Өндіріс шығындарын есепке
Мазмұны
Кіріспе
1 Өзіндік құнның калькуляциясы және кәсіпорындардағы шығындар есебінің
теориялық аспектілері
1. Шығындар есебінің түсінігі және жіктелуі
1.2 Өнімнің өзіндік құны және калькуляциялау принциптері, оның объектісі
мен тәсілдері
1.3 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және шығындар есебі тәсілдерінің
жалпы сипаттамасы
2 Өндірістің техникалық-экономикалық сипаттамасы және бухгалтерлік есебі
2.1 Жезқазған кен байыту фабрикасының техникалық-экономикалық сипаттамасы
2.2 Өндірістің өндірген өнімінің өзіндік құнының калькуляциясы
3 Өзіндік құнның калькуляциясы мен өндірістік шығындар есебінің аудиті
3.1 Өндірістік шығындар есебінің аудиті мен талдауы
3.2 Өзіндік құнды аудиторлық тексеру тәсілдері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Қазіргі заманда мемлекеттің дамуы үшін бухгалтерлік басқарушылық есепке
үлкен мән беріледі. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев
кәсіпкерлерге үндеуінде есепті, есеп беруді жетілдіріп, халықаралық
стандартқа көшудің маңыздылығына тоқталды. Ол өзінің бұл үндеуінде қаржылық
есеп беруді жасауды және ұсынуды ғана білдіріп қойған жоқ, сондай-ақ әр
түрлі экономикалық шешімдерді қабылдай білуге шақырды.
Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті жүргізу
басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі заңға сәйкес барлық
шаруашылық ұйымдары бухгалтерлік есеп жүргізуге және қаржылық есептілікті
тиісті ұйымдарға ұсынуға міндетті. Оның ішінде ірі бизнес өкілдері үшін
Халықарылқ қаржылық есептілікке сәйкес есеп жүргізу мен есептілікті
құрастыру міндеттелсе, орта және кіші бизнес өкілдері үшін Ұлттық
бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша есеп жүргізуге рұқсат етілген.
Бүгінгі күнгі халықтың тұрмыс – тіршілігі жақсарған, жалпы
экономикалық жағдай көтерілген жағдайда арнайы тапсырыс берушілер көбеюде.
Әсіресе, арнайы ерекше үлгіде үй құрылысын салдыруға, арнайы үлгіде
безендіру жұмыстарын жасауға көптеп тапсырыстар берілуде. Ал өнеркәсіп
ұйымдары үшін де белгілі-бір бөлшектерді, құрылғы-құралдарды даярлау
жөнінде арнайы тапсырыстар көптеп түсуде. Сол себепті бүгінгі қатынастар
жағдайында өнімнің құнын дұрыс анықтау, ол үшін ең тиімді тәсілді пайдалану
мәселесі өзекті тақырып саналады. Ұйымның алатын табысының мөлшері
өндірілген өнімнің өзіндік құнына тәуелді.
Өндіріс шығындарының есебі мен калькуляциясының негізгі міндеттері
өнімнің бір данасының өзіндік құнын анықтау және еңбек, материалды және
басқа да шығындарды бақылау болып табылады.
Шығарылатын бұйым түріне, оның күрделілігіне, типіне және сипатына
қарай отандық тәжірибеде өндірістік шығындар есебінің және өнімнің бір
данасының өзіндік құнын анықтаудың үш әдісі пайдаланылады: тапсырыс
бойынша, қайта жасау және норативті. Алайда, олар қарізгі уақытта
өндіріске кететін шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
барлық әдістерін қамтымайды.
Өндіріс шығындарының есебі мен калькуляциясының негізгі міндеттері
өнімнің бір данасының өзіндік құнын анықтау және еңбек, материалды және
басқа да шығындарды бақылау болып табылады.
Шығарылатын бұйым түріне, оның күрделілігіне, типіне және сипатына
қарай отандық тәжірибеде өндірістік шығындар есебінің және өнімнің бір
данасының өзіндік құнын анықтаудың үш әдісі пайдаланылады: тапсырыс
бойынша, қайта жасау және норативті. Алайда, олар қарізгі уақытта
өндіріске кететін шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
барлық әдістерін қамтымайды.
Кен өндіру саласындағы бухгалтерлік есеп жүйесін зерттеу нәтижелері кен
өндіру кәсіпорындарының басшы қызметкерлері өндірістік процестерді басқару
кезінде ұтымды шешімдер қабылдау үшін есеп ақпараттарымен толық қамтамасыз
етілмегенін байқатады. Яғни, кен байыту, өндіру жұмыстарына нақты жұмсалған
шығындар жөніндегі қорытынды ақпараттардың тек есеп бөлімінде есепті
мерзімінің аяғында жиналғандықтан, кен байыту жұмыстарының өзіндік құндарын
төмендету жолдарын анықтау және шығындарға жедел бақылауды ұйымдастыру
мүмкін болмай отыр. Сондықтан кен өндіру кәсіпорындарының шығындар есебін
тиімді ұйымдастырудың негізгі мәселесі - бұл кен байыту шаруашылығындағы
басқару жүйесін жақсартумен тығыз байланысты есептің дұрыстығын, жеделдігі
мен талдамалығын жоғарылату және бақылау қызметтерін күшейту болып
табылады. Осы аталған міндеттерді жүзеге асыру үшін кен байыту
шаруашылығының технологиялық ерекшеліктеріне қарай өндірістік шығындардың
қалыптасуын анықтай отырып, кен байыту жұмыстарының өзіндік құндарын
құрайтын тікелей және үстеме шығындардың есебін жүргізу, оларды төмендету
жолдарын іздестіру және жұмсалған шығындарға жүргізілетін аудит пен талдау
және жедел бақылау механизмдерін жетілдіру өзекті мәселе болып саналады.
Зерттеудің пәні мен объектілері. Зерттеудің пәні кен өндіру және байыту
жұмыстарына байланысты шығындар есебін жетілдіру, орындалған жұмыстар мен
жұмсалған шығындар бойынша талдау, өнімнің өзіндік құнын анықтау тәсілдері
мен жедел бақылауды және аудитті ұйымдастырудың тиімді әдістемелерін
қарастыру болып табылады.
Зерттеу объектілері Жезқазған №1,2 кен байыту фабрикасы болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі -
Ғылыми жұмысты зерттеу барысында бухгалтерлік есеп, аудит, қаржылық және
басқарушылық талдау саласындағы отандық және шетелдік ғалым-экономистердің,
кен өндіру және байыту, мыс концентратын тиімді дамытудағы ғалымдардың
еңбектері, республиканың кен өндіру саласын дамыту және реформалау
бағыттарына байланысты қабылданған заңдар мен заң күші бар Жарлықтар,
бағдарламалар, нормативтік нұсқау-ережелер, ғылыми-тәжірибелік
конференциялардың материалдары басшылыққа алынып, жол кен өндіру және
байыту өндірісінің бухгалтерлік есеп мәліметтері пайдаланылды.
1 Өзіндік құнның калькуляциясы және кәсіпорындардағы шығындар есебінің
теориялық аспектілері
1.1 Шығындар есебінің түсінігі және жіктелуі
Ұйымның өндірістік қызметі шаруашылық процестерден тұрады. Өндірістік
процестердің ішіндегі негізгілері жабдықтау, өндіріс және өткізу болып
табылады. Процестер түрлі шаруашылық операцияларын біріктіреді. Өз құрамы
жөнінен олар кәсіпорын қызметінің негізгі мазмұнына қарағанда едәуір үлкен.
Басқарушылық есепте басқарудың объективті талаптарға сәйкес өндіріс
процестері қызмет түріне байланысты топтастырылады: жабдықтау-дайындау,
өндірістік, қаржы-өткізу, ұйымдық және инвестициялық.
Кәсіпорынның өндірістік жүйесі өндіріске қажетті түрлі ресурстарды
құрайтын өзара байланысты бөлшектер мен өндіріс нәтижесінен құралады. Өнім
өндірудің шарты – ол технология, соған сәйкес шығындардың өнімге айналуымен
аяқталады.
Өндіріс элементтерінің құрамын технологиялық тізбектер анықтайды. Ең
қарапайым жүйе 1 суретте көрсетілген.
Қарастырылып жатқан өндірістік жүйенің әр элементі өндірісте
қарапайым бөлшектерден тұратын дербес жүйе болып табылады. Жүйелер өзінің
мақсаттарына сай өзгешеленеді, нақты сипаттамалары мен факторлары
экономиканың объективті заңдарына бағынады.
Шығындар Өндіріс
Шығарым
Элементтер Ауысу процесі
Пайдалы
өнімдер
Шикізттар мен Машиналар мен
Өнімдер
Материалдар жабдықтар
Өзгермелі Тұрақты
Табыстар
шығындар шығындар
1 cурет - Өнеркәсіп орындарына қатысты
шығындар + шығарым тізбесі
Жекелеген жүйелер ретінде келесідей экономикалық ресурстар
қолданылады: материалдық - шикізат материалдары мен капитал, адамдық- еңбек
және кәсіпкерлік қабілеттілік. Ресурстардың түрлері мен өндіріс жүйесіндегі
маңызына қарай : материалдар, өндіріс құралдары және жұмыс күшіне
бөлінеді.
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің басты мақсаты – өтетін және пайда
әкелетін өнімді шығару. Өндірістік процестер – өндірістің екінші сатысы.
Бұл сатының өндірістік жүйедегі ерекшелігі өнім өндіруге шығындарды
қалыптастыру болып табылады.
Кәсіпорынның шаруашылық жүргізу механизмі шығындарды басқару
дәрежелерімен анықталады. 2 cуретте өндіріске жұмсалатын шығындарды
басқару жүйелерінің негізгі элементтері келтірілген.
Басқару талаптары өндіріс қызметінің шығындарын есепке алу
әдістемесін жекелеп зерттеу және кәсіпорындар үшін өндірістік бөлімшелер
өнімнің өзіндік құнын бақылау жүйесін есепте пайдаланатын шығыныдарды
топтастырудың аналитикалығын кеңейту негізінде анықтайды.
2 cурет - Өзіндік құнды басқару жүйесінің элементтері
және олардың байланысы
Кез келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен
байланысты. Шығындар активтердің келуі немесе пайда болған өндіріс
шығындарымен байланысты міндеттердің артуы.
Ақшалай формадағы субъект шығынына өнімнің өзіндік құны жатады.
Экономикалық элемент бойынша топтастыру онын құрылымын зерделеу,
өндірістік шығындар сметасын пайдалануын бақылау, жоспарлау және талдау
үшін қолданылады. Бап бойынша топтастыру кәсіпорын шығынының талдамалық
есебін ұйымдастыру, калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын бақылау үшін
пайдаланылады. Екі топтастыру бірін-бірі толықтырады және өнімді өндіруге
кететін шығын, есептеу және өзіндік құнды талдау есебін ұтымды жүргізуге
мүмкіндік тудырады.
Өндіріске арналған шығындар басқа белгілердің қатары бойынша жіктелуі
мүмкін (кесте 1).
Негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты:
шикізат және материалдар, қосалқы материалдар мен басқа шығындар.
Үстеме - өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқарумен
тікелей байланыста пайда болады.
Бір элементті - бір элементтен тұрады (еңбекақы, материалдар,
аударым).
Кешенді - бірнеше элементтен тұрады (құрамына қызметкердің еңбекақысы
кіретін цех шығындары, аударым, материал, амортизация және басқа да бір
элементті шығындар).
1 кесте - Өндіріске арналған шығындардың белгілері бойынша жіктелуі
№ Жіктеу тобы Шығындар
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық рөл бойынша негізгі
үстеме
2 Өнімнің өзіндік құнына салу тәсілі бойынша тікелей
жанама
3 Құрамы бойынша (біртектілік) бір элемент
кешенді
4 Өндіріс көлеміне қатынасы бойынша өзгермелі
тұрақты
5 Пайда болу кезеңі бойынша ағымдық
біруақыттық
6 Өндіріс процесіне қатысуы бойынша өндірістік
(басқару қызметі бойынша) әкімшіліктік
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша өндірілетін
өндірілмейтін
8 Бақылау мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9 Орташалау деңгейі бойынша жалпы
орташа
10 Пайданы генерациялау кезеңіне шығынды рет- өнімге
ретімен көшіру кезеңге
Тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндіретін өндіріспен байланысты және
оның өзіндік құнына тікелей салынуы мүмкін (шикізат, негізгі материалдар,
аударым). Жекелеген бөлімшелерге кететін шығын бөлімше шығындары деп
аталады (авто-механиктың еңбекақысы бұл автосервис бөлімшесінің тікелей
шығыны болып табылады; цехтағы автомобильдердегі сырлауда пайдаланылатын
сырдың құны - сырлау цехының тікелей шығыны болып табылады).
Жанама - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей салынбауы
мүмкін жеке шығын жанама (шартты) бөлінеді. Жекелеген бөлімшелерге
салынбаған шығын жанама деп аталады (жарнамаға жұмсалатын шығын- бұл
субъект бөлімшелерінің жанама шығыны болып табылады).
Шығындар бір бөлімшеде тікелей, екінші бір бөлімшеде жанама болуы
мүмкін (зауыт менеджерінің еңбекақысы - бұл жеке бөлімшелердің жанама
шығыны, тұтас зауыттың тікелей шығыны болып табылады).
Шығындардын тікелей және жанама болып бөлінуі салалық
ерекшеліктерге, өндірістің ұйымдастырылуына, өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың қабылданған әдісіне байланысты (көмір өнеркәсібінде,
энергия қуатын өндіруде - барлық шығындар тікелей болып табылады).
Өзгермелі - оның көлемінің өзгеруі өндіріс көлемінің өзгеруіне тікелей
үйлесімді (пропорционально) болады (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және т.б.) және бұл кезеңдегі өнім шығарылымын
үйлесімді (пропорционально) бөледі.
Тұрақты өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне тәуелді емес (жылу, өндіріс
ғимаратын жарықтаңдыру, амортизация, жал (аренда), жарнама шығыны және
т.б.).
Егер көлем 10%-ке артса немесе кемісе, онда жалпы тұрақты шығын
өзгеріссіз қалады, бірақ бір бірлікке ұдайы кеміп отырады.
Ағымдағы - жиі қайталанатын кезеңдік шығын (шикізат, материалдар
шығыны).
Бір жолғы - демалыс төлемі, жөндеу жүргізу және т.б. Ол сметаның
бекітуімен белгіленген тәртіпте және мерзімде өнімнің өзіндік құнына бөлек
қосылады.
Өндірістік - тауарлық өнімді дайындаумен және оның өндірістік өзіндік
құнын қалыптастыруға кететін барлық шығын жатады (тауарлық өнім өз
материалымен де, техникалық бақылаумен қабылданып, қоймаға еткізілген
тапсырыс берүшінің материалымен де шығарылатын дайын бұйымдардың құны;
тараптарға босатылған өз өндірісінің жартылай дайындалған өнімнің өзіндік
құны, сондай-ақ субъектінің негізгі қаражатын толтыруға бағытталған өнім).
Әкімшілік жалпы басқарумен байланысты шығындар және жалпы шаруашылық,
әкімшілік тағайындауындағы шығындар.
Коммерциялық (өндірістен тыс) - өнімді сатып алушыға өткізумен
байланысты шығын.
Өндірушілік (жоспарланған) - ұтымды технология мен өндірісті
ұйымдастыру арқылы өнімді белгіленген сапада өндіруге кететін шығын.
Өндірушілік емес (жоспарланбаған) - технологияның жетіспеуішілігінен
және өндірістің дұрыс ұйымдастырылмауынан болатын салдар, яғни шығын
(жұмыссыз бос тұрып қалудың шығыны, ақау, мерзімнен тыс еңбекақы).
Реттелетін - атқарушы шығын деңгейін реттейтін немесе оған елеулі ықпал
ете алады (өнім өндіруде пайдаланылатын шикізат шығыны, оны цех бақылаушысы
реттейді).
Реттелмейтін - қызметкер оньң деңгейіне елеулі ықпал ете алмайтын шығын
(дайындау учаскесінің мастері конструкторлық бөлім қызметкерлерінің
еңбекақысы бойынша шығынға ықпалын жүргізе алмайды).
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне кететін шығынды білдіреді.
Орташа - есепте бір өнім бірлігіне кететін шығын.
Өнімге - өнімнің өзіндік құнына жұмсалатын шығын (тікелей шығын).
Кезеңге - кезең шығындары: жалпы және әкімшілік шығындары, тауарды сату
шығындары, сыйақы бойынша шығындар (жанама шығындар).
Калькуляциялау туралы жеткілікті ақпарат алу, өндірілген өнімді
бағалау, экономикалық шешімдерді қабылдау, жоспарлау, бақылау және реттеу
мына шығын жіктеулерінің көмегімен болады:
1. Өндірілген өнімді калькуляциялау және бағалау үшін шығындарды
топтастыру:
- негізгі - өндірістің технологияльң процесімен тікелей байланысты;
- үстеме - өндірісті ұйымдастыруда пайда болады;
- тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндірумен байланысты және оның
өзіндік құнына тікелей қосылады;
- жанама - жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына тікелей
емес, жанама (шартты) бөлінеді;
- кірістік (болашақта табыс әкелетін ресурстарға ие болу және оның
қолда бар болуы);
- өткен (олар келешекте табыс әкелу қабілетін жойған ресурстар).
3 суретте кірістік және өткен шығындар арасындағы айырмашылық
көрсетілген. Ол кәсіпорын пайдасы мен активтерін бағалауды есептеу кезінде
маңызды рөл атқарады.
3 сурет - Шығындарды кірістік пен өткен деп топтау
2. Шешім қабылдау және жоспарлау үшін шығындарды топтастыру:
өзгермелі -оның көлемі өндіріс колеміне қарай үйлесімді (пропорционально)
өзгереді:
1) тұрақты - өнім өндіру колемінің өзгеруіне тәуелді емес;
2) қайтарылмайтын - откен кезеңнің шығыны мен табысы;
3) міндеттік - ресурстар шектеулі болған жағдайда пайда болады және оны
болашақта пайдалану мүмкіндігін сипаттайды;
4) айыптық (өсетін) - қандай да бір өнім партиясын дайындауда қосымша пайда
болады (өнім өндірісін жеделдету үшін сыйлықақы төлеу);
5) маржиналдық (шектеулі) - қосымша шығындар, бірақ есепте өнім бірлігіне
келеді;
6) релеванттық - тапсырыстардың сақталуы мен орындалуына байланысты.
3. Шығындарды басқару мақсатында бақылау және реттеу процесін жүзеге
асыру үшін шығындарды топтастыру:
1) реттелетін;
2) реттелмейтін;
3) тиімді (өндірмелі);
4) тиімсіз (өндірілмейтін);
5) бақыланатын;
6) бақыланбайтын.
Өнеркәсіптік кәсіпорындарда өндірістік шығындарды өнімнің өзіндік
құнына толығымен қосады, ал өндірістік еместердің бір бөлігін қаржы
нәтижелеріне жатқызады. Алғашқылары қорларды бағалауда мүмкін пайдаларды
қарастырса, ал екіншілері қандай да бір өнімнің құнына жатпайды және қосыла
алмайды.
4 сурет - Шығындарды өндірістік және өндірістік емес шығындар деп топтау
Өндірістік емес шығындар, шығын нәтижесінде өнімнің шығарылуымен
сипатталады және олар есептен шығарудың басқа уақытша циклінде болады.
4- суретте есепті кезеңде шығын мазмұнының өзгешелігі және өнімнің өзіндік
құнына енгізілетін шығын – тіркеу уақыты мен қаржы нәтижесін есептен шығару
айырмашылығы көрсетілген.
Осылайша топтастырылыған өндіріс шығыстары өнімді калькуляциялаудың
нақты функциясын сипаттайды, бірақ өндіріс шығындарының басқарушылық
есебінің міндеттеріне сай келмейді.
Кесте 2 - Басқару мақсаттары бойынша шығындарды жіктеу
Өндіріс шығындарын есепкеШығындарды жіктеу Шығындар жіктелімі
алу бағыттары қағидалары
1. Дайын өнімді Кәсіпорын көлемі: Нақты шығындар құрамы:
калькуляциялау мен технология, техника мен негізгі және қосалқы
бағалау үшін өндірісті ұйымдастыру материалдар, еңбек
пайдаланылатын шығындар ерекшеліктері, шығындары, өндірістік
шығарылатын өнім үстеме шығындар, есепті
номенклатурасы; есеп мерзімге кіретін,
айырысу талдамалығы; жұмсалған және өзіндік
бақылау болжамдылығы; құнға енгізілетін
өндіріс процесіндегі шығындар
рөлі; төмендету
факторлары; жоспарлаудағы
маңыздылығы; шығындарды
бөлу орындылығы; жалпы
шығындрдағы үлес салмағы,
өнімдер бойынша бөлу
негізділігі, есепке алуға
жұмсалған еңбек.
2. Шешім қабылдауға негіз Шығындар беталасы:
болатын өндіріс шығындары тұрақты, шартты –тұрақты,
өзгермелі, шартты –
өзгермелі.
Болашақ мерзім шығындары:
бағалауда есепке алынатын
және алынбайтын. Шешім
қабылдау: қайтарымсыз,
инкременттік маргиналдық
3. Жоспарлау, бақылау Жауапкершілік
және реттеу жүйесінде орталықтары: реттелетін
пайдаланылатын шығындар жіне реттелмейтін
шығындар. Шығындар пайда
болатын орындары,
нормативтік (сметалық)
шығындар және олардан
ауытқулар
Ең алдымен есепте шығындардың үш санаты туралы мағұлмат
жинақталады: жұмыс күшіне, материалдарға, үстеме шығындарға. Содан соң
жиынтық шығындар есептің бағыттары бойынша бөлінді:
1. дайындалған өнімнің өзіндік құны мен алынған пайданы анықтау
үшін;
2. басқарушылық шешім қабылдау үшін;
3. бақылау мен реттеу процесін жүзеге асыру үшін.
Көрсетілген үш бағыттың әрқайсысы, өз кезегінде, одан әрі
нақтылауды, яғни жіктеуді қажет етеді (Кесте 2).
Қарастырылған жіктеуге сәйкес есеп жүргізу – өндіріс
шығындарының отандық есебіндегі жаңа құбылыс. Нарық қатынастары өндірістік
есептің жоспарлаудағы, мөлшерлеудегі, талдаудағы, болжаудағы және жалпы
өндірісті басқару жүйесіндгі рөлін күшейтеді. Бухгалтерлік есеп шоттарында
өндірістік шығындар туралы мәліметтер қозғалысы 5 суретінде көрсетілген
(өндіріс шығындарын есепке алудың жалпы сызбасы)
Баптар бойынша шығындардың жиынтығы Негізгі өндіріс шотында
көрсетіледі. Дегенмен бұл мағлұматтар бойынша кәсіпорын өнімнің (жұмыстар
мен қызметтердің) әр түрлерінің қайтарымы туралы және қабылданған
шешімдердің шығындар мен пайда мөлшеріне әсері туралы қорытынды жасай
алмайды. Бұл мәселенің шешімі көбінесе шығындарды топтастырудың қабылданған
түрлерімен анықталады. Басқару мақсаттарын қанағаттандыратын шығындар
жіктемесі өндіріс қызметінің басқарушылық есебін ұйымдастырудың негізгі
принципі, өндірістік шығындар туралы мәліметтерді өңдеу мен талдау әдісі
болып табылады.
1.2 Өнімнің өзіндік құны және калькуляциялау принциптері, оның
объектісі мен тәсілдері
Өндірістік қызметке жұмсалатын шығындар түсінігі басқарушылық есепте
жиі қолданылады, бірақ нақты мағына бермейді. Шығындар түсінігі қосымша
түсініктемені қажет етеді. Бұл түсініктеменің мағынасы ақпаратты
пайдаланушының қойған мақсаты мен бухгалтер пайдаланған шығындарды
қорытындылау үлгісіне байланысты анықталады.
Өзіндік құнды түсіну үшін (шығындар жиынтығы ретінде) өзіндік құнды үш
жақтан қарастыруға болады: біріншіден, шығындар ресурстарын пайдаланумен
анықталады, екіншіден, шығындар ақшалай өлшемдегі пайдаланылған
ресурстардың санын сипаттайды, үшіншіден, шығындар олардың жұмсалу
мақсатында өнім өндірісі, қандай да бір бөлімше қызметімен салыстырылады.
Осыдан шығатын түсінік - өзіндік құн белгілі бір мақсаттағы пайдаланылған
ресурстардың ақшалай өлшемдегі шамасы.
Өнімнің өзіндік құны - оның шығару мен өткізуге арналған, ақшалай түрде
бейнеленген шығындар кәсіпорын өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің)
өзіндік құны өндіріс процесінде табиғи ресурстарын, материалдарды, отынды,
энергияны, негізгі құрал-жабдықтарды, еңбек ресурстарын, қолданумен
байланысты шығындардан сондай-ақ оны өндіру мен өткізуге шыққан шығындардан
жиналады.
Өзіндік құн деп- белгілі бір мақсатқа ақшалай өлшеммен жұмсалған
экономикалық ресурстар көлемін айтады. Өз кезегінде өзіндік құн ұғымы қанша
және қандай ресурстардың қандай өнімдер алуға, тауарлар өндіріп, жұмыстар
орындауға және қызмет көрсетуге (материалдар, еңбекқы, электр қуаты т.с.с)
жұмсалатындығын көрсетеді.
Өнімнің өзіндік құнына мыналар кіреді:
- кәсіпорында өнім өндіруге шығатын еңбек, қаржы және еңбек керек-
жарақтары шығындары (өндірісті дайындау мен игеру шығындары,
өндірісті технологиясы және ұйымдастырумен, тапқырлық және
үнемділікпен байланысты шығындар; техника қауіпсіздігін
қамтамасыз ету бойынша шығыстар; кадр жинақтау, дайындау және
қайта даярлаумен байланысты шығыстар; салықтар, өндірісті басқару
шығындары және т.б.);
- өнімді өткізуге: буып-түю, орау, сақтау, тиеу мен тасымалдауға; делдалдық
қызметке төлеу, комиссиялық алымдар мен сыйақылармен; жарнамаға шығатын
шығындармен байланысты шығыстар;
- өнімді осы кәсіпорында өндіру мен өткізуге байланысты емес, бірақ
олардың өнімнің өзіндік құнына кіргізу жолымен орнын толтыру жай
ұдайы өндірісті (геология-барлау жұмыстарына, жерді қайта өңдеуге
шығындар, тамыр жіберген ағашқа суға төлеу) қамтамасыз ету үшін
қажетті.
Сонымен қатар, өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құнына
ақаудан, жұмыстың өндірісішілік себептерге байланысты тоқтап қалуынан
болған шығындар, материалдық құндылықтардың кем шығуы, өндірістік зақым
(сот шешімі негізінде) алуға байланысты еңбекке қабілеттілігін жоғалту
салдарынан жәрдемақы төлеу де кіреді.
Басқару есебі жүйесінде өзіндік құнды жасау, калыптастыру тәртібі тым
реттелмеген. Бұл өзіндік құн салық салу мақсаты үшін емес, басқарушының
шығындар жайлы толық түсінігі болуы үшін есептеледі. Сондықтан бұл есеп
жүйесінде өзіндік құн шоттарының әр түрлі тәсілдері (қандай басқару міндеті
шешілуіне байланысты) қолданылуы мүмкін.
Кәсіпорын үшін өз шығындарын басқару мүмкіндігі болуы, өзіндік құнға
ықпал ете алуы өте маңызды, яғни өзіндік құнның құрылымы туралы анық
сенімді ақпарат қажет. Дәл осындай ақпарат бухгалтерлік басқару есебі
жүйесінде пайда болады.
Шығындар есебінің нақты объектісі әртүрлі шекарада анықталуы мүмкін.
Шығындар есебінің нақты объектісінің сипаттамасы шығындарды бағалау әдісі
мен өндірістегі есеп жүйесінің түрін анықтайды.
Әртүрлі мақсат үшін әртүрлі өзіндік құн негізгі принципі өзіндік
құнның 3 түрімен жүзеге асырылады:
1) толық өндірістік өзіндік құн, ол қалыпты жағдайда оперативті
шешімдер қабылдау және бағаны белгілеу үшін қолданылады.
2) тікелей өндірістік (ішінара) өзіндік құн арнайы жағдайларда
оперативті шешімдер қабылдау және баға белгілеу үшін қолданылады.
3) жауапкершіліктің орталығы бойынша өзіндік құн. Ол жауапты
атқарушыларының қызметін бақылау және жоспарлау үшін қолданылады.
Толық өзіндік құн өндіріске жұмсалған барлық рерсурстарды құрайды. Ол
шығындар есебінің объектісіне жұмсалған тікелей шығындар мен соған қатысты
жанама шығындарының қосындысынан тұрады. Жанама шығындар 2 кезеңге:
жауаптылық орталығына қарай және алдын ала таңдалған базалар мен
коэффициенттер бойынша дайын өнімдерге бөлінеді. Бұл бөлініс өндіріс көлемі
мен аяқталған және аяқталмаған өнімге шығумен анықталады.
Аяқталмаған өнімге жатқызылған жанама шығындарың үлесі жорамал түрінде
болғандытан, өнімнің өзіндік құнының бұрмалауына әкеліп соғуы мүмкін.
Сондықтан жанама шығындарды дәстүрлі түрде бөлу басқарушылық шешім
қабылдауға және бақылау үшін сәйкес келмейді.
Толық өзіндік құн бойынша бағалау жүйесін жетілдіру – қалыпты шығын
мөлшерін бағалау болып саналады. Бұл әдістің ерекшелігі материалға,
энергияға қалыпты бағалауды қолдану мен жанама шығындарының тұрақты
ставкасын есептеу келесі формуламен жүзеге асырылады.
Жанама шығындардың жоспарлы жылдық сомасы
(1)
өндірістің жоспарлы көлемі (машина-сағат)
Өнім бірлігінің толық өзіндік құнынын есептеудің қиындығы, шығындарды
бағалау үшін өндіріс көлемі әрбір айдағы ауытқуы есептелмейтін орташаланған
мәліметтерді қолдану. Осыған сәйкес қандайда бір айрықшылық жағдайлар туған
сәтте әрбір өнім түрі бойынша шығындарды бақылауды қамтамасыз ете алмайды.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығын түрлеріне байланысты отаңдық
экономикалық әдебиетте оның мынадай түрлері дәстүрлі бөлінуде:
- цехтық - тікелей шығындар мен жалпы өндірістік шығыстарды
біріктіреді; өнімді дайындауға шыққан цехтың шығындарын сипаттайды;
- өндірістік - цехтық өзіндік құн мен жалпы шаруашылық шығыстар кіретін
және өнім өндіруге байланысты кәсіпорынның шығындары;
- толық өзіндік құн — коммерциялық және өткізу шығыстарына ұлғайған
өндірістік өзіндік құн. Өндіріс пен де, өнім өткізумен де байланысты
кәсіпорынның жалпы шығындарын біріктіреді.
Бұйымының өзіндік құн элементтері
6 сурет - Толық өзіндік құнның қалыптасу процесі
Сатуға өндірілген және дайындалған өнімнің толық өзіндік құнын мынадай
формуланы пайдаланып есептеуге болады:
Жұмыс күшіне тікелей шығындар + материалдар + қосымша
шығыстар = Өндірістік өзіндік құн + Өткізу шығындары + Әкімшілік (2)
шығыстары = рентабельділік % толық өзіндік құны =
Сатылым (келісімшарттық) құны.
Жеке және орташа салалық өзіндік құн деп екіге бөлінеді. Жеке өзіндік
құн нақты кәсіпорынның өнім шығару жөніндегі шығындарын анықтаса; орташа
салалық - сала бойынша бұл бұйымды өндіруге шыққан орташа шығындарды
сипаттайды.
Жоспарлы және нақты өзіндік құн болады. Жоспарлы өзіндік құнның есебіне
ондағы кезең жоспарында қарастырылған өнімді дайындауға кәсіпорынның ең көп
шамада мүмкін боларлық шығындар кіреді. Нақты өзіндік құн шыққан өнімге іс
жүзінде нақты жұмсалған қаражаттың мөлшерін сипаттайды.
Нормаларға сәйкес келешекете пайда болуы тиіс шығындарды бағалауды
нормативті шығындар жүйесі деп атайды. Бұл жүйенің шығындарды бағалауының
қолдануының бастапқы кезеңінде шығындарды тікелей және жанама түрлерге
бөлінуі жүзеге асырылатын, ал шығындардың тұрақты және айнымалы түрлеріне
бөлінуі қарастырылмайтын жүйе – стандарт – кост деп атайды. Өндіріс
барысында қалыптасқан ауытқулар тікелей нормалардан артық шығындалуы және
бағаның өзгеруі деп бағаланады. Тұтастай алғанда жүйе технологиялық бақылау
үшін қолданылып, өндірістік қуаттарды пайдалануды бақылаумен байланыссыз
болған. Нормативті шығындар олардың жоспарланған деңгейі қазіргі заманға
сәйкес жүйелер тікелей шығындар үшін стандарттарды (нормативтерді), ал
жанама шығындар үшін сметалар (бюджеттерді) қарастырады. Шығындарды
бағалауды қарастырып отырған жүйенің мүмкіндіктерін кеңейту өндірістік
қуаттарының нақты пайдалануына келешек нормативті шығындарды есептеуге
мүмкіндік береді. Сондықтан жанама шығындар тұрақты және айнымалы
бөліктерге бөлінеді де, ол нақты өндіріс көлеміне сай жанама шығындарды
анықтауға мүмкіндік береді.
Нормативтер бойынша шығындарды бағалау жүйесі кәсіпорынның ресурстарын
пайдалану деңгейін сипаттап, басқарушылық шешімдерді жеңілдетеді.
Ішінара шығындар бойынша өзіндік құнды бағалау тікелей шығындарды
жабуға бағытталған. Бұл жүйенің мәні келесілерге келіп тіреледі: тікелей
шығындар деп бұйымның өзіндік құнына, ал жанама шығындар түгелімен өздері
болған есепті кезеңнің жалпы қаржылық нәтижесіне кіреді. Өнімдерді сатудан
түскен түсімнен сол өнім өндірісіне жұмсалған шығындарды алып тастасақ,
жалпы табысты анықтаймыз. Барлық бұйымдар бойынша брутто- табысты қосып,
тұрақты шығындардың жалпы шамасын жабу үшін қолданылатын жиынтығын аламыз.
Брутто- табыстан тұрақты шығындарды шегере отырып, өндірістің нәтижесін
есептейміз.
Айрықшылық жағдайлар кейде өзіндік құнды есептеуге, сараланған
шығындарды қолдануға итермелейді. Сараланған шығындар деп олардың шамасы
белгілі бір жағдайлармен салыстырғанда басқаша болуы мүмкін шығындарды
айтамыз. Сараланған шығындар барлық уақытта қандай да бір нақты жағдайларға
байланысты. Олардың құрамына әртүрлі жағдайда әртүрлі шығындарды жатқызады.
Сараланған шығындар келешектегі шығындарға жатқызылады. Олар белгілі бір
тәртіп үлгісінде шығындардың қалай болатынын көрсетуге арналған.
1.3 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және шығындар есебі
тәсілдерінің жалпы сипатттамасы
Калькуляциялау - өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет бірліктерінің
өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысына оперативті басшылық жасау үшін
өте маңызды, өйткені ішкі резервтерді уақтылы ашуға және өнімнің өзіндік
құнын одан әрі түсіндіруге, оның бәсекеге қабылеттілігін арттыруға
мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған,
нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін қызметке
негізді баға белгілеуде қолданылады.
Калькуляцияда өндірістегі өнімнің нактылай түрін өндіру мен өткізуге,
сондай-ақ жұмыс пен көрсетілетін қызмет бірліктерін (жүк тасу, жөндеу
жұмыстарына және т.б.) орындауға акшалай түрде шыққан шығындар жинақталып
қорытылады.
Қазіргі заманға экономикалық әдебиет калькуляциялауды өнімнің жеке
түрлері бірліктерінің өзіндік құнын экономикалық есептеу жүйесі деп
белгілейді. Калькуляция барысында өндіріске кеткен шығындар мен шыққан өнім
санымен салысты-рылады және өнім бірлігінің өзіндік құны белгіленеді.
Калькуляциялаудың міндеті - шығындардың оны көтеруші бірліктерге, яғни
өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің (жұмыстың, көрсетілген
қызметтің), бірлігіне канша болатынын есептеу.
Калькуляциялаудың түпкілікті нәтижесі - калькуляцияны ұсыну. Өнімнің,
жұмыстың және көрсетілетін қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың әр
түрлі түрін айқындайды.
Жоспарлы калькуляция еңбек шығындарының озық (прогрессивті мөлшері)
және одан әрі техникалық өрлеуді, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды
жақсартуды көрсететін өндіріс құралдары негізінде жоспарланатын кезеңге
арналып жасалады.
Жоспарлы калькуляцияның бір түрі - сметалык калькуляция; оны бір рет
шығатын (бірегей) бұйымға немесе жұмыска, тапсырыс берушілермен есептесу,
баға белгілеу және баска мақсаттар үшін жасайды.
Шығындардың ағымдағы мөлшері кәсіпорынның осы кезеңдегі жұмысының
өндірістегі мүмкіндіктеріне сәйкес келеді. Және де есепті кезең басында
шығындардың ағымдағы мөлшері жоспарлы калькуляцияға негізгі салынған
шығынның орташа мөлшерінен жоғары, ал есепті кезеңнің соңында - төмен.
Сондыктан есепті жыл басында өнімнің нормативті өзіндік құны жоспарлыдан
жоғары, ал есепті жыл соңында - төмен.
Өнімнің өзіндік құнының есепті (нақты) калькуляциясы жоспарлыдан
кәсіпорынға байланысты (өндіріс бойынша жос-парды асыра орындау мен
орындамау, шығындардың кей түрлерін үнемдеу немесе артық жұмсау) және оған
байланысты емес (материалдарға бағаның өзгеруі, амортизациялық ауда-
рымдардың мөлшері, электр энергиясына, отынға, газға, суға және т.б.
тарифтердің өзгеруі) себептер бойынша ауытқуы мүмкін нақты шығындарды
көрсетеді.
Нормаға сәйкес (нормативті) калькуляциялау ағымдағы жоспарлы
калькуляциялаудың бір түрі болып табылады, шығындар есебінің және өнімнің
езіндік құнын калькуляциялаудың нормаға сәйкес тэсілдерін қолданатын
кәсіпорындарда жасалады. Олардың негізінде шығындардың жеткен деңгейін
сипаттайтын іс жүзіндегі, ағымдағы норма жатады. Кәсіпорын-дар жыл бойы
ұйымдастырушы - техникалық жоспарда негізгі салынған шараларды дэйекті
жүзеге асыратынын ескере оты-рып, нормаға сай калькуляция жоспарлыға
қарағанда, есепті кезең ішіндегі өнім өндірісіне шыққан шығындардың шынайы
деңгейін өте дэл көрсетеді.
Жобалық (проектные) калькуляция - келешектік калькуляцияның бір түрі,
олар күрделі қаржының, жаңа техниканың және технологияның тиімділігін
анықтау үшін қолданылады.
Шамаланған (провизорная) тоғыз ай немесе баскаша кезең ішіндегі накты
шығын мен алынған өнім (табыс), төртінші тоқсан немесе басқа кезең ішіндегі
шығындар мен күтілетін бұл өндіру бойынша есептер негізінде жасалады. Бұл
калькуляциялардың мәліметтері ағымдағы жылдың өнім өндіру корытындыларын
алдын-ала анықтау үшін қолданылады.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялағанда калькуляциялық бірліктер
қолданылады, олар калькуляциялау объектісінің өлшеуіші болып саналады,
әдетте, өнімнің сәйкес түріне арнал-ған техникалық шарттарда немесе
стандарттарда және заттай бейнеленетін өнім өндіру жоспарында қабылданған
өлшем бірліктеріне сай келуі тиіс.
Өндірілетін өнім, технологиялық процесте, өндірістік ұйым-дастыруды
сипаттаудағы айырмашылықтар практикада қолданылатын калькуляциялық сан
түрлілікке экеледі. Ұқсас белгі-лері бойынша олардың барлық жиынтығы жеті
топқа тоғысады, олардың мазмүнын нақты үлгілерде карастырамыз.
Заттай (натуральды) бірліктер бұл өнім жоспарланатын, есептелетін және
тұтынушыларға өткізілетін өлшем бірліктері-не (дана, тонна, килограмм,
киловатт-сағат,погон метр, текше метр, шаршы метр, литр және т.б.) сәйкес
келеді.
Ірілендірілген заттай (натуралды) бірліктер біртекті өнім жиынтығын
аралық калькуляциялау үшін қолданылады (белгілі бір артикулдық 100 пар аяқ
киімі, белгілі бір түрдегі шойынның тоннасы, дербестенбеген сыраның
гектолитрі, ішкі балыктың центнері, темірбетон бұйымдардың текше метрлері
және т.б.) өнімнің нақты түрлерін кейінгі калькуляциялау үшін заттай
бірліктер (натуралды) қолданылады.
Шартты-заттай бірліктер өнімді калькуляциялау үшін колданылады,
бірліктегі пайдалы заттың құрамы ауытқуы мүмкін (100%-тік спирт, қүрамында
пайдалы заттары бар минералды тыңайткыштар).
Құндық бірліктер - көтерме (өткізу) бағадағы косалқы бөлшектер 1000
теңгелік құны, шығару немесе өткізу бағасындағы 1 теңгелік тауар өнімі.
Еңбек бірліктері ұйым бөлімшесінің өнімін калькуляциялау үшін
қолданылады (1 нормасағат, 1 норма ауысым).
Орындалған жұмыс пен көрсетілген кызмет калькуляциялық бірлік ретінде,
әдетте құрылыспен, жөндеумен, көлік қызметін көрсетумен және т.б.
шұғылданатын өндірісте қолданылады (тасымалдық тоннакилометр, машинаауысым
және т.б.).
Техникалық-экономикалық көрсеткіш калькуляциялық бірлік ретінде
біртекті бұйымдардың пайдалы тұтынылатын бірлігіне шаққандағы шығындарды
салыстыру үшін (трактор өндірісінің шығынын қуаттылық, бірлігіне, пресс
өндірісінің шығынын өнімділік бірлігіне есептелу) қолданылады.
Калькуляциялық бірліктердің сан түрлілігі накты жағдай үшін негізделген
әдісті талап етеді. Калькуляциялық бірлік сәйкес тұтыну құнын көрсетуге, әр
түрлі кәсіпорындармен салыстыруға болатындай, баға белгілеу бірліктеріне
сәйкес келуі және ең аз шамадағы шығындармен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау үшін қолайлы болуы тиіс. Калькуляциялық бірлікті таңдау
жөніндегі ұсыныстар әдетте салалық нүсқауларда келтіріледі.
Калькуляциялауға ең алдымен қатысы бар өндірістік шығындар есебі
(өндірістік есеп), калькуляциялаудың алғышарты болып табылады. Өндірістік
есеп жүйесінде белігілі бір үлгімен дайындалған ақпарат негізінде ғана
өндірісті басқаруда объективті кажетгі процесс болып шығатын өнімнің
өзіндік құны калькуляциялануы мүмкін,
Бұрын болған калькуляциялық жүйелер бір мақсатты - өзі өндірген дайын
өнім мен жартылай өнімдердің қорын бағалауды көздейтін, ол өндірісішілік
мақсат пен ішкі есептілікті жасауға, сондай-ақ пайданы аныктау үшін қажет
еді. Бұл мэселенің ма-ңыздылығына қарамастан калькуляциялаудың бұрынғы
жүйелері бойынша көптеген басқару міндеттерін шешу үшін жарамды ақпарат
болмайтын.
Калькуляциялаудың қазіргі заманғы жүйелері өзара байла-нысты
көрсеткіштердің ара қатынасын біршама тендестірген.
Олардың мазмұнындағы ақпарат тек дәстүрлі міндеттерді шешуге жол ашып
қана коймай, мынадай жағдайлардың экономикалық салдарларын болжауға
мүмкіндік береді:
1) өнімді ары карай шығарудың максатка сәйкестілігін;
2) өнімнің еңұтымды, колайлы бағаларын белгілеу;
3) шығарылатын өнімнің ассортиментін оңтайландыру;
4) жұмыс істеп тұрған технология мен станок паркын жаңартудың
мақсатқа сәйкестілігін;
5) басқару жеке құрамының жұмыс сапасын бағалау.
Қазіргі заманғы калькуляциялау кәсіпорын немесе жауапкершілік орталығы
қабылдаған жоспарды бағалау негізіне сүйенеді. Нақты калькуляциялау
мәліметтері өзіндік құн жөніндегі жоспарлы тапсырмалардан ауытқу себептерін
талдау және өзіндік құнды кейінгі жоспарлау үшін, жаңа техника мен заманға
лайық технологиялық процестерді және т.б. енгізудің экономикалық
тиімділігін негіздеу үшін колданылады.
Калькуляциялау трансферттік баға белгілеуге негіз болып қызмет етеді.
Трансферттік (ішкі) баға бір кәсіпорынның бөлімшелері арасындағы
коммерциялық операцияларда пайдаланылады.
Кәсіпорын бөлімшесі сыртқы сатып алушыларға өз бетінше шығуға құкық
алған кезде, трансферттік бағаларды жасау көкейкесті маңызға ие болды. Бұл
жағдайда ұйымның жалпы қаржылық жағдайы трансферттік бағыны дұрыс
қалыптастыруға байланысты болады.
Егер бөлімшенің өнімі (көрсетілетін кызметі) кәсіпорынның ішінде
толығымен тұтынылатын болса, трансфертті бағаның шамасы таза есептік және
тұтастай кәсіпорынның каржылык жағдайына әсер етпейді.
Сондықтан, өндірістік есеп пен калькуляциялау өнімнің өзіндік құнын
ғана емес, тұтастай кәсіпорынның басқару жүйесінің негізгі элементтері
болып табылады.
Калькуляциялағанда шығындар есебінің объектілері мен өнімнің өзіндік
құнының калькуляциясын дұрыс белгілеу маңызды. Кәсіпорын өндіріске кеткен
шығындарға аналитикалық есеп ұйымдастыратын объектілер шығын есебінің
объектілері болып табылады. Кәсіпорын калькуляциялайтын өнімнің, орындалған
жұмыстың, көрсететін қызметтің түрлері калькуляция объектілері болып
шығады.
Кез келген кәсіпорындағы калькуляциялау, қызмет түріне, меншік мөлшері
мен пішініне (формасына) қарамастан, белгілі бір принциптерге
ұйымдастырылады.
Шығын есебінің объектісі - өзіндік құнды басқару мақсаты үшін
өндірістік шығыстарды топтастыратын белгі.
Көп мақсатты есеп жүйесінде есеп объектісінің екі тобын бөледі:
жауапкершілік орталықтары мен өнім бірліктері. Бұл жағдайда шығын есебі
объектілеріне: шығын пайда болған орындар, жауапкершілік орталықтары, шығын
баптары, өндірістік қызмет факторлары, біртекті өнім түрлері немесе топтары
жатады.
Бұлар ресурс түрлері еңбек құрал-жабдықтары, еңбек керек-жарақтары мен
қызмет ету шығындары, басқару шығындары. Өндірістік жағдайлар бойынша
шығындарды бөлу өндіріске қатысатын жеке элементтер арасындағы байланысты
анықтайды және ресурстарды бөлудің дұрыстығын және тиімді жұмсаудың
дұрыстығын бақылауды қамтамасыз етеді.
Шығын есебі объектілері бойынша топтасқан ақпарат басқарма талаптарына
сай келуді және бітпеген өндіріс пен дайын өнім арасындағы шығындарды
бөлуге және барлық шығарылғандардың да, кейбір өнімдерді де калькуляциялау
үшін де негіздеме болып қызмет етуге тиіс.
Калькуляциялау объектісі - белгілі бір құнды жұмыс пен көрсетілетін
қызмет, өнім, жартылай өнім, әр түрлі дайындық деңгейіндегі кейбір азық-
түлік өнімдерінің түрлері.
Калькуляциялау объектілерінің негізгі номенклатурасын әрбір кәсіпорын
өндіріс типін, өнім ассортименті мен күрделілігін, бөлшектер мен
тетіктердің бұйымда бірегейлену деңгейі және шығынның қай топқа
жататындығын сипаттайтын, басқа да белгілерді есепке ала отырып, жасайды.
Көбіне калькуляциялау объектісін шығынды көтерушілер деп атайды.
Өнеркәсіптің кеткен өндіруші, газ-энергетико салаларында бітпеген
өндіріс болмаса (мысалы, энергетика, мұнай және т.б.), шығын есебінің
объектісі калькуляциялау объектісімен тура келеді.
Бұл жекелеген данамен, шағын сериялармен, жаппай өндірістегі бұйымның
кейбір түрлерін дайындауға, бір жолғы тапсырыстарды, тәжірибелік-
экспериментальды және біртекті жұмыстарды орындауға қатысты.
Технологиялық процесс сатыларға (бөлістерге) бөлінетін өндірісте мұндай
сәйкестік байқалмайды. Мысалы, тоқыма өнеркәсібінде - иіру, тоқу, өңдеу -
жеке бөлістер шығын есебі объектілеріне, ал дайын өнім, яғни мата-
калькуляциялау объектісі болып шығады.
Барлық сомалар үшін өндірістегі тікелей материалдық және еңбек
шығындарына ресурстарды қолдану дәрежесін өндірістік процестерді
ұйымдастыру мен оларға қызмет етуге шыққан шығыстары, басқару шығындарын
шығын есебі объектілері ретінде көрсету ортақ болып табылады.
Басқаша айтсақ, шығын есебі объектілерін таңдау өндіріс технологиясының
ерекшеліктеріне, өндірісті ұйымдастыру түріне, кәсіпорынды басқару
құрылымына, шығарылатын өнімнің техникалық параметрлерін, ішкі өзара қарым-
қатынастарды және т.б. байланысты. Сипаттау әр түрлі және сондықтан шығын
есебі объектілерінің номенклатурасын әрбір кәсіпорын жеке жасайды.
Машина жасау жеңіл өнеркәсіп, қара және түсті металлургия салалары және
басқалар өнімнің үлкен номенклатурасымен, бұйымның кейбір бөліктерін
бірегейлендірудің едәуір деңгейімен сипатталады. Бұл салалар калькуляциялық
объектілерді шығарылатын бұйымдарды біртектілік белгілерімен
ірілендіріледі. Технологиясы, конструкциясы бірдейлігімен, біртекті шикізат
пен материалдардан, бірдей жуык деңгейдегі материал сыйымдылығымен және
еңбек сыйымдылығымен жасалатын жалпы бөлшектер, тетіктер, жартылай
өнімдердің бар болуымен сипатталатын өнім түрлері біртектілер деп саналады.
Бұйымдарды бір калькуляциялау объектісіне топтастыру принциптерін сақтау
өзіндік құнды қалыптастыру талаптарына жауап беретін негізгі шарт болып
табылады.
Шығын есебі объектілері мен калькуляциялау объектілерін қалыптастырудың
жалпы принциптері өндіріске арналған шығын есебі процесі мен калькуляциялау
процестерінің бірлігімен негізделген. Жалпы алғанда өндірістік шығындардың
басқару есебі жүйесі объектілердің екі басты топтары: бөлімшелер мен
өнімдер, бойынша шығындарды бөлуі тиіс.
Калькуляциялау объектілерінің калькуляциялық есеппен және
калькуляциялық бірлікпен мақсатқа бағытталған байланыстары бар. Алайда ол
жай өлшем бірлігі емес, ол калькуляциялық объектісінің сапасы мен тұтыну
құнын сипаттайды.
Кез келген кәсіпорында калькуляциялау мынадай принциптерді ескере
отырып ұйымдастырылады: шығын есебі объектілерін, калькуляциялау
объектілері мен калькуляция бірліктерін белгілеу. Көп жағдайларда шығын
объектілері мен калькуляциялау объектілері сәйкес келмейді.
Қосымша шығыстардың бөлу тәсілін таңдау өнім (жұмыс, көрсетілетін
қызмет) бірліктерінің өзіндік құнын дұрыс есептеу үшін өте маңызды. Оны
кәсіпорын дербес жасайды, есеп саясатында жазылады және барлық есепті кезең
бойы өзгеріссіз қалады.
Шығындарды кезең бойынша шектеу. Оның мәні операциялардың бухгалтерлік
есепте жасалған сәтінде көрсетілуінде және олар ақшалай түсіммен
үйлеспейді.
Өнім өндірісіне шыққан ағымдағы шығындар мен күрделі қаржы бойынша жеке-
жеке есеп.
Шығын есебі мен калькуляциялау тәсілдерін таңдау - өндіріске шыққан
шығындардың аналитикалық есебі әдістері калькуляциялық объектілері мен
калькуляциялық бірліктерді есептеу амалдары бойынша жинақтау.
Толық және толық емес өзіндік құнды калькуляциялау.
Егер кәсіпорында жұмсалған шығындар есебінің жүйесін өнімнің (жұмыстың,
көрсетілген қызметтің) өзіндік құнына шығындарды толық қосу тұрғысынан
қараса, онда шығындарды толық, толық емес, шектеулі енгізу жүйесін бөлуге
болады.
Толық емес өзіндік құнды жасау тәсілі "директ-костинг", ал толық
өзіндік құнды - "абзорпшн-костинг" деп атайды.
Шығын түрлері бойынша тікелей және жанама шығындар бөлінеді. Тікелей
шығындар пайда болған сәтінде нақтылы қандай түр мен өнім көлеміне қатысты
екендігі белгілі шығындар. Шикізат пен материалдар, негізгі жұмысшылардың
(яғни, осы өнімді дайындаумен тікелей шұғылданатын жұмысшылардың)
еңбекақысы осындай шығындарға мысал болып табылады.
Бұл кезеңде тікелей шығындардың шығарылатын өнім түрлері бойынша
бөлінуін қамтамасыз ету үшін аналитикалық есепті осылайша ұйымдастыру
ерекше маңызды. Бұған екі түрлі амалмен - тапсырыстық және бөлістікпен
жетеді.
Өнімді негізгі де, қосалқы өндіріс те ("басқа жаққа шығару" деп
аталады) шығара алады. Сондықтан тікелей шығындар негізгі өндіріс бойынша
да, қосалқы бойынша да, 8110 "Негізгі өндіріс" және 8310 "Қосалқы өндіріс"
бөлімшесінің шоттарында жиналады. Және де екі жағдайда есептің қай түрін
қолдану жөнінде қатаң талап жоқ. Басқаша айтсақ, қажет болса, негізгі
өндіріс бойынша бөлістік әдіс, ал қосалқы бойынша - тапсырыстық және
керісіншесі қолданылуы мүмкін. Бұл жердегі ой, қисын қарапайым: негізгі
және қосалқы өндіріс әр түрлі салаларға жатуы мүмкін, есеп әдістің де, дәл
осы салаға ең қолайлысы қолданылуы керек.
Толық өзіндік құнды калькуляциялау. Біздің тәжірибемізде толық өзіндік
құнды калькуляциялау дәстүрлі түрде жүргізіледі. Толық өзіндік құн бойынша
есепте шығындар тұрақты, өзгермелі, тікелей және жанама деп бөлінуіне
қарамастан, өнімді өндіру мен сатуға байланысты кәсіпорынның барлық
шығындары кіреді. Өнімге тікелей жатқызуға болмайтын шығындарды әуелі
жауапкершілік орталықтарына бөледі; кейін таңдалған бөлу базасын өнімінің
өзіндік құнына сайма-сай көшіреді.
Есепте шығындар объектісіне бірден жатқызылуы мүмкін тікелей шығындар:
1) тікелей материалдық шығындар;
2) еңбекті өтеудің тікелей шығындары;
3) еңбекті өтеуден аударымдар.
Тікелей материалдық шығындарда өндіріске жұмсалған негізгі
материалдардың нақты өзіндік құны болады.
Өнімнің толық өзіндік құнын есептегенде, оған жанама шығындар кіреді,
оларға бұл жағдайда кезеңнің қосымша шығыстарын жатқызады. Есепті кезең
ішінде мұндай шығыстар жеке шоттарда жинақталады. Есепті кезең соңында
бөлудің белгілі бір базасына сәйкес өнімнің нақты өзіндік құнына кіреді.
Негізгі өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы, тікелей шығындар сомасы бөлу
базасы бола алады.
Өнім өндірудің, жұмысты орындаудың, қызмет көрсетудің толық өзіндік
құнына байланысты өндірудің, жұмысты орындаудың, қызмет көрсетудің толық өз
құнына байланысты шығындардың есебі жүйесінің жағдайларындағы жалпы
түрінде, сондай-ақ негізгі өндірісті басқару мен қызмет етуге байланысты
қосалқы өндірістің шығыстары; жанама шығындар мен ақаудан болған шығындар
8110 "Негізгі өндіріс" шотында көрсетіледі. Тікелей шығындар 8110 "Негізгі
өндіріс" шоты дебетіне, 8111 "Материалдар", 8112 "Өндірістік жұмысшылардың
еңбегін өтеу", 8113 "Еңбекті өтеуден аударымдар", 8114 "Қосымша шығыстар"
шоттары кредиттерінде есептеледі. Қосалқы өндірістің шығыстары 8310
"Көмекші өндіріс" шоты дебетіне, 8311 "Материалдар", 8312 "Өндірістік
жұмысшалардың еңбегін өтеу", 8313 "Еңбекті өтеуден аударымдар", 8314
"Қосымша шығыстар" шоттарының кредитінен алынып, жинақталады. 8410 "Үстеме
шығындар" кредитінде, сәйкесінше 8114 және 8314 шоттар дебетінде көмекші
өндіріске жататын үстеме шығындар есептен шығарылады. Сондай-ақ дайын
өнімнің өзіндік құнына 7210 мен 7110 шоттарында ескерілген кезең шығыстары
кіреді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Өзіндік құнның калькуляциясы және кәсіпорындардағы шығындар есебінің
теориялық аспектілері
1. Шығындар есебінің түсінігі және жіктелуі
1.2 Өнімнің өзіндік құны және калькуляциялау принциптері, оның объектісі
мен тәсілдері
1.3 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және шығындар есебі тәсілдерінің
жалпы сипаттамасы
2 Өндірістің техникалық-экономикалық сипаттамасы және бухгалтерлік есебі
2.1 Жезқазған кен байыту фабрикасының техникалық-экономикалық сипаттамасы
2.2 Өндірістің өндірген өнімінің өзіндік құнының калькуляциясы
3 Өзіндік құнның калькуляциясы мен өндірістік шығындар есебінің аудиті
3.1 Өндірістік шығындар есебінің аудиті мен талдауы
3.2 Өзіндік құнды аудиторлық тексеру тәсілдері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Қазіргі заманда мемлекеттің дамуы үшін бухгалтерлік басқарушылық есепке
үлкен мән беріледі. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев
кәсіпкерлерге үндеуінде есепті, есеп беруді жетілдіріп, халықаралық
стандартқа көшудің маңыздылығына тоқталды. Ол өзінің бұл үндеуінде қаржылық
есеп беруді жасауды және ұсынуды ғана білдіріп қойған жоқ, сондай-ақ әр
түрлі экономикалық шешімдерді қабылдай білуге шақырды.
Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті жүргізу
басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі заңға сәйкес барлық
шаруашылық ұйымдары бухгалтерлік есеп жүргізуге және қаржылық есептілікті
тиісті ұйымдарға ұсынуға міндетті. Оның ішінде ірі бизнес өкілдері үшін
Халықарылқ қаржылық есептілікке сәйкес есеп жүргізу мен есептілікті
құрастыру міндеттелсе, орта және кіші бизнес өкілдері үшін Ұлттық
бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша есеп жүргізуге рұқсат етілген.
Бүгінгі күнгі халықтың тұрмыс – тіршілігі жақсарған, жалпы
экономикалық жағдай көтерілген жағдайда арнайы тапсырыс берушілер көбеюде.
Әсіресе, арнайы ерекше үлгіде үй құрылысын салдыруға, арнайы үлгіде
безендіру жұмыстарын жасауға көптеп тапсырыстар берілуде. Ал өнеркәсіп
ұйымдары үшін де белгілі-бір бөлшектерді, құрылғы-құралдарды даярлау
жөнінде арнайы тапсырыстар көптеп түсуде. Сол себепті бүгінгі қатынастар
жағдайында өнімнің құнын дұрыс анықтау, ол үшін ең тиімді тәсілді пайдалану
мәселесі өзекті тақырып саналады. Ұйымның алатын табысының мөлшері
өндірілген өнімнің өзіндік құнына тәуелді.
Өндіріс шығындарының есебі мен калькуляциясының негізгі міндеттері
өнімнің бір данасының өзіндік құнын анықтау және еңбек, материалды және
басқа да шығындарды бақылау болып табылады.
Шығарылатын бұйым түріне, оның күрделілігіне, типіне және сипатына
қарай отандық тәжірибеде өндірістік шығындар есебінің және өнімнің бір
данасының өзіндік құнын анықтаудың үш әдісі пайдаланылады: тапсырыс
бойынша, қайта жасау және норативті. Алайда, олар қарізгі уақытта
өндіріске кететін шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
барлық әдістерін қамтымайды.
Өндіріс шығындарының есебі мен калькуляциясының негізгі міндеттері
өнімнің бір данасының өзіндік құнын анықтау және еңбек, материалды және
басқа да шығындарды бақылау болып табылады.
Шығарылатын бұйым түріне, оның күрделілігіне, типіне және сипатына
қарай отандық тәжірибеде өндірістік шығындар есебінің және өнімнің бір
данасының өзіндік құнын анықтаудың үш әдісі пайдаланылады: тапсырыс
бойынша, қайта жасау және норативті. Алайда, олар қарізгі уақытта
өндіріске кететін шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
барлық әдістерін қамтымайды.
Кен өндіру саласындағы бухгалтерлік есеп жүйесін зерттеу нәтижелері кен
өндіру кәсіпорындарының басшы қызметкерлері өндірістік процестерді басқару
кезінде ұтымды шешімдер қабылдау үшін есеп ақпараттарымен толық қамтамасыз
етілмегенін байқатады. Яғни, кен байыту, өндіру жұмыстарына нақты жұмсалған
шығындар жөніндегі қорытынды ақпараттардың тек есеп бөлімінде есепті
мерзімінің аяғында жиналғандықтан, кен байыту жұмыстарының өзіндік құндарын
төмендету жолдарын анықтау және шығындарға жедел бақылауды ұйымдастыру
мүмкін болмай отыр. Сондықтан кен өндіру кәсіпорындарының шығындар есебін
тиімді ұйымдастырудың негізгі мәселесі - бұл кен байыту шаруашылығындағы
басқару жүйесін жақсартумен тығыз байланысты есептің дұрыстығын, жеделдігі
мен талдамалығын жоғарылату және бақылау қызметтерін күшейту болып
табылады. Осы аталған міндеттерді жүзеге асыру үшін кен байыту
шаруашылығының технологиялық ерекшеліктеріне қарай өндірістік шығындардың
қалыптасуын анықтай отырып, кен байыту жұмыстарының өзіндік құндарын
құрайтын тікелей және үстеме шығындардың есебін жүргізу, оларды төмендету
жолдарын іздестіру және жұмсалған шығындарға жүргізілетін аудит пен талдау
және жедел бақылау механизмдерін жетілдіру өзекті мәселе болып саналады.
Зерттеудің пәні мен объектілері. Зерттеудің пәні кен өндіру және байыту
жұмыстарына байланысты шығындар есебін жетілдіру, орындалған жұмыстар мен
жұмсалған шығындар бойынша талдау, өнімнің өзіндік құнын анықтау тәсілдері
мен жедел бақылауды және аудитті ұйымдастырудың тиімді әдістемелерін
қарастыру болып табылады.
Зерттеу объектілері Жезқазған №1,2 кен байыту фабрикасы болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі -
Ғылыми жұмысты зерттеу барысында бухгалтерлік есеп, аудит, қаржылық және
басқарушылық талдау саласындағы отандық және шетелдік ғалым-экономистердің,
кен өндіру және байыту, мыс концентратын тиімді дамытудағы ғалымдардың
еңбектері, республиканың кен өндіру саласын дамыту және реформалау
бағыттарына байланысты қабылданған заңдар мен заң күші бар Жарлықтар,
бағдарламалар, нормативтік нұсқау-ережелер, ғылыми-тәжірибелік
конференциялардың материалдары басшылыққа алынып, жол кен өндіру және
байыту өндірісінің бухгалтерлік есеп мәліметтері пайдаланылды.
1 Өзіндік құнның калькуляциясы және кәсіпорындардағы шығындар есебінің
теориялық аспектілері
1.1 Шығындар есебінің түсінігі және жіктелуі
Ұйымның өндірістік қызметі шаруашылық процестерден тұрады. Өндірістік
процестердің ішіндегі негізгілері жабдықтау, өндіріс және өткізу болып
табылады. Процестер түрлі шаруашылық операцияларын біріктіреді. Өз құрамы
жөнінен олар кәсіпорын қызметінің негізгі мазмұнына қарағанда едәуір үлкен.
Басқарушылық есепте басқарудың объективті талаптарға сәйкес өндіріс
процестері қызмет түріне байланысты топтастырылады: жабдықтау-дайындау,
өндірістік, қаржы-өткізу, ұйымдық және инвестициялық.
Кәсіпорынның өндірістік жүйесі өндіріске қажетті түрлі ресурстарды
құрайтын өзара байланысты бөлшектер мен өндіріс нәтижесінен құралады. Өнім
өндірудің шарты – ол технология, соған сәйкес шығындардың өнімге айналуымен
аяқталады.
Өндіріс элементтерінің құрамын технологиялық тізбектер анықтайды. Ең
қарапайым жүйе 1 суретте көрсетілген.
Қарастырылып жатқан өндірістік жүйенің әр элементі өндірісте
қарапайым бөлшектерден тұратын дербес жүйе болып табылады. Жүйелер өзінің
мақсаттарына сай өзгешеленеді, нақты сипаттамалары мен факторлары
экономиканың объективті заңдарына бағынады.
Шығындар Өндіріс
Шығарым
Элементтер Ауысу процесі
Пайдалы
өнімдер
Шикізттар мен Машиналар мен
Өнімдер
Материалдар жабдықтар
Өзгермелі Тұрақты
Табыстар
шығындар шығындар
1 cурет - Өнеркәсіп орындарына қатысты
шығындар + шығарым тізбесі
Жекелеген жүйелер ретінде келесідей экономикалық ресурстар
қолданылады: материалдық - шикізат материалдары мен капитал, адамдық- еңбек
және кәсіпкерлік қабілеттілік. Ресурстардың түрлері мен өндіріс жүйесіндегі
маңызына қарай : материалдар, өндіріс құралдары және жұмыс күшіне
бөлінеді.
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің басты мақсаты – өтетін және пайда
әкелетін өнімді шығару. Өндірістік процестер – өндірістің екінші сатысы.
Бұл сатының өндірістік жүйедегі ерекшелігі өнім өндіруге шығындарды
қалыптастыру болып табылады.
Кәсіпорынның шаруашылық жүргізу механизмі шығындарды басқару
дәрежелерімен анықталады. 2 cуретте өндіріске жұмсалатын шығындарды
басқару жүйелерінің негізгі элементтері келтірілген.
Басқару талаптары өндіріс қызметінің шығындарын есепке алу
әдістемесін жекелеп зерттеу және кәсіпорындар үшін өндірістік бөлімшелер
өнімнің өзіндік құнын бақылау жүйесін есепте пайдаланатын шығыныдарды
топтастырудың аналитикалығын кеңейту негізінде анықтайды.
2 cурет - Өзіндік құнды басқару жүйесінің элементтері
және олардың байланысы
Кез келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен
байланысты. Шығындар активтердің келуі немесе пайда болған өндіріс
шығындарымен байланысты міндеттердің артуы.
Ақшалай формадағы субъект шығынына өнімнің өзіндік құны жатады.
Экономикалық элемент бойынша топтастыру онын құрылымын зерделеу,
өндірістік шығындар сметасын пайдалануын бақылау, жоспарлау және талдау
үшін қолданылады. Бап бойынша топтастыру кәсіпорын шығынының талдамалық
есебін ұйымдастыру, калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын бақылау үшін
пайдаланылады. Екі топтастыру бірін-бірі толықтырады және өнімді өндіруге
кететін шығын, есептеу және өзіндік құнды талдау есебін ұтымды жүргізуге
мүмкіндік тудырады.
Өндіріске арналған шығындар басқа белгілердің қатары бойынша жіктелуі
мүмкін (кесте 1).
Негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты:
шикізат және материалдар, қосалқы материалдар мен басқа шығындар.
Үстеме - өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқарумен
тікелей байланыста пайда болады.
Бір элементті - бір элементтен тұрады (еңбекақы, материалдар,
аударым).
Кешенді - бірнеше элементтен тұрады (құрамына қызметкердің еңбекақысы
кіретін цех шығындары, аударым, материал, амортизация және басқа да бір
элементті шығындар).
1 кесте - Өндіріске арналған шығындардың белгілері бойынша жіктелуі
№ Жіктеу тобы Шығындар
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық рөл бойынша негізгі
үстеме
2 Өнімнің өзіндік құнына салу тәсілі бойынша тікелей
жанама
3 Құрамы бойынша (біртектілік) бір элемент
кешенді
4 Өндіріс көлеміне қатынасы бойынша өзгермелі
тұрақты
5 Пайда болу кезеңі бойынша ағымдық
біруақыттық
6 Өндіріс процесіне қатысуы бойынша өндірістік
(басқару қызметі бойынша) әкімшіліктік
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша өндірілетін
өндірілмейтін
8 Бақылау мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9 Орташалау деңгейі бойынша жалпы
орташа
10 Пайданы генерациялау кезеңіне шығынды рет- өнімге
ретімен көшіру кезеңге
Тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндіретін өндіріспен байланысты және
оның өзіндік құнына тікелей салынуы мүмкін (шикізат, негізгі материалдар,
аударым). Жекелеген бөлімшелерге кететін шығын бөлімше шығындары деп
аталады (авто-механиктың еңбекақысы бұл автосервис бөлімшесінің тікелей
шығыны болып табылады; цехтағы автомобильдердегі сырлауда пайдаланылатын
сырдың құны - сырлау цехының тікелей шығыны болып табылады).
Жанама - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей салынбауы
мүмкін жеке шығын жанама (шартты) бөлінеді. Жекелеген бөлімшелерге
салынбаған шығын жанама деп аталады (жарнамаға жұмсалатын шығын- бұл
субъект бөлімшелерінің жанама шығыны болып табылады).
Шығындар бір бөлімшеде тікелей, екінші бір бөлімшеде жанама болуы
мүмкін (зауыт менеджерінің еңбекақысы - бұл жеке бөлімшелердің жанама
шығыны, тұтас зауыттың тікелей шығыны болып табылады).
Шығындардын тікелей және жанама болып бөлінуі салалық
ерекшеліктерге, өндірістің ұйымдастырылуына, өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың қабылданған әдісіне байланысты (көмір өнеркәсібінде,
энергия қуатын өндіруде - барлық шығындар тікелей болып табылады).
Өзгермелі - оның көлемінің өзгеруі өндіріс көлемінің өзгеруіне тікелей
үйлесімді (пропорционально) болады (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және т.б.) және бұл кезеңдегі өнім шығарылымын
үйлесімді (пропорционально) бөледі.
Тұрақты өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне тәуелді емес (жылу, өндіріс
ғимаратын жарықтаңдыру, амортизация, жал (аренда), жарнама шығыны және
т.б.).
Егер көлем 10%-ке артса немесе кемісе, онда жалпы тұрақты шығын
өзгеріссіз қалады, бірақ бір бірлікке ұдайы кеміп отырады.
Ағымдағы - жиі қайталанатын кезеңдік шығын (шикізат, материалдар
шығыны).
Бір жолғы - демалыс төлемі, жөндеу жүргізу және т.б. Ол сметаның
бекітуімен белгіленген тәртіпте және мерзімде өнімнің өзіндік құнына бөлек
қосылады.
Өндірістік - тауарлық өнімді дайындаумен және оның өндірістік өзіндік
құнын қалыптастыруға кететін барлық шығын жатады (тауарлық өнім өз
материалымен де, техникалық бақылаумен қабылданып, қоймаға еткізілген
тапсырыс берүшінің материалымен де шығарылатын дайын бұйымдардың құны;
тараптарға босатылған өз өндірісінің жартылай дайындалған өнімнің өзіндік
құны, сондай-ақ субъектінің негізгі қаражатын толтыруға бағытталған өнім).
Әкімшілік жалпы басқарумен байланысты шығындар және жалпы шаруашылық,
әкімшілік тағайындауындағы шығындар.
Коммерциялық (өндірістен тыс) - өнімді сатып алушыға өткізумен
байланысты шығын.
Өндірушілік (жоспарланған) - ұтымды технология мен өндірісті
ұйымдастыру арқылы өнімді белгіленген сапада өндіруге кететін шығын.
Өндірушілік емес (жоспарланбаған) - технологияның жетіспеуішілігінен
және өндірістің дұрыс ұйымдастырылмауынан болатын салдар, яғни шығын
(жұмыссыз бос тұрып қалудың шығыны, ақау, мерзімнен тыс еңбекақы).
Реттелетін - атқарушы шығын деңгейін реттейтін немесе оған елеулі ықпал
ете алады (өнім өндіруде пайдаланылатын шикізат шығыны, оны цех бақылаушысы
реттейді).
Реттелмейтін - қызметкер оньң деңгейіне елеулі ықпал ете алмайтын шығын
(дайындау учаскесінің мастері конструкторлық бөлім қызметкерлерінің
еңбекақысы бойынша шығынға ықпалын жүргізе алмайды).
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне кететін шығынды білдіреді.
Орташа - есепте бір өнім бірлігіне кететін шығын.
Өнімге - өнімнің өзіндік құнына жұмсалатын шығын (тікелей шығын).
Кезеңге - кезең шығындары: жалпы және әкімшілік шығындары, тауарды сату
шығындары, сыйақы бойынша шығындар (жанама шығындар).
Калькуляциялау туралы жеткілікті ақпарат алу, өндірілген өнімді
бағалау, экономикалық шешімдерді қабылдау, жоспарлау, бақылау және реттеу
мына шығын жіктеулерінің көмегімен болады:
1. Өндірілген өнімді калькуляциялау және бағалау үшін шығындарды
топтастыру:
- негізгі - өндірістің технологияльң процесімен тікелей байланысты;
- үстеме - өндірісті ұйымдастыруда пайда болады;
- тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндірумен байланысты және оның
өзіндік құнына тікелей қосылады;
- жанама - жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына тікелей
емес, жанама (шартты) бөлінеді;
- кірістік (болашақта табыс әкелетін ресурстарға ие болу және оның
қолда бар болуы);
- өткен (олар келешекте табыс әкелу қабілетін жойған ресурстар).
3 суретте кірістік және өткен шығындар арасындағы айырмашылық
көрсетілген. Ол кәсіпорын пайдасы мен активтерін бағалауды есептеу кезінде
маңызды рөл атқарады.
3 сурет - Шығындарды кірістік пен өткен деп топтау
2. Шешім қабылдау және жоспарлау үшін шығындарды топтастыру:
өзгермелі -оның көлемі өндіріс колеміне қарай үйлесімді (пропорционально)
өзгереді:
1) тұрақты - өнім өндіру колемінің өзгеруіне тәуелді емес;
2) қайтарылмайтын - откен кезеңнің шығыны мен табысы;
3) міндеттік - ресурстар шектеулі болған жағдайда пайда болады және оны
болашақта пайдалану мүмкіндігін сипаттайды;
4) айыптық (өсетін) - қандай да бір өнім партиясын дайындауда қосымша пайда
болады (өнім өндірісін жеделдету үшін сыйлықақы төлеу);
5) маржиналдық (шектеулі) - қосымша шығындар, бірақ есепте өнім бірлігіне
келеді;
6) релеванттық - тапсырыстардың сақталуы мен орындалуына байланысты.
3. Шығындарды басқару мақсатында бақылау және реттеу процесін жүзеге
асыру үшін шығындарды топтастыру:
1) реттелетін;
2) реттелмейтін;
3) тиімді (өндірмелі);
4) тиімсіз (өндірілмейтін);
5) бақыланатын;
6) бақыланбайтын.
Өнеркәсіптік кәсіпорындарда өндірістік шығындарды өнімнің өзіндік
құнына толығымен қосады, ал өндірістік еместердің бір бөлігін қаржы
нәтижелеріне жатқызады. Алғашқылары қорларды бағалауда мүмкін пайдаларды
қарастырса, ал екіншілері қандай да бір өнімнің құнына жатпайды және қосыла
алмайды.
4 сурет - Шығындарды өндірістік және өндірістік емес шығындар деп топтау
Өндірістік емес шығындар, шығын нәтижесінде өнімнің шығарылуымен
сипатталады және олар есептен шығарудың басқа уақытша циклінде болады.
4- суретте есепті кезеңде шығын мазмұнының өзгешелігі және өнімнің өзіндік
құнына енгізілетін шығын – тіркеу уақыты мен қаржы нәтижесін есептен шығару
айырмашылығы көрсетілген.
Осылайша топтастырылыған өндіріс шығыстары өнімді калькуляциялаудың
нақты функциясын сипаттайды, бірақ өндіріс шығындарының басқарушылық
есебінің міндеттеріне сай келмейді.
Кесте 2 - Басқару мақсаттары бойынша шығындарды жіктеу
Өндіріс шығындарын есепкеШығындарды жіктеу Шығындар жіктелімі
алу бағыттары қағидалары
1. Дайын өнімді Кәсіпорын көлемі: Нақты шығындар құрамы:
калькуляциялау мен технология, техника мен негізгі және қосалқы
бағалау үшін өндірісті ұйымдастыру материалдар, еңбек
пайдаланылатын шығындар ерекшеліктері, шығындары, өндірістік
шығарылатын өнім үстеме шығындар, есепті
номенклатурасы; есеп мерзімге кіретін,
айырысу талдамалығы; жұмсалған және өзіндік
бақылау болжамдылығы; құнға енгізілетін
өндіріс процесіндегі шығындар
рөлі; төмендету
факторлары; жоспарлаудағы
маңыздылығы; шығындарды
бөлу орындылығы; жалпы
шығындрдағы үлес салмағы,
өнімдер бойынша бөлу
негізділігі, есепке алуға
жұмсалған еңбек.
2. Шешім қабылдауға негіз Шығындар беталасы:
болатын өндіріс шығындары тұрақты, шартты –тұрақты,
өзгермелі, шартты –
өзгермелі.
Болашақ мерзім шығындары:
бағалауда есепке алынатын
және алынбайтын. Шешім
қабылдау: қайтарымсыз,
инкременттік маргиналдық
3. Жоспарлау, бақылау Жауапкершілік
және реттеу жүйесінде орталықтары: реттелетін
пайдаланылатын шығындар жіне реттелмейтін
шығындар. Шығындар пайда
болатын орындары,
нормативтік (сметалық)
шығындар және олардан
ауытқулар
Ең алдымен есепте шығындардың үш санаты туралы мағұлмат
жинақталады: жұмыс күшіне, материалдарға, үстеме шығындарға. Содан соң
жиынтық шығындар есептің бағыттары бойынша бөлінді:
1. дайындалған өнімнің өзіндік құны мен алынған пайданы анықтау
үшін;
2. басқарушылық шешім қабылдау үшін;
3. бақылау мен реттеу процесін жүзеге асыру үшін.
Көрсетілген үш бағыттың әрқайсысы, өз кезегінде, одан әрі
нақтылауды, яғни жіктеуді қажет етеді (Кесте 2).
Қарастырылған жіктеуге сәйкес есеп жүргізу – өндіріс
шығындарының отандық есебіндегі жаңа құбылыс. Нарық қатынастары өндірістік
есептің жоспарлаудағы, мөлшерлеудегі, талдаудағы, болжаудағы және жалпы
өндірісті басқару жүйесіндгі рөлін күшейтеді. Бухгалтерлік есеп шоттарында
өндірістік шығындар туралы мәліметтер қозғалысы 5 суретінде көрсетілген
(өндіріс шығындарын есепке алудың жалпы сызбасы)
Баптар бойынша шығындардың жиынтығы Негізгі өндіріс шотында
көрсетіледі. Дегенмен бұл мағлұматтар бойынша кәсіпорын өнімнің (жұмыстар
мен қызметтердің) әр түрлерінің қайтарымы туралы және қабылданған
шешімдердің шығындар мен пайда мөлшеріне әсері туралы қорытынды жасай
алмайды. Бұл мәселенің шешімі көбінесе шығындарды топтастырудың қабылданған
түрлерімен анықталады. Басқару мақсаттарын қанағаттандыратын шығындар
жіктемесі өндіріс қызметінің басқарушылық есебін ұйымдастырудың негізгі
принципі, өндірістік шығындар туралы мәліметтерді өңдеу мен талдау әдісі
болып табылады.
1.2 Өнімнің өзіндік құны және калькуляциялау принциптері, оның
объектісі мен тәсілдері
Өндірістік қызметке жұмсалатын шығындар түсінігі басқарушылық есепте
жиі қолданылады, бірақ нақты мағына бермейді. Шығындар түсінігі қосымша
түсініктемені қажет етеді. Бұл түсініктеменің мағынасы ақпаратты
пайдаланушының қойған мақсаты мен бухгалтер пайдаланған шығындарды
қорытындылау үлгісіне байланысты анықталады.
Өзіндік құнды түсіну үшін (шығындар жиынтығы ретінде) өзіндік құнды үш
жақтан қарастыруға болады: біріншіден, шығындар ресурстарын пайдаланумен
анықталады, екіншіден, шығындар ақшалай өлшемдегі пайдаланылған
ресурстардың санын сипаттайды, үшіншіден, шығындар олардың жұмсалу
мақсатында өнім өндірісі, қандай да бір бөлімше қызметімен салыстырылады.
Осыдан шығатын түсінік - өзіндік құн белгілі бір мақсаттағы пайдаланылған
ресурстардың ақшалай өлшемдегі шамасы.
Өнімнің өзіндік құны - оның шығару мен өткізуге арналған, ақшалай түрде
бейнеленген шығындар кәсіпорын өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің)
өзіндік құны өндіріс процесінде табиғи ресурстарын, материалдарды, отынды,
энергияны, негізгі құрал-жабдықтарды, еңбек ресурстарын, қолданумен
байланысты шығындардан сондай-ақ оны өндіру мен өткізуге шыққан шығындардан
жиналады.
Өзіндік құн деп- белгілі бір мақсатқа ақшалай өлшеммен жұмсалған
экономикалық ресурстар көлемін айтады. Өз кезегінде өзіндік құн ұғымы қанша
және қандай ресурстардың қандай өнімдер алуға, тауарлар өндіріп, жұмыстар
орындауға және қызмет көрсетуге (материалдар, еңбекқы, электр қуаты т.с.с)
жұмсалатындығын көрсетеді.
Өнімнің өзіндік құнына мыналар кіреді:
- кәсіпорында өнім өндіруге шығатын еңбек, қаржы және еңбек керек-
жарақтары шығындары (өндірісті дайындау мен игеру шығындары,
өндірісті технологиясы және ұйымдастырумен, тапқырлық және
үнемділікпен байланысты шығындар; техника қауіпсіздігін
қамтамасыз ету бойынша шығыстар; кадр жинақтау, дайындау және
қайта даярлаумен байланысты шығыстар; салықтар, өндірісті басқару
шығындары және т.б.);
- өнімді өткізуге: буып-түю, орау, сақтау, тиеу мен тасымалдауға; делдалдық
қызметке төлеу, комиссиялық алымдар мен сыйақылармен; жарнамаға шығатын
шығындармен байланысты шығыстар;
- өнімді осы кәсіпорында өндіру мен өткізуге байланысты емес, бірақ
олардың өнімнің өзіндік құнына кіргізу жолымен орнын толтыру жай
ұдайы өндірісті (геология-барлау жұмыстарына, жерді қайта өңдеуге
шығындар, тамыр жіберген ағашқа суға төлеу) қамтамасыз ету үшін
қажетті.
Сонымен қатар, өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құнына
ақаудан, жұмыстың өндірісішілік себептерге байланысты тоқтап қалуынан
болған шығындар, материалдық құндылықтардың кем шығуы, өндірістік зақым
(сот шешімі негізінде) алуға байланысты еңбекке қабілеттілігін жоғалту
салдарынан жәрдемақы төлеу де кіреді.
Басқару есебі жүйесінде өзіндік құнды жасау, калыптастыру тәртібі тым
реттелмеген. Бұл өзіндік құн салық салу мақсаты үшін емес, басқарушының
шығындар жайлы толық түсінігі болуы үшін есептеледі. Сондықтан бұл есеп
жүйесінде өзіндік құн шоттарының әр түрлі тәсілдері (қандай басқару міндеті
шешілуіне байланысты) қолданылуы мүмкін.
Кәсіпорын үшін өз шығындарын басқару мүмкіндігі болуы, өзіндік құнға
ықпал ете алуы өте маңызды, яғни өзіндік құнның құрылымы туралы анық
сенімді ақпарат қажет. Дәл осындай ақпарат бухгалтерлік басқару есебі
жүйесінде пайда болады.
Шығындар есебінің нақты объектісі әртүрлі шекарада анықталуы мүмкін.
Шығындар есебінің нақты объектісінің сипаттамасы шығындарды бағалау әдісі
мен өндірістегі есеп жүйесінің түрін анықтайды.
Әртүрлі мақсат үшін әртүрлі өзіндік құн негізгі принципі өзіндік
құнның 3 түрімен жүзеге асырылады:
1) толық өндірістік өзіндік құн, ол қалыпты жағдайда оперативті
шешімдер қабылдау және бағаны белгілеу үшін қолданылады.
2) тікелей өндірістік (ішінара) өзіндік құн арнайы жағдайларда
оперативті шешімдер қабылдау және баға белгілеу үшін қолданылады.
3) жауапкершіліктің орталығы бойынша өзіндік құн. Ол жауапты
атқарушыларының қызметін бақылау және жоспарлау үшін қолданылады.
Толық өзіндік құн өндіріске жұмсалған барлық рерсурстарды құрайды. Ол
шығындар есебінің объектісіне жұмсалған тікелей шығындар мен соған қатысты
жанама шығындарының қосындысынан тұрады. Жанама шығындар 2 кезеңге:
жауаптылық орталығына қарай және алдын ала таңдалған базалар мен
коэффициенттер бойынша дайын өнімдерге бөлінеді. Бұл бөлініс өндіріс көлемі
мен аяқталған және аяқталмаған өнімге шығумен анықталады.
Аяқталмаған өнімге жатқызылған жанама шығындарың үлесі жорамал түрінде
болғандытан, өнімнің өзіндік құнының бұрмалауына әкеліп соғуы мүмкін.
Сондықтан жанама шығындарды дәстүрлі түрде бөлу басқарушылық шешім
қабылдауға және бақылау үшін сәйкес келмейді.
Толық өзіндік құн бойынша бағалау жүйесін жетілдіру – қалыпты шығын
мөлшерін бағалау болып саналады. Бұл әдістің ерекшелігі материалға,
энергияға қалыпты бағалауды қолдану мен жанама шығындарының тұрақты
ставкасын есептеу келесі формуламен жүзеге асырылады.
Жанама шығындардың жоспарлы жылдық сомасы
(1)
өндірістің жоспарлы көлемі (машина-сағат)
Өнім бірлігінің толық өзіндік құнынын есептеудің қиындығы, шығындарды
бағалау үшін өндіріс көлемі әрбір айдағы ауытқуы есептелмейтін орташаланған
мәліметтерді қолдану. Осыған сәйкес қандайда бір айрықшылық жағдайлар туған
сәтте әрбір өнім түрі бойынша шығындарды бақылауды қамтамасыз ете алмайды.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығын түрлеріне байланысты отаңдық
экономикалық әдебиетте оның мынадай түрлері дәстүрлі бөлінуде:
- цехтық - тікелей шығындар мен жалпы өндірістік шығыстарды
біріктіреді; өнімді дайындауға шыққан цехтың шығындарын сипаттайды;
- өндірістік - цехтық өзіндік құн мен жалпы шаруашылық шығыстар кіретін
және өнім өндіруге байланысты кәсіпорынның шығындары;
- толық өзіндік құн — коммерциялық және өткізу шығыстарына ұлғайған
өндірістік өзіндік құн. Өндіріс пен де, өнім өткізумен де байланысты
кәсіпорынның жалпы шығындарын біріктіреді.
Бұйымының өзіндік құн элементтері
6 сурет - Толық өзіндік құнның қалыптасу процесі
Сатуға өндірілген және дайындалған өнімнің толық өзіндік құнын мынадай
формуланы пайдаланып есептеуге болады:
Жұмыс күшіне тікелей шығындар + материалдар + қосымша
шығыстар = Өндірістік өзіндік құн + Өткізу шығындары + Әкімшілік (2)
шығыстары = рентабельділік % толық өзіндік құны =
Сатылым (келісімшарттық) құны.
Жеке және орташа салалық өзіндік құн деп екіге бөлінеді. Жеке өзіндік
құн нақты кәсіпорынның өнім шығару жөніндегі шығындарын анықтаса; орташа
салалық - сала бойынша бұл бұйымды өндіруге шыққан орташа шығындарды
сипаттайды.
Жоспарлы және нақты өзіндік құн болады. Жоспарлы өзіндік құнның есебіне
ондағы кезең жоспарында қарастырылған өнімді дайындауға кәсіпорынның ең көп
шамада мүмкін боларлық шығындар кіреді. Нақты өзіндік құн шыққан өнімге іс
жүзінде нақты жұмсалған қаражаттың мөлшерін сипаттайды.
Нормаларға сәйкес келешекете пайда болуы тиіс шығындарды бағалауды
нормативті шығындар жүйесі деп атайды. Бұл жүйенің шығындарды бағалауының
қолдануының бастапқы кезеңінде шығындарды тікелей және жанама түрлерге
бөлінуі жүзеге асырылатын, ал шығындардың тұрақты және айнымалы түрлеріне
бөлінуі қарастырылмайтын жүйе – стандарт – кост деп атайды. Өндіріс
барысында қалыптасқан ауытқулар тікелей нормалардан артық шығындалуы және
бағаның өзгеруі деп бағаланады. Тұтастай алғанда жүйе технологиялық бақылау
үшін қолданылып, өндірістік қуаттарды пайдалануды бақылаумен байланыссыз
болған. Нормативті шығындар олардың жоспарланған деңгейі қазіргі заманға
сәйкес жүйелер тікелей шығындар үшін стандарттарды (нормативтерді), ал
жанама шығындар үшін сметалар (бюджеттерді) қарастырады. Шығындарды
бағалауды қарастырып отырған жүйенің мүмкіндіктерін кеңейту өндірістік
қуаттарының нақты пайдалануына келешек нормативті шығындарды есептеуге
мүмкіндік береді. Сондықтан жанама шығындар тұрақты және айнымалы
бөліктерге бөлінеді де, ол нақты өндіріс көлеміне сай жанама шығындарды
анықтауға мүмкіндік береді.
Нормативтер бойынша шығындарды бағалау жүйесі кәсіпорынның ресурстарын
пайдалану деңгейін сипаттап, басқарушылық шешімдерді жеңілдетеді.
Ішінара шығындар бойынша өзіндік құнды бағалау тікелей шығындарды
жабуға бағытталған. Бұл жүйенің мәні келесілерге келіп тіреледі: тікелей
шығындар деп бұйымның өзіндік құнына, ал жанама шығындар түгелімен өздері
болған есепті кезеңнің жалпы қаржылық нәтижесіне кіреді. Өнімдерді сатудан
түскен түсімнен сол өнім өндірісіне жұмсалған шығындарды алып тастасақ,
жалпы табысты анықтаймыз. Барлық бұйымдар бойынша брутто- табысты қосып,
тұрақты шығындардың жалпы шамасын жабу үшін қолданылатын жиынтығын аламыз.
Брутто- табыстан тұрақты шығындарды шегере отырып, өндірістің нәтижесін
есептейміз.
Айрықшылық жағдайлар кейде өзіндік құнды есептеуге, сараланған
шығындарды қолдануға итермелейді. Сараланған шығындар деп олардың шамасы
белгілі бір жағдайлармен салыстырғанда басқаша болуы мүмкін шығындарды
айтамыз. Сараланған шығындар барлық уақытта қандай да бір нақты жағдайларға
байланысты. Олардың құрамына әртүрлі жағдайда әртүрлі шығындарды жатқызады.
Сараланған шығындар келешектегі шығындарға жатқызылады. Олар белгілі бір
тәртіп үлгісінде шығындардың қалай болатынын көрсетуге арналған.
1.3 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және шығындар есебі
тәсілдерінің жалпы сипатттамасы
Калькуляциялау - өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет бірліктерінің
өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысына оперативті басшылық жасау үшін
өте маңызды, өйткені ішкі резервтерді уақтылы ашуға және өнімнің өзіндік
құнын одан әрі түсіндіруге, оның бәсекеге қабылеттілігін арттыруға
мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған,
нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін қызметке
негізді баға белгілеуде қолданылады.
Калькуляцияда өндірістегі өнімнің нактылай түрін өндіру мен өткізуге,
сондай-ақ жұмыс пен көрсетілетін қызмет бірліктерін (жүк тасу, жөндеу
жұмыстарына және т.б.) орындауға акшалай түрде шыққан шығындар жинақталып
қорытылады.
Қазіргі заманға экономикалық әдебиет калькуляциялауды өнімнің жеке
түрлері бірліктерінің өзіндік құнын экономикалық есептеу жүйесі деп
белгілейді. Калькуляция барысында өндіріске кеткен шығындар мен шыққан өнім
санымен салысты-рылады және өнім бірлігінің өзіндік құны белгіленеді.
Калькуляциялаудың міндеті - шығындардың оны көтеруші бірліктерге, яғни
өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің (жұмыстың, көрсетілген
қызметтің), бірлігіне канша болатынын есептеу.
Калькуляциялаудың түпкілікті нәтижесі - калькуляцияны ұсыну. Өнімнің,
жұмыстың және көрсетілетін қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың әр
түрлі түрін айқындайды.
Жоспарлы калькуляция еңбек шығындарының озық (прогрессивті мөлшері)
және одан әрі техникалық өрлеуді, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды
жақсартуды көрсететін өндіріс құралдары негізінде жоспарланатын кезеңге
арналып жасалады.
Жоспарлы калькуляцияның бір түрі - сметалык калькуляция; оны бір рет
шығатын (бірегей) бұйымға немесе жұмыска, тапсырыс берушілермен есептесу,
баға белгілеу және баска мақсаттар үшін жасайды.
Шығындардың ағымдағы мөлшері кәсіпорынның осы кезеңдегі жұмысының
өндірістегі мүмкіндіктеріне сәйкес келеді. Және де есепті кезең басында
шығындардың ағымдағы мөлшері жоспарлы калькуляцияға негізгі салынған
шығынның орташа мөлшерінен жоғары, ал есепті кезеңнің соңында - төмен.
Сондыктан есепті жыл басында өнімнің нормативті өзіндік құны жоспарлыдан
жоғары, ал есепті жыл соңында - төмен.
Өнімнің өзіндік құнының есепті (нақты) калькуляциясы жоспарлыдан
кәсіпорынға байланысты (өндіріс бойынша жос-парды асыра орындау мен
орындамау, шығындардың кей түрлерін үнемдеу немесе артық жұмсау) және оған
байланысты емес (материалдарға бағаның өзгеруі, амортизациялық ауда-
рымдардың мөлшері, электр энергиясына, отынға, газға, суға және т.б.
тарифтердің өзгеруі) себептер бойынша ауытқуы мүмкін нақты шығындарды
көрсетеді.
Нормаға сәйкес (нормативті) калькуляциялау ағымдағы жоспарлы
калькуляциялаудың бір түрі болып табылады, шығындар есебінің және өнімнің
езіндік құнын калькуляциялаудың нормаға сәйкес тэсілдерін қолданатын
кәсіпорындарда жасалады. Олардың негізінде шығындардың жеткен деңгейін
сипаттайтын іс жүзіндегі, ағымдағы норма жатады. Кәсіпорын-дар жыл бойы
ұйымдастырушы - техникалық жоспарда негізгі салынған шараларды дэйекті
жүзеге асыратынын ескере оты-рып, нормаға сай калькуляция жоспарлыға
қарағанда, есепті кезең ішіндегі өнім өндірісіне шыққан шығындардың шынайы
деңгейін өте дэл көрсетеді.
Жобалық (проектные) калькуляция - келешектік калькуляцияның бір түрі,
олар күрделі қаржының, жаңа техниканың және технологияның тиімділігін
анықтау үшін қолданылады.
Шамаланған (провизорная) тоғыз ай немесе баскаша кезең ішіндегі накты
шығын мен алынған өнім (табыс), төртінші тоқсан немесе басқа кезең ішіндегі
шығындар мен күтілетін бұл өндіру бойынша есептер негізінде жасалады. Бұл
калькуляциялардың мәліметтері ағымдағы жылдың өнім өндіру корытындыларын
алдын-ала анықтау үшін қолданылады.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялағанда калькуляциялық бірліктер
қолданылады, олар калькуляциялау объектісінің өлшеуіші болып саналады,
әдетте, өнімнің сәйкес түріне арнал-ған техникалық шарттарда немесе
стандарттарда және заттай бейнеленетін өнім өндіру жоспарында қабылданған
өлшем бірліктеріне сай келуі тиіс.
Өндірілетін өнім, технологиялық процесте, өндірістік ұйым-дастыруды
сипаттаудағы айырмашылықтар практикада қолданылатын калькуляциялық сан
түрлілікке экеледі. Ұқсас белгі-лері бойынша олардың барлық жиынтығы жеті
топқа тоғысады, олардың мазмүнын нақты үлгілерде карастырамыз.
Заттай (натуральды) бірліктер бұл өнім жоспарланатын, есептелетін және
тұтынушыларға өткізілетін өлшем бірліктері-не (дана, тонна, килограмм,
киловатт-сағат,погон метр, текше метр, шаршы метр, литр және т.б.) сәйкес
келеді.
Ірілендірілген заттай (натуралды) бірліктер біртекті өнім жиынтығын
аралық калькуляциялау үшін қолданылады (белгілі бір артикулдық 100 пар аяқ
киімі, белгілі бір түрдегі шойынның тоннасы, дербестенбеген сыраның
гектолитрі, ішкі балыктың центнері, темірбетон бұйымдардың текше метрлері
және т.б.) өнімнің нақты түрлерін кейінгі калькуляциялау үшін заттай
бірліктер (натуралды) қолданылады.
Шартты-заттай бірліктер өнімді калькуляциялау үшін колданылады,
бірліктегі пайдалы заттың құрамы ауытқуы мүмкін (100%-тік спирт, қүрамында
пайдалы заттары бар минералды тыңайткыштар).
Құндық бірліктер - көтерме (өткізу) бағадағы косалқы бөлшектер 1000
теңгелік құны, шығару немесе өткізу бағасындағы 1 теңгелік тауар өнімі.
Еңбек бірліктері ұйым бөлімшесінің өнімін калькуляциялау үшін
қолданылады (1 нормасағат, 1 норма ауысым).
Орындалған жұмыс пен көрсетілген кызмет калькуляциялық бірлік ретінде,
әдетте құрылыспен, жөндеумен, көлік қызметін көрсетумен және т.б.
шұғылданатын өндірісте қолданылады (тасымалдық тоннакилометр, машинаауысым
және т.б.).
Техникалық-экономикалық көрсеткіш калькуляциялық бірлік ретінде
біртекті бұйымдардың пайдалы тұтынылатын бірлігіне шаққандағы шығындарды
салыстыру үшін (трактор өндірісінің шығынын қуаттылық, бірлігіне, пресс
өндірісінің шығынын өнімділік бірлігіне есептелу) қолданылады.
Калькуляциялық бірліктердің сан түрлілігі накты жағдай үшін негізделген
әдісті талап етеді. Калькуляциялық бірлік сәйкес тұтыну құнын көрсетуге, әр
түрлі кәсіпорындармен салыстыруға болатындай, баға белгілеу бірліктеріне
сәйкес келуі және ең аз шамадағы шығындармен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау үшін қолайлы болуы тиіс. Калькуляциялық бірлікті таңдау
жөніндегі ұсыныстар әдетте салалық нүсқауларда келтіріледі.
Калькуляциялауға ең алдымен қатысы бар өндірістік шығындар есебі
(өндірістік есеп), калькуляциялаудың алғышарты болып табылады. Өндірістік
есеп жүйесінде белігілі бір үлгімен дайындалған ақпарат негізінде ғана
өндірісті басқаруда объективті кажетгі процесс болып шығатын өнімнің
өзіндік құны калькуляциялануы мүмкін,
Бұрын болған калькуляциялық жүйелер бір мақсатты - өзі өндірген дайын
өнім мен жартылай өнімдердің қорын бағалауды көздейтін, ол өндірісішілік
мақсат пен ішкі есептілікті жасауға, сондай-ақ пайданы аныктау үшін қажет
еді. Бұл мэселенің ма-ңыздылығына қарамастан калькуляциялаудың бұрынғы
жүйелері бойынша көптеген басқару міндеттерін шешу үшін жарамды ақпарат
болмайтын.
Калькуляциялаудың қазіргі заманғы жүйелері өзара байла-нысты
көрсеткіштердің ара қатынасын біршама тендестірген.
Олардың мазмұнындағы ақпарат тек дәстүрлі міндеттерді шешуге жол ашып
қана коймай, мынадай жағдайлардың экономикалық салдарларын болжауға
мүмкіндік береді:
1) өнімді ары карай шығарудың максатка сәйкестілігін;
2) өнімнің еңұтымды, колайлы бағаларын белгілеу;
3) шығарылатын өнімнің ассортиментін оңтайландыру;
4) жұмыс істеп тұрған технология мен станок паркын жаңартудың
мақсатқа сәйкестілігін;
5) басқару жеке құрамының жұмыс сапасын бағалау.
Қазіргі заманғы калькуляциялау кәсіпорын немесе жауапкершілік орталығы
қабылдаған жоспарды бағалау негізіне сүйенеді. Нақты калькуляциялау
мәліметтері өзіндік құн жөніндегі жоспарлы тапсырмалардан ауытқу себептерін
талдау және өзіндік құнды кейінгі жоспарлау үшін, жаңа техника мен заманға
лайық технологиялық процестерді және т.б. енгізудің экономикалық
тиімділігін негіздеу үшін колданылады.
Калькуляциялау трансферттік баға белгілеуге негіз болып қызмет етеді.
Трансферттік (ішкі) баға бір кәсіпорынның бөлімшелері арасындағы
коммерциялық операцияларда пайдаланылады.
Кәсіпорын бөлімшесі сыртқы сатып алушыларға өз бетінше шығуға құкық
алған кезде, трансферттік бағаларды жасау көкейкесті маңызға ие болды. Бұл
жағдайда ұйымның жалпы қаржылық жағдайы трансферттік бағыны дұрыс
қалыптастыруға байланысты болады.
Егер бөлімшенің өнімі (көрсетілетін кызметі) кәсіпорынның ішінде
толығымен тұтынылатын болса, трансфертті бағаның шамасы таза есептік және
тұтастай кәсіпорынның каржылык жағдайына әсер етпейді.
Сондықтан, өндірістік есеп пен калькуляциялау өнімнің өзіндік құнын
ғана емес, тұтастай кәсіпорынның басқару жүйесінің негізгі элементтері
болып табылады.
Калькуляциялағанда шығындар есебінің объектілері мен өнімнің өзіндік
құнының калькуляциясын дұрыс белгілеу маңызды. Кәсіпорын өндіріске кеткен
шығындарға аналитикалық есеп ұйымдастыратын объектілер шығын есебінің
объектілері болып табылады. Кәсіпорын калькуляциялайтын өнімнің, орындалған
жұмыстың, көрсететін қызметтің түрлері калькуляция объектілері болып
шығады.
Кез келген кәсіпорындағы калькуляциялау, қызмет түріне, меншік мөлшері
мен пішініне (формасына) қарамастан, белгілі бір принциптерге
ұйымдастырылады.
Шығын есебінің объектісі - өзіндік құнды басқару мақсаты үшін
өндірістік шығыстарды топтастыратын белгі.
Көп мақсатты есеп жүйесінде есеп объектісінің екі тобын бөледі:
жауапкершілік орталықтары мен өнім бірліктері. Бұл жағдайда шығын есебі
объектілеріне: шығын пайда болған орындар, жауапкершілік орталықтары, шығын
баптары, өндірістік қызмет факторлары, біртекті өнім түрлері немесе топтары
жатады.
Бұлар ресурс түрлері еңбек құрал-жабдықтары, еңбек керек-жарақтары мен
қызмет ету шығындары, басқару шығындары. Өндірістік жағдайлар бойынша
шығындарды бөлу өндіріске қатысатын жеке элементтер арасындағы байланысты
анықтайды және ресурстарды бөлудің дұрыстығын және тиімді жұмсаудың
дұрыстығын бақылауды қамтамасыз етеді.
Шығын есебі объектілері бойынша топтасқан ақпарат басқарма талаптарына
сай келуді және бітпеген өндіріс пен дайын өнім арасындағы шығындарды
бөлуге және барлық шығарылғандардың да, кейбір өнімдерді де калькуляциялау
үшін де негіздеме болып қызмет етуге тиіс.
Калькуляциялау объектісі - белгілі бір құнды жұмыс пен көрсетілетін
қызмет, өнім, жартылай өнім, әр түрлі дайындық деңгейіндегі кейбір азық-
түлік өнімдерінің түрлері.
Калькуляциялау объектілерінің негізгі номенклатурасын әрбір кәсіпорын
өндіріс типін, өнім ассортименті мен күрделілігін, бөлшектер мен
тетіктердің бұйымда бірегейлену деңгейі және шығынның қай топқа
жататындығын сипаттайтын, басқа да белгілерді есепке ала отырып, жасайды.
Көбіне калькуляциялау объектісін шығынды көтерушілер деп атайды.
Өнеркәсіптің кеткен өндіруші, газ-энергетико салаларында бітпеген
өндіріс болмаса (мысалы, энергетика, мұнай және т.б.), шығын есебінің
объектісі калькуляциялау объектісімен тура келеді.
Бұл жекелеген данамен, шағын сериялармен, жаппай өндірістегі бұйымның
кейбір түрлерін дайындауға, бір жолғы тапсырыстарды, тәжірибелік-
экспериментальды және біртекті жұмыстарды орындауға қатысты.
Технологиялық процесс сатыларға (бөлістерге) бөлінетін өндірісте мұндай
сәйкестік байқалмайды. Мысалы, тоқыма өнеркәсібінде - иіру, тоқу, өңдеу -
жеке бөлістер шығын есебі объектілеріне, ал дайын өнім, яғни мата-
калькуляциялау объектісі болып шығады.
Барлық сомалар үшін өндірістегі тікелей материалдық және еңбек
шығындарына ресурстарды қолдану дәрежесін өндірістік процестерді
ұйымдастыру мен оларға қызмет етуге шыққан шығыстары, басқару шығындарын
шығын есебі объектілері ретінде көрсету ортақ болып табылады.
Басқаша айтсақ, шығын есебі объектілерін таңдау өндіріс технологиясының
ерекшеліктеріне, өндірісті ұйымдастыру түріне, кәсіпорынды басқару
құрылымына, шығарылатын өнімнің техникалық параметрлерін, ішкі өзара қарым-
қатынастарды және т.б. байланысты. Сипаттау әр түрлі және сондықтан шығын
есебі объектілерінің номенклатурасын әрбір кәсіпорын жеке жасайды.
Машина жасау жеңіл өнеркәсіп, қара және түсті металлургия салалары және
басқалар өнімнің үлкен номенклатурасымен, бұйымның кейбір бөліктерін
бірегейлендірудің едәуір деңгейімен сипатталады. Бұл салалар калькуляциялық
объектілерді шығарылатын бұйымдарды біртектілік белгілерімен
ірілендіріледі. Технологиясы, конструкциясы бірдейлігімен, біртекті шикізат
пен материалдардан, бірдей жуык деңгейдегі материал сыйымдылығымен және
еңбек сыйымдылығымен жасалатын жалпы бөлшектер, тетіктер, жартылай
өнімдердің бар болуымен сипатталатын өнім түрлері біртектілер деп саналады.
Бұйымдарды бір калькуляциялау объектісіне топтастыру принциптерін сақтау
өзіндік құнды қалыптастыру талаптарына жауап беретін негізгі шарт болып
табылады.
Шығын есебі объектілері мен калькуляциялау объектілерін қалыптастырудың
жалпы принциптері өндіріске арналған шығын есебі процесі мен калькуляциялау
процестерінің бірлігімен негізделген. Жалпы алғанда өндірістік шығындардың
басқару есебі жүйесі объектілердің екі басты топтары: бөлімшелер мен
өнімдер, бойынша шығындарды бөлуі тиіс.
Калькуляциялау объектілерінің калькуляциялық есеппен және
калькуляциялық бірлікпен мақсатқа бағытталған байланыстары бар. Алайда ол
жай өлшем бірлігі емес, ол калькуляциялық объектісінің сапасы мен тұтыну
құнын сипаттайды.
Кез келген кәсіпорында калькуляциялау мынадай принциптерді ескере
отырып ұйымдастырылады: шығын есебі объектілерін, калькуляциялау
объектілері мен калькуляция бірліктерін белгілеу. Көп жағдайларда шығын
объектілері мен калькуляциялау объектілері сәйкес келмейді.
Қосымша шығыстардың бөлу тәсілін таңдау өнім (жұмыс, көрсетілетін
қызмет) бірліктерінің өзіндік құнын дұрыс есептеу үшін өте маңызды. Оны
кәсіпорын дербес жасайды, есеп саясатында жазылады және барлық есепті кезең
бойы өзгеріссіз қалады.
Шығындарды кезең бойынша шектеу. Оның мәні операциялардың бухгалтерлік
есепте жасалған сәтінде көрсетілуінде және олар ақшалай түсіммен
үйлеспейді.
Өнім өндірісіне шыққан ағымдағы шығындар мен күрделі қаржы бойынша жеке-
жеке есеп.
Шығын есебі мен калькуляциялау тәсілдерін таңдау - өндіріске шыққан
шығындардың аналитикалық есебі әдістері калькуляциялық объектілері мен
калькуляциялық бірліктерді есептеу амалдары бойынша жинақтау.
Толық және толық емес өзіндік құнды калькуляциялау.
Егер кәсіпорында жұмсалған шығындар есебінің жүйесін өнімнің (жұмыстың,
көрсетілген қызметтің) өзіндік құнына шығындарды толық қосу тұрғысынан
қараса, онда шығындарды толық, толық емес, шектеулі енгізу жүйесін бөлуге
болады.
Толық емес өзіндік құнды жасау тәсілі "директ-костинг", ал толық
өзіндік құнды - "абзорпшн-костинг" деп атайды.
Шығын түрлері бойынша тікелей және жанама шығындар бөлінеді. Тікелей
шығындар пайда болған сәтінде нақтылы қандай түр мен өнім көлеміне қатысты
екендігі белгілі шығындар. Шикізат пен материалдар, негізгі жұмысшылардың
(яғни, осы өнімді дайындаумен тікелей шұғылданатын жұмысшылардың)
еңбекақысы осындай шығындарға мысал болып табылады.
Бұл кезеңде тікелей шығындардың шығарылатын өнім түрлері бойынша
бөлінуін қамтамасыз ету үшін аналитикалық есепті осылайша ұйымдастыру
ерекше маңызды. Бұған екі түрлі амалмен - тапсырыстық және бөлістікпен
жетеді.
Өнімді негізгі де, қосалқы өндіріс те ("басқа жаққа шығару" деп
аталады) шығара алады. Сондықтан тікелей шығындар негізгі өндіріс бойынша
да, қосалқы бойынша да, 8110 "Негізгі өндіріс" және 8310 "Қосалқы өндіріс"
бөлімшесінің шоттарында жиналады. Және де екі жағдайда есептің қай түрін
қолдану жөнінде қатаң талап жоқ. Басқаша айтсақ, қажет болса, негізгі
өндіріс бойынша бөлістік әдіс, ал қосалқы бойынша - тапсырыстық және
керісіншесі қолданылуы мүмкін. Бұл жердегі ой, қисын қарапайым: негізгі
және қосалқы өндіріс әр түрлі салаларға жатуы мүмкін, есеп әдістің де, дәл
осы салаға ең қолайлысы қолданылуы керек.
Толық өзіндік құнды калькуляциялау. Біздің тәжірибемізде толық өзіндік
құнды калькуляциялау дәстүрлі түрде жүргізіледі. Толық өзіндік құн бойынша
есепте шығындар тұрақты, өзгермелі, тікелей және жанама деп бөлінуіне
қарамастан, өнімді өндіру мен сатуға байланысты кәсіпорынның барлық
шығындары кіреді. Өнімге тікелей жатқызуға болмайтын шығындарды әуелі
жауапкершілік орталықтарына бөледі; кейін таңдалған бөлу базасын өнімінің
өзіндік құнына сайма-сай көшіреді.
Есепте шығындар объектісіне бірден жатқызылуы мүмкін тікелей шығындар:
1) тікелей материалдық шығындар;
2) еңбекті өтеудің тікелей шығындары;
3) еңбекті өтеуден аударымдар.
Тікелей материалдық шығындарда өндіріске жұмсалған негізгі
материалдардың нақты өзіндік құны болады.
Өнімнің толық өзіндік құнын есептегенде, оған жанама шығындар кіреді,
оларға бұл жағдайда кезеңнің қосымша шығыстарын жатқызады. Есепті кезең
ішінде мұндай шығыстар жеке шоттарда жинақталады. Есепті кезең соңында
бөлудің белгілі бір базасына сәйкес өнімнің нақты өзіндік құнына кіреді.
Негізгі өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы, тікелей шығындар сомасы бөлу
базасы бола алады.
Өнім өндірудің, жұмысты орындаудың, қызмет көрсетудің толық өзіндік
құнына байланысты өндірудің, жұмысты орындаудың, қызмет көрсетудің толық өз
құнына байланысты шығындардың есебі жүйесінің жағдайларындағы жалпы
түрінде, сондай-ақ негізгі өндірісті басқару мен қызмет етуге байланысты
қосалқы өндірістің шығыстары; жанама шығындар мен ақаудан болған шығындар
8110 "Негізгі өндіріс" шотында көрсетіледі. Тікелей шығындар 8110 "Негізгі
өндіріс" шоты дебетіне, 8111 "Материалдар", 8112 "Өндірістік жұмысшылардың
еңбегін өтеу", 8113 "Еңбекті өтеуден аударымдар", 8114 "Қосымша шығыстар"
шоттары кредиттерінде есептеледі. Қосалқы өндірістің шығыстары 8310
"Көмекші өндіріс" шоты дебетіне, 8311 "Материалдар", 8312 "Өндірістік
жұмысшалардың еңбегін өтеу", 8313 "Еңбекті өтеуден аударымдар", 8314
"Қосымша шығыстар" шоттарының кредитінен алынып, жинақталады. 8410 "Үстеме
шығындар" кредитінде, сәйкесінше 8114 және 8314 шоттар дебетінде көмекші
өндіріске жататын үстеме шығындар есептен шығарылады. Сондай-ақ дайын
өнімнің өзіндік құнына 7210 мен 7110 шоттарында ескерілген кезең шығыстары
кіреді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz