Қысқа мерзімді несие - пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын несиелер
ЖОСПАР
1. Несиелік операциялардың теориялық негіздері 1
1.1 Несиенің мәні, түрлері және оның қажеттілігі 1
1.2 Несиелік операциялардың мәні және оны ұйымдастыру 14
1.3 Шетел тәжірибесіндегі несиелік операциялардың есебі 29
2. Несиелік операциялардың бухгалтерлік есебін ұйымдастыру 34
2.1 “Банк ЦентрКредит” несиелік операцияларының синтетикалық және
аналитикалық есептері 34
2.2 “Банк ЦентрКредит” несиелік операцияларын талдау 42
3. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің несиелік
операцияларынның есебін жетілдіру жолдары 50
3.1 Ипотекалық несиелеу жүйесін талдау 50
3.2 Тұтыну несиелері 55
3.3 Қаржылық лизинг және нақты экономика секторын несиелеу 61
Қорытынды 67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 70
1. Несиелік операциялардың теориялық негіздері
1.1 Несиенің мәні, түрлері және оның қажеттілігі
Несие – нарықтық экономика тірегі ретінде экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілермен қатар,
мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған
негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбіне ақшалай
түрде берілуде. Бірақ бұл жерде ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіріп,
әр түрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бір санайтындарда аз
емес, несие – бұл ақшалай қаражаттың екі жақты қозғалысын, яғни қаражаттың
уақытша берілуін және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, яғни қаржы:
дотация, субвенция, субсидия түрінде берілсе, олар қайтарымсыз сипатқа ие.
Несие – бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) берілетін ссудалық капитал қозғалысы. Несие ақшалай капиталдың
ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете отырып, несие берушілер мен қарыз
алушылар арасындағы несиелік қатынасты бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды
және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттары мен табыстары экономикалық
жүйе төңірегінде жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға
берілетін ссудалық капиталға айналады. Несие мен ссуданың арасында да өзара
айырмашылық бар. Несие – бұл банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық
несиелік қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және
сондай-ақ оларды жұмсалымдарының бір формасын білдіретін кең ұғымды
сипаттайды. Ссуда – бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын
несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.1
Экономикалық категория ретінде, несие – кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды
қайтару, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға беру
негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы. Зерттеу сияқты несие
құрылымы бір-бірімен өзара байланысты элементтерден тұрады. Мұндай
элементтерге ең алдымен несиелік қатынастар субъектілері жатады. Несиелік
мәміле бойынша несиелік қатынастар субъектісіне қарыз беруші және қарыз
алушы жатады.
Қарыз беруші – қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы. Қарыз
беруші – бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер болып табылады.
Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық
субъектілері және халық жатады.
Қарыз алушы – бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік
қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір-бірімен жақын жақын
сөздер болғанымен де, олардың түсініктері әр түрлі.
Несиенің экономикадағы орны мен рөлі, оның атқаратын қызметтерімен
сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде мынадай қызметтерді
атқарады:
-қайта бөлу;
-айналыс шығындарын үнемдеу;
-айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
-капиталдың шоғырлануын жеделдету;
-ғылыми-техникалық прогресті жеделдету.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуы несиенің
экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық субъектілеріндегі ақшалай
қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей
жағдайларда қаржылай ресурстарға деген қажеттілікті туындатады. Міне,
сондықтан да мұндай жағдайларда қарыз алушылардың барлық категориялары
өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін
несиені пайдаланады. Бұл дегеніміз капитал айналымын қамтамасыз етіп қана
қоймай, айналыс шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік жасайды.
Ал келесі қызметі, яғни несиенің айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыруы. Бұл қызметті іске асыру процесінде тек қана тауар
айналысын емес, сондай-ақ нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып,
ақша айналысын да жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі несиелік ақшалар:
чектер, вексельдер, несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асырылады.
Капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты дамуына
жағдай жасау үшін маңызды болып табылады.
Несиенің ғылыми-техникалық прогресті жеделдету қызметі ұйымдардың
кызметін қаржыландырумен сипатталады. Сондықтан да, несиенің көмегінсіз
көптеген ғылыми-зерттеу орталықтарының жұмыс істеуі қиынға түседі. Сондай-
ақ несие өндіріске ғылыми технологияларды жаңалық ретінде енгізу үшін де
аса қажет болып табылады. Себебі, ондай шығындар бастапқыда кәсіпорынның
қаражатымен, оның ішінде ұзақ мерзімді банктің несиелері есебінен
қаржыландырылады.
Несиенің мәнін ашу – бұл несиеліек экономикалық қатынастардың бір
тұтас жүйенің элементі ретінде көрсететін оның мәнді анықтығын білдіретін
анықтығын білдіретін сапаларын тану болып табылады. Сондықтан несиенің мәні
және қажеттілігі туралы жоғарыда айтылғандарға қосымша оның құралы
қозғалысының заңдылықтарын қарастырып көрейік.
Несиенің құрылымы белгілі бір мәнге айналған несиелік
қатынастар танымыньвд сатысы ретінде көрінеді. несиеде тұрақты,
өзгеріссіз калады. Құрылымдық тал тұрғысынан алғанда несие зерттеу
объектісі ретінде, бәрі: бұрьш оның субъектілері болып табылатын
элементтер, тұрады. Несиелік мәміледе қатынас субъектілері беруші жэне
карыз ялушы болады. Кредитор мен қарі алушының қалыптасуы тауар өндірісі
мен тауар айналым негізінде жүреді.
Кредитор ретінде басқа шаруашылық иесіне белгілі бір мерзімге ресурс
беруші тұлға болады. Қағида бойынша кредитор ерікті түрде болады. Қарыз
алушы несиені белгіленген мерзімде қайтармаған жағдайда несиелік келісімнің
еріктілігі бұзылады, қарыз алушылармен анағүрлым қатаң катынастарға әкеп
соғады. Кредиторлардың бар болуының уақыттық шекарасы несиенің мерзімімен
анықталады. Несиенің мерзімі өз кезегінде ұдайы өндіріс процесінің барысына
байланысты.
Қарыз алушы - несиелік қатынастың, несиені алушы және алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы болып келеді. Борышқор және қарыз алушы - бір-
біріне жақын, бірақ Шамасы бірдей түсінік емес. Борыш - міндетті жалпы си-
паттайтын анағұрлым кең түсінік. Несиелік мәмілеге сәйкес борышқор туралы
емес, қарыз алушы туралы айту керек. Тарихи жағынан қосымша ресурстарға
деген қажеттілік танытатын жекелеген тұлғалар болды. Бастапқыда олар өз
еңбектерімен күн көруші ұсақ шаруалар, қолөнершілер болған еді. Өсімқорлық
несиенің бар болуының басқа формасы - ақсүйектердің көбінесе жер иелеріне
ақшалай қарызды беруі. Банктердің құрылуымен қарыз берушілердің шоғырлануы
жүреді.
Кредитор және қарыз алушы несиелік катынас жасай отырып,
өз мақсаттары мен мүдделерінің бірлігін көрсетеді. Несиелік қатынастар
шеңберінде кредитор және қарыз алушының орындары ауысуы мүмкін: кредитор
қарыз алушы, ал қарыз алушы кредиторға айналады.1
Несиенің түрі – бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісі.
Несие экономикалык категория ретінде формаларға ие. Форма әруақытта
кандай да бір объектілерге тән тұрақты, қажетті байланыстардың жиынтығыы
білдіреді. Несиеге қатысты оның формасы бұл несиелік қатынастар
кұрылымының, олардың әр турлі сыртқы және ішкі өзгерістер кезінде
сақталатын негізгі қасиеттерінің көрінісі. Қарызға берілген құнға қатысты
кредитор мен қарыз алушы арасындағы байланыс қалай өзгерсе де, несиенің
формасы оның бүтін ретіндегі мазмұнын білдіреді.1
Экономикалық әдебиетте, әдетте, несиенің негізгі екі формасы
қарастырылады: коммерциялық және банктік. Сонымен қатар көптеген
жарияланымдарда несие формаларына: тұтыну, мемлекеттік, халықаральқ,
үкіметаралық, фирмалық және т.б. жатқызады. Коммерциялык иесие - бұл
жеткізушінің сатып алуға ұсынған тауары немесе көрсетілген қызметі үшін
төле кейінге қалдыруы. Несиенің осы формасының объектісітінде тауарлық
капитал қызмет атқарады. Коммерциялнесиенің ерекшелігі мынада:
қарыз капиталы өнеркәсіп капиталмен біріккен, ал оның мақсаты -
тауарларды өткізу жылдамдату. Әр түрлі тауарларды өндіру және
өткізу бірдей емес кезеңін және көбінесе белгілі бір маусымға
сәйкестенпіруді талап етеді. Қандай да бір тауар өндіруші өз тауаряарын
нарыққа ұсынған кезде осы тауарды кажет етіп құрған басқа тауар
өндірушінің қолма-қол ақшалай қаражаты болмауы мүмкін. Нәтижесінде
тауарларды несиеге сату қажетгілігі туындайды.коммерциялық несиенің
қүрылымы вексель - жазбаша қарыздық міндеттеме болып табылады. Ол оның
иесіне белгілі бір уақыт өткеннен кейін, борышқордан вексельде
көрсетілген ақшалай соманы талап етуге құкық береді. Коммерциялық
несиенің шектелген деңгейі бар. Біріншіден, ол жұмыс істеп тұрған
капиталистердің резервтік капиталдарының мөлшерімен шектелген, яғни
олардың әрқайсысы коммерциялық несиені тек өзіне, сол кезде айналым
үшін қажет емес капиталдың шегінде ғана бере алады. Екіншіден, коммерциялық
несие өзінің бағыты бойынша шектелген: оны өндіріс құралдарын шығаратын
салалар осы құрал-жабдықтарды тұтынатын салаларға береді.
Банктік несие – бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай
түрде берілетін несиені білдіреді.
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай
өзгергенімен де, несиенің түрі сол күйінде сақталады. Коммерциялық банктер
өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді. Олар мынадай белгілеріне
байланысты жіктеледі:
I. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарға берілетін несиелер.
- мақсатты қорларға,
- банктерге;
- қаржы-несие мекемелеріне;
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
- өнеркәсіп салаларына;
- ауыл шаруашылығына;
- саудаға;
- жабдықтау-сату ұйымдарына;
- кооперативтерге;
- жеке кәсіпкерлерге;
3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер:
II.Мерзіміне қарай:
- қысқа мерзімді;
- орта мерзімді;
- ұзақ мерзімді;
I. Тағайындалу және пайдалану сипатына қарай:
- негізгі қорларға жұмсалатын;
- айналым қаражатына жұмсалатын;
IV.Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
1. Қамтамасыз етілген:
- кепілхатпен;
- кепілдемемен;
- кепілдікпен;
2.Сақтандырылған:
3.Қамтамасыз етілмеген:
- сенім несиесі;
V.Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1) Стандартты несие – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ
қайтуында ешқандай күмән жоқ несиелер;
2) Күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген,
мерзімі ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын
несиелер;
3) Үмітсіз несиелер – қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі
өткен несиелер шотына жазылған несиелер;
VI.Берілу шартына қарай:
1.Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
2.Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді кепілге ала отырып,
ұзақ мерзімге берілетін несиені білдіреді.
3.Овердравт несиесі – клиенттің шотына қаражатты шегеру, дебеттік
қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
4.Овернайт несиесі - өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге
берілетін банкаралық несиенің түрі.
5.Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін
қысқа мерзімді несие.
6.Ломбардтық несие – тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып, берілетін несие.
7.Банкаралық несие – банктердің бір-біріне беретін несиесі.
8.Лизингтік несие – құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты
берілетін несие.
9.Рамбурстық несие – шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат пен
дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдаланылатын несие.
10.Сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие.
11.Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен
түсімді алу мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған
несие.
12.Консорциалдық несие – ірі жобаларды несиелеу мақсатында
банктердің өзара қосылып беретін несиелері.1
Кәсіпорындар мен тұрғындардың несиелеу банк қызметінің дәстүрлі
түріне жатады. Сол себептен банкті несиелендіру кәсіпорыны деп атайды. Банк
активінің біршама бөлігі бұрынғы кездегідей несиелік операцияларға
орналастырылған. Қазақстанның екінші деңгейлі орналастырылған қаражаттары
2004 жылы әрбір банктеріне әртүрлі несиеге шамамен 72% болды. Сондықтан
табыстың 85% ұсынылған қарыздарды төлеу түрінен алынған. Банктер бір
мезгілде ресурс алынғандықтан, өздері де қарыз алады. Коммерциялық
банктердің шығындар құрылымы 80% жуық салымдар мен депозиттер бойынша
несиенің пайыз төлеу шығындары құрайды. Қарыз алушыларға ұсынылған банктік
қарыздарды көп түрлі белгілері бойынша жіктеуге болады.
1. Кредиторлар бойынша:
- орталықтандырылған бюджеттік, банктік, банктік емес, қаржылық ұйымдар,
коммерциялық, сыртқы.
2. Қарыз алушылар бойынша:
- қаржылық институттарға, үкіметке, бюджеттен тыс қорларға, банктерге,
банктік емес қаржылық ұйымдарға несиелер:
экономиканың салалары бойынша барлық меншік түрлері ауыл шаруашылығына,
өнеркәсіпке, саудаға;
- жеке кәсіпкерлер (заңды тұлға емес қызметті іске асыру);
3.Банктік несиені қолдану (пайдалану) мерзіміне байланысты мынадай
түрлерін ажыратуға болады:
- қысқа мерзімді;
- ұзақ мерзімді;
4. Қолдану сипаты мен бағыты бойынша: негізгі қорларға несиелер, айналым
капиталына несиелер;
5.Қамтамасыз ету түрлері және қолда болу бойынша:
- қамтамасыз етілген: тұрақсыз, кепілген, тапсырыспен, кепіл затымен;
- сақтандырыдған;
- қамтамасыз етілмеген: сенімді.
6.Ұсынылған валюта бойынша: шетел валютамен, теңгемен.
7.Ұсынылған шарт бойынша: авальді, акцепті, аукционды, валюталық,
ипотекалық несиелер, консорциялды, дебедтті сальдоны жабу несиесі,
лизингті, ломбардты, тұтыну несиесі, маусымдық несие, факторинг.
8.Несиелеудің обьектісі бойынша: менщікті айналым құралдарының
жетіспеушілігін толтыру; материалдық қорлардың жиынтығы; экспортты және
импортты тауарларды әкелу және ішкі экономикалық іс-әрекеттің
шығындары, жеке еңбекпен айналысатын азаматтар тұтынған шикізат,
материалдар, құралдар және басқа да мүліктер, ломбардың кепілдік
–несиелік операциялары.
Коммерциялық банктің жұмысына талдау жүргізу оның ақша қаражатын
мобилизациялау мүмкіндігі тек жартылай ғана қолданылатынын
көрсетеді.Сонымен бірге ресурстарды сату фактісін және несиелеу жүйесіндегі
жалпы сауда акцептін сөзсіз оң құбылыс ретінде сипаттауға болады. Қазіргі
несиелеу жүйесіндегі ерекшеліктер олардың ресурстарға тәуелділігіне ғана
емес, сондай-ақ ҚРҰБ белгіленген пруденциялық нормативтерге байланысты.1
Қазіргі пруденциялық нормативтер тартуға мүмкін қаражаттардың шеткі
көлемін, ең аз резерв мөлшерін, несие беруінің шекті сомасын оның мерзімін,
коммерциялық банк балансының өтімділігіне байланысты несие механизмін
жасауды реттейді. Қазіргі несиелеу жүйесінің маңызды белгісі оның шартты
негізі болып табылады. Несиелеу бойынша сұрақтардың барлығын банк пен қарыз
алушы өзара келісіп шешеді. Шартқа сәйкес әрбір жақ белгілі бір бақылау
жасау үшін белгілі құқықтарға ие болады. Айта кететін жайт, несие шарттары
бұрын жасалған, бірақ олардың экономикалық мәні әлсіз болады. Тек
коммерциялық ынта пайда болған кезде, банк пен кәсіпорын арасындағы шарттың
бұзылуы сезілген кезде ғана несиелік шарт қарыз берушінің де, қарыз
алушының да жауапкершілігін арттыратын күш болып табылады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері екі топқа
бөлінеді:
II. Топқа - жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
- Несиенің мақсаттылығы;
- Несиенің дифференциалдығы;
III. Топқа – несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:
- Несиенің мерзімділігі;
- Несиенің қайтарымдылығы;
- Несиенің төлемділігі;
- Несиенің қамтамасыз етілуі.
Қазіргі несиенің дифференциалдық принципінің мазмұны өзгерген десе
болады. Біріншіден, ол мерзімділік принципімен байланысады, яғни несие
уақытында қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан да
несиелеудің дифференциалануы тек несиелік қабілетті сипаттайтын
қөрсеткіштер негізінде ғана жүзеге асырылады. Екіншіден, бұл принцип
несиелік келісім жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген
сұранысын оқып-үйрену барысында потенциалды қарыз алушылардың несиелік
қабілетін және сұралып отырған несиенің қамтамасыз етілу сипатын және
олардың банк үшін пайдалығын, сондай-ақ қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын
жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені орналастырғанға дейін іске
қосылады. Үшіншіден, несиелік қабілеттілігіне байланысты несиелеудің
дифференциялануы, оның өткен жүйедегі вариантымен салыстырғанда қаталдау
болып табылады.1
Мерзімділік – белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіке сай
қайтарылуға тиістілігімен қортындыланады. Осыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық принципі туындайды.
Несиенің қайтарымдылығы – оның экономикалық категория ретінде басқа да
тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатын
ерекшелігімен сипатталады. Сондықтан да, қайтарымдылық несиенің ажырамас
бөлігі болып табылады. Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне
байланысты несиелеудің бұл принципіне ерекше мән берілген.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы
түрінде беріледі. Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы
деп атайды. Еркін реттелетін нарық тұсында несие үшін сыйақы мөлшермесі
несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады. Қазіргі банктердің
несие үшін сыйақы иөлшерлемесін белгілеуде ескерктін басты факторларына
мыналар жатады:
- орталық банктің коммерциялық банктерге беретін несиелері бойынша -
елгіленетін сыйақысының базалық мөлшерлемесі;
- банкаралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі;
- өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сыйақы -
мөлшері;
- банктің несиелік ресурстарының құрылымы тартылған;
- несиеге деген сұраныс;
- несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк үшін оның
қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі;
- еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы;
Сонымен қатар, пайыз мөлшерлемесіне объективтік және экономикалық, сол
сияқты субъективтік факторлар да әсер етеді.
Банктік тәжірибеде несие бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу
формулалары қолданылады.
Жай сыйақыны есептеу мынадай түрде беріледі:
I = I + p +n
360+100
мұндағы:
i- сыйақы мөлшері;
P-қарыз қалдығы;
n-сыйақы есептелген кезеңдегі күндегі саны;
I- несиенің барлық мерзіміне есептелетін жай сыйақы сомасы.
Несие бойынша есептелетін күрделі сыйақыны есептеу формуласы мынадай:
I = P+[(1+ i )n - 1]
1200
мұндағы:
i- сыйақы мөлшерлемесі;
P- несиенің бастапқы сомасы;
I- несиеің барлық мерзіміне есептелетін сыйақы сомасы;
n- аймен берілген несиенің ұзақтығы;
.
Несиелердің қамтамасыз етілу тәсілдеріне тоқтала кетсек. Кепілге
берілетін несие – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз етілген несие.
Кепілге берілетін активтер қарыз алушының иелігінде қалып, оның
пайдалануында болады. Экономикасы жақсы дамыған елдердегі қарыз алушының
жағдайы жақсы болып келген жағдайларда несие қамтамасыз етілмеуі мүмкін.
Кепіл несиені қамтамасыз етудің ең тұрақты формасы ретінде мынадай
шарттарды сақтайды: кепілдің құнын анықтау барысында несие мөлшері мен
пайыз мөлшерлемесін қоса алғандағы сомасын, сол сияқты кепілді іске асыруда
және оны ақшаға айналдыру үшін уақытты дұрыс анықтау қажет; екіншіден,
кепіл туралы келісім жасаған кезде, барлық заңдылық жақтарын, құқылығын,
міндеттілігін тексере отырып, тұрақты және заңды түрде қорғалуын қамтамасыз
ету қажет; үшіншіден, бүгінгі жағдайға сай, қарыз алушының иелігінде
болатын кепілдің тұрған жерін, жағдайын, құндылығын үнемі бақылап отыру
қажет. Бұл айтылған жағдайлар көбіне бағалы қағаздарға да байланысты болып
келеді.
Кепілхат – қарыз алушы төлеуден бас тартқан жағдайда, үшінші бір
жақтың қарызды өтеймін деген жазбаша міндеттемесін береді. Бұл жағдайда
кепілхаттың заңдылығы туралы несие берушіге қарыз алушыдан төлеуді
кепілдеуге, кепіл берушінің құқығы туралы сұрақтың маңыздылығын ескеру
қажет. Кепілхатты несиенің қамтамасыз ету құралы ретінде пайдалану,
кепілхатты берушінің тұрақтылығын алдын ала бағалап білуді талап етеді.
Кепілхат – күрделі экономикалық құрал ретінде мынадай түрлерге бөлінеді.
Несиелерді қамтамасыз етудің келесі бір жолы – несиелерді сақтандыру. Бұл
енді біздің тәжірибемізде кезінде қолданылғанымен де, оның айналасында
көптеген мәселелер орын алуда.1
1.2 Несиелік операциялардың мәні және оны ұйымдастыру
Кәсіпорындар мен тұрғындарды несиелеу банк қызметінің дәстүрлі түріне
жатады. Сол себептен банкті несиелендіру кәсіпорны деп айтады. Банк
активінің біршама бөлігі бұрынғы кездегідей несиелік операцияларға
орналыстырылған. Қазақстанның екінші деңгейдегі банктерінің орналыстырлған
қаражаттары 2003 жылы әрбір банктеріне әр түрлі несиеге шамамен 72% келді.
Сондықтан табыстың 85%-ы ұсынылған қарыздарды төлеу түрінде алынған.
Банктер бір мезгілде ресурс алғандықтан, өздері де қарыз алады.
Коммерциялық банктердің шығындар құрылымын 80% -ға жуық салымдар мен
депозиттер бойынша несиенің пайыз төлеу шығындары құрайды.2
Қарыз алушыларға ұсынылған банктік қарыздарды көп түрлі белгілері
бойынша жіктеуге болады.
1. Кредиторлар бойынша:
- орталықтандырылған, бюджеттік, банктік, банктік емес қаржылық ұйымдар,
коммерциялық, сыртқы;
2. Қарыз алушылар бойынша:
- қаржылық институттарға, үкіметке (Қаржы министрлігі), бюджеттен тыс
қорларға, банктерге, банктік емес қаржылық ұйымдарға несилер;
- экономиканың салалары бойынша барлық мнешік түрлері, ауыл шаруашылығына,
өнеркәсіпке, саудаға және т.б.
- жеке кәсіпкерлер (заңды тұлға емес қызметті іске асыру);
3. Банктік несиені қолдану (пайдалану) мерзіміне байланысты мынадай
түрлерін ажыратуға болады:
- қысқа мерзімді;
- ұзақ мерзімді.
4. Қолдану сипаты мен бағыты бойынша: негізгі қорларға несиелер, айналым
капиталына несиелер;
5. Қамтамасыз ету түрлері және болу тәртібі бойынша:
- қамтамасыз етілген: тұрақсыз, кепілмен, тапсырыспен, кепіл затымен;
- сақтандырылған;
- қамтамасыз етілмеген: бланкті (сенімді).
6. Ұсынылған валюта бойынша: шетел валютасымен, теңгемен.
7. Ұсынылған шарт бойынша: авальді, акцепті, акцепті-рамбурсты, аукционды,
валюталық, ипотекалық несиелер, консорциалды, дебетті сальдоны жабу
несиесі (овердрафт), лизингті, ломбардты, жеңілдікті, онкольді, тұтыну
несиесі, револьверлі, резервті, маусымдық несие, факторинг, форфейтинг.
8. Несиелеудің объектісі бойынша: меншіктік айналым құралдарының
жетіспеушілігін толықтыру; материалдық қорлардың жиынтығын; экспортты
және импортты тауарларды әкелу және ішкі экономикалық іс-әрекетінің
шығындары, жеке еңбекпен айналысатын азаматтар тұтынған шикізат,
материалдар, құралдар және басқа да мүліктер, ломбардтың кепілді-несиелік
операциялары, театрлардың табыстары мен шығыстарының арасындағы маусымдық
үзілістер; күрделі салымдарды қаржыландыруға; еңбекақы төлеуге;
тиімділігі жоғары және қайтымы тез шараларды несиелеу.1
Қысқа мерзімді несие – пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын несиелер.
Олар тауарлы – материалды құндылықтарға, төлемдердің ағымдағы
қажеттіліктері мен шығындарына беріледі.
Ұзақ мерзімді несиеге мерзімі 1 жылдан асатын несиелер жатады.
Берілген несиелер қаржылық активтерді, айналым құралын, негізгі қорлардың
қалыптасуыүшін қажеттілігіне қызмет көрсетеді.
Қазіргі несиелеу жүйесіндегі ерекшеліктер олардың ресурстарға
тәуелділігіне ғана емес, сондай-ақ ҚРҰБ белгілеген пруденциалдық
нормативтерге байланысты. Қазіргі пруденциалдық нормативтер тартуға мүмкін
қаражаттардың шекті көлемін, ең аз резерв мөлшерін, несие беруінің шекті
сомасын, оны ұсыну мерзімін, коммерциялық банк балансының өтімділігіне
байланысты несие механизмін жасауды реттейді. Қазіргі несиелеу жүйесінің
маңызды белгісі оның шартты негізі болып табылады. Несиелеу бойынша
туындайтын сұрақтардың барлығын банк пен қарыз алушы өзара келісіп шешеді.
Шартқа сәйкес әрбір жақ белгілі бір міндеттемелерді мойнына алады, шарт
жағдайларын сақтауға бақылау жасау үшін белгілі құқықтарға ие болады. Айта
кететін жайт, несие шарттары бұрын да жасалған, бірақ олардың экономикалық
мәні әлсіз болды. Тек коммерциялық ынта пайда болған кезде, банк пен
кәсіпорын арасындағы бұзылуы сезілген кезде ғана несиелік шарт қарыз
берушінің де, қарыз алушының да жауапкершілігін арттыратын күш болып
табылады.
Сонымен қатар банк басшысы “несиелік қоржын” ішінде ақша қаражатын
бөлуді қарастыруы керек, демек бөліп-бөліп төлеу, сауда-өнеркәсіп
компаниялары, жылжымайтын мүліктер сияқты несие түрлеріне бөлу. Ондай
бөлудің негізі ретінде салыстырмалы несие табысы, әр түрлі шектеулері бар
несиелерге сұраныс қарастырылды. Банк қаражаттарын әр түрлі заңдар мен
реттеуші актілерге байланысты.
Қаражаттардың жалпы қоры әдісі бойынша қаражаттарды орналастырудың
үшінші кезеңі – несие портфелін құру. Банк бірінші және екінші реттегі
резервтер мөлшерін белгілегеннен кейін, ол өз клиенттеріне несие ұсына
алады. Бұл банктің табыс әкелетін қызметінің ерекше түрі. Несие банктік
активтердің ең маңызды бөлігі, ал несиелер бойынша табыс банктік пайданың
ең ірі құрушысы. Несиелік операциялар банктің өте тәуекелді қызметі.
Жалпы банктік несиелік операциялар екі үлкен топқа бөлінеді: активті –
банк қарыз беруші ретінде шыққанда; пассивті – төлемділік, мерзімділік және
қайтарымдылық жағдайында банкке клиенттерден және басқа банктерден ақша
қаражатын тарта отырып, банк қарыз алушы ретінде шығады. Несиелік
операцияларды жүзеге асырудың екі негізгі нысаны ажыратылады: несие және
депозит. Тиісінше банктің активті және пассивті несиелік операциялары
несиелік нысан ретінде де, депозиттік нысан ретінде де жүргізіледі.1
Активті несиелік операциялар – біріншіден, клиенттер мен несиелік
операцияларды және банкаралық несиені ұсыну операциясынан; екіншіден –
басқа банктерде орналасқан депозиттерден тұрады. Пассивтің несиелік
операциялары үшінші тұлғаның және жеке тұлғалардың депозиттерінен және
банктің банкаралық несие алу несиелік операцияларынан тұрады. Аталған
сипаттамалардан несиелік және қарыз беру операцияларының, несие мен қарыз
арасындағы ерекшелікті көруге болады. Несие – банктің қаражатын ұйымдастыру
көзі және оларды салудың әр түрлі нысандарын ұсынатын, несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана нысаны. Сонымен бірге, несиелік
қатынастар тек банктік несие шеңберінде ғана ұйымдастырылып қоймайды,
сондай-ақ кәсіпорын кредитор және қарыз алушы болатын коммерциялық несиелеу
ретінде де ұйымдастырылады. Ал олардың арасындағы несиелік қатынас
векселмен рәсімделеді. Бұдан әрі коммерциялық несие, банкке векселді
кепілге қоя отырып, банктік несиеге айналуы мүмкін. Тікелей банктік
несиелеу, яғни кәсіпорынның несиелік қатынасы басында банкпен
арақатынасынан басталады, сонымен бірге жанама банктік несиелеу, яғни
алдымен кәсіпорындар арасында несиелік қатынас пайда болады, нәтижесінде
олар банкке жедел түрде вексель бойынша ақша алу әдісін іздестіру үшін
жүгінеді.1
Сондай-ақ, несиені контекорренттік шот ашу арқылы беруге болады. Бұл
шотта бір жағынан түсімдер, екінші жағынан несие және төлемдер және де
кредиттік пен дебеттік сальдо көрсетіледі. Контокоррент өз кезегінде
клиенттің банктегі несиелік есеп айырысу қызметін жүзеге асыратын шот.
Контокорренттік шот бойынша банк әрбір қарыз алушы үшін контокорренттік
несие көлемін шектейтін лимит белгілейді.
Лимиттер әрбір клиент үшін саралап белгіленеді. Контокорренттік несие
қарыз алушыға контокорренттік шот ашу арқылы клиенттің төлем құжаттарын
төлеу негізінде беріледі. Контокорренттік шотты ашудың негізі клиентпен
контокорренттік несие беру туралы шарт жасасу болып табылады. Несиені беру
кезіндегі өте маңызды, бірақ әрқашанда міндетті емес мәселе – банк беретін
несиені қамтамасыз ету.2
Несиелік мәмілені рәсімдеу қарыз алушының өтініші бойынша жасалады
және оған қарыз алушы мен кредитор арасында несиелік шарт жасасу туралы
қарыз алушының анкетасы қосылады. Несиелік келісімшартта міндетті түрде
келесі жағдайлар анықталуы тиіс:
• несиенің мақсаты;
• берілетін несиенің жалпы сомасы;
• несиесінің валютасы;
• несиені өтеу мерзімі;
• несиені өтеу әдісі;
• қамтамасыз ету;
• сыйақы мөлшерлемесінің көлемі.
Әрбір берілген несие бойынша клиент ұсынған құжат мерзімді
міндеттемелерден басқа несиелік құжаттамаға тігіледі. Күнделікті жауапты
орындаушы карточканы қарап отырып, өтеу мерзімі келген міндеттемелерді
алады. Несиені бөліп өтеу төлемі келген кезде мерзімді міндеттеменің екінші
жағында сәйкес белгі қойылады. Сол жерде қарыз алушы ұсынған кепілдіктер
жазылады. Банктің несие бойынша несиелік құжаттамаға кез келген несиені
ұсынуда талап етілетін негізгі құжаттардың болуы жеткілікті. Негізгі
құжаттар келесілер:
- қарыз алушы қол қойған, несиені пайдалану мақсаты көрсетілген
және баланстық құны белгіленген, несиені қайтаруды қамтамасыз ету үшін
кепіл ретінде ұсынылған мүлік көрсетілген өтініш;
- егер ол заңды тұлға болса, белгіленген тәртіпте куәландырылған құрылтай
құжаттардың көшірмесі;
- қарыз алушы атынан несиелік шартқа қол қоюға өкілетті тұлғаны растайтын
құжат;
- жасалған несиелік шарттың түпнұсқасы;
- клиенттің қаржылық жағдайын растайтын аудиторлық компанияның
қорытындысы;
- егер клиент жеке тұлға болса, оның меншігіндегі активтер туралы,
жалақының мөлшері туралы, негізгі кәсібі туралы анықтама;
- несиенің пайдаланылу мақсатын растайтын құжат (4-қосымша);
- заңды тұлғаның бизнес-жоспары;
- несие беру кезінде бюджеттік және бюджеттік емес қорларға салық және
аударымдар бойынша қарыздардың жоқтығын растайтын салық органының
анықтамасы;
- басқа банктерде ашқан банктік шот туралы мәліметтер.
Егер ұсынылған несие жылжымайтын мүлік түрінде кепілмен қамтамасыз
етілсе, онда несиелік құжаттама бойынша қосымша құжаттарға келесілер
кіреді:
- мемлекеттік тіркеуден өткен ипотека және кепіл шартының түп-нұсқасы;
- кепілге қойылған мүліктің нарықтық құнын бекітетін және
дәлелдейтінбағалау құжаты;
- егер несие осы мүлікті алу үшін берілсе, онда кепіл мүлкінің сатып алу
бағасын бекітетін құжат.
Несиелік құжаттамаға жылжымалы мүлік кепілінің нысанында қарыз
алушының міндеттемелерін орындауын қамтамасыз ету жағдайына ұсынылғаннан
басқа, кепіл шарты, кепіл заты туралы ақпарат және олардың құнын анықтау
әдісі ұсынылады.1
Егер қарыз алушы несиені құрылыс саласында қолданатын болса, онда
құжаттамаға жоспарланған жұмыс бойынша жобаланған сметалық құжат және
тексеру есептері немесе жұмыстың орындалуын бекітетін қарыз алушының
қабылдау-өткізу актісі қосылады.
Несие бойынша міндеттемелерді орындау кепілмен немесе кепілгерлікпен
қамтамасыз етілсе, несиелік құжаттамаға мынадай қосымша құжаттар тігіледі:
- кепіл және кепілгерлік шарты;
- кепіл берушінің немесе кепілгердің қаржылық жағдайын растайтын
аудиторлық ұйымның қорытындысы;
- кепіл беруші атынан кепілдік шартқа немесе кепілгер атынан кепілдеме
шартына қол қоюға құзыреті бар тұлғалар өкілеттігін дәлелдейтін
құжаттар;
- несие беру алдындағы соңғы есепті кезеңнің қаржылық есебі.
Несиені пайдалану мерзімі аяқталғаннан кейін қарыз сомасы қарыз
алушының есеп айырысу шотынан сызылады. Несие мемориалды ордер ретінде
қолданылатын мерзімді міндеттемелер негізінде өтеледі. Төлеушінің қаражаты
болмаған кезде қарыз сомасы мерзімі өткен несие шотына жатқызылады. Кей
жағдайларда несиені өтеу фактісі келгенге дейін мерзімі ұзартылады.
Несиелер мыналар есебінен беріледі:
- жеке және заңды тұлғалардың депозиттік және басқа шоттарында тартылған
қаражаттары және меншікті қаражаттары қосылатын банктің меншікті әлуеті;
- шетелдік несиелік желілірден, банкаралық несиелік нарықта алынатын
несиелік қарыз ресурстары.
Несие мынадай несиеқабілеттіліктің негізгі критерийлеріне сай келетін
қарыз алушыларға ұсынылады:
- жоғары пайда нормасында қаржылығы тұрақты, барлық қаражаттың 30%
көлемінде меншікті капиталмен қамтамасыз етілген, айналымдағы дебиторлық
қарызы қысқа мерзімді;
- қарыз алушының беделі;
- шығарылатын өнімнің бағасы, өткізілуіне келіп жататын ұсыныстар,
ұсынылатын қызмет сипаты;
- экономикалық конъюнктурасы (бизнестің даму перспективасы, капитал салу
көздерінің, бизнес жоспарының болуы).1
Несие беру туралы несиелік комитеттің шешімі негізінде несие бөлімі
заң бөлімімен бірігіп несиелік келісім мен кепіл келісімін дайындайды.
Несиелік бөлім қажетті қолдарды жинап, оны мөрімен куәландырады.
Несиелік келісім, кепіл келісімі және басқа да құжаттар толығымен
рәсімделіп, мемлекеттік органдарға сәйкес кепілді тізімге алу үшін немесе
ҚРҰБ талаптарына сай рәсімделген кепілдеме хаттарын алуға немесе несиені
қайтаруды қамтамасыз ету бойынша басқа құжаттарды рәсімдеу үшін заң
бөліміне беріледі. Несиелік комитеттің шешіміне негізделген несиенің
қайтарымдылығын қамтамасыз ету құжаты бойынша несие бөлімі бухгалтерияға
несиені аудару туралы өкім береді. Яғни оған Банк басқармасы төрағасының
және несие бөлімі басшысының қолы қойылуы керек. Заңды тұлғалар үшін
мерзімдік міндеттемелер рәсімделуі талап етіледі. Бухгалтерия несиені
жоғарыда көрсетілген үкім негізінде аударады және мерзімді міндеттемелердің
бизнес жоспары мен келісімге келген тапсырма сай екенін тексеру үшін несие
бөлімінің қолымен куәландырылағн қарыз алушының қолындағы төлем тапсырмасы
керек.
Клиенттердің несиелік шотын ашу және жабу ішкі бухгалтерияның бұйрығы
бойынша жүзеге асырылады. Несие толық сомада немесе бөлшектеп беріледі:
- несиелік немесе арнайы несиелік шоттан бенефициар төлем құжаттарын
төлеу;
- бенефициар төлем құжаттары бенефициар мекен-жайына төленеді (төлем тек
бағалы заттарды тиеуге болады деген шартқа сәйкес құжатты банкке
көрсеткеннен кейін орындалады);
- аккредитив қою жағдайында несиелік шоттан аккредитив шотына қаражатты
аудару;
- қарыз алушының есеп айырысу шотына несие сомасын аудару;
- қарыз алушыға қолма-қол ақша беру;
- қарыз алушының жазбаша көрсетілген шотына несие сомасын аудару;
- басқа да жолдармен.
Қызмет көрсетіп отырған банк клиенттерге несие берген кезде мынадай
корреспонденттік шоттар құрылады:
Дт 1411, 1417 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
қарыздар
Кт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары
Мерзімді міндеттемелер бір мерзімде баланстан тыс шотқа келіп түседі –
Әр түрлі құндылықтар және құжаттар (7339). Басқа банк қызмет көрсететін
клиенттерге несие беру кезінде мынадай бухгалтерлік жазу жасалады:
Дт 1411 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар
1417 Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді қарыздар
Кт 1050 Банктің корреспонденттік есеп шоттары.
Клиенттерге шетел валютасымен несие берген кезде келесідей жазу
жасалады:
Дт 1411, 1417 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
қарыздар
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
Сонымен бір уақытта теңгемен:
Дт 1859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
ұзақ позициясының)
2859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
қысқа позициясының)
Кт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары
1050 Банктің корреспонденттік есеп шоттары
Несиені қайтару кезінде өткізбелер керісінше жасалады. Теңгелей берген
несиені қайтарған кезде:
Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары
1050 Банктің корреспонденттік есеп шоттары
Кт 1411 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар
1417 Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді қарыздар
Шетел валютасында берілген несиені қайтарғанда:
Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары
1050 Банктің корреспонденттік есеп шоттары
Кт 2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
Бір уақытта теңгемен берілген:
Дт 1859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
ұзақ позициясының)
2859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
қысқа позициясының)
Кт 1411 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар
1417 Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді қарыздар
Клиент қарыздың негізгі сомасын қайтармаған кезде, ол кешіктірілген
қарыз деп есептеледі:
Дт 1424 Банк қарыздары бойынша клиенттердің мерзімі өткен берешегі
Кт 1411 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар
1417 Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді қарыздар
Болашақта клиент кешіктірілген қарыздарын төлеген кезде:
Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары
1050 Банктің корреспонденттік есеп шоттары
Кт 1424 Банк қарыздары бойынша клиенттердің мерзімі өткен берешегі.
Несиелеу принципінің бірі – төлемділігі болып табылады, яғни клиент
несиені пайдаланғаны үшін белгіленген пайызын төлеуі керек. Осы үлгіде
несие ұсына отырып банктер делдалдық қызметі үшін өтемақы алады, себебі
олар несие бойынша төлемдер төленбеуінің тәуекелін өздеріне алады, өйткені
банктің салымшылар алдындағы өзінің міндеттемелерін орындамауы тәуекелді
жоғарылатады. Банк қызметінің негізгі түрі сырттан қаражат тарту және
басқаларға несие беру болып табылады. Бұл қызметтің өзін-өзі ақтау себебі
сырттан тартылған қаражаттың пайыздық мөлшерлемесі банк өзі берген несиеге
қарағанда едәуір төмен.
Банктің пайыздың деңгейі мынадай бірқатар факторларға байланысты:
- несиелік қаражатқа деген сұраныс пен ұсыныстың қатынасы. Қандай да
болмасын нарықта сұраныс несиелік қаражат ұсынысынан жоғары болады және
керісінше;
- Ұлттық Банк саясатының реттеу бағыты. Бізде ҰБ екінші деңгейдегі
банктердің пайыздық саясатын анықтауға араласпайды, банктің несие үшін
пайыздық мөлшерлемені төмендету немесе жоғарылату, ынталандыру, міндетті
резерв нормасын, қайта қаржыландыру мөлшерлемесін икемдеу жолдарымен
анықтайды;
- берілген несиенің көлемі және мерзімі (несиенің көлемі жоғары және несие
ұзақ болса, онда пайыздық мөлшерлеме де жоғары болады);
- несиелік капиталдың өзіндік құны (яғни тартылған қаражат банкке
қаншалықты қымбатқа түседі);
- қарыз алушының несиеқабілеттілігі. Банк қарыз алушының қаржылық қатынасы
тұрақты, сенімді болса пайыздық мөлшерлемені төмен белгілейді және
керісінше, егер қарыз алушы сенімсіздеу болса банк жоғары пайыздық
мөлшерлеме белгілейді;
- қамтамасыз ету сипаттамасы (кепілдік сенімділігі, кепілге қойылған
мүліктің өтімділік дәрежесі);
- несиенің мақсаты.
Банктік несиенің пайыздық мөлшерлемесі деңгейіне әсер ететін тағы да
бір қажетті фактор – сол банктің қаржылық жағдайы. Меншік капиталы
жеткілікті мөлшерде қалыптаспаған банктің табыстық деңгейі жоғары емес және
күтілмеген жағдайлар кезінде резервтің сенімділігі немесе шындылығы
агрессивті пайыздық саясат ұстанғаннан басқа әрекет ете алмайды. Банктер
бұл позициялар бойынша тиісті деңгейде болса, онда либералды пайыздық
саясатты ұстануларына жол береді. Банктің пайыздық деңгейіне инфляция
жағдайы үлкен әсер етеді. Банктік несиенің пайыздық мөлшерлемесі де
инфляцияның өсуіне сәйкес өседі. Бұған мысал ретінде мына фактіні айтуға
болады: 1993-94 жылдары инфляцияның өсу қарқыны өте жоғары болғандықтан,
республикамыздың коммерциялық банктері несиені 360 жылдық пайызбен берген.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды алуға болады: банктік несие
пайызының жоғары шегін нарықтық жағдай анықтайды, ал төменгі шегі несиелік
ұйымының өзінің қызмет жағдайына тәуелді.
Несиені беру кезінде тұрақты немесе қалқымалы пайыз бекітілуі мүмкін.
Тұрақты пайыз несие шартының әрекет ету уақытында өзгермейді. Қалқымалы
пайыз банктің қалауы бойынша несиелік шарт әрекет ету уақытында өзгеруі
мүмкін. Банктегі бухгалтерлік есеп шот бойынша пайызды аудару және олардың
көрсетілу тәртібі ҚРҰБ бекіткен банктік мекемелерде бухгалтерлік есеп шот
бойынша пайызды аудару және олардың көрсетілуі туралы ережесіне сәйкес
жүргізіледі. Бұл ережеге сәйкес аналитикалық есеп шот бойынша пайызды
аудару үшін, банктерде әр есеп шот үлесіне: объектілер, несиені пайдалану
мерзімі және пайыздық мөлшерлеме бойынша дербес шот ашылады.1
Несиелік келісімшартта қарастырылған мерзімде және мөлшерде пайыздар
аударылады, бұндай жағдайда пайыздарды аванспен аударуға және төлеуге жол
берілмейді. Шотты жапқан кезде дербес шотты бір банктен басқа банкке
бергенде, пайыздар шоттың дәл жабылған күніне аударылады. Шот жабылғаннан
кейін, одан алынатын қалған соманың пайыздық қойылымынан шоттың иесіне
тиімді етіп және банк өзіне тиімді етіп одан пайыздық мөлшерлемесін алады.
Алынған пайыздық мөлшерлеме банктің сол мезгілдегі пайдасы деп саналады.
Несиелер бойынша пайызды төлеу және аудару үшін келесідей бухгалтерлік
өткізбелер жасалады:
Егер несие теңге түрінде берілсе, пайыздық аударымдар бойынша:
Дт 1740 Клиенттерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша
есептелген кірістер
Кт 4411, 4417 Клиенттерге берілген қысқа, ұзақ мерзімді қарыздар бойынша
сыйақы алуға байланысты кірістер.
Егер несие шетел валютасымен берілген жағдайда, пайыздық аудару бойынша:
Дт 1740 Клиенттерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша
есептелген кірістер
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы
Бір уақытта теңге түрінде:
Дт 1859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
қысқа позициясының)
2859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
ұзақ позициясының)
Кт 4411, 4417 Клиенттерге берілген қысқа, ұзақ мерзімді қарыздар
бойынша сыйақы алуға байланысты кірістер.
Есептелінген пайызды төлеу кезінде:
Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары
1050 Банктердің корреспонденттік есепшоттары
Кт 4411, 4417 Клиенттерге берілген қысқа, ұзақ мерзімді қарыздар
бойынша сыйақы алуға байланысты кірістер.
Егер келісімшартта сәйкес пайызды ай сайын төлесе, онда банк шетел
валютасымен берілген несие бойынша пайызды алған кезде:
Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары
1050 Банктердің корреспонденттік есепшоттары
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы
Бір уақытта теңгемен берілсе былай жазылады:
Дт 1859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
қысқа позициясының)
2859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
ұзақ позициясының)
Кт 4411, 4417 Клиенттерге берілген қысқа, ұзақ мерзімді қарыздар
бойынша сыйақы алуға байланысты кірістер.
Кешіктірілген пайыз сомасына:
Дт 1741 Клиенттерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша
мерзімі өткен сыйақы
Кт 1740 Клиенттерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша
есептелген кірістер.
Клиенттердің кешіктірілген қарыздары бойынша аудару кезінде:
Дт 1741 Клиенттерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша
мерзімі өткен сыйақы
Кт 4424 Банктің қарыздары бойынша клиенттердің мерзімі өткен
берешегіне сыйақы алумен байланысты кірістер.1
1.3 Шетел тәжірибесіндегі несиелік операциялардың есебі
Клиенттердің мерзімді ссудалық берешегінің есебі ссудалық берешек
есебі бойынша 4 бөлімнің активті шоттарында жүргізіледі. Аналитикалық есеп
қарыз алушы кескінінде жүргізіледі. Төменде көрсетілген тәртіп овердрафт
түріндегі несиеге таратылмайды. Басқа қаладағы шаруа есептік емес кәсіпорын
немесе өндірістік бірліктері бар кәсіпорындар мен ұйымдар, тұрғылықты
жерлері бойынша есептік субшоттар аша алады.
Несие алу үшін қарыз алушылар банкке келесі құжаттарды өткізеді:
- жарғы және құрылтай келісім-шарты;
- бухгалтерлік және статистикалық есеп беру;
- бизнес-жоспар, техникалық экономикалық негіздеме және оны растайтын
құжаттар;
- кәсіпорынның тіркелу куәлігі;
- несиелік өтініш;
- банк көзқарасы бойынша басқа да құжаттар.
Несие беру туралы оң шешім қабылданғанда ұсынылады:
- №875 формасы бойынша несиені беруге өтініш;
- салық инспекциясынан және зейнетақы қорынан анықтама қағаз.
Банк жетекші мен бас бухгалтер және қарыз алушының жетекшісі мен бас
бухгалтері қол қоятын несиелік келісім-шарт жасалынады. Қарыз алушы ұсынған
барлық құжаттар, оның ішінде банк талабына жауаптар және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Несиелік операциялардың теориялық негіздері 1
1.1 Несиенің мәні, түрлері және оның қажеттілігі 1
1.2 Несиелік операциялардың мәні және оны ұйымдастыру 14
1.3 Шетел тәжірибесіндегі несиелік операциялардың есебі 29
2. Несиелік операциялардың бухгалтерлік есебін ұйымдастыру 34
2.1 “Банк ЦентрКредит” несиелік операцияларының синтетикалық және
аналитикалық есептері 34
2.2 “Банк ЦентрКредит” несиелік операцияларын талдау 42
3. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің несиелік
операцияларынның есебін жетілдіру жолдары 50
3.1 Ипотекалық несиелеу жүйесін талдау 50
3.2 Тұтыну несиелері 55
3.3 Қаржылық лизинг және нақты экономика секторын несиелеу 61
Қорытынды 67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 70
1. Несиелік операциялардың теориялық негіздері
1.1 Несиенің мәні, түрлері және оның қажеттілігі
Несие – нарықтық экономика тірегі ретінде экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілермен қатар,
мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған
негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбіне ақшалай
түрде берілуде. Бірақ бұл жерде ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіріп,
әр түрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бір санайтындарда аз
емес, несие – бұл ақшалай қаражаттың екі жақты қозғалысын, яғни қаражаттың
уақытша берілуін және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, яғни қаржы:
дотация, субвенция, субсидия түрінде берілсе, олар қайтарымсыз сипатқа ие.
Несие – бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) берілетін ссудалық капитал қозғалысы. Несие ақшалай капиталдың
ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете отырып, несие берушілер мен қарыз
алушылар арасындағы несиелік қатынасты бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды
және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттары мен табыстары экономикалық
жүйе төңірегінде жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға
берілетін ссудалық капиталға айналады. Несие мен ссуданың арасында да өзара
айырмашылық бар. Несие – бұл банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық
несиелік қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және
сондай-ақ оларды жұмсалымдарының бір формасын білдіретін кең ұғымды
сипаттайды. Ссуда – бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын
несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.1
Экономикалық категория ретінде, несие – кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды
қайтару, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға беру
негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы. Зерттеу сияқты несие
құрылымы бір-бірімен өзара байланысты элементтерден тұрады. Мұндай
элементтерге ең алдымен несиелік қатынастар субъектілері жатады. Несиелік
мәміле бойынша несиелік қатынастар субъектісіне қарыз беруші және қарыз
алушы жатады.
Қарыз беруші – қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы. Қарыз
беруші – бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер болып табылады.
Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық
субъектілері және халық жатады.
Қарыз алушы – бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік
қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір-бірімен жақын жақын
сөздер болғанымен де, олардың түсініктері әр түрлі.
Несиенің экономикадағы орны мен рөлі, оның атқаратын қызметтерімен
сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде мынадай қызметтерді
атқарады:
-қайта бөлу;
-айналыс шығындарын үнемдеу;
-айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
-капиталдың шоғырлануын жеделдету;
-ғылыми-техникалық прогресті жеделдету.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуы несиенің
экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық субъектілеріндегі ақшалай
қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей
жағдайларда қаржылай ресурстарға деген қажеттілікті туындатады. Міне,
сондықтан да мұндай жағдайларда қарыз алушылардың барлық категориялары
өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін
несиені пайдаланады. Бұл дегеніміз капитал айналымын қамтамасыз етіп қана
қоймай, айналыс шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік жасайды.
Ал келесі қызметі, яғни несиенің айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыруы. Бұл қызметті іске асыру процесінде тек қана тауар
айналысын емес, сондай-ақ нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып,
ақша айналысын да жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі несиелік ақшалар:
чектер, вексельдер, несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асырылады.
Капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты дамуына
жағдай жасау үшін маңызды болып табылады.
Несиенің ғылыми-техникалық прогресті жеделдету қызметі ұйымдардың
кызметін қаржыландырумен сипатталады. Сондықтан да, несиенің көмегінсіз
көптеген ғылыми-зерттеу орталықтарының жұмыс істеуі қиынға түседі. Сондай-
ақ несие өндіріске ғылыми технологияларды жаңалық ретінде енгізу үшін де
аса қажет болып табылады. Себебі, ондай шығындар бастапқыда кәсіпорынның
қаражатымен, оның ішінде ұзақ мерзімді банктің несиелері есебінен
қаржыландырылады.
Несиенің мәнін ашу – бұл несиеліек экономикалық қатынастардың бір
тұтас жүйенің элементі ретінде көрсететін оның мәнді анықтығын білдіретін
анықтығын білдіретін сапаларын тану болып табылады. Сондықтан несиенің мәні
және қажеттілігі туралы жоғарыда айтылғандарға қосымша оның құралы
қозғалысының заңдылықтарын қарастырып көрейік.
Несиенің құрылымы белгілі бір мәнге айналған несиелік
қатынастар танымыньвд сатысы ретінде көрінеді. несиеде тұрақты,
өзгеріссіз калады. Құрылымдық тал тұрғысынан алғанда несие зерттеу
объектісі ретінде, бәрі: бұрьш оның субъектілері болып табылатын
элементтер, тұрады. Несиелік мәміледе қатынас субъектілері беруші жэне
карыз ялушы болады. Кредитор мен қарі алушының қалыптасуы тауар өндірісі
мен тауар айналым негізінде жүреді.
Кредитор ретінде басқа шаруашылық иесіне белгілі бір мерзімге ресурс
беруші тұлға болады. Қағида бойынша кредитор ерікті түрде болады. Қарыз
алушы несиені белгіленген мерзімде қайтармаған жағдайда несиелік келісімнің
еріктілігі бұзылады, қарыз алушылармен анағүрлым қатаң катынастарға әкеп
соғады. Кредиторлардың бар болуының уақыттық шекарасы несиенің мерзімімен
анықталады. Несиенің мерзімі өз кезегінде ұдайы өндіріс процесінің барысына
байланысты.
Қарыз алушы - несиелік қатынастың, несиені алушы және алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы болып келеді. Борышқор және қарыз алушы - бір-
біріне жақын, бірақ Шамасы бірдей түсінік емес. Борыш - міндетті жалпы си-
паттайтын анағұрлым кең түсінік. Несиелік мәмілеге сәйкес борышқор туралы
емес, қарыз алушы туралы айту керек. Тарихи жағынан қосымша ресурстарға
деген қажеттілік танытатын жекелеген тұлғалар болды. Бастапқыда олар өз
еңбектерімен күн көруші ұсақ шаруалар, қолөнершілер болған еді. Өсімқорлық
несиенің бар болуының басқа формасы - ақсүйектердің көбінесе жер иелеріне
ақшалай қарызды беруі. Банктердің құрылуымен қарыз берушілердің шоғырлануы
жүреді.
Кредитор және қарыз алушы несиелік катынас жасай отырып,
өз мақсаттары мен мүдделерінің бірлігін көрсетеді. Несиелік қатынастар
шеңберінде кредитор және қарыз алушының орындары ауысуы мүмкін: кредитор
қарыз алушы, ал қарыз алушы кредиторға айналады.1
Несиенің түрі – бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісі.
Несие экономикалык категория ретінде формаларға ие. Форма әруақытта
кандай да бір объектілерге тән тұрақты, қажетті байланыстардың жиынтығыы
білдіреді. Несиеге қатысты оның формасы бұл несиелік қатынастар
кұрылымының, олардың әр турлі сыртқы және ішкі өзгерістер кезінде
сақталатын негізгі қасиеттерінің көрінісі. Қарызға берілген құнға қатысты
кредитор мен қарыз алушы арасындағы байланыс қалай өзгерсе де, несиенің
формасы оның бүтін ретіндегі мазмұнын білдіреді.1
Экономикалық әдебиетте, әдетте, несиенің негізгі екі формасы
қарастырылады: коммерциялық және банктік. Сонымен қатар көптеген
жарияланымдарда несие формаларына: тұтыну, мемлекеттік, халықаральқ,
үкіметаралық, фирмалық және т.б. жатқызады. Коммерциялык иесие - бұл
жеткізушінің сатып алуға ұсынған тауары немесе көрсетілген қызметі үшін
төле кейінге қалдыруы. Несиенің осы формасының объектісітінде тауарлық
капитал қызмет атқарады. Коммерциялнесиенің ерекшелігі мынада:
қарыз капиталы өнеркәсіп капиталмен біріккен, ал оның мақсаты -
тауарларды өткізу жылдамдату. Әр түрлі тауарларды өндіру және
өткізу бірдей емес кезеңін және көбінесе белгілі бір маусымға
сәйкестенпіруді талап етеді. Қандай да бір тауар өндіруші өз тауаряарын
нарыққа ұсынған кезде осы тауарды кажет етіп құрған басқа тауар
өндірушінің қолма-қол ақшалай қаражаты болмауы мүмкін. Нәтижесінде
тауарларды несиеге сату қажетгілігі туындайды.коммерциялық несиенің
қүрылымы вексель - жазбаша қарыздық міндеттеме болып табылады. Ол оның
иесіне белгілі бір уақыт өткеннен кейін, борышқордан вексельде
көрсетілген ақшалай соманы талап етуге құкық береді. Коммерциялық
несиенің шектелген деңгейі бар. Біріншіден, ол жұмыс істеп тұрған
капиталистердің резервтік капиталдарының мөлшерімен шектелген, яғни
олардың әрқайсысы коммерциялық несиені тек өзіне, сол кезде айналым
үшін қажет емес капиталдың шегінде ғана бере алады. Екіншіден, коммерциялық
несие өзінің бағыты бойынша шектелген: оны өндіріс құралдарын шығаратын
салалар осы құрал-жабдықтарды тұтынатын салаларға береді.
Банктік несие – бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай
түрде берілетін несиені білдіреді.
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай
өзгергенімен де, несиенің түрі сол күйінде сақталады. Коммерциялық банктер
өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді. Олар мынадай белгілеріне
байланысты жіктеледі:
I. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарға берілетін несиелер.
- мақсатты қорларға,
- банктерге;
- қаржы-несие мекемелеріне;
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
- өнеркәсіп салаларына;
- ауыл шаруашылығына;
- саудаға;
- жабдықтау-сату ұйымдарына;
- кооперативтерге;
- жеке кәсіпкерлерге;
3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер:
II.Мерзіміне қарай:
- қысқа мерзімді;
- орта мерзімді;
- ұзақ мерзімді;
I. Тағайындалу және пайдалану сипатына қарай:
- негізгі қорларға жұмсалатын;
- айналым қаражатына жұмсалатын;
IV.Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
1. Қамтамасыз етілген:
- кепілхатпен;
- кепілдемемен;
- кепілдікпен;
2.Сақтандырылған:
3.Қамтамасыз етілмеген:
- сенім несиесі;
V.Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1) Стандартты несие – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ
қайтуында ешқандай күмән жоқ несиелер;
2) Күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген,
мерзімі ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын
несиелер;
3) Үмітсіз несиелер – қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі
өткен несиелер шотына жазылған несиелер;
VI.Берілу шартына қарай:
1.Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
2.Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді кепілге ала отырып,
ұзақ мерзімге берілетін несиені білдіреді.
3.Овердравт несиесі – клиенттің шотына қаражатты шегеру, дебеттік
қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
4.Овернайт несиесі - өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге
берілетін банкаралық несиенің түрі.
5.Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін
қысқа мерзімді несие.
6.Ломбардтық несие – тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып, берілетін несие.
7.Банкаралық несие – банктердің бір-біріне беретін несиесі.
8.Лизингтік несие – құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты
берілетін несие.
9.Рамбурстық несие – шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат пен
дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдаланылатын несие.
10.Сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие.
11.Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен
түсімді алу мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған
несие.
12.Консорциалдық несие – ірі жобаларды несиелеу мақсатында
банктердің өзара қосылып беретін несиелері.1
Кәсіпорындар мен тұрғындардың несиелеу банк қызметінің дәстүрлі
түріне жатады. Сол себептен банкті несиелендіру кәсіпорыны деп атайды. Банк
активінің біршама бөлігі бұрынғы кездегідей несиелік операцияларға
орналастырылған. Қазақстанның екінші деңгейлі орналастырылған қаражаттары
2004 жылы әрбір банктеріне әртүрлі несиеге шамамен 72% болды. Сондықтан
табыстың 85% ұсынылған қарыздарды төлеу түрінен алынған. Банктер бір
мезгілде ресурс алынғандықтан, өздері де қарыз алады. Коммерциялық
банктердің шығындар құрылымы 80% жуық салымдар мен депозиттер бойынша
несиенің пайыз төлеу шығындары құрайды. Қарыз алушыларға ұсынылған банктік
қарыздарды көп түрлі белгілері бойынша жіктеуге болады.
1. Кредиторлар бойынша:
- орталықтандырылған бюджеттік, банктік, банктік емес, қаржылық ұйымдар,
коммерциялық, сыртқы.
2. Қарыз алушылар бойынша:
- қаржылық институттарға, үкіметке, бюджеттен тыс қорларға, банктерге,
банктік емес қаржылық ұйымдарға несиелер:
экономиканың салалары бойынша барлық меншік түрлері ауыл шаруашылығына,
өнеркәсіпке, саудаға;
- жеке кәсіпкерлер (заңды тұлға емес қызметті іске асыру);
3.Банктік несиені қолдану (пайдалану) мерзіміне байланысты мынадай
түрлерін ажыратуға болады:
- қысқа мерзімді;
- ұзақ мерзімді;
4. Қолдану сипаты мен бағыты бойынша: негізгі қорларға несиелер, айналым
капиталына несиелер;
5.Қамтамасыз ету түрлері және қолда болу бойынша:
- қамтамасыз етілген: тұрақсыз, кепілген, тапсырыспен, кепіл затымен;
- сақтандырыдған;
- қамтамасыз етілмеген: сенімді.
6.Ұсынылған валюта бойынша: шетел валютамен, теңгемен.
7.Ұсынылған шарт бойынша: авальді, акцепті, аукционды, валюталық,
ипотекалық несиелер, консорциялды, дебедтті сальдоны жабу несиесі,
лизингті, ломбардты, тұтыну несиесі, маусымдық несие, факторинг.
8.Несиелеудің обьектісі бойынша: менщікті айналым құралдарының
жетіспеушілігін толтыру; материалдық қорлардың жиынтығы; экспортты және
импортты тауарларды әкелу және ішкі экономикалық іс-әрекеттің
шығындары, жеке еңбекпен айналысатын азаматтар тұтынған шикізат,
материалдар, құралдар және басқа да мүліктер, ломбардың кепілдік
–несиелік операциялары.
Коммерциялық банктің жұмысына талдау жүргізу оның ақша қаражатын
мобилизациялау мүмкіндігі тек жартылай ғана қолданылатынын
көрсетеді.Сонымен бірге ресурстарды сату фактісін және несиелеу жүйесіндегі
жалпы сауда акцептін сөзсіз оң құбылыс ретінде сипаттауға болады. Қазіргі
несиелеу жүйесіндегі ерекшеліктер олардың ресурстарға тәуелділігіне ғана
емес, сондай-ақ ҚРҰБ белгіленген пруденциялық нормативтерге байланысты.1
Қазіргі пруденциялық нормативтер тартуға мүмкін қаражаттардың шеткі
көлемін, ең аз резерв мөлшерін, несие беруінің шекті сомасын оның мерзімін,
коммерциялық банк балансының өтімділігіне байланысты несие механизмін
жасауды реттейді. Қазіргі несиелеу жүйесінің маңызды белгісі оның шартты
негізі болып табылады. Несиелеу бойынша сұрақтардың барлығын банк пен қарыз
алушы өзара келісіп шешеді. Шартқа сәйкес әрбір жақ белгілі бір бақылау
жасау үшін белгілі құқықтарға ие болады. Айта кететін жайт, несие шарттары
бұрын жасалған, бірақ олардың экономикалық мәні әлсіз болады. Тек
коммерциялық ынта пайда болған кезде, банк пен кәсіпорын арасындағы шарттың
бұзылуы сезілген кезде ғана несиелік шарт қарыз берушінің де, қарыз
алушының да жауапкершілігін арттыратын күш болып табылады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері екі топқа
бөлінеді:
II. Топқа - жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
- Несиенің мақсаттылығы;
- Несиенің дифференциалдығы;
III. Топқа – несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:
- Несиенің мерзімділігі;
- Несиенің қайтарымдылығы;
- Несиенің төлемділігі;
- Несиенің қамтамасыз етілуі.
Қазіргі несиенің дифференциалдық принципінің мазмұны өзгерген десе
болады. Біріншіден, ол мерзімділік принципімен байланысады, яғни несие
уақытында қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан да
несиелеудің дифференциалануы тек несиелік қабілетті сипаттайтын
қөрсеткіштер негізінде ғана жүзеге асырылады. Екіншіден, бұл принцип
несиелік келісім жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген
сұранысын оқып-үйрену барысында потенциалды қарыз алушылардың несиелік
қабілетін және сұралып отырған несиенің қамтамасыз етілу сипатын және
олардың банк үшін пайдалығын, сондай-ақ қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын
жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені орналастырғанға дейін іске
қосылады. Үшіншіден, несиелік қабілеттілігіне байланысты несиелеудің
дифференциялануы, оның өткен жүйедегі вариантымен салыстырғанда қаталдау
болып табылады.1
Мерзімділік – белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіке сай
қайтарылуға тиістілігімен қортындыланады. Осыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық принципі туындайды.
Несиенің қайтарымдылығы – оның экономикалық категория ретінде басқа да
тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатын
ерекшелігімен сипатталады. Сондықтан да, қайтарымдылық несиенің ажырамас
бөлігі болып табылады. Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне
байланысты несиелеудің бұл принципіне ерекше мән берілген.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы
түрінде беріледі. Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы
деп атайды. Еркін реттелетін нарық тұсында несие үшін сыйақы мөлшермесі
несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады. Қазіргі банктердің
несие үшін сыйақы иөлшерлемесін белгілеуде ескерктін басты факторларына
мыналар жатады:
- орталық банктің коммерциялық банктерге беретін несиелері бойынша -
елгіленетін сыйақысының базалық мөлшерлемесі;
- банкаралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі;
- өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сыйақы -
мөлшері;
- банктің несиелік ресурстарының құрылымы тартылған;
- несиеге деген сұраныс;
- несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк үшін оның
қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі;
- еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы;
Сонымен қатар, пайыз мөлшерлемесіне объективтік және экономикалық, сол
сияқты субъективтік факторлар да әсер етеді.
Банктік тәжірибеде несие бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу
формулалары қолданылады.
Жай сыйақыны есептеу мынадай түрде беріледі:
I = I + p +n
360+100
мұндағы:
i- сыйақы мөлшері;
P-қарыз қалдығы;
n-сыйақы есептелген кезеңдегі күндегі саны;
I- несиенің барлық мерзіміне есептелетін жай сыйақы сомасы.
Несие бойынша есептелетін күрделі сыйақыны есептеу формуласы мынадай:
I = P+[(1+ i )n - 1]
1200
мұндағы:
i- сыйақы мөлшерлемесі;
P- несиенің бастапқы сомасы;
I- несиеің барлық мерзіміне есептелетін сыйақы сомасы;
n- аймен берілген несиенің ұзақтығы;
.
Несиелердің қамтамасыз етілу тәсілдеріне тоқтала кетсек. Кепілге
берілетін несие – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз етілген несие.
Кепілге берілетін активтер қарыз алушының иелігінде қалып, оның
пайдалануында болады. Экономикасы жақсы дамыған елдердегі қарыз алушының
жағдайы жақсы болып келген жағдайларда несие қамтамасыз етілмеуі мүмкін.
Кепіл несиені қамтамасыз етудің ең тұрақты формасы ретінде мынадай
шарттарды сақтайды: кепілдің құнын анықтау барысында несие мөлшері мен
пайыз мөлшерлемесін қоса алғандағы сомасын, сол сияқты кепілді іске асыруда
және оны ақшаға айналдыру үшін уақытты дұрыс анықтау қажет; екіншіден,
кепіл туралы келісім жасаған кезде, барлық заңдылық жақтарын, құқылығын,
міндеттілігін тексере отырып, тұрақты және заңды түрде қорғалуын қамтамасыз
ету қажет; үшіншіден, бүгінгі жағдайға сай, қарыз алушының иелігінде
болатын кепілдің тұрған жерін, жағдайын, құндылығын үнемі бақылап отыру
қажет. Бұл айтылған жағдайлар көбіне бағалы қағаздарға да байланысты болып
келеді.
Кепілхат – қарыз алушы төлеуден бас тартқан жағдайда, үшінші бір
жақтың қарызды өтеймін деген жазбаша міндеттемесін береді. Бұл жағдайда
кепілхаттың заңдылығы туралы несие берушіге қарыз алушыдан төлеуді
кепілдеуге, кепіл берушінің құқығы туралы сұрақтың маңыздылығын ескеру
қажет. Кепілхатты несиенің қамтамасыз ету құралы ретінде пайдалану,
кепілхатты берушінің тұрақтылығын алдын ала бағалап білуді талап етеді.
Кепілхат – күрделі экономикалық құрал ретінде мынадай түрлерге бөлінеді.
Несиелерді қамтамасыз етудің келесі бір жолы – несиелерді сақтандыру. Бұл
енді біздің тәжірибемізде кезінде қолданылғанымен де, оның айналасында
көптеген мәселелер орын алуда.1
1.2 Несиелік операциялардың мәні және оны ұйымдастыру
Кәсіпорындар мен тұрғындарды несиелеу банк қызметінің дәстүрлі түріне
жатады. Сол себептен банкті несиелендіру кәсіпорны деп айтады. Банк
активінің біршама бөлігі бұрынғы кездегідей несиелік операцияларға
орналыстырылған. Қазақстанның екінші деңгейдегі банктерінің орналыстырлған
қаражаттары 2003 жылы әрбір банктеріне әр түрлі несиеге шамамен 72% келді.
Сондықтан табыстың 85%-ы ұсынылған қарыздарды төлеу түрінде алынған.
Банктер бір мезгілде ресурс алғандықтан, өздері де қарыз алады.
Коммерциялық банктердің шығындар құрылымын 80% -ға жуық салымдар мен
депозиттер бойынша несиенің пайыз төлеу шығындары құрайды.2
Қарыз алушыларға ұсынылған банктік қарыздарды көп түрлі белгілері
бойынша жіктеуге болады.
1. Кредиторлар бойынша:
- орталықтандырылған, бюджеттік, банктік, банктік емес қаржылық ұйымдар,
коммерциялық, сыртқы;
2. Қарыз алушылар бойынша:
- қаржылық институттарға, үкіметке (Қаржы министрлігі), бюджеттен тыс
қорларға, банктерге, банктік емес қаржылық ұйымдарға несилер;
- экономиканың салалары бойынша барлық мнешік түрлері, ауыл шаруашылығына,
өнеркәсіпке, саудаға және т.б.
- жеке кәсіпкерлер (заңды тұлға емес қызметті іске асыру);
3. Банктік несиені қолдану (пайдалану) мерзіміне байланысты мынадай
түрлерін ажыратуға болады:
- қысқа мерзімді;
- ұзақ мерзімді.
4. Қолдану сипаты мен бағыты бойынша: негізгі қорларға несиелер, айналым
капиталына несиелер;
5. Қамтамасыз ету түрлері және болу тәртібі бойынша:
- қамтамасыз етілген: тұрақсыз, кепілмен, тапсырыспен, кепіл затымен;
- сақтандырылған;
- қамтамасыз етілмеген: бланкті (сенімді).
6. Ұсынылған валюта бойынша: шетел валютасымен, теңгемен.
7. Ұсынылған шарт бойынша: авальді, акцепті, акцепті-рамбурсты, аукционды,
валюталық, ипотекалық несиелер, консорциалды, дебетті сальдоны жабу
несиесі (овердрафт), лизингті, ломбардты, жеңілдікті, онкольді, тұтыну
несиесі, револьверлі, резервті, маусымдық несие, факторинг, форфейтинг.
8. Несиелеудің объектісі бойынша: меншіктік айналым құралдарының
жетіспеушілігін толықтыру; материалдық қорлардың жиынтығын; экспортты
және импортты тауарларды әкелу және ішкі экономикалық іс-әрекетінің
шығындары, жеке еңбекпен айналысатын азаматтар тұтынған шикізат,
материалдар, құралдар және басқа да мүліктер, ломбардтың кепілді-несиелік
операциялары, театрлардың табыстары мен шығыстарының арасындағы маусымдық
үзілістер; күрделі салымдарды қаржыландыруға; еңбекақы төлеуге;
тиімділігі жоғары және қайтымы тез шараларды несиелеу.1
Қысқа мерзімді несие – пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын несиелер.
Олар тауарлы – материалды құндылықтарға, төлемдердің ағымдағы
қажеттіліктері мен шығындарына беріледі.
Ұзақ мерзімді несиеге мерзімі 1 жылдан асатын несиелер жатады.
Берілген несиелер қаржылық активтерді, айналым құралын, негізгі қорлардың
қалыптасуыүшін қажеттілігіне қызмет көрсетеді.
Қазіргі несиелеу жүйесіндегі ерекшеліктер олардың ресурстарға
тәуелділігіне ғана емес, сондай-ақ ҚРҰБ белгілеген пруденциалдық
нормативтерге байланысты. Қазіргі пруденциалдық нормативтер тартуға мүмкін
қаражаттардың шекті көлемін, ең аз резерв мөлшерін, несие беруінің шекті
сомасын, оны ұсыну мерзімін, коммерциялық банк балансының өтімділігіне
байланысты несие механизмін жасауды реттейді. Қазіргі несиелеу жүйесінің
маңызды белгісі оның шартты негізі болып табылады. Несиелеу бойынша
туындайтын сұрақтардың барлығын банк пен қарыз алушы өзара келісіп шешеді.
Шартқа сәйкес әрбір жақ белгілі бір міндеттемелерді мойнына алады, шарт
жағдайларын сақтауға бақылау жасау үшін белгілі құқықтарға ие болады. Айта
кететін жайт, несие шарттары бұрын да жасалған, бірақ олардың экономикалық
мәні әлсіз болды. Тек коммерциялық ынта пайда болған кезде, банк пен
кәсіпорын арасындағы бұзылуы сезілген кезде ғана несиелік шарт қарыз
берушінің де, қарыз алушының да жауапкершілігін арттыратын күш болып
табылады.
Сонымен қатар банк басшысы “несиелік қоржын” ішінде ақша қаражатын
бөлуді қарастыруы керек, демек бөліп-бөліп төлеу, сауда-өнеркәсіп
компаниялары, жылжымайтын мүліктер сияқты несие түрлеріне бөлу. Ондай
бөлудің негізі ретінде салыстырмалы несие табысы, әр түрлі шектеулері бар
несиелерге сұраныс қарастырылды. Банк қаражаттарын әр түрлі заңдар мен
реттеуші актілерге байланысты.
Қаражаттардың жалпы қоры әдісі бойынша қаражаттарды орналастырудың
үшінші кезеңі – несие портфелін құру. Банк бірінші және екінші реттегі
резервтер мөлшерін белгілегеннен кейін, ол өз клиенттеріне несие ұсына
алады. Бұл банктің табыс әкелетін қызметінің ерекше түрі. Несие банктік
активтердің ең маңызды бөлігі, ал несиелер бойынша табыс банктік пайданың
ең ірі құрушысы. Несиелік операциялар банктің өте тәуекелді қызметі.
Жалпы банктік несиелік операциялар екі үлкен топқа бөлінеді: активті –
банк қарыз беруші ретінде шыққанда; пассивті – төлемділік, мерзімділік және
қайтарымдылық жағдайында банкке клиенттерден және басқа банктерден ақша
қаражатын тарта отырып, банк қарыз алушы ретінде шығады. Несиелік
операцияларды жүзеге асырудың екі негізгі нысаны ажыратылады: несие және
депозит. Тиісінше банктің активті және пассивті несиелік операциялары
несиелік нысан ретінде де, депозиттік нысан ретінде де жүргізіледі.1
Активті несиелік операциялар – біріншіден, клиенттер мен несиелік
операцияларды және банкаралық несиені ұсыну операциясынан; екіншіден –
басқа банктерде орналасқан депозиттерден тұрады. Пассивтің несиелік
операциялары үшінші тұлғаның және жеке тұлғалардың депозиттерінен және
банктің банкаралық несие алу несиелік операцияларынан тұрады. Аталған
сипаттамалардан несиелік және қарыз беру операцияларының, несие мен қарыз
арасындағы ерекшелікті көруге болады. Несие – банктің қаражатын ұйымдастыру
көзі және оларды салудың әр түрлі нысандарын ұсынатын, несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана нысаны. Сонымен бірге, несиелік
қатынастар тек банктік несие шеңберінде ғана ұйымдастырылып қоймайды,
сондай-ақ кәсіпорын кредитор және қарыз алушы болатын коммерциялық несиелеу
ретінде де ұйымдастырылады. Ал олардың арасындағы несиелік қатынас
векселмен рәсімделеді. Бұдан әрі коммерциялық несие, банкке векселді
кепілге қоя отырып, банктік несиеге айналуы мүмкін. Тікелей банктік
несиелеу, яғни кәсіпорынның несиелік қатынасы басында банкпен
арақатынасынан басталады, сонымен бірге жанама банктік несиелеу, яғни
алдымен кәсіпорындар арасында несиелік қатынас пайда болады, нәтижесінде
олар банкке жедел түрде вексель бойынша ақша алу әдісін іздестіру үшін
жүгінеді.1
Сондай-ақ, несиені контекорренттік шот ашу арқылы беруге болады. Бұл
шотта бір жағынан түсімдер, екінші жағынан несие және төлемдер және де
кредиттік пен дебеттік сальдо көрсетіледі. Контокоррент өз кезегінде
клиенттің банктегі несиелік есеп айырысу қызметін жүзеге асыратын шот.
Контокорренттік шот бойынша банк әрбір қарыз алушы үшін контокорренттік
несие көлемін шектейтін лимит белгілейді.
Лимиттер әрбір клиент үшін саралап белгіленеді. Контокорренттік несие
қарыз алушыға контокорренттік шот ашу арқылы клиенттің төлем құжаттарын
төлеу негізінде беріледі. Контокорренттік шотты ашудың негізі клиентпен
контокорренттік несие беру туралы шарт жасасу болып табылады. Несиені беру
кезіндегі өте маңызды, бірақ әрқашанда міндетті емес мәселе – банк беретін
несиені қамтамасыз ету.2
Несиелік мәмілені рәсімдеу қарыз алушының өтініші бойынша жасалады
және оған қарыз алушы мен кредитор арасында несиелік шарт жасасу туралы
қарыз алушының анкетасы қосылады. Несиелік келісімшартта міндетті түрде
келесі жағдайлар анықталуы тиіс:
• несиенің мақсаты;
• берілетін несиенің жалпы сомасы;
• несиесінің валютасы;
• несиені өтеу мерзімі;
• несиені өтеу әдісі;
• қамтамасыз ету;
• сыйақы мөлшерлемесінің көлемі.
Әрбір берілген несие бойынша клиент ұсынған құжат мерзімді
міндеттемелерден басқа несиелік құжаттамаға тігіледі. Күнделікті жауапты
орындаушы карточканы қарап отырып, өтеу мерзімі келген міндеттемелерді
алады. Несиені бөліп өтеу төлемі келген кезде мерзімді міндеттеменің екінші
жағында сәйкес белгі қойылады. Сол жерде қарыз алушы ұсынған кепілдіктер
жазылады. Банктің несие бойынша несиелік құжаттамаға кез келген несиені
ұсынуда талап етілетін негізгі құжаттардың болуы жеткілікті. Негізгі
құжаттар келесілер:
- қарыз алушы қол қойған, несиені пайдалану мақсаты көрсетілген
және баланстық құны белгіленген, несиені қайтаруды қамтамасыз ету үшін
кепіл ретінде ұсынылған мүлік көрсетілген өтініш;
- егер ол заңды тұлға болса, белгіленген тәртіпте куәландырылған құрылтай
құжаттардың көшірмесі;
- қарыз алушы атынан несиелік шартқа қол қоюға өкілетті тұлғаны растайтын
құжат;
- жасалған несиелік шарттың түпнұсқасы;
- клиенттің қаржылық жағдайын растайтын аудиторлық компанияның
қорытындысы;
- егер клиент жеке тұлға болса, оның меншігіндегі активтер туралы,
жалақының мөлшері туралы, негізгі кәсібі туралы анықтама;
- несиенің пайдаланылу мақсатын растайтын құжат (4-қосымша);
- заңды тұлғаның бизнес-жоспары;
- несие беру кезінде бюджеттік және бюджеттік емес қорларға салық және
аударымдар бойынша қарыздардың жоқтығын растайтын салық органының
анықтамасы;
- басқа банктерде ашқан банктік шот туралы мәліметтер.
Егер ұсынылған несие жылжымайтын мүлік түрінде кепілмен қамтамасыз
етілсе, онда несиелік құжаттама бойынша қосымша құжаттарға келесілер
кіреді:
- мемлекеттік тіркеуден өткен ипотека және кепіл шартының түп-нұсқасы;
- кепілге қойылған мүліктің нарықтық құнын бекітетін және
дәлелдейтінбағалау құжаты;
- егер несие осы мүлікті алу үшін берілсе, онда кепіл мүлкінің сатып алу
бағасын бекітетін құжат.
Несиелік құжаттамаға жылжымалы мүлік кепілінің нысанында қарыз
алушының міндеттемелерін орындауын қамтамасыз ету жағдайына ұсынылғаннан
басқа, кепіл шарты, кепіл заты туралы ақпарат және олардың құнын анықтау
әдісі ұсынылады.1
Егер қарыз алушы несиені құрылыс саласында қолданатын болса, онда
құжаттамаға жоспарланған жұмыс бойынша жобаланған сметалық құжат және
тексеру есептері немесе жұмыстың орындалуын бекітетін қарыз алушының
қабылдау-өткізу актісі қосылады.
Несие бойынша міндеттемелерді орындау кепілмен немесе кепілгерлікпен
қамтамасыз етілсе, несиелік құжаттамаға мынадай қосымша құжаттар тігіледі:
- кепіл және кепілгерлік шарты;
- кепіл берушінің немесе кепілгердің қаржылық жағдайын растайтын
аудиторлық ұйымның қорытындысы;
- кепіл беруші атынан кепілдік шартқа немесе кепілгер атынан кепілдеме
шартына қол қоюға құзыреті бар тұлғалар өкілеттігін дәлелдейтін
құжаттар;
- несие беру алдындағы соңғы есепті кезеңнің қаржылық есебі.
Несиені пайдалану мерзімі аяқталғаннан кейін қарыз сомасы қарыз
алушының есеп айырысу шотынан сызылады. Несие мемориалды ордер ретінде
қолданылатын мерзімді міндеттемелер негізінде өтеледі. Төлеушінің қаражаты
болмаған кезде қарыз сомасы мерзімі өткен несие шотына жатқызылады. Кей
жағдайларда несиені өтеу фактісі келгенге дейін мерзімі ұзартылады.
Несиелер мыналар есебінен беріледі:
- жеке және заңды тұлғалардың депозиттік және басқа шоттарында тартылған
қаражаттары және меншікті қаражаттары қосылатын банктің меншікті әлуеті;
- шетелдік несиелік желілірден, банкаралық несиелік нарықта алынатын
несиелік қарыз ресурстары.
Несие мынадай несиеқабілеттіліктің негізгі критерийлеріне сай келетін
қарыз алушыларға ұсынылады:
- жоғары пайда нормасында қаржылығы тұрақты, барлық қаражаттың 30%
көлемінде меншікті капиталмен қамтамасыз етілген, айналымдағы дебиторлық
қарызы қысқа мерзімді;
- қарыз алушының беделі;
- шығарылатын өнімнің бағасы, өткізілуіне келіп жататын ұсыныстар,
ұсынылатын қызмет сипаты;
- экономикалық конъюнктурасы (бизнестің даму перспективасы, капитал салу
көздерінің, бизнес жоспарының болуы).1
Несие беру туралы несиелік комитеттің шешімі негізінде несие бөлімі
заң бөлімімен бірігіп несиелік келісім мен кепіл келісімін дайындайды.
Несиелік бөлім қажетті қолдарды жинап, оны мөрімен куәландырады.
Несиелік келісім, кепіл келісімі және басқа да құжаттар толығымен
рәсімделіп, мемлекеттік органдарға сәйкес кепілді тізімге алу үшін немесе
ҚРҰБ талаптарына сай рәсімделген кепілдеме хаттарын алуға немесе несиені
қайтаруды қамтамасыз ету бойынша басқа құжаттарды рәсімдеу үшін заң
бөліміне беріледі. Несиелік комитеттің шешіміне негізделген несиенің
қайтарымдылығын қамтамасыз ету құжаты бойынша несие бөлімі бухгалтерияға
несиені аудару туралы өкім береді. Яғни оған Банк басқармасы төрағасының
және несие бөлімі басшысының қолы қойылуы керек. Заңды тұлғалар үшін
мерзімдік міндеттемелер рәсімделуі талап етіледі. Бухгалтерия несиені
жоғарыда көрсетілген үкім негізінде аударады және мерзімді міндеттемелердің
бизнес жоспары мен келісімге келген тапсырма сай екенін тексеру үшін несие
бөлімінің қолымен куәландырылағн қарыз алушының қолындағы төлем тапсырмасы
керек.
Клиенттердің несиелік шотын ашу және жабу ішкі бухгалтерияның бұйрығы
бойынша жүзеге асырылады. Несие толық сомада немесе бөлшектеп беріледі:
- несиелік немесе арнайы несиелік шоттан бенефициар төлем құжаттарын
төлеу;
- бенефициар төлем құжаттары бенефициар мекен-жайына төленеді (төлем тек
бағалы заттарды тиеуге болады деген шартқа сәйкес құжатты банкке
көрсеткеннен кейін орындалады);
- аккредитив қою жағдайында несиелік шоттан аккредитив шотына қаражатты
аудару;
- қарыз алушының есеп айырысу шотына несие сомасын аудару;
- қарыз алушыға қолма-қол ақша беру;
- қарыз алушының жазбаша көрсетілген шотына несие сомасын аудару;
- басқа да жолдармен.
Қызмет көрсетіп отырған банк клиенттерге несие берген кезде мынадай
корреспонденттік шоттар құрылады:
Дт 1411, 1417 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
қарыздар
Кт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары
Мерзімді міндеттемелер бір мерзімде баланстан тыс шотқа келіп түседі –
Әр түрлі құндылықтар және құжаттар (7339). Басқа банк қызмет көрсететін
клиенттерге несие беру кезінде мынадай бухгалтерлік жазу жасалады:
Дт 1411 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар
1417 Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді қарыздар
Кт 1050 Банктің корреспонденттік есеп шоттары.
Клиенттерге шетел валютасымен несие берген кезде келесідей жазу
жасалады:
Дт 1411, 1417 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
қарыздар
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
Сонымен бір уақытта теңгемен:
Дт 1859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
ұзақ позициясының)
2859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
қысқа позициясының)
Кт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары
1050 Банктің корреспонденттік есеп шоттары
Несиені қайтару кезінде өткізбелер керісінше жасалады. Теңгелей берген
несиені қайтарған кезде:
Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары
1050 Банктің корреспонденттік есеп шоттары
Кт 1411 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар
1417 Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді қарыздар
Шетел валютасында берілген несиені қайтарғанда:
Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары
1050 Банктің корреспонденттік есеп шоттары
Кт 2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
Бір уақытта теңгемен берілген:
Дт 1859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
ұзақ позициясының)
2859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
қысқа позициясының)
Кт 1411 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар
1417 Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді қарыздар
Клиент қарыздың негізгі сомасын қайтармаған кезде, ол кешіктірілген
қарыз деп есептеледі:
Дт 1424 Банк қарыздары бойынша клиенттердің мерзімі өткен берешегі
Кт 1411 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар
1417 Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді қарыздар
Болашақта клиент кешіктірілген қарыздарын төлеген кезде:
Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары
1050 Банктің корреспонденттік есеп шоттары
Кт 1424 Банк қарыздары бойынша клиенттердің мерзімі өткен берешегі.
Несиелеу принципінің бірі – төлемділігі болып табылады, яғни клиент
несиені пайдаланғаны үшін белгіленген пайызын төлеуі керек. Осы үлгіде
несие ұсына отырып банктер делдалдық қызметі үшін өтемақы алады, себебі
олар несие бойынша төлемдер төленбеуінің тәуекелін өздеріне алады, өйткені
банктің салымшылар алдындағы өзінің міндеттемелерін орындамауы тәуекелді
жоғарылатады. Банк қызметінің негізгі түрі сырттан қаражат тарту және
басқаларға несие беру болып табылады. Бұл қызметтің өзін-өзі ақтау себебі
сырттан тартылған қаражаттың пайыздық мөлшерлемесі банк өзі берген несиеге
қарағанда едәуір төмен.
Банктің пайыздың деңгейі мынадай бірқатар факторларға байланысты:
- несиелік қаражатқа деген сұраныс пен ұсыныстың қатынасы. Қандай да
болмасын нарықта сұраныс несиелік қаражат ұсынысынан жоғары болады және
керісінше;
- Ұлттық Банк саясатының реттеу бағыты. Бізде ҰБ екінші деңгейдегі
банктердің пайыздық саясатын анықтауға араласпайды, банктің несие үшін
пайыздық мөлшерлемені төмендету немесе жоғарылату, ынталандыру, міндетті
резерв нормасын, қайта қаржыландыру мөлшерлемесін икемдеу жолдарымен
анықтайды;
- берілген несиенің көлемі және мерзімі (несиенің көлемі жоғары және несие
ұзақ болса, онда пайыздық мөлшерлеме де жоғары болады);
- несиелік капиталдың өзіндік құны (яғни тартылған қаражат банкке
қаншалықты қымбатқа түседі);
- қарыз алушының несиеқабілеттілігі. Банк қарыз алушының қаржылық қатынасы
тұрақты, сенімді болса пайыздық мөлшерлемені төмен белгілейді және
керісінше, егер қарыз алушы сенімсіздеу болса банк жоғары пайыздық
мөлшерлеме белгілейді;
- қамтамасыз ету сипаттамасы (кепілдік сенімділігі, кепілге қойылған
мүліктің өтімділік дәрежесі);
- несиенің мақсаты.
Банктік несиенің пайыздық мөлшерлемесі деңгейіне әсер ететін тағы да
бір қажетті фактор – сол банктің қаржылық жағдайы. Меншік капиталы
жеткілікті мөлшерде қалыптаспаған банктің табыстық деңгейі жоғары емес және
күтілмеген жағдайлар кезінде резервтің сенімділігі немесе шындылығы
агрессивті пайыздық саясат ұстанғаннан басқа әрекет ете алмайды. Банктер
бұл позициялар бойынша тиісті деңгейде болса, онда либералды пайыздық
саясатты ұстануларына жол береді. Банктің пайыздық деңгейіне инфляция
жағдайы үлкен әсер етеді. Банктік несиенің пайыздық мөлшерлемесі де
инфляцияның өсуіне сәйкес өседі. Бұған мысал ретінде мына фактіні айтуға
болады: 1993-94 жылдары инфляцияның өсу қарқыны өте жоғары болғандықтан,
республикамыздың коммерциялық банктері несиені 360 жылдық пайызбен берген.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды алуға болады: банктік несие
пайызының жоғары шегін нарықтық жағдай анықтайды, ал төменгі шегі несиелік
ұйымының өзінің қызмет жағдайына тәуелді.
Несиені беру кезінде тұрақты немесе қалқымалы пайыз бекітілуі мүмкін.
Тұрақты пайыз несие шартының әрекет ету уақытында өзгермейді. Қалқымалы
пайыз банктің қалауы бойынша несиелік шарт әрекет ету уақытында өзгеруі
мүмкін. Банктегі бухгалтерлік есеп шот бойынша пайызды аудару және олардың
көрсетілу тәртібі ҚРҰБ бекіткен банктік мекемелерде бухгалтерлік есеп шот
бойынша пайызды аудару және олардың көрсетілуі туралы ережесіне сәйкес
жүргізіледі. Бұл ережеге сәйкес аналитикалық есеп шот бойынша пайызды
аудару үшін, банктерде әр есеп шот үлесіне: объектілер, несиені пайдалану
мерзімі және пайыздық мөлшерлеме бойынша дербес шот ашылады.1
Несиелік келісімшартта қарастырылған мерзімде және мөлшерде пайыздар
аударылады, бұндай жағдайда пайыздарды аванспен аударуға және төлеуге жол
берілмейді. Шотты жапқан кезде дербес шотты бір банктен басқа банкке
бергенде, пайыздар шоттың дәл жабылған күніне аударылады. Шот жабылғаннан
кейін, одан алынатын қалған соманың пайыздық қойылымынан шоттың иесіне
тиімді етіп және банк өзіне тиімді етіп одан пайыздық мөлшерлемесін алады.
Алынған пайыздық мөлшерлеме банктің сол мезгілдегі пайдасы деп саналады.
Несиелер бойынша пайызды төлеу және аудару үшін келесідей бухгалтерлік
өткізбелер жасалады:
Егер несие теңге түрінде берілсе, пайыздық аударымдар бойынша:
Дт 1740 Клиенттерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша
есептелген кірістер
Кт 4411, 4417 Клиенттерге берілген қысқа, ұзақ мерзімді қарыздар бойынша
сыйақы алуға байланысты кірістер.
Егер несие шетел валютасымен берілген жағдайда, пайыздық аудару бойынша:
Дт 1740 Клиенттерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша
есептелген кірістер
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы
Бір уақытта теңге түрінде:
Дт 1859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
қысқа позициясының)
2859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
ұзақ позициясының)
Кт 4411, 4417 Клиенттерге берілген қысқа, ұзақ мерзімді қарыздар
бойынша сыйақы алуға байланысты кірістер.
Есептелінген пайызды төлеу кезінде:
Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары
1050 Банктердің корреспонденттік есепшоттары
Кт 4411, 4417 Клиенттерге берілген қысқа, ұзақ мерзімді қарыздар
бойынша сыйақы алуға байланысты кірістер.
Егер келісімшартта сәйкес пайызды ай сайын төлесе, онда банк шетел
валютасымен берілген несие бойынша пайызды алған кезде:
Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары
1050 Банктердің корреспонденттік есепшоттары
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы
Бір уақытта теңгемен берілсе былай жазылады:
Дт 1859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
қысқа позициясының)
2859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
ұзақ позициясының)
Кт 4411, 4417 Клиенттерге берілген қысқа, ұзақ мерзімді қарыздар
бойынша сыйақы алуға байланысты кірістер.
Кешіктірілген пайыз сомасына:
Дт 1741 Клиенттерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша
мерзімі өткен сыйақы
Кт 1740 Клиенттерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша
есептелген кірістер.
Клиенттердің кешіктірілген қарыздары бойынша аудару кезінде:
Дт 1741 Клиенттерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша
мерзімі өткен сыйақы
Кт 4424 Банктің қарыздары бойынша клиенттердің мерзімі өткен
берешегіне сыйақы алумен байланысты кірістер.1
1.3 Шетел тәжірибесіндегі несиелік операциялардың есебі
Клиенттердің мерзімді ссудалық берешегінің есебі ссудалық берешек
есебі бойынша 4 бөлімнің активті шоттарында жүргізіледі. Аналитикалық есеп
қарыз алушы кескінінде жүргізіледі. Төменде көрсетілген тәртіп овердрафт
түріндегі несиеге таратылмайды. Басқа қаладағы шаруа есептік емес кәсіпорын
немесе өндірістік бірліктері бар кәсіпорындар мен ұйымдар, тұрғылықты
жерлері бойынша есептік субшоттар аша алады.
Несие алу үшін қарыз алушылар банкке келесі құжаттарды өткізеді:
- жарғы және құрылтай келісім-шарты;
- бухгалтерлік және статистикалық есеп беру;
- бизнес-жоспар, техникалық экономикалық негіздеме және оны растайтын
құжаттар;
- кәсіпорынның тіркелу куәлігі;
- несиелік өтініш;
- банк көзқарасы бойынша басқа да құжаттар.
Несие беру туралы оң шешім қабылданғанда ұсынылады:
- №875 формасы бойынша несиені беруге өтініш;
- салық инспекциясынан және зейнетақы қорынан анықтама қағаз.
Банк жетекші мен бас бухгалтер және қарыз алушының жетекшісі мен бас
бухгалтері қол қоятын несиелік келісім-шарт жасалынады. Қарыз алушы ұсынған
барлық құжаттар, оның ішінде банк талабына жауаптар және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz