Негізгі құралдардың есебі кәсіпорынның бухгалтериясында

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

бет

Кіріспе 5

1. Негізгі құралдардың теориялық негіздері 8
1.1 Негізгі құралдардың жіктелуі және бағалануы 8
1.2 Негізгі құралдардың тозуы және оларға амортизациялық аударым 14
мөлшерін есептеу
1.3 Негізгі құралдарының қозғалысының құжаттарын жүргізу және 21
түгендеу
1.4 Ұлттық стандарттағы негізгі құралдарының теориясы 26

2. ТрансМисия LTD ЖШС негізгі құралдардын есептеуді ұйымдастыру 32
2.1 ТрансМисия LTD ЖШС-нің қызметінің қаржылық – экономикалық 32
көрсеткіштерін талдау
2.2 Негізгі құралдарды кіріске алудың есебі 35
2.3 Негізгі құралдарды есептен шығару тәртібі 39

3. ТрансМисия LTD ЖШС-нің негізгі құралдарының аудитік тексерісі 45
3.1 Негізгі құралдарды аудиторлық тексеру 45
3.2. Негізгі құралдар жөндеу және амартизациясын есептеу аудиті 52
3.3 Кәсіпорын қызметіндегі капиталды жетілдіру жолдары 58

Қорытынды 68

Пайдаланылған әдебиеттер 70

Қосымшалар 71

КІРІСПЕ

Диплом жұмысының өзектілігі. Қоғамдық даму нәтижесінде бухгалтерлік
есептің ұйымдастырылуына қойылатын талаптардың өсіп, міндеттердің артып
отырғандығы бухгалтерлік есептің тарихынан белгілі.
Нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есепке жүктелетін міндеттер
қай кездегіден болмасын күрделі, ауқымды болып отыр. Қазіргі кезде
мемлекет, субъект және жеке тұлғалар арасындағы экономикалық және қоғамдық
қарым-қатынастар саясаты жаңа сипат алып отыр. Бұл бойынша еліміздегі халық
шаруашылығының қай саласындағы субъектілер болмасын олардың өндірістік және
қаржылық іс-әрекеті өз шығындарын өз өтеу, өзін-өзі қаржыландыру
принциптеріне негізделуі тиіс. Бүгінгі таңда жүзеге асырылып жатқан
реформалар мен істеліп жатқан жұмыстадың, кәсіпкерлік қызметтің мемлекет
тарапында және экономика өмірінде атқаратын ролінің үшан-теңіз екендігі
дәлелдеуді қажет етпейді.
Еліміздің егемендік алып, өз алдына ел болғанына да он сегіз жылға
таяу уақыт болып жатыр. Осы жылдардың аралығында бухгалтерлік есеп
саласында, жалпы экономиканы басқаруда көптеген өзгерістер болды.
Экономикамызды дамыту мақсатында тартылған шет елдік қаржылардың есебін
жүргізу барысында бухгалтерлік есеп жұмысына өзгерістер енгізу керектігі
анық байқалды.
1995 жылдың 26 желтоқсанында Қазақстан Республикасы Президентінің
Бухгалтерлік есеп туралы Заң күші бар № 2732 Жарлығы қабылданды. Бұл заң
жарық көргеннен бері оны жүзеге асыру жолында көптеген жұмыстар атқарылды
және бүгінгі күн талабына сай толықтырылып 2002 жылғы 24 маусымда ҚР-ның №
309-П Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңы болып
жаңартылды. Осы заңға сәйкес барлық ұйымдарда жүргізілуге тиіс бухгалтерлік
есептің типтік шоттар жоспары ҚР Қаржы министрлігінің 2002 жылғы 18
қыркүйектегі № 438 бұйрығымен бекітілді. Қазақстан Республикасында
қабылданған бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі экономиканы көтеруге, оны ішкі
және сыртқы инвесторлар үшін неғұрлым тиімді етіп құруға мүмкіндік береді.
Өндіріс процесінде өнім өндіру және қызмет көрсету үшін керекті
жағдайлар - еңбек заттары, тауар-материалдық қорлар, ақша қаражаттары,
инвестициялар, бір сөзбен айтқанда - кәсіпорынның негізгі қорлары. Оларды
ғалымдар кәсіпорын активтері немесе негізгі және айналым қорлары деп те
атайды. Негізгі қор дегеніміз ұзақмерзімді мақсатпен қозғалмайтын мүлікке,
бағалы қағаздарға, пайдалы қазбалар қорына, біріккен кәсіпорындарға,
материалды емес активтерге салынған қаржылар. Кәсіпорынның өндірістік
нәтижелеріне және қаржылық жағдайына айналым қорлары (ақша қаражаттары,
тауар-материалдық қорлар, дебиторлық борыштар, қысқа мерзімді қаржылық
инвестициялар) үлкен әсер етеді. Олар бойынша дұрыс жүргізілген
бухгалтерлік есеп ақпараттары есеп мәліметін пайдаланушылардың сүраныстарын
толық қамтамасыз ете алады. Ал, оларды талдау арқылы кәсіпорынның
өндірістік қуаттылығын бағалай аламыз, негізгі қорларды пайдаланудың тиімді
көздерін аша аламыз, салынған инвестициялардың қайтарылымдылық деңгейін
анықтаймыз, қорлар айналымдылығын есептеу арқылы қолданыстағы басы артық
қорларды болдырмау жолдарын іздестіреміз, дебиторлық борыштарды зерттеуде
күмәнді борыштарының себебін біліп, оларды неғұрлым азайту жағдайларын
қарастырамыз, ақша қаражаттарының қозғалысын бақылай отырып олардың
жоспарлы түрде жүмсалып, көп пайда әкелетін көздерге салынуына шешімдер
қабылдай аламыз. Мүндай атқарылатын істердің барлығы есеп қызметкерлеріне
үлкен жауапкершілікті, терең білімділікті, қаржылық сауаттылықты жүктейді.
Елімізде 1997 жылы 1 қаңтардан бастап 2003 жылдың 1 қаңтарына дейін
қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттары басшылыққа алынып келді, 2003
жылдың 1 қаңтарынан бастап қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарын
қабылдадық. Мұның өзі біздің елімізде есеп саласындағы жағымды жаңалықтарға
батыл қадам жасалып жатқандығын білдіреді. Осыған орай кәсіпорын негізгі
құралдарының есебін және оларды аудитті жаңа ережелер бойынша зерттеу үшін,
алған теориялық білімімді дәлелдеу үшін диплом алды ғылыми жұмысымның
тақырыбының мақсаты ретінде таңдап алдым.
Дипломдық жұмысының мақсаты – негізгі құралдарының есебін, аудитін
ұйымдастыру тәртібін ашу болып табылады.
Бұл мақсатқа жету үшін диплом жұмысында келесі міндеттері
қарастырылған:
негізгі құралдардың жіктелуі және бағалануы ;
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебін ұйымдастыру;
Негізгі құралдардың қолданылуына аудитік тексерісі.
Бұл тараулардың міндеттері:
1) Негізгі құралдар туралы түсінік беріп, олардың түрлерін білу.
Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор
болуы себепті бағалаудың түрлерінің: бастапқы құнының, баланстық
құнының, ағымдағы құнының, қалдық (жойылу) құнының және келісілген
құнының ара жігін көрсетіп, әрқайсысының қалыптасу жағдайларымен
танысу. Негізгі құралдардың көсіпорынға келіп түсуінің, ішкі қозғалысының
қүжаттарымен танысып, толтыруларын үйрену және олардың есепке алыну
тәртібін білу;
2) Негізгі құралдардың тозуы және оларға амортизациялық аударым
мөлшерін есептеу әдістерін көрсету, негізгі құралдарды кіріске және есептен
шығару есебінің ерекшеліктерін, қайта бағалау ережелерін білу,
оларды түгендеу, есептен шығарылуының синтетикалық және аналитикалық
есебінің ұйымдастырылуын және қаржылық есептіліктегі негізгі құралдар
туралы ашылымдарды анықтау.
3) Негізгі құралдардың аудитік тексерісі, жөндеуын аудиті және
негізгі капиталды жетілдіру жолдары көрсету.
Диплом жұмысымды жазу барысында Қазақстан Республикасы Азаматтық
Кодексі, Ел Президентінің Қазақстан халқына Қазақстан - 2030 Жолдауы,
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы 2002 жылғы 24 маусымдағы
ҚР-ның № 309-П заңы, ҚР Қаржы министрлігінің 2002 жылғы 18 қыркүйектің №
438 бұйрығымен бекітілген Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары, № 16
Негізгі құралдар Халықаралық қаржылық есеп беру стандарты, № 17 Жал
Халықаралық қаржылық есеп беру стандарты, № 6 Негізгі құралдардың есебі
Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарты, 29. 10. 2002. № 542 Қаржылық есеп
дайындаудың және ұсынудың түжырымдамалық негізі сияқты нормативтік
қүжаттармен қатар көптеген қазақстандық жөне шет елдік ғалымдардың
еңбектері басшылыққа алынды.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен құралады.
1. Негізгі құралдардың теориялық түсінігі
1.1 Негізгі құралдардың жіктелуі және бағалануы

Бугалтерлік есепке негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт
бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін,
көлемін сақтай отырып, құнын шығарылғын өнімге, орындалғын жұмысқа,
көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде
біртіндеп ауыстырып отырытын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді
айтады.
Негізгі құралдарға - қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машианалар мен жабдықтар,
өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен
техникалары және олардың бағдарламалық
құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және
шаруашылық құрал саймандары, өнім және жұмыс малдары,
көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Көлеміне немесе бағасына (арзанды-қымбаттылығына) қарамастан пайдалану
мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың қатарын
жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына кәсіпорынның
қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтармен
машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды,
орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып (салынып) біткен, бірақ әлі
пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-
монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған үстеме шығындардың
есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер,
сонымен бірге жас малдар, яғни мал төлдеріде жатпайды.
Барлық негізгі құрладар өздерінің өндіріске қатысуна қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негігі
құралдар мен өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында
пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
құралдры, әр түрлі станоктар, двигательдер, құралдар-саймандар, өлшеуіш
аспаптар және тағы басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі
құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында,
денсаулық сақтау,әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдиниет
саларында пайдаланатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі құралдар
жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің түрлеріне
қарай барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, орман (тоғай)
шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық
жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару
органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек
көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.
Негізгі құралдарды халық шаруашылығының саларына қарай топтастырған
кезде олардың қатысумен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған
жұмыстармен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге
алынады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана
ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын)
болса, онда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол
кәсіпорынның атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.
Мысалы: өнеркәсіптік ұйымындағы өнеркәсіп өнімдерін өндіру үдерісіне
тікелей байланысты негізгі құралдардың барлағы халық шаруашылығының
өнеркәсіп саласына жатады.
Егер кәсіпорынның балансында осы ұйымның негізгі қызметінен басқа
салаларында қызмет атқаратын өндірістері мен бөлімшелері болса, онда осы
бөлімшелер мен өндірістің атқаратын қызметтерінің сипатына сәйкес келетін
халық шаруашылық саласы қызметі түріндегі топқа жатады.
Кәсіпорынның балансындағы тұрғын үй шаруашылығының негізгі құралдары
халық шаруашылығының тұрғын үй шаруашылығы және халыққа тұрмыстық қызмет
көрсету саласына жатады,
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне
қарай мынадай топтарға бөлінеді:
а) үйлер (тұрғын үй, кеңсе үйі, қойма және тағы басқалары);
ә) ғимараттар (көпірлер, аспалы жолдар, жасанды су қоймалары,
эстокадалар, скважиналар және тағы басқалары) ; б) өткізгіш тетіктер (жұмыс
машиналары, энергия бөлетін тетіктер, құбырлар және тағы басқалары);
в) машианалар (бумен жұмыс істейтін двигательдер, іштен жанатын
двигательдер, электроаппараттық трансформаторлар, экскаваторлар,
грейдерлер, бульдозерлер, бетон араластырғыш машиналар, көтергіш крандар,
жүк көтергіш шығырлар, су өлшегіш құралдар, монметрлер, таразылар, кассалық
аппараттар мен тағы да басқалары);
г) тасымалдау құралдары (жолаушылар және жүк таситын көліктер, жеңіл
көліктер, көлікке тіркемелер(прицеп), тракторлар және тағы басқалары);
ғ)құрал-саймандар мен жабдықтар (шкафтар,бактар,контейнерлер және тағы
да басқа негізгі құралдар);
д) шаруашылық құрал-жабдықтары (жиһаздар,креслолар, кілемдер, сейфтер
және тағы да басқалары );
е) жұмыс және өнім малдары;
ж) көп жылдық өсімдіктер мен көшеттер;
з) жер (ұйымның сатып алған жер көлемінің құны);
и) жерді жақсартуға (өңдеуге) жұмсалған күрделі шығын ;
к) басқа да негізгі құралдар(кітапхана қорлары және тағы басқалары);
Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай
меншіктік ,яғни кәсіпорынның өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып
екіге бөлінеді. Кәсіпорын уақытша жалға алған негізгі құралдарды баланс
сыртындағы Жалға алынған негізгі құралдар деп аталатын шотта есептейді.
Сонымен қатар пайдалану барысына қарай негігі құралдар жұмыс
істейтін, жұмыс істемейтін және сақтауда тұрған деп үш топқа бөлінеді.
Жұмыс істейтіндерге өндіріс үдерісіндегі, яғни қолданыстағы негізгі
құралдар жатады.
Жұмыс істемейтін негізгі құралдардың қатарына тоқтатылып қойылған,
белгілі себептермен басқа да жаққа әзірге берілмеген басы артық жабдықтар
жатады.
Сақтауда тұрған негізгі құралдардың қатарына келешекте, яғни алдыңғы
уақытта тозып немнсе басқа да жағдайларға байланысты істен шыгатын негізгі
құралдардың орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар жатады.
Материалдық активтер сатып алыну мақсатына қарай былай бөлініп
есептеледі:
а) негізгі құралдар;
ә) тауарлық-материалдық қорлар;
б) қаржылық инвестициялар.
Мысалы: кәсіпорынның шаруашылық қызметін атқару барысында қажет болып
табылатын өзінің пайдалануы мақсатында сатып алынған көлік құралы негізгі
құралдар құрамында есептелінсе, ал сату үшін сатылып алынған көлік
құралдары тауарлық-материалдық қорлар құрамында есептеледі. Кәсіпорынның өз
қызметіне пайдалануы үшін емес, ұзақ мерзімдік қаржы салымы мақсатында
алған жер учаскелері мен үйлері қаржылық инвестициялар ретінде
есептелінеді.
Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор
болып табылады. Негізгі құралдар бастапқы құнымен, баланстық құнымен,
ағымдағы құнымен, қалдық (жойылу) құнымен және келісілген құнымен
бағаланады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны – ол активті салуға, сатып алуға,
әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен (шыққан) шығындардан, сондай-ақ сатып алу
барысында төленген салық сомаларынан, құрылысты салу кезінде алынған несие
үшін төленетін пайыз (процент) сомалары мен бұл құралды белгілі мақсатқа
пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен тікелей байлынысты кез келген
шығындардың жиынтығынан тұрады (құралады).
Негізгі құралдарды тасымалдау кезінде болған ақауларды жөндеуге кеткен
және басқа да қажет болып саналатын шығындар активтің бастапқы құнына
кіргізілмей, ол ағымдағы кезеңнің шығыны ретінде есепке алынады. Негізгі
құралдардың әр түрі бойынша оның бастапқы құнына мынадай шығындар
кіргізіледі:
а) жер учаскесінің бастапқы құнына:
Жерді сатып алу бағасы, қозғалмайтын мүлік жөніндегі агентікке
төленген комиссиялық сыйақылар, сатып алу-сату жөнінде келісім шартты
ресімдеу үшін заңгердің қызметіне төленетін төлем және ол үшін төленетін
салықтар мен алымдар

Негізгі қор құрамы мен сыныптамасы

Бірінші топ ғимараттар, өндірістік архитектуралар,
құрылыс объектілері

Екінші топ құрылыстар және инженерлік құры лыс
объектілері

Үшінші топ жіберу құралдары: тасымалдау желілері
мен жүйелері

Төртінші топ машиналар мен құралдар: күш
машиналары, өлшеу, реттеу приборлары

Бесінші топ тасымалдау құралдары, тасымалдаушы
көліктер

Алтыншы топ құрал саймандар, өндіріс процесін
жүзеге асырушы элементтер

Жетінші топ Өндірістік түгендеме: еңбек заттарын
сақтауға қажетті құралдар

Сегізінші топ Шаруашылық түгендеме: түсіру, тиеу
аппараттары

Сурет 1 Негізгі қор құрамы мен сыныптамасы

Жерді тиісті мақстақа пайдалануға әзірлеуге кеткен шығындар (үйді
бұзғаннан алынған материалдарды сатудан түскен түсімді (табысты) алып
тастағанда қалған ескі үйді бұзуға байланысты шығындар, жерді тазалау,
тегістеу, тағы басқа) енгізіледі (кіргізіледі).
ә) құрал-жабдықтардың бастапқы құнына:
Құрал-жабдықты сатып алу бағасы, оны тасымалдауға, әкелуге, тиеп-
түсіруге кеткен шығындар, оның ішінде тасымалдау кезінде сақтандыру,
монтаждау, құрал-жабдықтардың пайдалануға жарамдылығын тексеру мақсатында
кеткен шығындар және тағы да басқалар енгізіледі (кіргізіледі).
Алайда құрал-жабдықтарды монтаждау, тасымалдау кезінде болған бұліну
нәтижесін жөндеу үшін кеткен сомалар ағымдағы шығындарғы жатқызылады.Егер
негізгі құралдар несиеге алынған болса, ол үшін төленген пайыз сомасы да
ағымдағы шығын қатарына жатады және негізгі құралдардың бастапқы құнына
қосылмайды.
Ескерту: салынатын немесе салынып жатқан құрылыс үшін алынған несиеге
есептелген пайыз (процент) сомасы бұған жатпайды. Сатып алыған үйлер мен
ғимараттардың бастапқы құнына шот бойынша сатып алу бағасы, ол үшін
төленетін салықтар мен алымдардың сомасы және бұл құралдардың құжаттарын
реттеу барысында заңгерге төленген төлемдер кіргізіледі.
Кәсіпорынның өзі салған үйлер мен ғимараттардың бастапқы құнына осы
құрылысты салу үшін кеткен шығындар: материалдар, жұмысшылар мен
қызметкерлерге төленген еңбекақы сомалары, еңбекақы бойынша бюджетке
жасалған аударым, алынған несиелер үшін есептелген пайыздар сомасы
(проценттері), заңгерлерге, архитекторларға төленген төлемдер, құрылысты
салу үшін рұқсат алу барысында жұмсалған сомалар мен басқа да кеткен
шығындар енгізіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар жерді және сол жерге салынған үйлер мен
ғимараттарды біртұтас ретінде пайдалануға сатып алса, онда осы
объектілердің бастапқы құнын бухгалтерлік есепте әрбір объекті бойынша
бөліп көрсету керек. Себебі үйлер мен ғимараттардың пайдалану мерзімі
шектеулі және олар тозады, ал жердің пайдалану мерзімінде щек жоқ, яғни ол
амортизацияланбайтын материалдық актив болып табылады. Егер бұл жағдайда
жер учаскесі ғана пайдалануға алынып, ал үйлер мен ғимараттар бұзылатын
болып келісілген болса, онда олардың құндары әрбір объекті бойынша
жекеленіп бөлінбейді. Бұл жағдайда тек қана жер сатылып алынған болып
есептелінеді. Және де оның бастапқы құны бұл ретте сатып алу бағасымен
үйлер мен ғимараттарды бұзуға кеткен барлық объектілердің (жердің және ол
жердегі объектілерді қоса) шығынының қосындысынан, бұзғаннан алынған
материалдың бағасын шегеру арқылы анықталады.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда негізгі құралдың бастапқы құны былайша
анықталады:
• үлес қосушылар мен құрылтайшылар негізгі құралды
жарғылық қорға өзінің үлесі ретінде салса, онда олардың
құны құрылтайшылармен арадағы келісім бойынша;
• ұйымдар негізгі құралдарды өзі дайындап, яғни жасап
шығарғанда немесе сатып алған кезде шыққан шығындардың
нақты сомасы бойынша;
• негізгі құралдарды басқа заңды тұлғалардан немесе жеке
адамдардан тегін алған кезде қабылдау-өткізу актісінің
мәліметтері бойынша эксперттік (сараптамалау) жолымен.
Негізгі құралдардың ағымдағы құны – бұл кәсіпорынның белгілі бір
уақыттағы (мерзімдегі), яғни бүгінгі күнгі негізгі құралының нарықтың
бағасы болып табылады.
Негізгі құралдардың баланстық құны - бұл кәсіпорынның бухгалтерлік
есебінде немесе қаржылық есеп беру ақпараттында көрсетілген негізгі
құралдардың бастапқы құнынан жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы
құны болып табылады.
Негізгі құралдардың қалдық (жойылу) құны – негізгі құралдың пайдалану
мерзімі аяқталғаннан кейін оны бұзу, жоюдан алынған іске жарамды
бөлшектерінің (материал, металл сынығы, отын және тағы да басқа пайдалануға
болатындарының) құнынан объектіні есептен шығаруға байланысты жұмсалатын
келешектегі (алдағы уақыттағы) шығындарды алып тастау арқылы анықталады.
Негізгі құралдардың келісілген құны – бұл кез келген екі жақтың, яғни
негізгі құралдарды сатушы мен алушының арасындағы келісілген құны болып
табылады.
Бухгалтерлік шоттарда есептелген негізгі құралдардың бастапқы құндары
тек мына жағдайларда ғана өзгертіледі:
а) негізгі құралдардың пайдалы қызмет атқаратын мерзімін ұзартатындай
немесе қысқартатындай оның жалпы жағдайына әсер ететіндей қосымша күрделі
қаржы жұмсалғанда (кеңейикенде, жаңартқанда және тағы да басқа) немесе
ішінара бұзғанда, жойғанда және бөлшектегенде;
ә) Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімдері бойынша негізгі
құралдарды қайта бағалағанда.
Негізгі құралдардың есебі әрбір бөлек объекті бойынша бүтін сомада
жүргізіледі. Негізгі құралдарды пайдалануға берген кезде оның бастапқы
құнымен қалпына елтіру құны тең болады, себебі оны пайдалануға берген
уақытымен оны қайта бағалау уақытының арасында айырмашылық жоқ. Уақыт өткен
сайын негізгі құралды өндіруге, салуға жұмсалатые материалдың бағасы және
ол үшін қолданылытын техниканың шығыны, жұмысшылардың еңбекақысы жалпы
негізгі құралды өндіру, салу жағдайы белгілі бір себептер мен өзгеріп
отырады. Негізгі құралдардың құны оны бір кезде жасап шығаруға өндіруге,
салуға кеткен, жұмсалған қоғамдық қажетті еңбекпен анықталады. Осыған
байланысты негізгі құралдарды оқтын-оқтын, уақыт өте қайтадан бағалап
(индексациялап) тұрады.
Негізгі құралдарды қайтадан бағалау (индексациялау) кезінде оның осы
кездегі, яғни бүгінгі күні өндіріп шығаруға кететін құны анықталады. Бұл
негізгі құралдардың қалпына келтіру құны деп аталады. Кәсіпорындар мен
ұйымдарда негізгі құралдарды тиісті түрде қайта бағаланғаннан
(индексациялағаннан) бастап оларды баланста қалпына келтіру құнымен
есептейді.
Қайта бағалау жүргізілген күні ұйымда негізгі құралдарға есептеленген
тозу сомасы негізгі құралдардың құндарының өзгеруіне қарай түзетіледі.
Қайта бағалау сомасы негізгі құралдардың пайдалану мерзіміне қарай
субъектіде қолданылатын амортизациялық аударым сомасын есептеу әдісіне
сәйкес анықталған мөлшерде бөлінбеген кіріске апарады.Қайта бағалаудың
барлық сомасы бөлінбеген кіріске актив есептен шығарылған сәтте ғана
ауыстырылады.

1.2 Негізгі құралдардың тозуы және оларға амортизациялық аударым мөлшерін
есептеу

Негізгі құралдар өндіріс үдерісінде бірте-бірте тоза бастайды,яғни
өзінің бастапқы сапасын жоғалтады.Олар белгілі бір уақыт өткенненкейін
пайдалануға жарамай қалады да,бұл құралдардың орнына жаңа негізгіқұралдар
сатып алуға тура келеді.
Негізгі құралдардың тозуын табиғи және сапалық тозу деп екіге
бөледі.Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың материалдық жағынан тозуы
болып табылады,яғни жұмыс істеу үдерісінде машиналар мен құралдардың еке
бөлшектерінің қажалып мүжілуі,үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп
құлайтындай дәрежеге жетуі.Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың көп
уақыт бойы пай даланылғандығына ғана байланысты емес,оған сонымен қатар
басқа да табиғи жағдайлар әсер еткендігіне байланысты.Яғни негізгі
құралдардың табиғи тозуы (физикалық тозуы) олардың ұзақ уақыт
пайдаланылуыжәне оларға басқа да факторлардың әсер етуі нәтежесінен болып
табылады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы олардың толық табиғи тозуы жетпей-
ақ құнсызданып,өндірістің даму үдерісінен кейін қалуы, яғни активтердің
ғылым мен техниканың дамуының бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін
жағдайда болуынан пайда болады(туындайды).
Осы жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, негізгі құралдардың тозуы
дегеніміз,олардың табиғи және сапалық сипаттарын жоғалтуы деп те айтуға
болады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуының бірінші себебі – өндіріс
салаларында ғылыми –техникалық прогреске байланысты еңбек өнімділігінің
өсуі болып табылады.Еңбек өнімділігі өскен сайын белгілі бір дайын
бұйымды,құрал – жабдықты және тағы да басқаларды өндіруге кететін қажетті
уақыт азаяды да, оның құны соғұрлым төмендейді (арзандайды).Осыған
сәйкес еңбек өнімділігінің өсуіне байланысты жаңа құрал –жабдықтардың
,машиналардың, яғни негізгі құралдардың бағасы бұрын сатып алынған осындай
негізгі құралдардың бағасына қарағанда арзан болады.Мұндай жағдай ұйымдарға
қымбат және тозыңқыраған (пайдаланған) машиналар мен көліктерінің, құрал-
саймандарының тағы да басқа негізгі құралдардың орнына жаңа әрі сапасы
жоғары негізгі құралдарды сатып алуды тиімді етеді.
Негізгі құралдардың сапалық тозуының екінші себебі ғылыми-техниканың
өркендеуіне байланысты жаңадан толық жетілген, өнімділігі жоғары әрі тиімді
негізгі құралдардың пайда болуына байланысты. Кәсіпорындарда өнімділігі
төмен негізгі құралдардың орнына,техникалық жағынан жетілдірілген
тиімділігі жоғары негізгі құралдарды пайдалану әр уақытта тиімді болып
табылады. Сондықтан да өнімділігі жоғары машиналар мен құралдардың пайда
болуы және олардың бағасының арзандауы бұрынғы пайдаланылып келген негізгі
құралдардың сапалық (моральдық) тозуына әкеліп соқтырады.Барлық ұйымдар
қандай меншікті болса да(мемлекеттік, жеке меншік, акционерлік және тағы
басқалары)өздерінің негізгі құралдарының тозу дәрежесін анықтап және оны
есептеп отырады.Ескертетін жағдай негізгі құралдардың ішінде мына төменде
аталған активтерге тозу дәрежесі анықталмайды және де оларға амортизация
есептелмейді:
- жерге;
- кітапхана қорларына;
- фильм қорларына;
- архитектуралық және өнер ескерткіштеріне;
- өнімді малдарға;
- мұражайлық құндылықтарға (заттарға).
Сонымен қатар амортизациялық аударым мынадай жағдайларға есептелмейді:
• қайта құру, жаңарту және техникалық қайта қорландыру
жұмыстары жүргізіліп жатқан уақытта ;
• негізгі құралдарды уақытша тоқтатып қойған мерзімде:
Негізгі құралдар (үйлер мен ғимараттар, машиналар, көліктер және тағы
басқалары) өндіріс үдерісінде пайдаланылған кезде өздерінің бірте-бірте
тозуына байланысты құндарын өздерінің көмегімен өндіріліп шығарылатын,
жаңадан жасалған өнімдерге біртіндеп ауыстырып отырады. Бұл үдеріс
амортизация деп аталады. Амортизация сөзі латын тілінен аударғанда өтеу
деген мағынаны білдіреді. Амортизация белгіленген бір мөлшерде өнімнің
өзіндік құнына қосылып отырады. Амортизациялық аударым әрбір өнімнің
өзіндік құнына кіріп, ал өнім сатылған кезде қайтарып отырады, яғни негізгі
құралдардың тозуына байланысты құнының кемуі амортизациялық аударым жасау
арқылы қайтарылады.
Амортизациялық аудурым мөлшері дегеніміз негізгі құралдардың бастапқы
құнынан белгіленген пайызбен есептеліп шығарылған бір жылдық амортизациялық
аударым сомасы.
Ұйымдарда негізгі құралдағы ай бойы есептелген амортизациялық аударым
сомасы ай сайын өндірілген өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің өзіндік құнына қосылып отырады.
Кәсіпорындарға жаңадан келіп түскен, кіріске алынған негізгі
құралдарға амортизациялық аударым келесі айдың басынан (бірінен) бастап
есептеледі. Ал ұйымның балансынан есептен шығарылған негізгі құралдарға
келесі айдың (бірінен ) бастап амортизациялық аударым есептеу тоқтатылады.
Негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу мына әдістер бойынша
жүргізіледі:
1.Құнды бір қалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі.
2.Құнды орындалған жұмыстың, өндірілген өнімнің көлеміне тепе-тең
мөлшерде есептен шығару әдісі (өндірістік әдіс).
3.Жылдамдатып есептен шығару әдістері:
а)қалдық құнының кему(қалдықты азайту) әдісі;
ә)сандардың жиынтығы боиынша құнын есептен шығару(коммулятивтік)
әдісі.
Амортизациялық аударым есептеудің таңдап алынған әдісі кәсіпорынның
есеп саясатында көрсетіліп, бір есеп беру кезеңінен екінші есеп беру
кезеңіне дейін дәйектілі түрде қолданылады.Егер негізгі құралдарға
амортизациялық аударым есептеудің әдісі өзгертілген жағдайда осы өзгерістің
қандай себептерден болғаны айтылып көрсетілуі тиіс.
Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі. Құнды бірқалыпты
(тура жолды) есептен шығару әдісі бойынша объектінің амортизацияланатын
құны негізгі құралдардың жұмыс істейтін мерзімнің ішінде шаруашылық
субъектісінің шығындарына бір қалыпты қосылып отырады.Бұл әдіс бойынша
амортизациялық аударым мөлшері тек қана объектінің жұмыс істеу мерзімінің
ұзақтығына байланысты деген болжамға негізделген.Бұл әдіс бойынша әр есепті
жылда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық аударым сомасы осы
негізгі құралдардың барлық пайдалану мерзімінде амортизацияланатын
сомасын,яғни бастапқы құн мен қалдық құнының айырмасын объектінің пайдалану
кезеңіндегі есеп беретін жылдардың санына бөлу арқылы есептеліп
шығарылады.Бұл әдіс бойынша, яғни құнды бірқалыпты есептен шығару әдісі
қолданылғанда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық аударым
сомалары жылы сайын тұрақты мөлшерде жүргізіледі.
Станокка амортизациллық аударым сомасының бес жыл бойы есептелуін
төмендегі кестеден көруге болады.
Бұл кестеден үш жағдайды көруге болады:
• Негізгі құралдардың пайдалану мерзімі ішінде, яғни
5(бес) жыл бойы оған есептелетін амортизациялық аударым
сомасы өзгермейді (тұрақты);
• Жиналтақталған тозу сомасы бірқалыпты өсіп (көбейіп)
отырады;
• Негізгі құралдардың қалдық құны бірқалыпты азайып
отырады.
Құнды орындалған жұмыстың көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару
әдісі (өндірістік әдіс)
Бұл әдіс объектінің пайдаланылған уақытына емес, оны пайдалану
нәтижесіне негізделген.Егер жоғарыда, яғни алдыңғы әдісте қарастырылған
станок өзінің 5(бес) жыл ішінде пайдаланатын уақыты аралығында 10 (он)
миллион дана өнімді жасауға негізделген болса, онда ол станокқа жыл сайын
есептелетін амортизациялық аударым сомасы бұл әдіс бойынша станок арқылы
өндірілетін бір дана өнімге тиісті амортизациялық аударымды әр жылда осы
станок арқылы өндірілген өнім санына көбейту арқылы табылады.
Бастапқы құны – қалдық құны. Жалпы өндірілуге тиісті өнім саны
Станоктың бір дана өнім өндіруге есептелетін амортизациялық аударым
мөлшері бұл әдіс бойынша жоғарыда табылғандай 0.09 теңгені құрайды яғни (9)
тиын. Бұл әдіс (өндірістік әдісті) қолдануда әр жылғы амортизациялық
иаударым сомасымен орындалған жұмыс көлемінің, яғни станок арқылы
өндірілген өнім санының арасында тікелей байланыс бар. Бұл әдісті қолдану
барысында жинақталған тозу сомасы жыл сайын орындалған жұмыстың көлеміне,
өндірілген өнімнің санына қарай өсіп, көбейіп отырады. Ал объектінің қалдық
құны амортизайияланатын құнының соңына жеткенше орындалған жұмыстың
көлеміне, өндірілген өнімнің санына тікелей үйлесімді түрде азайып отырады.
Жалпы бұл әдісті объектінің пайдалану кезінде оның істейтін жұмысының
көлемін, ол арқылы өндірілетін өнімнің санын айтарлықтай дәлдікпен
анықтауға болатын жағдайда ғана қолдануға болады.
Жылдамдатып есептен шығару әдісі. Жеделдетілген амортизациялық
аударым әдістері негізгі құралдарды өздерінің мөлшерленген пайдалану
мөлшерінен бұрын есептеп шығару үшін қолданылады. Бұл әдістері қолдану
барысында негізгі құралдарды алғашқы пайдалану жылдарындағы есептелген
амортизациялық аударым сомасы, оның соңғы пайдаланатын жылдарындағы
есептелетін амортизациялық аударым сомасынан анағұрлым (едәуір) асып
түседі. Өйткені, негізгі құралдардың алғашқы пайдалану, яғни жұмыс істеу
жылдарындағы өнім өңдеу қабілеттілігі соңғы жылдарға қарағанда едәуір
жоғары болып табылады. Осыларды ескертетін болсақ амортизациялық аударым
есептеудің жоғарыда аталған жылдамдатып есептен шығару әдісі өндірілген
өнімнің өзіндік құнына сәйкестендіріліп есептеу принципінде негізделген.
Жеделдетілген әдістің қолданылуы, сонымен қатар техника мен технологияны
мейлінше жеділтіруге яғни жаңартуға орай жабдықтардың, яғни негізгі
құралдардың өздерінің сапалық құнын тез жоғалтып алуына байланысты бұрын
сатып алынған, сапалық жағынан тозған негізгі құралдарды жаңа өнімділігі
жоғары басқа да жақтардың тиімді болып келетін құралдармен ауыстыруды
көздейді. Жылдамдатып есептен шығару әдісін қолдануға әсер ететін тағы да
бір дәлелденген жағдай негізгі құралдарды жөндеу шығындарына байланысты.
Олар яғни жөндеу шығындары негізгі құралдарды пайдалану кезеңдерінің
бастапқы уақытына қарағанда пайдаланудың соңғы уақытына қарай өсе бастайды.
Егерде негізгі құралдарға жылдамдатып есептен шығару деп аталатын
амортизациялық аударым әдісін қолданған жағдайда амортизациялық аударым мен
жөндеу шығындарының қосындысы негізгі құралдардың пайдаланылуы барысында
бірнеше жыл, яғни ұзақ уақыт бойы бір қалыпты деңгейде болады. Нәтижесінде
негізгі құралдардың өздерінің пайдаланылуы барысында ұйымға келтірілетін
пайдасы бір қалыпты тең мөлшерде, яғни бірдей шамада болып қалады.
Сандардаң жиынтығы бойынша құнын есептен шығару әдісі (коммулятивтік
әдіс). Бұл әдістің коммулятивтік, яғни сандардың қосындысы жиынтық сомасы
деп айтылуының (аталуының) себебі осы әдіс бойынша негізгі құралдарға
амортизациялық аударым сомасын есептейтін формуланың алымы негізігі
құралдардың пайдалану мерзімінің қалған жылдар санына тең болып, ал бөлімі
ол активтің пайдаланылатын барлық жылдар мерзімі сандардың қосындысы тең
болуыан байланысты. Бұл формула мына түрде жазылады: Қалған жылдар саны
АА = Пайдаланатын жыл х (бастапқы - қалдық) құны
сандарының қосындысы құны
Жоғарыда айтылған мысалымыз бойынша сандардың жиынтығы бойынша құнын
есептен шығару (коммулятивтік) әдісімен негізгі құралдарға амортизациялық
аударым есептеу кестесі мына түрде болады.
Қалдық құнының кему (қалдықты азайту) әдісі. Бұл әдіс бойынша негізгі
құралдарға амортизациялық аударым есептеу алдымен құнды бір қалыпты (тура
жолды) есептен шығару әдісімен жүргізіледі. Ол үшін негізгі құралдың
бастапқы құны оның жұмыс істейтін мерзімінің, яғни пайдаланылатын уақыт
жылы санына бөлініп, әр есепті жылға тиісті амортизацияның пайызы
анықталады. Бұл жерде бастапқы құнын 100% деп аламыз. Одан кейін табылған
пайыз мөлшері (100% бөлінген пайдаланылатын жылы) екі еселеніп, негізгі
құралдардың бастапқы құнына емес, әр есепті жыл басындағы әлі
амортизацияланбаған қалдық құнына, яғни баланстық құнына көбейтіледі.
Осыған дейінгі әдістерде мысалға алынған станоктың амортизациялық
аударымын осы әдіс бойынша есептейтін болса, төменгідей көрсеткіштер
табылады. Станоктың пайдалану мерзімі бес (5) жылы, сондықтан бір қалыпты
(тура жолды) есптен шығару әдісі бойынша жалдың амортизациялық аударым
мөлщері 20% болады. Ал қалдық құнының кему әдісі бойынша ол көрсеткіш екі
еселеніп алынады, яғни 40% болады. Бұл белгіленген амортизациялық аударым
мөлшерінің пайызы (проценті) негізгі құралдардың әр есепті жылдың соңында
қалған қалдық құнына көбейтіледі. Амортизациялық аударым сомасы тек негізгі
құралдардың пайдалану мерзімнің ең соңғы жылында қалдық құнының сомасы
қалатындай мөлщерлде шектеліп (біздің мысалда 29 600 теңге), өндіріс
шығындарына қосылады. Ал басқа жылдарды өндіріс щығындарын қосылатын
амортизациялық аударым сомаларына ешқандай шек қойылмайды.
Қалдық құнының кемуі (қалдықты азайту) әдісі боцынша негізгі
құралдарға амортизациялық аударым есептеу кестесі.
Кестеде көрсетілгендей есеп беретін жылы екі еселеніп алынған
амортизациялық аударым сомасының мөлшері әр уақытта өткен (алдынғы) жылдың
аяғындағы негізгі құралдардың қалдық құнының сомасына көбейтіліп табылады.
Жинақталған тозу сомасы осылайша белгіленген пайыз (процент) арқылы
табылған сомаға өсіп отырып, тек соңғы жылы ғана негізгі құралдардың қалдық
құны сомасына тең болғандай шектеліп алынады. Негізіг құралдардың қалдық
құнының мөлшері 100 000 теңге болғандықтан, бұл кестеде соңғы, яғни 5 жылы
амортизациялық аударым сомасы 29 600 теңгемен ғана шектелген.
Амортизациялық аударым негізгі құралдарды қайта құру техникалық қайта
жарақтау кезінде және ол толық тоқтап тұрғандай жағдайда, сондай-ақ толық
амортизацияланған негізгі құралға есептелмейді.
Негізгі құралдарды жөндеудің есебі. Ұйымдардағы негізгі құралдардың
пайдалану барысында табиғи және сапалық жағынан тозатындығы алдынғы
бөлімдерде сөз етілді. Бүтін бөлігі, яғни табиғи пішіннің барлық тетіктері
бір мезгілде, бір уақытта іске жарамсыз болып қалмағанымен, негізгі
құралдардың бір бөлшегінің жарамсыз болып, соның себебінен негізгі құрал
істен шығуы (пайдалануға жарамсыз болып тұруы) мүмкін. Тіпті іске жарамды
болғанның өзінде кейбір бөлшектерінің тозуының әсерінен өнім өндірі
қабілетінің азаюыда ғажап емес.Сонымен қатар сапалық жағынан тоза бастаған
кейбір негізгі құралдарды ды толығымен ауыстыруға кәсіпорынның қаржылық
жағынан мүмкіндігі болмай, пайдаланып жүруі мүмкін. Кәсіпорындар өздерінің
негізгі құралдарын пайдалану мерзімі уақытынан бұрын жоғарыда айтылғандай
тозып, істен шығып қалмау үшін белгілі бір уақыт аралығында жөндеп отырады.
Негізгі құралдарға жүргізілетін жөндеу жұмыстары өзінің ұйымдастырылуына
қарай жай (немесе оны ағымдағы деп те атайды)және күрделі деп аталатын екі
түрге бөлінеді.
Жай жөндеу дегеніміз негізгі құралдардың тозып, істен шыққан бөлшегін
жұмыс үдерісі барысында ауыстыру немесе оны қалпына келтіру болып табылады.
Бұл жөндеуге майлау, сырлау тағы да басқа жөндеу жұмыстары жатады.
Ал негізгі құралдарға жүргізілетін күрделі жөндеу дегеніміз алдын ала
жоспарланып, сапалық және табиғи тозған негізгі құралдардың бөлшектерін
толығымен ауыстырып, оларды түгелдей жаңартуды айтады. Бұндай жөндеуге
жұмсалынған шығындар тек объектінің жағдайын, қызмет атқару мерзімін,
өндірістік қуатын, тағы да басқа көрсеткіштерін арттырғанда ғана оның яғни
негізгі құралдың бастапқы құнын өсіреді. Яғни күрделі жөндеу үшін
шығарылған шығындар сомасы негізгі құралдардың бастапқы құнына қосылып,
активтің болашақта табыс әкелуі көзделеді.
Ал ағымдағы жөндеуге жұмсалған шығындар мен негізгі құралдардың
бастапқы құнына қосылмайтын күрделі жөндеу үшін шыққан шығындар сомасы
ұйымның ағымдағы шығыны болып есептеледі.
Егер негізгі құралдарды ұйым өз күшімен жөндейтін болса, бұл
шаруашылық тәсілімен жүргізілген жөндеу болып табылады.
Ал кәсіпорындар өзінің негізгі құралдарын жөндеуге арнайы
жабдықталған, яғни осындай мақсатқа арналған ұйымдарды қарастыратын болса,
бұл жөндеудің мердігерлік әдісі болып есептеледі. Басқа ұйымдарға өзінің
негізгі құралдарын жөндету барысында кәсіпорындар мердігерлік ұйыммен
келісімшарт жасасады.Ол шартта жөндеу үшін керекті материалдар мен қай
ұйымның қамтамасыз ететіндігі, жөндеу жүргізу мерзімі, жөндеу жұмысының
құны, есеп айырысу тәртібі және тағы да басқа жағдайлар (талаптар)
көрсетіледі.
Жөндеу жүргізілген негізігі құралдарды кәсіпорындағы тағайындалған
комиссия мүшелерінің шешімімен қабылдап алады.Ондай негізгі құралдарды
қабылдау барысында үлгілі түрі НҚ-2-ші Жөнделген, қайта құрылған және
жаңартылған объектілерді қабылдау-тапсыру актісі толтырылады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдардың төлқұжаттарына және олардың
түгендеу карточкаларына негізгі құралдарға жүргізілген жөндеуге байланысты
тиісті деректер (өзгертулер мен толықтырулар) жазулы тиіс. Бұл
толықтырылатын актілермен басқа да құжаттар ұйымының бухгалтериясында
сақталады. Егер негізгі құралдарды жөндеу мердігерлік әдіспен жүргізілетін
болса онда жоғарыда аталған негізгі құралдарды жөндеуден кеиін қабылдап алу
үшін толтырылатын үлгі түрі НҚ-2 Жөнделген,қайта құрылған және жаңартылған
обектілерді қабылдау – тапсыру актісі екі дана етіліп толтырылады да,
екінші данасы негізгі құралдарға жөндеу жүргізген кәсіп орынға беріледі.
Ұйымдарда негізгі құралдарды жөндеу шаруашылық әдіспен,яғни кәсіпорынның өз
күшімен жүргізілетін болса, онда ол үшін жұмсалған, шыққан шығындар:
• Аяқталмаған құрылыс;
• Тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сату жөніндегі
шығындар;
• Жалпы және әкімшілік шығындар;
• Негізгі құралдарды жөдеу үстеме шығындары
• деп аталатын шоттардың тиістілерінің дебитіне, ал мына
төмендегі:
• Материалдар;
• Бюджетпен есеп айырысу;
• Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің несиелік борышы;
• Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айырысу;
• Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу;
• Басқадай несиелік борышпен есептеулер
деп аталатын шоттың тиістілерінің кредитіне жазылады.
Егер жөндеу жұмысын мердігерлер жүргізген жағдайда жөндеу құнының
сомасына жоғарыда көрсетілген шығындар шоттарының тиістілері дебиттелініп,
Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу шоты (кредиттелінеді).
Негізгі құралдарды жөндеу үшін жұмсалатын, шығарылатын шығындарды
өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына бірқалыпты кірістіруді, яғни
қосып отыруды қамтамасыз ету үшін кәсіпорындар жөндеу қорын (резервтер)
құруларына болады. Әсіресе жөндеу қорын (резервті) құру маусыммен жұмыс
істейтін ұйымдар үшін тиімді болып табылады.Бұл айтылған жөндеу қоры оның
бекітілген мөлшердегі сомасын ай сайын өндіріс шығындарына қосу арқылы
жасалады. Бұл жағдайда қордың сомасы ай сайын:
➢ Аяқталмаған құрылыс
➢ Тауарларды (жұмысты, қызметті) салу жөніндегі шығындар
➢ Жалпы және әкімшілік шығындар
➢ Негізгі құралдарды жөндеу үстеме шығыны
➢ деп аталатын шоттардың тиістілерінің дебетіне;
➢ Басқадай кредиторлық борыштар мен есептелген төлемдер
➢ деп аталатын шоттың кредитіне жазылады.
Ал негізгі құралдарға жөндеу жүргізілетін уақытында бұл резервтегі
қордың жұмсалуына төмендегідей бухгалтерлік жазу жазылады.Егер негізгі
құралдарды жөндеу шаруашылық әдіспен, яғни субъектінің өз күшімен
жүргізілсе, Қосалқы өндірістер шоты кредиттеліп, Басқадай кредиторлық
борыштар мен есептелген төлемдер шоты дебиттелінеді. Ал егер негізгі
құралдарды жөндеу мердігерлік әдіспен жүргізілсе, Өнім беруші және
мердігерлермен есеп айырсу шоты кредиттеліп, Басқадай кредиторлық
борыштар мен есептелген төлемдер шоты дебиттелінеді. Жыл соңында (аяғында)
Басқадай кредитторлық борыштар мен есептелген төлемдер - деп аталатын
шотта ешқандай қалдық қалмауы керек.

1.3 Негізгі құралдарының қозғалысының құжаттарын жүргізу және түгендеу

Негізгі құралдардың есебі кәсіпорынның бухгалтериясында. Олардың
аналитикалық есебі әрбір түгендеме объектісі бойынша жүргізіледі. Түгендеме
(инвентарлық) объектісі деп өзінің құрамына кіретін, яғни өзіне керекті
жабдықтармен, саймандармен сатылып алынған, орнатуды керек етпейтін
жабдықтарды, салынып біткен жеке құрылыстарды (үйлер мен ғимараттарды),
өздерінің құрылымы (конструкциясы) бойынша жекелеген немесе бірімен-бірі
құрылымы бойынша біріктірілген, яғни қосылған, бір зат болып саналып,
белгілі бір қызметті атқаратын бұйымдарды айтады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдардың есебін дұрыс жүргізу үшін және
оларды тиісті түрде спақталуын қамтамасыз ету үшін әрбір негізгі құралдарға
түгендеме нөмірі беріледі. Ол тұрақты түрде белгіленеді.
Негізгі құралдар бұзылуына, басқа ұйымдар мен адамдарға берілуіне,
сатылуына т.б. жағдайларға байланысты есептен шығарылғанда оның нөмірі
ұйымның жаңадан кріске алған негізгі құралдарына берілмейді. Түгендеме
нөмірі негізгі құралға бекітілген жетонға немесе негізгі құралдың өзіне
бояумен жазылады. Түгендеме объектілері (заттарды) реттік сериялық
жүйесімен нөмірлеу ұсынылады. Мүндай жағдайда әрбір жіктеу тобына
жататындығын көрсететіндей етіп тағайыдаған дұрыс. Негізгі құралдарға
бастапқы берілген түгендеме нөмірі оның түгендеме карпточкасында және бір
жерден екінші жерге орын ауысуы үшін толтырылған алғашқы қүжаттарда
көрсетілуі тиіс.
Кәсіпорындарды бухгалтериясында негізгі құралдардың әрбір объек-
тісіне типтік ведомстволық түгендеу карточкасы ашылады. Егер жеке бірінсіз-
бірі қызмет ете алмайтын бірнеше бұйымдар, саймандар, аспаптар, т.б қосылып
бір түгендеме объектіні қүрайтын болса, онда оның түгендеу карточкасына сол
объектінің құрамына кіретін барылқ бұйымдардың тізімі жазылады. Егер
ұйымның бір бөлімшесіне құралдың (инвентардың), аспаптың немесе басқада
негізгі құралдың бір түрінің (аты, техникалық сипаттамасы, бағасы бірдей
болатын) бірнешеуі келіп кіріске алынса, онда олар түгендеу карточкасында
тобы бойынша есептеледі. Бірақ бұл жоғарыда айтылғандарға қарамастан, ол
негізгі құралдардың әрқайсысына бөлек түгендеме нөмірі беріледі. Негізгі
құралдардың барлық түрлерін, сондай-ақ ұйымға үкнтізбелік бір ай ішнде
пайдалануға берілетін біртектес шаруашылқ –өндірістік қызметінің бір түрін
орындауға арналған жеке техникалық сипаттамасы мен бағасы бірдей негізгі
құралдарды есептеуге үлгілі түрі НҚ-6 ведомствоаралық түгендеу карточкасы
қолданылады. Түгендеу карточкалары ұйымның бухгалтериясында тиісті топтары
бойынша тіркеледі.
Негізгі құралдары көп емес шағын ұйымдар бірлестіктер өздерінің
негізгі құралдарын есептеу үшін түгендеу карточкалардың орнына үлгілі түрі
НҚ-11 сады түгендеу санды кітапшасын пайдалана алады. Бұл кітапша негізгі
құралдардың есебін жүргізуге ыңғайлы болып келеді және онда негізгі
құралдар жоғарыда айтылған топтары бойынша бөлек есептеледі.негізгі
құралдарды түгендеу кітапшада есептелген жағдайда түгендеу тізімі
жүргізілмейді.
Кәсіпорындарда түгендеу карточкалар немесе түгендеу кітапшалар
қабылдау-тапсыру, ауыстыру актілері, техникалық паспорттар және басқада
негізгі құралдарды сатып алу , сату, салу, бір жерден екінші жерге
ауыстыру, есептен шығару актілірі, т.б. осылар сияқты негізінде
толтырылады. Түгендеу карточкалар (жеке немесе топтық) әдетте әрбір
түгендеме объектіге бір данадан толтырылып, ұйымның бухгалтериясында
сақталады. Ол картотекада негізгі құралдар халық шаруашылығының саласына
қарай жіктерген тьоптары бойынша орналастырылады. Әрбір топтың ішінде
түгендеу карточкалары негізгі құралдардың тұрған жері, яғни жұмыс орны,
олардың атқаратын қызметіне және түрлеріне қарай (үйлер мен ғимаратттар,
машиналар мен жабдықтар, көліктер, т.б.) орналастырылады. Кәсіпорындар
шығыс етілген және өндіріс орны мен ұйымның ішінде бір жерден екінші жерге
орын ауыстырған негізгі құралдарың түгендеу карточкалары есепті айдың
соңына дейін карточкада бөлек сақталады. Сондай-ақ келешекте пайдалану
сақтаулы тұрған негізгі құралдар мен басы артық тоқтатылып қойған негізгі
құралдардың да түгендеу карточкалары бөлек сақталуы керек.
Түгендеу карточкалар мен кітапшалар аналитикалық есептің негізгі түрі
болып саналады. Оларда негізгі құралдардың аталуы, түгендеу нөмірі,
баланыста көрсетілген бастапқы құны, амортизатциялықаударым мөлшері,
зауттық нөмірі, келіп кіріске алынуына және істен (есептен) шығарлыуына
байланысты толтырылған актілердің уақыты (күні, айы, жылы), т.б. шартты
белгілері мен керекті мәліметтері жазылады. Толтырылған түгендеу
карточкалар үлгілі түрі НҚ-10 санды ведмствоаралық негізгі құралдарды
есептейтін түгендеу карточка тізмдемесіне тіркеліп жазылып отырылады. Бұл
тізімдеме бухгалтерияда бір дана етіп толтырылып, түгендеу карточкалардың
түгел сақталуын бақылау үшін пайдаланылады. Ұйымдар негізгі құралдарды
жіктелуі, яғни аралық шоттары бойынша тізімдемеге тіркейді.
Негізгі құралдардың сақталып және жұмыс істеп тұрған жері бойынша үлгі
түрі НҚ-13 санды тугендеу тізімі жасалады. Түгендеу карточкаларға қарағанда
бұл тізімдеме келіп түсіп, кіріске алынған объектілер бойынша тек қана
қысқаша мәліметтер , ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.