мүліктік объекті бола алады;
машиналар мен жабдықтар –күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы
машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен
лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің
бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды, соған тиісті
заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объекті
болып саналады.Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады;
күш беретін машиналар және жабдықтар – жылу және электр энергиясын
өндіретін генератор – машиналары; түрлі энергияны механикалық энергияға,
яғни қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель – машиналары (тракторлар
мен өздігінен жүретін шассилер, бу двигательдері, трубиналар, іштей жану
двигательдері, электрлік двигательдер).
жұмыс машиналары мен жабдықтары – еңбек өнімдерін жасау процесінде
еңбек затына механикалық, жылу және химиялық әсер етуге арналған машиналар,
аппараттар және құрал – жабдық (токарьлық бүранда кесетін станоктар, ағаш
кесетін аралар);
өлшеу және реттеу приборлары, қондырғылар және лабораториялық
жабдықтар - өлшенуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен
қондырғылар, сондай –ақ лабораторияда пайдаланылатын приборлар мен
аппаратуралар (дозаторлар, амперметрлер, микроскоптар);
есептеу техникасы – процестерді жылдамдату және автоматтандыруға
арналған машиналар, қондырғылар, аспаптар (компьютерлер, басқарушы және
басқа есептеу машиналары);
басқадай машиналар мен жабдықтар –машиналар, аппараттар және басқа
құрал – жабдық (телефон станцияларының, радио тораптарының жабдығы, өрт
сөндіргіш машиналар);
көлік құралдары – адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы қүрамы, жегін
көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын
қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;
құрал – сайман – қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және т.б өңдеу
үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек
құралдары).Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана
мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар - өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін заттар; еңбекті қорғауға
көмектесетін жабдықтар; сүйық, сусымалы және басқа материалдарды сақтауға
арналған сыйымды заттар; өндірістік арнамалы бар басқа да заттар.Басқа
мүліктік обектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар заттарда
мүліктік объекті бола алады;
шаруашылық мүлік – кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары
(орындықтар, шкафтар, кілемдер).Дербес мәні бар әрбір объект – мүліктік
объекті бола алады;
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал – ат, өгіз, түйе және
жұмысқа пайдаланылатын малдар; өнім беретін мал –мүйізді ірі қара мал; асыл
түқымды айғырлар мен биелер, буралар мен інгендер; бүғылар, маралдар, еркек
шошқалары мен мегежіндер, ешкілер, саулық қой мен қошқарлар.Әрбір ересек
мал мүліктік объект болып табылады;
көп жылдық өсімдіктер- қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер(жеміс
және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері, роза
плантациялары, өсімдіктен жасалған қоршаулар, жерді қорғайтын
өсімдіктер).Жас өсімдіктер даму деңгейі толық жетілген (жеміс – жидек бере
бастаған) өсімдіктерден бөлек есепке алынады;
жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар (ғимаратсыз) - ауыл
шаруашылық мақсатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында пайдалану үшін жер
қыртысын жақсартудың шараларына жүмасалған мүліктік емес сипаттағы шығындар
(жер учаскелерін жоспарлау, дерді егін егу үшін өңдеу, егіс даласын
тастардан тазарту);
басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа
да салымдар.
Негізгі құрал –жабдықтардың бастапқы, ағымдағы, баланстық, сату, жою,
тозу және қалдық құндары болады.
Бастапқы (тарихи) құны – негізгі құралды сатып алуға немесе салуға
кеткен нақты өндіріс шығындарынан, соған қоса өтелмеген салық пен
алымдардан (мысалға, ҚҚС, жеңіл автомобильдерді сатып алу кезінде төленген,
баж салығы т.б.), сондай-ақ орнату, жеткізіп беру, монтаждау, пайдалануға
қосу шығындары, несие үшін пайыздар, және т.б. шығындарынан тұрады.
1.2. Кәсіпорынның негізгі құралдарын бағалау және қайта бағалау,
Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор
болып табылады. Негізгі құралдар бастапқы құнымен, баланстық құнымен,
қалдық (жойылу) құнымен және келісілген құнымен бағаланады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны мынадай жолмен анықталады:
- жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану қүқығы актіде
көрсетілген сатып алу құны;
- қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге берілетін сыйақы;
- сатып алу- сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген қызметтердің
төлемі;
- жерді мақсатты пайдалануға дайындау бойынша (ескі үйлерді бұзу,
тазалау, тегістеу, т.б. кезінде алынған материалдарды сатудан түсетін
табыстың шегерілімінен басқа) жұмсалатын шығыстар;
- қүрастырады және орналастыруды қажет ететін немесе қажет етпейтін
сатып алынған машиналар мен құрал – жабдықтар бойынша – сатып алу
құны, тасымалдау, соның ішінде тасымалдау кезіндегі құрастыру,
машиналар мен құрал –жабдықтардың пайдалануға жарамдылығын, т.б.
тексеру мақсатымен өткізілетін сынақтарға жұмсалатын шығындар.
Мысалы: кәіпорын жер учаскесін және сол жерде орналасқан үймен қоса
500000 (бес жүз мың) теңгеге сатып алды делік. Бұл жерде орналасқан үй
бүзылуға тиіс. Кәсіпорынның сатып алу барысында төленген шығындары 25000
(жиырма бес мың) теңге (салық соммасы, қозғалмайтын мүлік жөніндегі
агенттікпен шарт жасауға қатысқан заңгердің төлемдерінің соммасы). Үйді
бұзуға кеткен шығын 40000 (қырық мың ) теңге. Бүзғаннан алынған
материалдарды сатудан түскен табыс 20000 (жиырма мың) теңге. Жерді тазалу
мен тегістеуге кеткен шығын 15000 (он бес мың) теңге. Осы мәліметтерді
қорытындылайтын болсақ, сатып алынған жердің бастапқы құны 560000 (бес жүз
алпыс мың) теңгені қүрайды (50000+250000+40000-20000+15000=560 000 теңге).
Машиналар мен құрал – жабдықтарды құрастыру кезінде олардың
бұзылғандарына кеткен ағымдағы шығыстарын қоса есептегенде жөндеу құны.
Егер негізгі құралдар несие арқылы сатып алынған болса, онда төленген
проценттер ағымдағы шығыстар болып табылады да объектінің бастапқы құнына
қосылады; үйлер мен ғимараттарды шаруашылық әдіспен салу кезінде құрылыс
материалдарды , құрал – жабдықтар, құрылыс машиналар мен механизмдерінің
жұмысы, жұмысшылардың еңбек ақысы, үстеме шығыстың тиесілі үлесі,
сәулетшілер, заңгерлер көрсеткен қызметінің төлемі, құрылыс салу
кезеңіндегі сақтандыруға жұмсалатын шығыстар, құрылыс салу кезеңінде
берілген кредиттер бойынша проценттер, құрылыс салу үшін рұқсат алуға
жүмсалған шығыстар, шығыстардың барлығы да бастапқы құжаттардың құны, т.б.
–құрылыс бойынша жүмсалған шығыстардың барлығы да бастапқы құнға қосылады;
жерді, үйлерді немесе ғимараттарды біртүтас мүлік ретінде иеленген кезде өз
орнымен пайдалану мақсатымен кіріске енгізу барысында бұл объектілердің
бастапқы құнын шектеу қажет, өйткені үйлермен ғимараттардың пайдалану
мерзімі шектеулі әрі олар тозады. Ал жерді пайдаланудың мерзімі
шектелмеген, сондықтан олар амортизацияланбайды. Егер пайдалануға тек жер
ғана арналған болса, үйлер мен ғимараттар, жеміс ағаштары т.б. бұзуға
(түбірімен жүлып алуға) жатады, демек құнға шектеулер қолданылмайды, ал жер
сатып алынған объектіге жатады. Тозығы жеткен үйлерді бұзуға байланысты
жүмсалған шығыстан, объектіні бөлшгектеу барысында алынған құндылықтарды
сатқаннан түскен табысты шегергеннен соң, жердің бастапқы құны
есептелінеді;мердігерлік әдіспен түрғызылған үйлер мен ғимараттар бойынша –
объектіні тұрғызу бойынша жүргізілген жұмыстардың келісілген құнына құрал
–жабдықтарды сатып алуға жүмсалған шығыстар қосылады, егер де оның құны
тапсырыс беруші тарапынан төленген болса; қүрылтайшылардың жарғылық
капиталына салынған негізгі құралдар -өздерінің келісілген бағасы бойынша;
кәсіпорынінің өзі дайындаған немесе төлем арқылы сатып алынған негізгі
құралдар бойынша – сатып алуға жүмсалған шығындардың нақты сомасы бойынша ,
жеткізу және сатып алынған объектілердің (алушының құрал – жабдықтарды
орналастыруға кеткен шығындарын қоса есептегенде) тозу сомасын қоса
есептелген басқа да сатып алуға байланысты жүмсалған шығыстар; тегін
алынған негізгі құралдардың объектілері бойынша –қүжаттарда көрсетілген
құны алынады (құрал – жабдықтарды жеткізіп беру, оналастыруға кеткен
шығындарын қоса есептегенде);айырбас операциясы нәтижесінде алынған
оъектілердің – бастапқы құны негізгі құралдардың алынған ағымдағы құны
бойынша анықталады, ал негізгі құралдардың берілген ағымдағы құнына
түзетулердің көмегімен алынған (берілген) ақша қаражаттарының сомасына тең
болады. Айырбастауға бір мақсатқа пайдаланылатын объектілер де әр түрлі
мақсатқа арналған объектілер де жатады. Мсыалы, бір – біріне үқсас негізгі
құралдар: тракторлар жүк автомобиліне айырбастау кезінде алынған объект
сатылған объектінің құны бойынша бағаланады, бірақ ол кезде тауардай немесе
ақшалай салынған (түскен) сомасы ескеріледі;жас малдарды негізгі табынға
аударған кезде – малдарды өсірудің нақты өзіндік құны;негізгі табынды
қалыптастыру үшін алынған ересек малдар бойынша - жеткізуге кеткен
шығындарды қоса есептегенде сатып алуға шыққан шығындар және сатып алуға
байланысты басқа да шыққан шығындар; жас өсімдіктер бойынша -өсімдіктерді
еккен сәттен пайдалануға бергенге дейінгі егу, күтіп – баптау, көбейту,
тазартуға кеткен (алынған өнімнің пайдалану немесе сату құнын алып
тастағаннан кейінгі) нақты шығындар; толық төленген және ұзақ мерзімге
жалға алынған негізгі құралдар бойынша- олардың ұзақ мерзімге жалға алу
шартында көрсетілген құны;жерді жақсартуға жүмсалған күрделі шығындар
бойынша – жүргізілген жұмыс бойынша шыққан нақты шығындар. Негізгі
құралдардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін; қосымша салынған күрделі
салымдар немесе негізгі құралдардың жарым – жартылай жойылуы, объектіні
демонтаждау негізгі құралдардың жағдайына әсер ететін болса, онда, бірінші
кезекте, пайдалы қызмет ету мерзімі қысқартылуы немесе үзартылуы мүмкін.
Ағымдағы қүн – бұл негізігі құралдардың белгілі бір мерзімдегі
нарықтық бағасы бойынша бағаланған қүн.
Баланстық қүн – бұл бугалтерлік есепте және қаржылық есеп беруде
көрсетілген жинақталған тозу сомасын алып тастағандығы негізгі құралдардың
бастапқы немесе ағымдық құны.
Сату (өткізу) құны – бірін – бірі жақсы білетін және мәмілеге келуге
дайын тәуелсіз жақтардың (тараптардың) негізгі құралдарды өзара
айырбастауына мүмкіндік беретін қүн.
Жою құны- тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайдалану мүмкіндігі бар бағасы бойынша бағаланған бөлшектердің,
металл сынықтарының және басқа да материалдық құндылықтардың құны.
Амортизацияланған қүн – негізгі құралдардың бастапқы және болжанған
жою құндарының арасындағы айырмашылығы,ал ол жүйелі түрде амортизациялық
жолмен нормативтік қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне кәсіпорынінің
шығысы ретінде таратылады, бұл кезде:
- пайдалы кезең қызметі –бұл кезең ішінде негізгі құралдарды
пайдаланудан экономикалық олжа алуды кәсіпорын топшылайды;
- нормативтік қызмет кезеңі- бұл кезең ішінде белгіленген нормаға сәйкес
кәсіпорын негізгі құралдың тозуын есептейді;
1.3 Негізгі құралдарының қозғалысының құжаттарын жүргізу және түгендеу
Негізгі құралдардың есебі кәсіпорынның бухгалтериясында. Олардың
аналитикалық есебі әрбір түгендеме объектісі бойынша жүргізіледі. Түгендеме
(инвентарлық) объектісі деп өзінің құрамына кіретін, яғни өзіне керекті
жабдықтармен, саймандармен сатылып алынған, орнатуды керек етпейтін
жабдықтарды, салынып біткен жеке құрылыстарды (үйлер мен ғимараттарды),
өздерінің қүрылымы (конструкциясы) бойынша жекелеген немесе бірімен-бірі
қүрылымы бойынша біріктірілген, яғни қосылған, бір зат болып саналып,
белгілі бір қызметті атқаратын бұйымдарды айтады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдардың есебін дұрыс жүргізу үшін және
оларды тиісті түрде спақталуын қамтамасыз ету үшін әрбір негізгі құралдарға
түгендеме нөмірі беріледі. Ол тұрақты түрде белгіленеді.
Негізгі құралдар бұзылуына, басқа ұйымдар мен адамдарға берілуіне,
сатылуына т.б. жағдайларға байланысты есептен шығарылғанда оның нөмірі
ұйымның жаңадан кріске алған негізгі құралдарына берілмейді. Түгендеме
нөмірі негізгі құралға бекітілген жетонға немесе негізгі құралдың өзіне
бояумен жазылады. Түгендеме объектілері (заттарды) реттік сериялық
жүйесімен нөмірлеу үсынылады. Мүндай жағдайда әрбір жіктеу тобына
жататындығын көрсететіндей етіп тағайыдаған дұрыс. Негізгі құралдарға
бастапқы берілген түгендеме нөмірі оның түгендеме карпточкасында және бір
жерден екінші жерге орын ауысуы үшін толтырылған алғашқы қүжаттарда
көрсетілуі тиіс.
Кәсіпорындарды бухгалтериясында негізгі құралдардың әрбір объек-
тісіне типтік ведомстволық түгендеу карточкасы ашылады. Егер жеке бірінсіз-
бірі қызмет ете алмайтын бірнеше бұйымдар, саймандар, аспаптар, т.б қосылып
бір түгендеме объектіні қүрайтын болса, онда оның түгендеу карточкасына сол
объектінің құрамына кіретін барылқ бұйымдардың тізімі жазылады. Егер
ұйымның бір бөлімшесіне құралдың (инвентардың), аспаптың немесе басқада
негізгі құралдың бір түрінің (аты, техникалық сипаттамасы, бағасы бірдей
болатын) бірнешеуі келіп кіріске алынса, онда олар түгендеу карточкасында
тобы бойынша есептеледі. Бірақ бұл жоғарыда айтылғандарға қарамастан, ол
негізгі құралдардың әрқайсысына бөлек түгендеме нөмірі беріледі. Негізгі
құралдардың барлық түрлерін, сондай-ақ ұйымға үкнтізбелік бір ай ішнде
пайдалануға берілетін біртектес шаруашылқ –өндірістік қызметінің бір түрін
орындауға арналған жеке техникалық сипаттамасы мен бағасы бірдей негізгі
құралдарды есептеуге үлгілі түрі НҚ-6 ведомствоаралық түгендеу карточкасы
қолданылады. Түгендеу карточкалары ұйымның бухгалтериясында тиісті топтары
бойынша тіркеледі.
Негізгі құралдары көп емес шағын ұйымдар бірлестіктер өздерінің
негізгі құралдарын есептеу үшін түгендеу карточкалардың орнына үлгілі түрі
НҚ-11 сады түгендеу санды кітапшасын пайдалана алады. Бұл кітапша негізгі
құралдардың есебін жүргізуге ыңғайлы болып келеді және онда негізгі
құралдар жоғарыда айтылған топтары бойынша бөлек есептеледі.негізгі
құралдарды түгендеу кітапшада есептелген жағдайда түгендеу тізімі
жүргізілмейді.
Кәсіпорындарда түгендеу карточкалар немесе түгендеу кітапшалар
қабылдау-тапсыру, ауыстыру актілері, техникалық паспорттар және басқада
негізгі құралдарды сатып алу , сату, салу, бір жерден екінші жерге
ауыстыру, есептен шығару актілірі, т.б. осылар сияқты негізінде
толтырылады. Түгендеу карточкалар (жеке немесе топтық) әдетте әрбір
түгендеме объектіге бір данадан толтырылып, ұйымның бухгалтериясында
сақталады. Ол картотекада негізгі құралдар халық шаруашылығының саласына
қарай жіктерген тьоптары бойынша орналастырылады. Әрбір топтың ішінде
түгендеу карточкалары негізгі құралдардың тұрған жері, яғни жұмыс орны,
олардың атқаратын қызметіне және түрлеріне қарай (үйлер мен ғимаратттар,
машиналар мен жабдықтар, көліктер, т.б.) орналастырылады. Кәсіпорындар
шығыс етілген және өндіріс орны мен ұйымның ішінде бір жерден екінші жерге
орын ауыстырған негізгі құралдарың түгендеу карточкалары есепті айдың
соңына дейін карточкада бөлек сақталады. Сондай-ақ келешекте пайдалану
сақтаулы тұрған негізгі құралдар мен басы артық тоқтатылып қойған негізгі
құралдардың да түгендеу карточкалары бөлек сақталуы керек.
Түгендеу карточкалар мен кітапшалар аналитикалық есептің негізгі түрі
болып саналады. Оларда негізгі құралдардың аталуы, түгендеу нөмірі,
баланыста көрсетілген бастапқы құны, амортизатциялықаударым мөлшері,
зауттық нөмірі, келіп кіріске алынуына және істен (есептен) шығарлыуына
байланысты толтырылған актілердің уақыты (күні, айы, жылы), т.б. шартты
белгілері мен керекті мәліметтері жазылады. Толтырылған түгендеу
карточкалар үлгілі түрі НҚ-10 санды ведмствоаралық негізгі құралдарды
есептейтін түгендеу карточка тізмдемесіне тіркеліп жазылып отырылады. Бұл
тізімдеме бухгалтерияда бір дана етіп толтырылып, түгендеу карточкалардың
түгел сақталуын бақылау үшін пайдаланылады. Ұйымдар негізгі құралдарды
жіктелуі, яғни аралық шоттары бойынша тізімдемеге тіркейді.
Негізгі құралдардың сақталып және жұмыс істеп тұрған жері бойынша үлгі
түрі НҚ-13 санды тугендеу тізімі жасалады. Түгендеу карточкаларға қарағанда
бұл тізімдеме келіп түсіп, кіріске алынған объектілер бойынша тек қана
қысқаша мәліметтер , яғни объектінің аталуы, бастапқы құны, инвентарлық
нөмірі, басқада мәліметтер жазылады. Ай сайын алғашқы қүжаттар негізінде
үлгілі түрі НҚ-13 санды түгендеу тізіміне кіріске алынған, шығыс етілген
негізгі құралдар жайлы мәліметтер жазылып,бухгалтерлік есептің ақпаттарымен
салыстырып, тексеріліп отырады. Бұл түгендеу тізіміне көрсетілген
объектілер мен олардың құны бухгалтірлік есептің мәліметтеріне сәйкес келуі
керек. Есеп құжаттарын қолмен өңдегенде артық шоттар бойынша негізгі
құралдардың қозгалысын,яғни кірісі мен шығысын есептеу үшін үлгілі түрі НҚ-
12 санды карточка қолданылды. Ол карточка ұйымдарда негізгі құралдардың
тиісті шоттарының түгендеу карточкалары мәліметтерінің негізінде
толтырылады. Бұл карточкада негізгі құралдың жіктелу топтары мен түрлері
есеп беретін айдың басындағы құны бойынша қалдығы, олардың кірісі мен
шығысы көрсетіледі. Карточканың НҚ-12 санды үлгі түрінің мәліметтері
негізгі құралдар жайлы есеп беруге пайдаланылады. Ұйым бойынша негізгі
құралдардың кірісі мен шығыс етуін есептейтін үлгілі түрі НҚ-12 санды
карточкадағы қалдығы ай сайын бас кітаптағы негізгі құралдардың
мәліметтерімен салыстырып, тексеріп отырады. Кәсіпорындарда түгендеу
карточкалары және түгендеу кітапшаларымен қатар ірі машиналар
миханизімдерге, жабдықтар мен көіктерге арнайы техникалық төлжұжат
толтырылады. Бүндай төлжұжаттарда негізгі құралдардың техникалық
сипаттамасы істейтін жұмыстарының түрлері, т.б. деректер жазылуы тиіс.
Халық шаруашылығының қай саласында болмасын өндірістік өнімнің өсуі
ондағы негізгі құралдардың өсуі мен олардың сапасына байланысты болады.
Сондықтан шаруашылық объектілірі әрдайым негізгі құралдарын жаңартып,
олардв сапасы мен өнімділігі жоғарыларымен ауыстырып отырған дұрыс.
Кәсіпорындарға негізгі құралдар сатып алу, салу, қүрылтайшылардың үлес
қосуы, басқа ұйымдардың және адамдардың сыйға, яғни тегін беруі, сондай-қа
жоғарғы үкімет органдарының беруі, т.б. жағдайлар арқылы келіп түседі.
Келіп түскен, кіріске алынған негізгі құралдарға кәсіпорын үлгілі түрі
НҚ-1санды қабылдау-тапсыру актісін толтырады. Егер шаруашылықта
пайдаланатын бір түрлі, құны бірдей құрал-саймандардың немесе жабдықтардың
бірнешеуі бір уақытта келіп түссе, яғни кіріске алынса, оларға жоғарыда
аталған қабылдау-тапсыру актісінің бір данасы ғана толтыруға болады.
Салынып біткен, яғни аяқталған құрылыстар үшін ол объектілерді қабылдап
салуға тағайындалған комиссия алдымен оларды іске қосу-қабылдау актісін
толтырады.қабылдау актісі бухгалтірлік алғашқы қүжат болып саналады. Бұл
актіде мынадай мәліметтер көрсетілуі тиіс:
• объектінің аты;
• объектіні қабылдап алушы мен тапсырушы ұйымның аты;
• салынып біткен құрылыстың қабылданған кездегі жағдайы;
• құрылыстың салынып біткен уақыты;
• амортизатциялық аударым мөлшері;
• бастапқы құны;
• басқа да шарты белгілері;
Негізгі құралдардың салынып біткен аса ірі объектілеріне ұйымдағы бас
миханикалық бөлім төлжұжат толтырады. Негізгі құралдарға төлжұжат толтыру
олардың есебін дұрыс ұйымдатырудың негізгі шарттарының бірі болып табылады.
Негізгі құралдарға толтырылатын төлжұжаттарда олардың пайдалануға берілген
уақыты, техникалық сипаттамасы (көлемі, материалдық өзгешелігі,
агрегаттардың қуат күші, тозу мөлшері, істен шығарылу себебі) тағыда басқа
мәліметтері жазылады. Осы төлжұжаттардың негізінде ұйымдар әрдайым
өздерінің негізгі құралдарға түгендеу жүргізіп және олардың іске
жарамдылығын тексеріп отырады.
Негізгі құралдарға толтырылатын қабылдау тексеру актісі кейіннен
ұйымның бухгалтериясына тапсырылуы тиіс. Актімен бірге объектінің
техникалық төлқұжаттары да беріледі. Бухгалтерия бұл құжаттардың негізгінде
тиісті түгендеу карточкалар мен негізгі құралдарды есептейтін
карточкалардың тиістілерін толтырып, кейіннен бұл қүжаттар кәсіпоарыггың
тиісті бөлімдеріне табыс етіледі. Актіні ұйымнның басшысы бекітеді.
Кәсіпорындағы бұрын салынған үйлер мен ғимараттарға, орнатылған жабдықтарға
жалғатырылып салынған құрылыстар, орындалған жұмыстар қабылдау актісі
бойынша негізгі құралдардың құрамына өзіндік құны бойынша қосылады. Негізгі
құралдарлы кіріске алғанда ұйымның бухгалтериясында мынадай бухгалтерлік
жазулар жазылады:
Д-т: Негізгі құралдар шоты,
К-т:Ақшалар шоты,
Еншілес (тәуелді) серіктестерге қарыз шоты,
Қоюшы мердігерлер мен есеп айырысу шоты,
Төленбеген капитал шоты,
Үкімет орындарының субсидиялары шоттрының тиістілкрі
Егер кәсіпорынға келіп түскен, яғни кіріске алынған негізгі құралдар
бұрын пайдаланып және олраға тозу сомасы есептелінген болса, ондай негізгі
құралдардың тозу сомасын мынадай бухгалтірлік жазулар жазылады.
Д-т: Негізгі құрал шоты,
К-т:Негізгі құралдардың тозуы шоты,
Бухгалтерлік есеп пен есеп беру тәртібі (ережесі) бойынша барлық
кәсіпорындар бухгалтерлік есеп мәліметтерінің дұрыстығын қамтамасыз ету
үшін, сондай-ақ ұйымдағы негізгі құралдардың нақтылы бар-жоқтығын анықтап
және де олардың іске жарамдылығын бақылау мақсатында жылына бір рет өзінің
мүліктеріне түгендеу жұмысын жүргізіп тұрулары қажет. Ұйымдарда негізгі
құралдарды түгендеу жылдық қорытынды есеп беретін уақыт алдында қараша
айының бірінен кейін жүргізілуі керек. Үйлерді, ғимараттарды, т. б.
жылжымайтын мүліктерді екі жылда бір рет, ал кітапхана қорларын бес жылда
бір рет түгендеуге болады.
Негізгі құралдарды жоғарыда көрсетіліп жазылған мерзімдерден бұрын,
яғни жиі түгендеу мынадай жағдайларда жүргізіледі:
негізгі құралдарға жауапты адам қызметінен ауысқанда;
негізгі құралдар үрланған, жоғалған жағдайда;
өрт немесе басқа да кенеттен болған табиғи апат жағдайларына байланысты;
ұйым бір бағынышты органнан екінші орган қарамағына
ауыстырылғанда және т. б. жағдайларда.
Түгендеу жұмысы басталмас бұрын әрбір объектіге жауап беретін түлғадан
жауапкершілігіндегі негізгі құралдың нақты қолда бары мен жағдайы туралы
қолхат алынады
Кәсіпорындарда негізгі құралдарға түгендеу жұмысын жүргізу үшін
тағайындалған комиссия жұмыс жүргізуден бұрын мыналарды толық тексеріп
алулары қажет:
түгендеу (инвентарлық) карточкалардың, түгендеу кітапшалардың, түгендеу
тізімінің түгелдігін және олардың жағдайын немесе жоқтығын;
негізгі құралдардың төлжұжаттарының немесе техникалық құжаттарының
түгелдігін және олардың жағдайын немесе жоқтығын;
жалға алынған немесе жалға берілген, уақытша пайдалануға және сақтауға
берілген, сондай-ақ уақытша сақтауға алынған негізгі құралдардың тиісті
құжаттарының түгелдігін немесе жоқтығын.
Егер ондай тиісті қүжаттар болмаған жағдайда негізгі құралдарға
жауапты адамдардан ондай қүжаттарды табуын талап ету қажет. Егер
бухгалтерлік есептің тіркелімдерінде немесе техникалық қүжаттарда
қателіктер жіберілген болса, онда ол қателіктерді анықтап, құжаттарға
тиісті өзгерістер енгізу қажет. Негізгі құралдарға түгендеу жүргізу кезінде
комиссия міндетті түрде объектілерді мүқият қарап шығып түгендеу тізіміне
олардың толық атын, қандай жұмысқа арналғандығын, инвентарлық нөмірі мен
негізгі техникалық көрсеткішін, бастапқы құны мен тозу құнын, тағы да басқа
керекті мәліметтерді енгізіп жазулары керек. Түгендеу барысында
кәсіпорынның балансына бұрын есепке алынбаған, сондай-ақ есеп
тіркелімдерінде сипаттайтын мәліметтері дұрыс көрсетілмеген немесе тіпті
көрсетілмеген негізгі құралдар табылған жағдайда түгендеу тізіміне олар
жайлы жетіспейтін мәліметтер дұрыс және толықтырылып жазылуы керек. Бұрын
есепке алынбаған объектілер ағымдағы (түгендеу жүргізілген уақыттағы) баға
бойынша, ал олардың тозу құны ол негізгі құралдардың сол күнгі техникалық
жағдайына қарап анықталып, кәсіпорынінің балансына кіріске алынады. Бұл
объектіге қойылған нарықтық бағасы мен тозу құны тиісті түгендеу актісінде
көрсетілуі қажет. Егер құрылыстың, үйдің, ғимараттың жарым жартылай бұзылуы
немесе оларға қосымша істелген күрделі жұмыстар (жанама салынған үй,
қосымша салынған қабаттар, т. б.) түгендеуге дейін есепке алынбаған
жағдайда комиссия тиісті қүжаттар бойынша объектінің бастапқы құнының
өсуінің немесе кемуінің нақты сомасын анықтап, оларды түгендеу тізіміне
енгізуі керек. Сонымен қатар комиссия бұл қосымша жүмсалған қаржының немесе
қосымша шығынның есеп тіркелімдеріне жазылмай қалуына кінәлі адамдарды
анықтауы керек.
Кәсіпорындарда негізгі құралдарға түгендеу жұмысы жүргізілген уақытта
басқа жақта болатын (тасымалдау құралдары, басқа жаққа күрделі жөндеуге
жіберілген негізгі құралдар, т. б.) объектілерге басқа жаққа жібермей
түрып, алдын ала тексеріп, түгендеу тізіміне енгізу керек. Машиналар мен
жабдықтар және күш беру қондырғылары түгендеу тізіміне түгендеу нөмірі,
зауыттық нөмірі, т. б. көрсеткіштері көрсетіліп тіркеледі.
Біртектес, құндары бірдей, бір уақытта кәсіпорынға келіп кіріске
алынған шаруашылық құралдарының аттарымен қатар сандары да жазылады.
Пайдалануға жарамайтын, жөндеуге, бұрынғы қалпына келтіруге келмейтін
негізгі құралдар түгендеу тізіміне енгізілмейді. Ондай негізгі құралдарға
пайдаланылған уақыты мен тозуының себептері жазылып, бөлек акт жасалады.
Ұйымның меншігіндегі негізгі құралдармен қатар жалға алынған негізгі
құралдарына да түгендеу жүргізіледі. Бұл объектілерге түгендеу жүргізу
жалға алғандағы тізімі бойынша жүргізіліп, тізімге негізгі құралдарды жалға
берген кәсіпорынінің аты, жалдық мерзімі көрсетіліп жазылады. Түгендеу
тізімінің бір данасы негізгі құралдарды жалға берген заңды түлғаға, яғни
негізгі құралдардың иесіне жіберіледі. Кәсіпорынның бухгалтериясы негізгі
құралдарға түгендеу жүргізудің нәтижесін анықтау үшін салыстыру
тізімдемесін (ведомствосын) жасайды. Бүндай тізімдеме түгендеу барысында
анықталған кәсіпорынның бухгалтерлік есеп мәліметтері мен ақпараттарына
сәйкес келмейтін бұрын есепке алынбаған, яғни артық шыққан немесе кем
шыққан негізгі құралдарға жасалады. Түгендеу жүргізу комиссиясы өз
жұмысының соңында қорытынды жасап, өз шешімін шығарады. Бұл шешімді
кәсіпорынның басшысы бекітуі керек. Түгендеу нәтижесі бухгалтерлік есепте
былайша жазылады: Артық шыққан, яғни бұрын есепке алынбаған негізгі
құралдардың кіріске алынуына:
Д-т: Негізгі құралдар шоттарының тиістісі,
К-т: Негізгі емес қызметтен алынған басқадай кірістер шоты
түріндегібухгалтерлік жазуы жазылса, Оларға анықталған тозу құнының
сомасына:
Д-т: Негізгі құралдар шоттарының тиістісі,
К-т: Негізгі құралдардың тозуы шоттарының тиістісі түріндегі
бухгалтерлік жазуы жазылады.
Түгендеу барысында жоғалған, бұлінген негізгі құралдарға жауапты
(кінәлі) адам табылып және ол адам төлейтін болған жағдайда төленетін сома:
Д-т: Жұмыскерлер мен басқа да тұлғалардың борышы шоттарының
тиістісі,
К-т: Негізгі құралдар деп аталатын шоттың тиістісі түріндегі
бухгалтерлік жазуда көрсетіледі.
1.4 Ұлттық стандарттағы негізгі құралдарының теориясы
Негізгі құралдар – бұл материалды активтер, яғни:
- өндірісте қолдану үшін немесе тауарды жеткізу және қызмет , басқа
тұлғаларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсат үшін
тағайындалады;
- сонымен қатар бір кезеңнен көп уақыт қолданыста болады.
Сақталым қоры бөлімі және қызмет көрсететін жабдықтар әдетте сақталым
қоры сияқты есептеледі және олардың қолданылуына байланысты пайдада да,
шығында да мойындалады. Бірақ босалқы қор бөлімдері мен резервтегі
жабдықтар негізгі құралдар сияқты сыныпталады, егер кәсіпорын оларды бірден
көп кезеңде қолданатындай болса. Ұқсастық сипатта, егер босалқы қор бөлімі
және қолданыстағы жабықтар тек негізгі құралдармен байланыста ғана
қолданылатын болса, онда олар негізгі құралдар деп саналады.
Негізгі құралдардың кейбір бөлімдері тең аралықтағы уақытта ауыстыруды
талап етеді. Егер кәсіпорын күткен жағдайда, негізгі құралдар объектісінің
тетіктерін ауыстыруда болашақ экономикалық пайданы өсіреді, мұндай
ауыстырудың құны тетікті ауыстыруға кеткен шығынды мойындау кезінде
объектінің баланс құнына қосылуы тиіс. Бұл жағдайда ауыстырылған тетіктің
баланс құны ҰС ның 291-294 бөлімдері бойынша мойындауын тоқтатады.
Негізгі құралдар объектісі пайдаланылуының жалғасуы шартымен ақауы бар
заттарды реттелген капиталды техникалық тексеру жүргізілуі мүмкін. Әрбір
капиталды техникалық текеру жүргізілген кезде, оның құны ауыстыру сияқты
негізгі құралдардың сәйкес объектісінің баланстық құнымен мойындалады, егер
мойындаудың критерилері сақталатын болса. Бұрынғы техникалық тексеруге
шығынның баланстық құнының қалған бөлімі (физикалық бөлімнен айырмашлықта)
мойындауды тоқтатады. Бұл объектінің құрылысы немесе сатып алу бойынша
операцияның нәтижесінің ұқсастығына бұрынғы техникалық тексеруге шығындар
болғанына байланысты жүргізіледі. Болашақ ұқсас техникалық тексерудің
жүргізілуіне шығынның есептік бағалануы қажеттілігінде объектіні сатып алу
және құрылысы кезіндегі техникалық тексеруге шығын компонентерінің құнының
индекаторы сияқты болуы мүмкін.
Жер мен ғимарат бөлек актив болып табылады және бөлек есептеледі,
тіпті олар бірге сатып алынса да.
Негізгі құралдар объектісінің бірінші мойындауы кезінде кәсіпорын
объектінің деректерін оның нақты өзіндік құны бойынша өлшеуі керек.
Өзіндік құнның элементі және өлшеуі
Негізгі құралдар объектісінің өзіндік құны мыналардан тұрады:
1) оның сатып алу құны, оған қоса импорттау бажы және сатып алуға орны
толтырылмаған салықтар.
2) кез келген шығын, активтің орналасқан жеріне жеткізілуі және оның
ағымдығы күйге келуіне тікелей қатысты. Мұндай шығындар объектінің орнату
орнын дайындауға шығын, оның жеткізілуіне және тиеутүсіру, орнату және
жинау мен іске қосу жұмысының шығындары болуы мүмкін.
3) шығынның бастапқы есепті құны бөлшектеу және объектінің әкетілуі
мен телімнің қалпына келтірілуіне, яғни оның орналасқан жері, кәсіпорыніден
немесе объектіні сатып алу кезінде шығатын міндет, немесе мақсат үшін
анықталған уақыт кезеңіндегі берілген объектінің қолданылуы нәтижесінде,
көрсетілген кезеңдегі босалқы қор жүргізілуінен.
Төмендегі шығындар шығындар болып табылмайды, негізгі құралдар
объектісінің өзіндік құнын қосқандағы және олардың пайда болу кезінде шығын
ретінде кәсіпорынімен мойындалуы керек:
1) шығындар, жаңа өндіріс күшінің ашылуымен байланысты;
2) нарыққа жаңа тауар мен қызмет (жылжу мен жарнамаға байланысты
қызметке шығынды қоса) шығару шығыны;
3) жаңа орында бизнестің жұмыс жасауы немесе жаңа клиенттермен
(персоналды оқыту шығынын қоса) жұмыс жасау шығыны;
4) әкімшілік және басқа да жалпы жөнелтпе құжат шығындары.
Пайда және олармен кездейсоқ операция бойынша шығындар, яғни негізгі
құралдар объектісінің жасалу немесе қайта жасау жолында болған, пайда
немесе шығынның құрамына кіруі тиіс, егер осындай операциялар негізгі
құралдарды белгіленген жеріне жеткізу үшін және объектіні жұмыс күйіне
әкелу үшін қажет болып табылмайды.
Негізгі құралдар объектісінің құны, өзімен бірге мойындау күнінің
мерзімін ұзартусыз құнын көрсетеді. Егер төлем кезеңге кейін қалдырылған
жағдайда, кредиттеудің жоғарғы күнделікті қызметі , онда объектінің құны
болып барлық болатын төлемдердің келтірілген құны табылады. Егер негізгі
құралдардың объектісі ақша емес активтер немесе актив топтарына айырбаспен
сатып алынған жағдайда, немесе негізгі құралдар объектісіне төлемі аралас
болып және өзіне ақша қаражаттарын төлеу сияқты қосса, сонымен қатар
монитар емес активті табыстау, онда сатып алынған актив құны дұрыс құн
бойынша өлшенеді, жағдайлардың айрықшалығына:
1) айырбас бойынша операция жеткілікті көлемде коммерциялық мазмұнды
қамтымайды; немесе
2) сатып алынған активтің дұрыс құны да, айырбасталған активтің дұрыс
құны да анық өлшенген болып табылмайды. Бұндай жағдайда сатып алынған
активтің құны орнына алмастырылып берілген активтің баланстық құны бойынша
өлшенеді.
Бастапқы тану күнінен кейінгі өлшеу
Бастапқы танудан кейін кәсіпорын негізгі құралдардың барлық
объектісіне кейінгі өлшеуді екі модельдің біреуімен жүзеге асырады:
1) ҰС - ның 279 бабына сәйкес шығынды капиталдау моделі бойынша;
немесе
2) ҰС - ның 280 бабымен сәйкес құнды қайта бағалау бойынша есеп моделі
бойынша.
Нақты шығын бойынша есеп моделі
Кәсіпорын негізгі құралдар объектісінің құнын оның амортизациядан
жиналған барлық сомасынан шегерісіне және құнсызданудан жиналған залалына
өзіндік құны бойынша санайды.
Құнды қайта бағалау бойынша есеп моделі
Кәсіпорын, құнды қайта бағалау бойынша есеп моделін таңдап Халықаралық
стандарттың (IAS) 16 Жылжымайтын мүлік, ғимарат және жабдық сәйкес
ақпараттарды ашу және есепті жүзеге асырады.
Негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Қызылқоға аудандық қаржы бөлімі негізгі құралдардың теориялық түсінігі
1. Қызылқоға аудандық қаржы бөлімі негізгі құралдары туралы түсінік
және олардың жіктелуі
2. Қызылқоға аудандық қаржы бөлімі негізгі құралдарын бағалау және
қайта бағалау
3. Негізгі құралдарының қозғалысының құжаттарын жүргізу және
түгендеу
4. Ұлттық стандарттағы негізгі құралдарының теориясы
2. Қызылқоға аудандық қаржы бөлімі негізгі құралдарының бухгалтерлік есебін
ұйымдастыру
2.1 Қызылқоға аудандық қаржы бөлімінің Негізгі құралдардың қозғалысынң
есебі
2.2 Негізгі құралдардың тозуы және оларға амортизациялық аударым мөлшерін
есептеу
2.3 Қызылқоға аудандық қаржы бөлімінің негізгі құралдардың жалға алу және
беру есебі
2.4 Қызылқоға аудандық қаржы бөліміндегі бухгалтерлік есептің
автоматтандырылу жүйесі
3. Қызылқоға аудандық қаржы бөлімі негізгі құралдарын қолдануына талдау
3.1 Қызылқоға аудандық қаржы бөлімі негізгі құралдармен қамтамасыз
етілуінің талдауы
3.2 Қызылқоға аудандық қаржы бөлімі негізгі қорының қарқынды және тиімді
қолданылуының талдауы
3.3 Қызылқоға аудандық қаржы бөлімі өндіріс күшінің қолданылуы және
технологиялық жабдықтауды қолданудың талдауы
3.4 Қызылқоға аудандық қаржы бөліміндегі негізгі құралардың бухгалтерлік
есебін ұйымдастырудың жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Қоғамдық даму нәтижесінде бухгалтерлік
есептің ұйымдастырылуына қойылатын талаптардың өсіп, міндеттердің артып
отырғандығы бухгалтерлік есептің тарихынан белгілі.
Нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есепке жүктелетін міндеттер
қай кездегіден болмасын күрделі, ауқымды болып отыр. Қазіргі кезде
мемлекет, кәсіпорын және жеке тұлғалар арасындағы экономикалық және
қоғамдық қарым-қатынастар саясаты жаңа сипат алып отыр. Бұл бойынша
еліміздегі халық шаруашылығының қай саласындағы кәсіпорынілер болмасын
олардың өндірістік және қаржылық іс-әрекеті өз шығындарын өз өтеу, өзін-өзі
қаржыландыру принциптеріне негізделуі тиіс. Бүгінгі таңда жүзеге асырылып
жатқан реформалар мен істеліп жатқан жұмыстадың, кәсіпкерлік қызметтің
мемлекет тарапында және экономика өмірінде атқаратын ролінің үшан-теңіз
екендігі дәлелдеуді қажет етпейді.
Еліміздің егемендік алып, өз алдына ел болғанына да он сегіз жылға
таяу уақыт болып жатыр. Осы жылдардың аралығында бухгалтерлік есеп
саласында, жалпы экономиканы басқаруда көптеген өзгерістер болды.
Экономикамызды дамыту мақсатында тартылған шет елдік қаржылардың есебін
жүргізу барысында бухгалтерлік есеп жұмысына өзгерістер енгізу керектігі
анық байқалды.
1995 жылдың 26 желтоқсанында Қазақстан Республикасы Президентінің
Бухгалтерлік есеп туралы Заң күші бар № 2732 Жарлығы қабылданды. Бұл заң
жарық көргеннен бері оны жүзеге асыру жолында көптеген жұмыстар атқарылды
және бүгінгі күн талабына сай толықтырылып 2002 жылғы 24 маусымда ҚР-ның №
309-П Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңы болып
жаңартылды. Осы заңға сәйкес барлық ұйымдарда жүргізілуге тиіс бухгалтерлік
есептің типтік шоттар жоспары ҚР Қаржы министрлігінің 2002 жылғы 18
қыркүйектегі № 438 бұйрығымен бекітілді. Қазақстан Республикасында
қабылданған бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі экономиканы көтеруге, оны ішкі
және сыртқы инвесторлар үшін неғұрлым тиімді етіп құруға мүмкіндік береді.
Өндіріс процесінде өнім өндіру және қызмет көрсету үшін керекті
жағдайлар - еңбек заттары, тауар-материалдық қорлар, ақша қаражаттары,
инвестициялар, бір сөзбен айтқанда - кәсіпорынның негізгі қорлары. Оларды
ғалымдар кәсіпорын активтері немесе негізгі және айналым қорлары деп те
атайды. Негізгі қор дегеніміз ұзақмерзімді мақсатпен қозғалмайтын мүлікке,
бағалы қағаздарға, пайдалы қазбалар қорына, біріккен кәсіпорындарға,
материалды емес активтерге салынған қаржылар. Кәсіпорынның өндірістік
нәтижелеріне және қаржылық жағдайына айналым қорлары (ақша қаражаттары,
тауар-материалдық қорлар, дебиторлық борыштар, қысқа мерзімді қаржылық
инвестициялар) үлкен әсер етеді. Олар бойынша дұрыс жүргізілген
бухгалтерлік есеп ақпараттары есеп мәліметін пайдаланушылардың сүраныстарын
толық қамтамасыз ете алады. Ал, оларды талдау арқылы кәсіпорынның
өндірістік қуаттылығын бағалай аламыз, негізгі қорларды пайдаланудың тиімді
көздерін аша аламыз, салынған инвестициялардың қайтарылымдылық деңгейін
анықтаймыз, қорлар айналымдылығын есептеу арқылы қолданыстағы басы артық
қорларды болдырмау жолдарын іздестіреміз, дебиторлық борыштарды зерттеуде
күмәнді борыштарының себебін біліп, оларды неғүрлым азайту жағдайларын
қарастырамыз, ақша қаражаттарының қозғалысын бақылай отырып олардың
жоспарлы түрде жүмсалып, көп пайда әкелетін көздерге салынуына шешімдер
қабылдай аламыз. Мүндай атқарылатын істердің барлығы есеп қызметкерлеріне
үлкен жауапкершілікті, терең білімділікті, қаржылық сауаттылықты жүктейді.
Елімізде 1997 жылы 1 қаңтардан бастап 2003 жылдың 1 қаңтарына дейін
қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттары басшылыққа алынып келді, 2003
жылдың 1 қаңтарынан бастап қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарын
қабылдадық. Мұның өзі біздің елімізде есеп саласындағы жағымды жаңалықтарға
батыл қадам жасалып жатқандығын білдіреді. Осыған орай кәсіпорын негізгі
құралдарының есебін және оларды талдауды жаңа ережелер бойынша зерттеу
үшін, алған теориялық білімімді дәлелдеу үшін диплом алды ғылыми жұмысымның
тақырыбының мақсаты ретінде таңдап алдым. Бұл мақсатқа жету үшін жұмысымды
үш бағытта жоспарладым:
Негізгі құралдар, олардың жіктелуі, түгенделуі және бағалануы;
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебін ұйымдастыру;
Негізгі құралдардың қолданылуына талдау.
Бұл тараулардың міндеттері:
1) Негізгі құралдар туралы түсінік беріп, олардың түрлерін білу.
Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор
болуы себепті бағалаудың түрлерінің: бастапқы құнының, баланстық
құнының, ағымдағы құнының, қалдық (жойылу) құнының және келісілген
құнының ара жігін көрсетіп, әрқайсысының қалыптасу жағдайларымен
танысу. Негізгі құралдардың көсіпорынға келіп түсуінің, ішкі қозғалысының
қүжаттарымен танысып, толтыруларын үйрену және олардың есепке алыну
тәртібін білу;
2) Негізгі құралдардың тозуы және оларға амортизациялық аударым
мөлшерін есептеу әдістерін көрсету, негізгі құралдарды жөндеу есебінің
ерекшеліктерін, қайта бағалау және жал есебінің ережелерін білу,
оларды түгендеу, есептен шығарылуының синтетикалық және аналитикалық
есебінің ұйымдастырылуын және қаржылық есептіліктегі негізгі құралдар
туралы ашылымдарды анықтау.
3) Негізгі құралдардың жағдайын, құрамын және динамикасын талдау.
Диплом жұмысымды жазу барысында Қазақстан Республикасы Азаматтық
Кодексі, Ел Президентінің Қазақстан халқына Қазақстан - 2030 Жолдауы,
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы 2002 жылғы 24 маусымдағы
ҚР-ның № 309-П заңы, ҚР Қаржы министрлігінің 2002 жылғы 18 қыркүйектің №
438 бұйрығымен бекітілген Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары, № 16
Негізгі құралдар Халықаралық қаржылық есеп беру стандарты, № 17 Жал
Халықаралық қаржылық есеп беру стандарты, № 6 Негізгі құралдардың есебі
Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарты, 29. 10. 2002. № 542 Қаржылық есеп
дайындаудың және үсынудың түжырымдамалық негізі сияқты нормативтік
қүжаттармен қатар көптеген қазақстандық жөне шет елдік ғалымдардың
еңбектері басшылыққа алынды.
1. ТОО негізгі құралдардың теориялық түсінігі.
1.1 Кәсіпорынның негізгі құралдары туралы түсінік және олардың жіктелуі
Кез-келген өндіріс өз қызметіне құрал – жабдықтарын тартса ғана
жүреді, ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек құралдарының қүрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс
прцесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған
бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып
алған кәсіпорын үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды
келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады. Негізгі құралдар
материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес (әлеуметтік) салада да
ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Осы негізгі құралдарға: жер; үйлер; ғимараттар; көп жылдық екпе
ағаштары; машиналар және құрал – жабдықтар (соның ішінде автоматты
машиналар және құрал-жабдық); машиналар және жабдықтау; өлшеу және реттеу
аспаптары және қондырғалар мен лабораториялық жабдықтар; есептесу
техникасы; басқа машиналар мен құрал- жабдық; көлік құралдары; құрал
-сайман; өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және
өнім беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз)
шыққан күрделі шығын; басқа да негізгі құралдар жатады.Кәсіпорында негізгі
құралдардың есебі №6 БЕС сәйкес ұйымдастырылады.Осы стандарт негізгі
құралдың есебін жүргізудің, кәсіпорыніге жататын меншік қүқығын, шаруашылық
пен оперативтік басқару жүйесін анықтайды.Инвентарлық объектілер негізгі
құралдың есеп бірлігі болып табылады. Инвентарлық объект күрделі әрі жай
болып келеді. Негізгі құралдың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны
жіктеу болып табылады.Өндіріс прцесіне қатысу сипатына байланысты негізгі
құралдар өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал – жабдық, құрал – саймандар т.б.) әсер ету
жүзеге асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын
жасайды (ғимараттар, құрал – жабдықтар, өткізгіш қондырғалар).Негізгі
өндірістік құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық
көрсеткіші – қор қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір
өлшеміне шаққандағы өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді
көрсетеді.
Өндірістік емес негізі құрал – жабдықтар – түтынуға арналған құрал –
жабдықтар. Олар үжымның мәдени – түрмысты (ғимараттар, түрғын – үй
коммуналдық шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ
мерзім бойы өтеуге арналған.Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және
жалға алынған болып бөлінеді.Меншік дегеніміз – кәсіпорыніге тиесілі және
оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт
бойынша басқа кәсіпорыніге алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар
болып саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы
001 – ші Жалға алынған негізгі құралдар баланстан тыс шотында есептейді.
Жалға алу мерзімі аяқталған соң немесе ол аяқталмай түрып, жалға алушы
кеғлісілген бағамен сатып алуына болады. Оларды Жер, Үйлер мен
ғимараттар, Меншікжәне құрал – жабдықтар, өткізгіш қондырғалар, Көлік
құралдары, Басқада негізгі құралдар шоттарының тиісті аралық шоттарында
есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған,істемей
тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді.
Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі құралдыр, әрекет етіп тұрғандар
болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар – бұл жұмысты тоқтатылған немесе
басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал –
жабдықтар. Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал – жабдықтарды
жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру тоқтатылған объектілер
есептеледі.
Заттық сипатына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және
өлшенуге болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар)
жатады.Мүліктік еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары
(ғимараттардан басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар
(жер учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған
негізгі құралдарға күрделі қаржы жүмсау, т. б) жатады. Әрбір кәсіпорыніде
негізгі құралдар пайдалану мақсатында және атқаратын қызметтеріне қарай
мынадай түрлерге (топтарға)бөлінеді: жер; үйлер; ғимараттар; өткізгіш
тетіктер; машиналар және құрал – жабдықтар (соның ішінде автоматты
машиналар және құрал - жабдық); күш беретін машиналар және жабдықтар;
жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептесу техникасы; басқа
машиналар мен құрал – жабдық; көлік құралдары, құрал – сайман; өндірістік
мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп
жылдық екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын;
басқа да негізгі құралдар.
Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсынының құрамына енетіндер:
жер – кәсіпорын меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны.Жерге
меншік қүқығы бар болса, онда олар қүқық актісімен расталуы керек.Ондай
актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті олып
санадады;
үйлер – халыққа еңбек етуге, түруға,әлеуметтік – мәдени қызмет
көрсетуге жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған
әлеуметті – құрылыс объектілері.Әрбір түрғын үй мүліктік объект болып
табылады;
ғимараттар – еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір
қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік – құрылыс объектілері (шахта үңғысы, мүнай мүнарасы, бөгет,
көпір, автомобиль жолы).Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік
объект болып табылады;
өткізгіш тетіктер (қондырғылар) - электр, жылу немесе механикалық
энергияны өткізу қондырғалары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар,
қүбырлар).Электр желілері бойынша, мысалы, эдектр станциясы бөлу
қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына
дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан траҰСрматор жайына
дейін мүліктік объекті бола алады;
машиналар мен жабдықтар –күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы
машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен
лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің
бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды, соған тиісті
заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объекті
болып саналады.Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады;
күш беретін машиналар және жабдықтар – жылу және электр энергиясын
өндіретін генератор – машиналары; түрлі энергияны механикалық энергияға,
яғни қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель – машиналары (тракторлар
мен өздігінен жүретін шассилер, бу двигательдері, трубиналар, іштей жану
двигательдері, электрлік двигательдер).
жұмыс машиналары мен жабдықтары – еңбек өнімдерін жасау процесінде
еңбек затына механикалық, жылу және химиялық әсер етуге арналған машиналар,
аппараттар және құрал – жабдық (токарьлық бүранда кесетін станоктар, ағаш
кесетін аралар);
өлшеу және реттеу приборлары, қондырғылар және лабораториялық
жабдықтар - өлшенуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен
қондырғылар, сондай –ақ лабораторияда пайдаланылатын приборлар мен
аппаратуралар (дозаторлар, амперметрлер, микроскоптар);
есептеу техникасы – процестерді жылдамдату және автоматтандыруға
арналған машиналар, қондырғылар, аспаптар (компьютерлер, басқарушы және
басқа есептеу машиналары);
басқадай машиналар мен жабдықтар –машиналар, аппараттар және басқа
құрал – жабдық (телефон станцияларының, радио тораптарының жабдығы, өрт
сөндіргіш машиналар);
көлік құралдары – адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы қүрамы, жегін
көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын
қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;
құрал – сайман – қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және т.б өңдеу
үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек
құралдары).Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана
мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар - өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін заттар; еңбекті қорғауға
көмектесетін жабдықтар; сүйық, сусымалы және басқа материалдарды сақтауға
арналған сыйымды заттар; өндірістік арнамалы бар басқа да заттар.Басқа
мүліктік обектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар заттарда
мүліктік объекті бола алады;
шаруашылық мүлік – кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары
(орындықтар, шкафтар, кілемдер).Дербес мәні бар әрбір объект – мүліктік
объекті бола алады;
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал – ат, өгіз, түйе және
жұмысқа пайдаланылатын малдар; өнім беретін мал –мүйізді ірі қара мал; асыл
түқымды айғырлар мен биелер, буралар мен інгендер; бүғылар, маралдар, еркек
шошқалары мен мегежіндер, ешкілер, саулық қой мен қошқарлар.Әрбір ересек
мал мүліктік объект болып табылады;
көп жылдық өсімдіктер- қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер(жеміс
және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері, роза
плантациялары, өсімдіктен жасалған қоршаулар, жерді қорғайтын
өсімдіктер).Жас өсімдіктер даму деңгейі толық жетілген (жеміс – жидек бере
бастаған) өсімдіктерден бөлек есепке алынады;
жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар (ғимаратсыз) - ауыл
шаруашылық мақсатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында пайдалану үшін жер
қыртысын жақсартудың шараларына жүмасалған мүліктік емес сипаттағы шығындар
(жер учаскелерін жоспарлау, дерді егін егу үшін өңдеу, егіс даласын
тастардан тазарту);
басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа
да салымдар.
Негізгі құрал –жабдықтардың бастапқы, ағымдағы, баланстық, сату, жою,
тозу және қалдық құндары болады.
Бастапқы (тарихи) құны – негізгі құралды сатып алуға немесе салуға
кеткен нақты өндіріс шығындарынан, соған қоса өтелмеген салық пен
алымдардан (мысалға, ҚҚС, жеңіл автомобильдерді сатып алу кезінде төленген,
баж салығы т.б.), сондай-ақ орнату, жеткізіп беру, монтаждау, пайдалануға
қосу шығындары, несие үшін пайыздар, және т.б. шығындарынан тұрады.
1.2. Кәсіпорынның негізгі құралдарын бағалау және қайта бағалау,
Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор
болып табылады. Негізгі құралдар бастапқы құнымен, баланстық құнымен,
қалдық (жойылу) құнымен және келісілген құнымен бағаланады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны мынадай жолмен анықталады:
- жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану қүқығы актіде
көрсетілген сатып алу құны;
- қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге берілетін сыйақы;
- сатып алу- сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген қызметтердің
төлемі;
- жерді мақсатты пайдалануға дайындау бойынша (ескі үйлерді бұзу,
тазалау, тегістеу, т.б. кезінде алынған материалдарды сатудан түсетін
табыстың шегерілімінен басқа) жұмсалатын шығыстар;
- қүрастырады және орналастыруды қажет ететін немесе қажет етпейтін
сатып алынған машиналар мен құрал – жабдықтар бойынша – сатып алу
құны, тасымалдау, соның ішінде тасымалдау кезіндегі құрастыру,
машиналар мен құрал –жабдықтардың пайдалануға жарамдылығын, т.б.
тексеру мақсатымен өткізілетін сынақтарға жұмсалатын шығындар.
Мысалы: кәіпорын жер учаскесін және сол жерде орналасқан үймен қоса
500000 (бес жүз мың) теңгеге сатып алды делік. Бұл жерде орналасқан үй
бүзылуға тиіс. Кәсіпорынның сатып алу барысында төленген шығындары 25000
(жиырма бес мың) теңге (салық соммасы, қозғалмайтын мүлік жөніндегі
агенттікпен шарт жасауға қатысқан заңгердің төлемдерінің соммасы). Үйді
бұзуға кеткен шығын 40000 (қырық мың ) теңге. Бүзғаннан алынған
материалдарды сатудан түскен табыс 20000 (жиырма мың) теңге. Жерді тазалу
мен тегістеуге кеткен шығын 15000 (он бес мың) теңге. Осы мәліметтерді
қорытындылайтын болсақ, сатып алынған жердің бастапқы құны 560000 (бес жүз
алпыс мың) теңгені қүрайды (50000+250000+40000-20000+15000=560 000 теңге).
Машиналар мен құрал – жабдықтарды құрастыру кезінде олардың
бұзылғандарына кеткен ағымдағы шығыстарын қоса есептегенде жөндеу құны.
Егер негізгі құралдар несие арқылы сатып алынған болса, онда төленген
проценттер ағымдағы шығыстар болып табылады да объектінің бастапқы құнына
қосылады; үйлер мен ғимараттарды шаруашылық әдіспен салу кезінде құрылыс
материалдарды , құрал – жабдықтар, құрылыс машиналар мен механизмдерінің
жұмысы, жұмысшылардың еңбек ақысы, үстеме шығыстың тиесілі үлесі,
сәулетшілер, заңгерлер көрсеткен қызметінің төлемі, құрылыс салу
кезеңіндегі сақтандыруға жұмсалатын шығыстар, құрылыс салу кезеңінде
берілген кредиттер бойынша проценттер, құрылыс салу үшін рұқсат алуға
жүмсалған шығыстар, шығыстардың барлығы да бастапқы құжаттардың құны, т.б.
–құрылыс бойынша жүмсалған шығыстардың барлығы да бастапқы құнға қосылады;
жерді, үйлерді немесе ғимараттарды біртүтас мүлік ретінде иеленген кезде өз
орнымен пайдалану мақсатымен кіріске енгізу барысында бұл объектілердің
бастапқы құнын шектеу қажет, өйткені үйлермен ғимараттардың пайдалану
мерзімі шектеулі әрі олар тозады. Ал жерді пайдаланудың мерзімі
шектелмеген, сондықтан олар амортизацияланбайды. Егер пайдалануға тек жер
ғана арналған болса, үйлер мен ғимараттар, жеміс ағаштары т.б. бұзуға
(түбірімен жүлып алуға) жатады, демек құнға шектеулер қолданылмайды, ал жер
сатып алынған объектіге жатады. Тозығы жеткен үйлерді бұзуға байланысты
жүмсалған шығыстан, объектіні бөлшгектеу барысында алынған құндылықтарды
сатқаннан түскен табысты шегергеннен соң, жердің бастапқы құны
есептелінеді;мердігерлік әдіспен түрғызылған үйлер мен ғимараттар бойынша –
объектіні тұрғызу бойынша жүргізілген жұмыстардың келісілген құнына құрал
–жабдықтарды сатып алуға жүмсалған шығыстар қосылады, егер де оның құны
тапсырыс беруші тарапынан төленген болса; қүрылтайшылардың жарғылық
капиталына салынған негізгі құралдар -өздерінің келісілген бағасы бойынша;
кәсіпорынінің өзі дайындаған немесе төлем арқылы сатып алынған негізгі
құралдар бойынша – сатып алуға жүмсалған шығындардың нақты сомасы бойынша ,
жеткізу және сатып алынған объектілердің (алушының құрал – жабдықтарды
орналастыруға кеткен шығындарын қоса есептегенде) тозу сомасын қоса
есептелген басқа да сатып алуға байланысты жүмсалған шығыстар; тегін
алынған негізгі құралдардың объектілері бойынша –қүжаттарда көрсетілген
құны алынады (құрал – жабдықтарды жеткізіп беру, оналастыруға кеткен
шығындарын қоса есептегенде);айырбас операциясы нәтижесінде алынған
оъектілердің – бастапқы құны негізгі құралдардың алынған ағымдағы құны
бойынша анықталады, ал негізгі құралдардың берілген ағымдағы құнына
түзетулердің көмегімен алынған (берілген) ақша қаражаттарының сомасына тең
болады. Айырбастауға бір мақсатқа пайдаланылатын объектілер де әр түрлі
мақсатқа арналған объектілер де жатады. Мсыалы, бір – біріне үқсас негізгі
құралдар: тракторлар жүк автомобиліне айырбастау кезінде алынған объект
сатылған объектінің құны бойынша бағаланады, бірақ ол кезде тауардай немесе
ақшалай салынған (түскен) сомасы ескеріледі;жас малдарды негізгі табынға
аударған кезде – малдарды өсірудің нақты өзіндік құны;негізгі табынды
қалыптастыру үшін алынған ересек малдар бойынша - жеткізуге кеткен
шығындарды қоса есептегенде сатып алуға шыққан шығындар және сатып алуға
байланысты басқа да шыққан шығындар; жас өсімдіктер бойынша -өсімдіктерді
еккен сәттен пайдалануға бергенге дейінгі егу, күтіп – баптау, көбейту,
тазартуға кеткен (алынған өнімнің пайдалану немесе сату құнын алып
тастағаннан кейінгі) нақты шығындар; толық төленген және ұзақ мерзімге
жалға алынған негізгі құралдар бойынша- олардың ұзақ мерзімге жалға алу
шартында көрсетілген құны;жерді жақсартуға жүмсалған күрделі шығындар
бойынша – жүргізілген жұмыс бойынша шыққан нақты шығындар. Негізгі
құралдардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін; қосымша салынған күрделі
салымдар немесе негізгі құралдардың жарым – жартылай жойылуы, объектіні
демонтаждау негізгі құралдардың жағдайына әсер ететін болса, онда, бірінші
кезекте, пайдалы қызмет ету мерзімі қысқартылуы немесе үзартылуы мүмкін.
Ағымдағы қүн – бұл негізігі құралдардың белгілі бір мерзімдегі
нарықтық бағасы бойынша бағаланған қүн.
Баланстық қүн – бұл бугалтерлік есепте және қаржылық есеп беруде
көрсетілген жинақталған тозу сомасын алып тастағандығы негізгі құралдардың
бастапқы немесе ағымдық құны.
Сату (өткізу) құны – бірін – бірі жақсы білетін және мәмілеге келуге
дайын тәуелсіз жақтардың (тараптардың) негізгі құралдарды өзара
айырбастауына мүмкіндік беретін қүн.
Жою құны- тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайдалану мүмкіндігі бар бағасы бойынша бағаланған бөлшектердің,
металл сынықтарының және басқа да материалдық құндылықтардың құны.
Амортизацияланған қүн – негізгі құралдардың бастапқы және болжанған
жою құндарының арасындағы айырмашылығы,ал ол жүйелі түрде амортизациялық
жолмен нормативтік қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне кәсіпорынінің
шығысы ретінде таратылады, бұл кезде:
- пайдалы кезең қызметі –бұл кезең ішінде негізгі құралдарды
пайдаланудан экономикалық олжа алуды кәсіпорын топшылайды;
- нормативтік қызмет кезеңі- бұл кезең ішінде белгіленген нормаға сәйкес
кәсіпорын негізгі құралдың тозуын есептейді;
1.3 Негізгі құралдарының қозғалысының құжаттарын жүргізу және түгендеу
Негізгі құралдардың есебі кәсіпорынның бухгалтериясында. Олардың
аналитикалық есебі әрбір түгендеме объектісі бойынша жүргізіледі. Түгендеме
(инвентарлық) объектісі деп өзінің құрамына кіретін, яғни өзіне керекті
жабдықтармен, саймандармен сатылып алынған, орнатуды керек етпейтін
жабдықтарды, салынып біткен жеке құрылыстарды (үйлер мен ғимараттарды),
өздерінің қүрылымы (конструкциясы) бойынша жекелеген немесе бірімен-бірі
қүрылымы бойынша біріктірілген, яғни қосылған, бір зат болып саналып,
белгілі бір қызметті атқаратын бұйымдарды айтады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдардың есебін дұрыс жүргізу үшін және
оларды тиісті түрде спақталуын қамтамасыз ету үшін әрбір негізгі құралдарға
түгендеме нөмірі беріледі. Ол тұрақты түрде белгіленеді.
Негізгі құралдар бұзылуына, басқа ұйымдар мен адамдарға берілуіне,
сатылуына т.б. жағдайларға байланысты есептен шығарылғанда оның нөмірі
ұйымның жаңадан кріске алған негізгі құралдарына берілмейді. Түгендеме
нөмірі негізгі құралға бекітілген жетонға немесе негізгі құралдың өзіне
бояумен жазылады. Түгендеме объектілері (заттарды) реттік сериялық
жүйесімен нөмірлеу үсынылады. Мүндай жағдайда әрбір жіктеу тобына
жататындығын көрсететіндей етіп тағайыдаған дұрыс. Негізгі құралдарға
бастапқы берілген түгендеме нөмірі оның түгендеме карпточкасында және бір
жерден екінші жерге орын ауысуы үшін толтырылған алғашқы қүжаттарда
көрсетілуі тиіс.
Кәсіпорындарды бухгалтериясында негізгі құралдардың әрбір объек-
тісіне типтік ведомстволық түгендеу карточкасы ашылады. Егер жеке бірінсіз-
бірі қызмет ете алмайтын бірнеше бұйымдар, саймандар, аспаптар, т.б қосылып
бір түгендеме объектіні қүрайтын болса, онда оның түгендеу карточкасына сол
объектінің құрамына кіретін барылқ бұйымдардың тізімі жазылады. Егер
ұйымның бір бөлімшесіне құралдың (инвентардың), аспаптың немесе басқада
негізгі құралдың бір түрінің (аты, техникалық сипаттамасы, бағасы бірдей
болатын) бірнешеуі келіп кіріске алынса, онда олар түгендеу карточкасында
тобы бойынша есептеледі. Бірақ бұл жоғарыда айтылғандарға қарамастан, ол
негізгі құралдардың әрқайсысына бөлек түгендеме нөмірі беріледі. Негізгі
құралдардың барлық түрлерін, сондай-ақ ұйымға үкнтізбелік бір ай ішнде
пайдалануға берілетін біртектес шаруашылқ –өндірістік қызметінің бір түрін
орындауға арналған жеке техникалық сипаттамасы мен бағасы бірдей негізгі
құралдарды есептеуге үлгілі түрі НҚ-6 ведомствоаралық түгендеу карточкасы
қолданылады. Түгендеу карточкалары ұйымның бухгалтериясында тиісті топтары
бойынша тіркеледі.
Негізгі құралдары көп емес шағын ұйымдар бірлестіктер өздерінің
негізгі құралдарын есептеу үшін түгендеу карточкалардың орнына үлгілі түрі
НҚ-11 сады түгендеу санды кітапшасын пайдалана алады. Бұл кітапша негізгі
құралдардың есебін жүргізуге ыңғайлы болып келеді және онда негізгі
құралдар жоғарыда айтылған топтары бойынша бөлек есептеледі.негізгі
құралдарды түгендеу кітапшада есептелген жағдайда түгендеу тізімі
жүргізілмейді.
Кәсіпорындарда түгендеу карточкалар немесе түгендеу кітапшалар
қабылдау-тапсыру, ауыстыру актілері, техникалық паспорттар және басқада
негізгі құралдарды сатып алу , сату, салу, бір жерден екінші жерге
ауыстыру, есептен шығару актілірі, т.б. осылар сияқты негізінде
толтырылады. Түгендеу карточкалар (жеке немесе топтық) әдетте әрбір
түгендеме объектіге бір данадан толтырылып, ұйымның бухгалтериясында
сақталады. Ол картотекада негізгі құралдар халық шаруашылығының саласына
қарай жіктерген тьоптары бойынша орналастырылады. Әрбір топтың ішінде
түгендеу карточкалары негізгі құралдардың тұрған жері, яғни жұмыс орны,
олардың атқаратын қызметіне және түрлеріне қарай (үйлер мен ғимаратттар,
машиналар мен жабдықтар, көліктер, т.б.) орналастырылады. Кәсіпорындар
шығыс етілген және өндіріс орны мен ұйымның ішінде бір жерден екінші жерге
орын ауыстырған негізгі құралдарың түгендеу карточкалары есепті айдың
соңына дейін карточкада бөлек сақталады. Сондай-ақ келешекте пайдалану
сақтаулы тұрған негізгі құралдар мен басы артық тоқтатылып қойған негізгі
құралдардың да түгендеу карточкалары бөлек сақталуы керек.
Түгендеу карточкалар мен кітапшалар аналитикалық есептің негізгі түрі
болып саналады. Оларда негізгі құралдардың аталуы, түгендеу нөмірі,
баланыста көрсетілген бастапқы құны, амортизатциялықаударым мөлшері,
зауттық нөмірі, келіп кіріске алынуына және істен (есептен) шығарлыуына
байланысты толтырылған актілердің уақыты (күні, айы, жылы), т.б. шартты
белгілері мен керекті мәліметтері жазылады. Толтырылған түгендеу
карточкалар үлгілі түрі НҚ-10 санды ведмствоаралық негізгі құралдарды
есептейтін түгендеу карточка тізмдемесіне тіркеліп жазылып отырылады. Бұл
тізімдеме бухгалтерияда бір дана етіп толтырылып, түгендеу карточкалардың
түгел сақталуын бақылау үшін пайдаланылады. Ұйымдар негізгі құралдарды
жіктелуі, яғни аралық шоттары бойынша тізімдемеге тіркейді.
Негізгі құралдардың сақталып және жұмыс істеп тұрған жері бойынша үлгі
түрі НҚ-13 санды тугендеу тізімі жасалады. Түгендеу карточкаларға қарағанда
бұл тізімдеме келіп түсіп, кіріске алынған объектілер бойынша тек қана
қысқаша мәліметтер , яғни объектінің аталуы, бастапқы құны, инвентарлық
нөмірі, басқада мәліметтер жазылады. Ай сайын алғашқы қүжаттар негізінде
үлгілі түрі НҚ-13 санды түгендеу тізіміне кіріске алынған, шығыс етілген
негізгі құралдар жайлы мәліметтер жазылып,бухгалтерлік есептің ақпаттарымен
салыстырып, тексеріліп отырады. Бұл түгендеу тізіміне көрсетілген
объектілер мен олардың құны бухгалтірлік есептің мәліметтеріне сәйкес келуі
керек. Есеп құжаттарын қолмен өңдегенде артық шоттар бойынша негізгі
құралдардың қозгалысын,яғни кірісі мен шығысын есептеу үшін үлгілі түрі НҚ-
12 санды карточка қолданылды. Ол карточка ұйымдарда негізгі құралдардың
тиісті шоттарының түгендеу карточкалары мәліметтерінің негізінде
толтырылады. Бұл карточкада негізгі құралдың жіктелу топтары мен түрлері
есеп беретін айдың басындағы құны бойынша қалдығы, олардың кірісі мен
шығысы көрсетіледі. Карточканың НҚ-12 санды үлгі түрінің мәліметтері
негізгі құралдар жайлы есеп беруге пайдаланылады. Ұйым бойынша негізгі
құралдардың кірісі мен шығыс етуін есептейтін үлгілі түрі НҚ-12 санды
карточкадағы қалдығы ай сайын бас кітаптағы негізгі құралдардың
мәліметтерімен салыстырып, тексеріп отырады. Кәсіпорындарда түгендеу
карточкалары және түгендеу кітапшаларымен қатар ірі машиналар
миханизімдерге, жабдықтар мен көіктерге арнайы техникалық төлжұжат
толтырылады. Бүндай төлжұжаттарда негізгі құралдардың техникалық
сипаттамасы істейтін жұмыстарының түрлері, т.б. деректер жазылуы тиіс.
Халық шаруашылығының қай саласында болмасын өндірістік өнімнің өсуі
ондағы негізгі құралдардың өсуі мен олардың сапасына байланысты болады.
Сондықтан шаруашылық объектілірі әрдайым негізгі құралдарын жаңартып,
олардв сапасы мен өнімділігі жоғарыларымен ауыстырып отырған дұрыс.
Кәсіпорындарға негізгі құралдар сатып алу, салу, қүрылтайшылардың үлес
қосуы, басқа ұйымдардың және адамдардың сыйға, яғни тегін беруі, сондай-қа
жоғарғы үкімет органдарының беруі, т.б. жағдайлар арқылы келіп түседі.
Келіп түскен, кіріске алынған негізгі құралдарға кәсіпорын үлгілі түрі
НҚ-1санды қабылдау-тапсыру актісін толтырады. Егер шаруашылықта
пайдаланатын бір түрлі, құны бірдей құрал-саймандардың немесе жабдықтардың
бірнешеуі бір уақытта келіп түссе, яғни кіріске алынса, оларға жоғарыда
аталған қабылдау-тапсыру актісінің бір данасы ғана толтыруға болады.
Салынып біткен, яғни аяқталған құрылыстар үшін ол объектілерді қабылдап
салуға тағайындалған комиссия алдымен оларды іске қосу-қабылдау актісін
толтырады.қабылдау актісі бухгалтірлік алғашқы қүжат болып саналады. Бұл
актіде мынадай мәліметтер көрсетілуі тиіс:
• объектінің аты;
• объектіні қабылдап алушы мен тапсырушы ұйымның аты;
• салынып біткен құрылыстың қабылданған кездегі жағдайы;
• құрылыстың салынып біткен уақыты;
• амортизатциялық аударым мөлшері;
• бастапқы құны;
• басқа да шарты белгілері;
Негізгі құралдардың салынып біткен аса ірі объектілеріне ұйымдағы бас
миханикалық бөлім төлжұжат толтырады. Негізгі құралдарға төлжұжат толтыру
олардың есебін дұрыс ұйымдатырудың негізгі шарттарының бірі болып табылады.
Негізгі құралдарға толтырылатын төлжұжаттарда олардың пайдалануға берілген
уақыты, техникалық сипаттамасы (көлемі, материалдық өзгешелігі,
агрегаттардың қуат күші, тозу мөлшері, істен шығарылу себебі) тағыда басқа
мәліметтері жазылады. Осы төлжұжаттардың негізінде ұйымдар әрдайым
өздерінің негізгі құралдарға түгендеу жүргізіп және олардың іске
жарамдылығын тексеріп отырады.
Негізгі құралдарға толтырылатын қабылдау тексеру актісі кейіннен
ұйымның бухгалтериясына тапсырылуы тиіс. Актімен бірге объектінің
техникалық төлқұжаттары да беріледі. Бухгалтерия бұл құжаттардың негізгінде
тиісті түгендеу карточкалар мен негізгі құралдарды есептейтін
карточкалардың тиістілерін толтырып, кейіннен бұл қүжаттар кәсіпоарыггың
тиісті бөлімдеріне табыс етіледі. Актіні ұйымнның басшысы бекітеді.
Кәсіпорындағы бұрын салынған үйлер мен ғимараттарға, орнатылған жабдықтарға
жалғатырылып салынған құрылыстар, орындалған жұмыстар қабылдау актісі
бойынша негізгі құралдардың құрамына өзіндік құны бойынша қосылады. Негізгі
құралдарлы кіріске алғанда ұйымның бухгалтериясында мынадай бухгалтерлік
жазулар жазылады:
Д-т: Негізгі құралдар шоты,
К-т:Ақшалар шоты,
Еншілес (тәуелді) серіктестерге қарыз шоты,
Қоюшы мердігерлер мен есеп айырысу шоты,
Төленбеген капитал шоты,
Үкімет орындарының субсидиялары шоттрының тиістілкрі
Егер кәсіпорынға келіп түскен, яғни кіріске алынған негізгі құралдар
бұрын пайдаланып және олраға тозу сомасы есептелінген болса, ондай негізгі
құралдардың тозу сомасын мынадай бухгалтірлік жазулар жазылады.
Д-т: Негізгі құрал шоты,
К-т:Негізгі құралдардың тозуы шоты,
Бухгалтерлік есеп пен есеп беру тәртібі (ережесі) бойынша барлық
кәсіпорындар бухгалтерлік есеп мәліметтерінің дұрыстығын қамтамасыз ету
үшін, сондай-ақ ұйымдағы негізгі құралдардың нақтылы бар-жоқтығын анықтап
және де олардың іске жарамдылығын бақылау мақсатында жылына бір рет өзінің
мүліктеріне түгендеу жұмысын жүргізіп тұрулары қажет. Ұйымдарда негізгі
құралдарды түгендеу жылдық қорытынды есеп беретін уақыт алдында қараша
айының бірінен кейін жүргізілуі керек. Үйлерді, ғимараттарды, т. б.
жылжымайтын мүліктерді екі жылда бір рет, ал кітапхана қорларын бес жылда
бір рет түгендеуге болады.
Негізгі құралдарды жоғарыда көрсетіліп жазылған мерзімдерден бұрын,
яғни жиі түгендеу мынадай жағдайларда жүргізіледі:
негізгі құралдарға жауапты адам қызметінен ауысқанда;
негізгі құралдар үрланған, жоғалған жағдайда;
өрт немесе басқа да кенеттен болған табиғи апат жағдайларына байланысты;
ұйым бір бағынышты органнан екінші орган қарамағына
ауыстырылғанда және т. б. жағдайларда.
Түгендеу жұмысы басталмас бұрын әрбір объектіге жауап беретін түлғадан
жауапкершілігіндегі негізгі құралдың нақты қолда бары мен жағдайы туралы
қолхат алынады
Кәсіпорындарда негізгі құралдарға түгендеу жұмысын жүргізу үшін
тағайындалған комиссия жұмыс жүргізуден бұрын мыналарды толық тексеріп
алулары қажет:
түгендеу (инвентарлық) карточкалардың, түгендеу кітапшалардың, түгендеу
тізімінің түгелдігін және олардың жағдайын немесе жоқтығын;
негізгі құралдардың төлжұжаттарының немесе техникалық құжаттарының
түгелдігін және олардың жағдайын немесе жоқтығын;
жалға алынған немесе жалға берілген, уақытша пайдалануға және сақтауға
берілген, сондай-ақ уақытша сақтауға алынған негізгі құралдардың тиісті
құжаттарының түгелдігін немесе жоқтығын.
Егер ондай тиісті қүжаттар болмаған жағдайда негізгі құралдарға
жауапты адамдардан ондай қүжаттарды табуын талап ету қажет. Егер
бухгалтерлік есептің тіркелімдерінде немесе техникалық қүжаттарда
қателіктер жіберілген болса, онда ол қателіктерді анықтап, құжаттарға
тиісті өзгерістер енгізу қажет. Негізгі құралдарға түгендеу жүргізу кезінде
комиссия міндетті түрде объектілерді мүқият қарап шығып түгендеу тізіміне
олардың толық атын, қандай жұмысқа арналғандығын, инвентарлық нөмірі мен
негізгі техникалық көрсеткішін, бастапқы құны мен тозу құнын, тағы да басқа
керекті мәліметтерді енгізіп жазулары керек. Түгендеу барысында
кәсіпорынның балансына бұрын есепке алынбаған, сондай-ақ есеп
тіркелімдерінде сипаттайтын мәліметтері дұрыс көрсетілмеген немесе тіпті
көрсетілмеген негізгі құралдар табылған жағдайда түгендеу тізіміне олар
жайлы жетіспейтін мәліметтер дұрыс және толықтырылып жазылуы керек. Бұрын
есепке алынбаған объектілер ағымдағы (түгендеу жүргізілген уақыттағы) баға
бойынша, ал олардың тозу құны ол негізгі құралдардың сол күнгі техникалық
жағдайына қарап анықталып, кәсіпорынінің балансына кіріске алынады. Бұл
объектіге қойылған нарықтық бағасы мен тозу құны тиісті түгендеу актісінде
көрсетілуі қажет. Егер құрылыстың, үйдің, ғимараттың жарым жартылай бұзылуы
немесе оларға қосымша істелген күрделі жұмыстар (жанама салынған үй,
қосымша салынған қабаттар, т. б.) түгендеуге дейін есепке алынбаған
жағдайда комиссия тиісті қүжаттар бойынша объектінің бастапқы құнының
өсуінің немесе кемуінің нақты сомасын анықтап, оларды түгендеу тізіміне
енгізуі керек. Сонымен қатар комиссия бұл қосымша жүмсалған қаржының немесе
қосымша шығынның есеп тіркелімдеріне жазылмай қалуына кінәлі адамдарды
анықтауы керек.
Кәсіпорындарда негізгі құралдарға түгендеу жұмысы жүргізілген уақытта
басқа жақта болатын (тасымалдау құралдары, басқа жаққа күрделі жөндеуге
жіберілген негізгі құралдар, т. б.) объектілерге басқа жаққа жібермей
түрып, алдын ала тексеріп, түгендеу тізіміне енгізу керек. Машиналар мен
жабдықтар және күш беру қондырғылары түгендеу тізіміне түгендеу нөмірі,
зауыттық нөмірі, т. б. көрсеткіштері көрсетіліп тіркеледі.
Біртектес, құндары бірдей, бір уақытта кәсіпорынға келіп кіріске
алынған шаруашылық құралдарының аттарымен қатар сандары да жазылады.
Пайдалануға жарамайтын, жөндеуге, бұрынғы қалпына келтіруге келмейтін
негізгі құралдар түгендеу тізіміне енгізілмейді. Ондай негізгі құралдарға
пайдаланылған уақыты мен тозуының себептері жазылып, бөлек акт жасалады.
Ұйымның меншігіндегі негізгі құралдармен қатар жалға алынған негізгі
құралдарына да түгендеу жүргізіледі. Бұл объектілерге түгендеу жүргізу
жалға алғандағы тізімі бойынша жүргізіліп, тізімге негізгі құралдарды жалға
берген кәсіпорынінің аты, жалдық мерзімі көрсетіліп жазылады. Түгендеу
тізімінің бір данасы негізгі құралдарды жалға берген заңды түлғаға, яғни
негізгі құралдардың иесіне жіберіледі. Кәсіпорынның бухгалтериясы негізгі
құралдарға түгендеу жүргізудің нәтижесін анықтау үшін салыстыру
тізімдемесін (ведомствосын) жасайды. Бүндай тізімдеме түгендеу барысында
анықталған кәсіпорынның бухгалтерлік есеп мәліметтері мен ақпараттарына
сәйкес келмейтін бұрын есепке алынбаған, яғни артық шыққан немесе кем
шыққан негізгі құралдарға жасалады. Түгендеу жүргізу комиссиясы өз
жұмысының соңында қорытынды жасап, өз шешімін шығарады. Бұл шешімді
кәсіпорынның басшысы бекітуі керек. Түгендеу нәтижесі бухгалтерлік есепте
былайша жазылады: Артық шыққан, яғни бұрын есепке алынбаған негізгі
құралдардың кіріске алынуына:
Д-т: Негізгі құралдар шоттарының тиістісі,
К-т: Негізгі емес қызметтен алынған басқадай кірістер шоты
түріндегібухгалтерлік жазуы жазылса, Оларға анықталған тозу құнының
сомасына:
Д-т: Негізгі құралдар шоттарының тиістісі,
К-т: Негізгі құралдардың тозуы шоттарының тиістісі түріндегі
бухгалтерлік жазуы жазылады.
Түгендеу барысында жоғалған, бұлінген негізгі құралдарға жауапты
(кінәлі) адам табылып және ол адам төлейтін болған жағдайда төленетін сома:
Д-т: Жұмыскерлер мен басқа да тұлғалардың борышы шоттарының
тиістісі,
К-т: Негізгі құралдар деп аталатын шоттың тиістісі түріндегі
бухгалтерлік жазуда көрсетіледі.
1.4 Ұлттық стандарттағы негізгі құралдарының теориясы
Негізгі құралдар – бұл материалды активтер, яғни:
- өндірісте қолдану үшін немесе тауарды жеткізу және қызмет , басқа
тұлғаларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсат үшін
тағайындалады;
- сонымен қатар бір кезеңнен көп уақыт қолданыста болады.
Сақталым қоры бөлімі және қызмет көрсететін жабдықтар әдетте сақталым
қоры сияқты есептеледі және олардың қолданылуына байланысты пайдада да,
шығында да мойындалады. Бірақ босалқы қор бөлімдері мен резервтегі
жабдықтар негізгі құралдар сияқты сыныпталады, егер кәсіпорын оларды бірден
көп кезеңде қолданатындай болса. Ұқсастық сипатта, егер босалқы қор бөлімі
және қолданыстағы жабықтар тек негізгі құралдармен байланыста ғана
қолданылатын болса, онда олар негізгі құралдар деп саналады.
Негізгі құралдардың кейбір бөлімдері тең аралықтағы уақытта ауыстыруды
талап етеді. Егер кәсіпорын күткен жағдайда, негізгі құралдар объектісінің
тетіктерін ауыстыруда болашақ экономикалық пайданы өсіреді, мұндай
ауыстырудың құны тетікті ауыстыруға кеткен шығынды мойындау кезінде
объектінің баланс құнына қосылуы тиіс. Бұл жағдайда ауыстырылған тетіктің
баланс құны ҰС ның 291-294 бөлімдері бойынша мойындауын тоқтатады.
Негізгі құралдар объектісі пайдаланылуының жалғасуы шартымен ақауы бар
заттарды реттелген капиталды техникалық тексеру жүргізілуі мүмкін. Әрбір
капиталды техникалық текеру жүргізілген кезде, оның құны ауыстыру сияқты
негізгі құралдардың сәйкес объектісінің баланстық құнымен мойындалады, егер
мойындаудың критерилері сақталатын болса. Бұрынғы техникалық тексеруге
шығынның баланстық құнының қалған бөлімі (физикалық бөлімнен айырмашлықта)
мойындауды тоқтатады. Бұл объектінің құрылысы немесе сатып алу бойынша
операцияның нәтижесінің ұқсастығына бұрынғы техникалық тексеруге шығындар
болғанына байланысты жүргізіледі. Болашақ ұқсас техникалық тексерудің
жүргізілуіне шығынның есептік бағалануы қажеттілігінде объектіні сатып алу
және құрылысы кезіндегі техникалық тексеруге шығын компонентерінің құнының
индекаторы сияқты болуы мүмкін.
Жер мен ғимарат бөлек актив болып табылады және бөлек есептеледі,
тіпті олар бірге сатып алынса да.
Негізгі құралдар объектісінің бірінші мойындауы кезінде кәсіпорын
объектінің деректерін оның нақты өзіндік құны бойынша өлшеуі керек.
Өзіндік құнның элементі және өлшеуі
Негізгі құралдар объектісінің өзіндік құны мыналардан тұрады:
1) оның сатып алу құны, оған қоса импорттау бажы және сатып алуға орны
толтырылмаған салықтар.
2) кез келген шығын, активтің орналасқан жеріне жеткізілуі және оның
ағымдығы күйге келуіне тікелей қатысты. Мұндай шығындар объектінің орнату
орнын дайындауға шығын, оның жеткізілуіне және тиеутүсіру, орнату және
жинау мен іске қосу жұмысының шығындары болуы мүмкін.
3) шығынның бастапқы есепті құны бөлшектеу және объектінің әкетілуі
мен телімнің қалпына келтірілуіне, яғни оның орналасқан жері, кәсіпорыніден
немесе объектіні сатып алу кезінде шығатын міндет, немесе мақсат үшін
анықталған уақыт кезеңіндегі берілген объектінің қолданылуы нәтижесінде,
көрсетілген кезеңдегі босалқы қор жүргізілуінен.
Төмендегі шығындар шығындар болып табылмайды, негізгі құралдар
объектісінің өзіндік құнын қосқандағы және олардың пайда болу кезінде шығын
ретінде кәсіпорынімен мойындалуы керек:
1) шығындар, жаңа өндіріс күшінің ашылуымен байланысты;
2) нарыққа жаңа тауар мен қызмет (жылжу мен жарнамаға байланысты
қызметке шығынды қоса) шығару шығыны;
3) жаңа орында бизнестің жұмыс жасауы немесе жаңа клиенттермен
(персоналды оқыту шығынын қоса) жұмыс жасау шығыны;
4) әкімшілік және басқа да жалпы жөнелтпе құжат шығындары.
Пайда және олармен кездейсоқ операция бойынша шығындар, яғни негізгі
құралдар объектісінің жасалу немесе қайта жасау жолында болған, пайда
немесе шығынның құрамына кіруі тиіс, егер осындай операциялар негізгі
құралдарды белгіленген жеріне жеткізу үшін және объектіні жұмыс күйіне
әкелу үшін қажет болып табылмайды.
Негізгі құралдар объектісінің құны, өзімен бірге мойындау күнінің
мерзімін ұзартусыз құнын көрсетеді. Егер төлем кезеңге кейін қалдырылған
жағдайда, кредиттеудің жоғарғы күнделікті қызметі , онда объектінің құны
болып барлық болатын төлемдердің келтірілген құны табылады. Егер негізгі
құралдардың объектісі ақша емес активтер немесе актив топтарына айырбаспен
сатып алынған жағдайда, немесе негізгі құралдар объектісіне төлемі аралас
болып және өзіне ақша қаражаттарын төлеу сияқты қосса, сонымен қатар
монитар емес активті табыстау, онда сатып алынған актив құны дұрыс құн
бойынша өлшенеді, жағдайлардың айрықшалығына:
1) айырбас бойынша операция жеткілікті көлемде коммерциялық мазмұнды
қамтымайды; немесе
2) сатып алынған активтің дұрыс құны да, айырбасталған активтің дұрыс
құны да анық өлшенген болып табылмайды. Бұндай жағдайда сатып алынған
активтің құны орнына алмастырылып берілген активтің баланстық құны бойынша
өлшенеді.
Бастапқы тану күнінен кейінгі өлшеу
Бастапқы танудан кейін кәсіпорын негізгі құралдардың барлық
объектісіне кейінгі өлшеуді екі модельдің біреуімен жүзеге асырады:
1) ҰС - ның 279 бабына сәйкес шығынды капиталдау моделі бойынша;
немесе
2) ҰС - ның 280 бабымен сәйкес құнды қайта бағалау бойынша есеп моделі
бойынша.
Нақты шығын бойынша есеп моделі
Кәсіпорын негізгі құралдар объектісінің құнын оның амортизациядан
жиналған барлық сомасынан шегерісіне және құнсызданудан жиналған залалына
өзіндік құны бойынша санайды.
Құнды қайта бағалау бойынша есеп моделі
Кәсіпорын, құнды қайта бағалау бойынша есеп моделін таңдап Халықаралық
стандарттың (IAS) 16 Жылжымайтын мүлік, ғимарат және жабдық сәйкес
ақпараттарды ашу және есепті жүзеге асырады.
Негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz