Көмекші өндіріс шығындарының есебі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1. Мұнай-газ өнеркәсібі кәсіпорнындағы өнім өндіруге кеткен
шығындардың құрамы мен есебі 5
1.1. Шығындардың экономикалық түсінігі, маңызы мен жіктелуі 5
1.2. СНПС-АМГ АҚ-да өнім өндіруге кеткен шығындардың құрамы мен
сипаттамасы 11
1.3. Өнімді өндіруге кеткен шығындардың есебін жүргізу 13
1.4. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын есептеу 21
2. СНПС-АМГ АҚ-да өнім өндіруге кеткен шығындардың есебі мен
аудитін ұйымдастыру 43
2.1. СНПС-АМГ АҚ-да тауарлы-материалдық қорлар есебін
ұйымдастыру 43
2.2. Кәсіпорынға жүргізілетін аудиттің мәні 48
2.3. Шығындар аудитін жүргізудің мақсаты мен міндеттері 54
2.4. Өнім өндіруге кеткен шығындардың аудитін жүргізу 55
Қорытынды 61
Қолданылған әдебиеттер тізімі 63
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика шарттарында кез келген коммерциялық ұйымның
қызметінің стратегиялық негізгі мақсаты пайданы ұлғайту болып табылады. Бұл
мақсаттың нақты орындалу мүмкіндіктері, бір жағынан, өндірістік
шығындармен, екінші жағынан, ұйым шығаратын өнімге (жұмысқа, қызметке)
деген сұраныммен шектеледі. Шығындар ұйымның пайдасын негізгі шектеуші және
бір уақытта ұсыным көлеміне ықпал етуші басты фактор болып табылады,
сондықтан ұйым басшылығының басқарушылық шешімдер қабылдауы өндірістің
қазіргі нақты шығындарын және олардың болашақ көлемін талдаусыз мүмкін
емес.
Кәсіпорынның ұйымдық қызметі оның мақсаты мен міндеттеріне сәйкес
кәсіпорынның бүкіл қызмет етуін қамтамасыз ететін қажетті процесс болып
табылады.
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің негізгі мақсаты - өнімді
өндіру, оларды өткізу және пайда табу.
Өндіріске кеткен шығындардың басқарушылық есебі кәсіпорынның
негізгі мақсатын орындауға бағытталған, сәйкес белгілі бір басқару
модельінде, өткен, қазіргі және болашақ, алдағы өндірістік қызмет
нәтижелері мен шығындарын бақылау және талдаудан тұрады.
Өндіріске кеткен шығындар есебінің негізгі маңызы, міндеті - өндіріс
қызметі бақылау және оны жүзеге асыруға шығындарды басқару.
Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты
өндірістегі шығындарды есепке алуды және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрлі
салаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану өнімнің өзіндік
құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі негізгі
ережелеріне сәйкес белгіленеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – мұнай-газ өнеркәсібі кәсіпорындарында
өнім өндіруге кеткен шығындардың есебі мен аудитінің ұйымдастырылуын
зерттеу.
Осы мақсатқа сәйкес, дипломдық жұмыстың міндеттеріне келесілер жатады:
- шығындар түсінігін анықтау, олардың жіктелуін көрсету;
- кәсіпорындағы өнім өндіруге кеткен шығындардың маңызы мен құрамын
анықтау;
- өнім өндіруге кеткен шығындардың есебін жүргізуді қарастыру;
- шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын есептеуді көрсету;
- шығындар аудитін жүргізудің мақсаты мен міндеттерін ашу;
- өнім өндіруге кеткен шығындардың аудитін жүргізуді зерттеу.
Дипломдық жұмыс екі бөлімнен тұрады. Оның бірінші бөлімінде
шығындардың экономикалық маңызы мен жіктелуі, мұнай-газ өнеркәсібі
кәсіпорнында өнім өндіруге кеткен шығындардың маңызы мен құрамы анықтау,
олардың есебін жүргізу және шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
анықтау көрсетілген. Ал екінші бөлімінде кәсіпорынға жүргізілетін аудиттің
мәні, өнім өндіруге кеткен шығындардың аудитінің жүргізілуі қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – СНПС-Ақтөбемұнайгаз АҚ-ның
Октябрьмұнай бөлімшесі болып табылады. Октябрьмұнай мұнайгазөндіру
басқармасы СНПС-Ақтөбемұнайгаз Акционерлік қоғамының бөлек бөлімшесі, ҚР-
ның заңдастырылған негізгі заңды тұлға болып саналады. Бұл қоғамның қызметі
мен негізгі мақсаты акционерлер мен еңбек ұжымының мүшелерін кіріспен
қамсыздандырып қызықтыру. Оның негізгі қызметтері: шикі көмір сутегін
өндіру және игеру; іздеу, барлау, структуралық және пайдалану ұңғыларын
бұрғылау; мұнай және газ кен орындарын пайдалану, іздеу, бұрғылау, өңдеу;
мұнай және газ өнімдерін тасуда жабдықтау, ұйымдастыру, өткізу; өндірістік
электр, жылу қуаттарын өткізу, қолдану; құбырлардың құрылысын тұрғызу;
каратаж және геофизикалық бұрғылау, т.б.
1. МҰНАЙ-ГАЗ ӨНЕРКӘСІБІ КӘСІПОРНЫНДАҒЫ ӨНІМ ӨНДІРУГЕ КЕТКЕН ШЫҒЫНДАРДЫҢ
ҚҰРАМЫ МЕН ЕСЕБІ
1. Шығындардың экономикалық түсінігі, маңызы мен жіктелуі
Нарықтық экономика шарттарында кез келген коммерциялық ұйымның
қызметінің стратегиялық негізгі мақсаты пайданы ұлғайту болып табылады. Бұл
мақсаттың нақты орындалу мүмкіндіктері, бір жағынан, өндірістік
шығындармен, екінші жағынан, ұйым шығаратын өнімге (жұмысқа, қызметке)
деген сұраныммен шектеледі. Шығындар ұйымның пайдасын негізгі шектеуші және
бір уақытта ұсыным көлеміне ықпал етуші басты фактор болып табылады,
сондықтан ұйым басшылығының басқарушылық шешімдер қабылдауы өндірістің
қазіргі нақты шығындарын және олардың болашақ көлемін талдаусыз мүмкін
емес.
Кейбір мамандардың пікірі бойынша шығындар барлық жұмсалған
материалдар мен орындалған қызметтердің құнын көрсетеді, ал басқалары
шығындар категориясын шығыстардың бөлігі ретінде немемсе шығындардың
ақшалай түрі ретінде қарастырады. Шығындар өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру
процесінде қолданылған табиғи ресурстар, шикізат, материалдар, отындар,
энергия, негізгі қорлар, еңбек ресурстары және басқа шығындардың құндық
бағасы деген пікір бар, ал экономикалық энциклопедияда шығындар
экономикалық субъекті қандай да бір іс-әрекет жасағанда жұмсалатын
экономикалық ресурстардың ақшалай көрінісі ретінде түсіндіріледі.
Шығындар категориясын қарастырудың қазіргі кең таралған бағыты болып
шығындарды бухгалтерлік, экономикалық және альтернативтік деп бөлу
табылады. Мұндай бағытқа қарай, бухгалтерлік шығындар болып ұйымның
бухгалтерлік есебінде толығымен көрсетілген шығындар түсіндіріледі.
Альтернативтік шығындар – бұл ұйымға тиесілі ресурстарды қолдану шығындары.
Экономикалық шығындар бухгалтерлік және альтернативтік шығындар
сомасына тең.
Шетелдік арнайы әдебиеттерде шығындар тауарды немесе қызметті сатып
алу немесе өндіру үшін қажеттіқұралдар (қаражаттары) сомасы ретінде немесе
ақшалай бағасы есептілікті құру туралы негізгі көрсеткіштерге сәйкес
келетін шығындар ретінде түсіндіріледі.
Осылайша шығындар түсінігі түрлі маңызға ие және зерттеу
мақсаттарына және шешілетін экономикалық міндеттердің сипатына байланысты
болады.
Шығындар экономикалық категория ретінде жұмсалынуы өнімді (өнімді,
қызметті) өндіру процесімен байланысты материалдық, еңбектік, қаржылық
ресустардың жиынтығы деп шешім жасауға болады.
Экономикалық әдебиеттерде жиі шығыстар түсінігін шығыстар
түсінігімен біріктіреді, бірақ авторлардың пікірі бойынша шығындар одан
кеңірек түсінік болып табылады. Олар барлық материалдық еңбектік және
қаржылық ресурстардың жынтығын қамтиды, оладың жұмсалуы ұйымның қаржылық-
шаруашылық қызметін жүзеге асыру үшін арналған.яғни шығындар –бұл
ұйымдардың қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыру үшін қажетті барлық
ресурстардың құны. Кейбір әдебиеттерде кейде шығындар және шығыстар
түсініктері бір мағынада қолданылады. Бұл дұрыс емес. Шығыстар есепті кезең
бойына ұйымның активтерінің кемуі немесе жұмсалынуы немесе
міндеттемелерінің артуы формасында экономикалық тиімділіктер ағымын
көрсетеді. Осы есептік кезеңдегі шығыыстар табыс мойындалғанға дейін
берілген кірістер мен шығыстар туралы есеп беруде танылмайды.
Шығындар олардың туындауы кезеңінде шығыстармен келесі шарттардың бірі
орындалғанға сәйкес келуі мүмкін:
1) оларды жүзеге асыру нәтижесінде табыстар алынды;
2) ағымдағы есептік кезеңде де, алдағы кезеңдерде де табыстар жоқ
болған кезде сенімділіктің жектілікті дәрежеде болса.
Есепті кезең соңында шығыстар ретінде танылмаған шығындардың жиынтығы
кірістер мен шығыстар туралы есеп беруде емес,баланстық есеп беруде
(баланста) активтер ретінде танылады.
Жалпы жағдайда жұмсалынған ресурстардың құндық бағасы шығындар
құрамында бұл ресурстарды жұмсау бағытталған табысты танығанға дейін
саналады. Табысты тану сәтінде шығындар шығыстар реніде танылады.
Тиімді басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымшың өндірістік қызметінің
барлық кезеңдеріндегі шығындарды білу керек. Шығындарды талдау олардың
тиімділігін, жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаларды дұрыс
есептеуге, шығыстарды реттеуге және бақылауға, пайда деңгкйін жоспарлауға
және өндірістің пайдалылығын анықтауға көмектеседі.
Сондықтан да шығындар басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі
болып табылады. Көп уақыт бойына шығындарды біртұтас әдіспен анықтаған, ол
кәсіпорынға шығындардың бағыты, олардың туындау орындары, шығарылатын өнім
түрлері бойынша өндіріс шығыстарын бақылау үшін қажетті мәліметтерлі алуға
мүмкіндік ерген жоқ.
Шығындар – бұл шаруашылық қызмет процесінде жұмсалған материалдық,
еңбектік, қаржылық ресурстардың құны. Осыдан шығындар түсінігі өндіріске
кеткен шығындар түсінігінен кеңірек екендігін көруге болады. Өндіріске
кеткен шығындар өнімді өндіру процесінде жұмсалған ресурстардың бөлігін
көрсетеді.
Есепті кезеңдерге жатқызылуына қарай шығыстар екі категорияға
бөлінеді:
- ағымдық есепті кезеңдегі
- кейінге қалдырылған.
Басқару шешімдерін қабылдауда қолданылатын шығындардың жіктелуі.
Шығындар деп тауарларға және қызметтерге жұмсалған ресурстарды немесе
олар үшін төленген ақшаны санайды.
Басқару үшін менеджерлерге тек жай шығындар ғана емес, сонымен қатар
олар (шығыстар) туралы ақпарат та қажет.
Шығындар бірлігі – шығындар жатқызылатын өнімнің немесе қызметтің
бірлігі.
Шығындарды (қызметтері бойынша) жіктеудің көптеген түрлері бар.
Шығындарды келесі белгілері бойынша жіктеуге болады:
Құрылымы бойынша:
- Нақты;
- Жоспарлы.
Өндіріс көлеміне қатысты:
- Ауыспалы (айнымалы);
- Тұрақты.
Орталықтану дәрежесі бойынша:
- Жалпы;
- Орталықтанған.
Басқару қызметтері бойынша:
- Өндірістік;
- Әкімшілік;
- Коммерциялық.
Объектінің өзіндік құнына қарасты:
- Тікелей;
- Жанама.
Пайда кезеңдігіне шығындар жатқызу тәртібіне байланысты:
- Өнімге;
- Кезеңге.
Ауыспалы (айнымалы) және тұрақты шығындар. Айнымалы және тұрақты
шығындар – бұл шығындардық 2 негізгі типі, әрбіреуі өндіріс көлемінің
өзгеруіне қарай қорытынды шығындар өзгертінділігін қарай анықталады.
Айнымалы шығындар жалпы сомада өндіріс көлемінің өзгеруіне тура
пропорциональды өзгереді.
- материалды
- негізгі жұмысшылардың кесімдік ақысы
- электроэнергияны технологиялық мақсаттар үшін төлеу
- көлік шығындары
- дайындау шығындары
- рояльти
Тұрақты шығындар нақты уақыт кезеңінде өндірістік түрлі масштабтары
үшін өзгеріссіз қалады:
- жал төлемі
- коммунальдық төлемдер
- жарыққа және жылуға төлеу
- мамандар мен қызметкерлердің еңбек ақысы
- амортизация
- несие процесі
- сақтандыру
Тікелей және жанама шығындар.
Тікелей шығындар – бұл өнімнің бір түріне байланысты, оның өзіндік
құнына кіретін шығындар.
Тікелей шығындардың негізгі таптары:
- Шикізаттар мен негізгі материалдар
- Сатып алынған бұйымдар мен жартылай фабрикаттар.
- өндіріс жұмысшылардың негізгі еңбек ақысы.
- Күшті электроэнергия
Егер шығындарды белгіл бір өнімге тікелей жатқызуға болатын болса,
онда ол бұл өнімі үшін тікелей шығындар болып табылады.
Жанама шығындар – бұл бірнеше өнім түрлерінің өндірісімен байланысты,
әр өнім түріне қарай қарастырылады.
Жанама шығындардың негізгі таптары:
- жалпы цехтық шығындар
- жалпы заводтар шығындар
- өндірістік емес шығындар
Жанама шығындар – бұл белгілі бір өкілімен тікелей байланысты
болмайтын шығындар.
Шығындар бөлімше үшін тікелей шығындар, бірақ өнім үшін жанама цех
басшының еңбекақысы цех үшін тікелей шығын, ал цехта дайындалатын көптеген
өнім түрлері үшін жанама шығындар болып табылады.
Өнім және кезең шығындары.
Өнімді өндіру шығындарының үш негізгі элементері бар.
1. Негізгі материалдар - өндірілген өнімнің құрамына кіретін материалдық
шығындар. Негізгі материалдарға маңызы аз, ұзақ шығындар жатпайды.
(клей, кнопка). Мұндай материалдар әдетте көмекші немесе жанама деп
аталады және жанама өндірістік шығындарға жатқызылады.
2. Тікелей еңбек шығындары – бұл белгілі бір өнімге қатысты барлық
жұмысшылардың еңбекақысы – бұл белгілі бір өнім түріне қатысты емес
кәсіпорындағы басқа еңбек ақылар (күзетшілер, зворник)
3. Жанама шығындар – бұл өндіріс процесімен байланысты шығындар
баптарынан басқа барлық шығындар.
Жанама шығындарды былай бөлуге болады:
- айнымалы жанама шығындар (мысалы, энергия, жабдықтау шығындары,
жанама еңбекақы)
- тұрақты жанама шығындар (рента, сақтандыру, жергілікті салықтар,
аморция және тұрақты еңбекақы)
Егер жұмсалған ресурстардың барлық саласын олардың сәйкесінше әрбір
баға бірлігіне көбейтсе, онда тура шығындардың жалпы шамасын (көлемін)
немесе нақты бір өнімнің толық өзіндік құнын анықтауға болады.
Негізгі шығындардың жалпы сомасы – негізгі өзіндік құн.
Тікелей материалдар, тікелей еңбек шығындары және басқа тікелей
шығындардың жалпы сомасы өнім бірлгінің өзіндік құны деп аталады.
Өндірістік өзіндік құн – қорларды, өндіріс құнын және қорлар білігін
сатып алуды бағалау үшін қолданылады.
Оған тікелей және жанама өндіріс шығындар кіреді, бірақ өткізу және
жалпы - әкімшілік шығындар кірмейді.
Өнімге байланысты шығындар ағымдар шығындар мен қорлар арасында
бөлінеді.
Өнімге байланысты шығындардың эквиваленті болып сауда кәсіпорында –
сатып алынған тауарлар ал өнеркәсіпте - өндіріс өзіндік құн табылады.
Кезең шығындары әрқашан олар нақты жұмсалған айға, кварталға
жатқызылады: олар пайданы есептеуге сол кезде, (сразу) әсер етеді.
(әкімшілік және коммерциялық шығындар)
Жауапкершілік орталықтары бойынша есеп.
Өнімдер арасында бөлу жолымен шығындар есептеу принциптері оларды
бақылау мен реттеу жүргізуге келмейді, себебі өнім өндірісінің циклі
бірнеше түрлі технологиялық операцияларды тұруы мүмкін, олардың әрбіреуі
үшін түрлі тұлғалар жауап береді. Сондықтан, өнімнің өзіндік құны туралы
ақпарат болса да, өндіріс бөлімшілерінің арасында шығындардың қлай
бөлінетінін дәл анықтау мүмкін емес.
Бұл мәселені нақты бір тұлғалардың (құралдарды жұмсауға жауапты) іс-
әректерімен шығындар мен табыстардың өзара байланысын бекітуде шешіледі.
Шығындар есебіне осылай қарау құралдарды жұмсаудағы жауапкершілік
орталықтары бойынша есеп деп аталады.
Жауапкершілік орталықтарының төрт түрі бар. Бұл шығындар, табыс, пайда
және инвестициялар орталықтары.
Өсім және шекті шығындар. Өсім шығындар қосымша шығындар болып
табылады және өнімдердің қосымша партиясын дайындау немесе өткізу
нәтижесінде туындайды. Өсім шығындарға тұрақты шығындар енгізілуі де
енгізімеуі де мүмкін. Егер тұрақты шығындар шешім қабылдау нәтижесінде
өзгерсе, онда олардың өсімі өсім шығындары ретінде қарастырылады.
Шекті шығындар және табыстарды бір өнім (тауар) бірлігіне шаққандағы
қосымша шығындар немесе табыстарды көрсетеді.
Жоспарланатын немесе жоспарланбайтын шығындар. Жоспарланатын шығындар
– бұл өндірістің нақты бір көлеміне есептелген шығындар. Нормалар,
нормативтер, лияшкер және сметалар сәйкес олар өнімнің жоспарлы өзіндік
құнына енгізіледі.
Жоспарланбайтын шығындар – бұл жоспарға енгізілмейтін және өнімнің
нақты өзіндік құнында ғана көрсетілетін шығындар.
Ретгелетін және ретгелмейтін шығындар.
Ретгелетін шығындар менеджер реткей алатын шығындар болып табылады.
Реткелмейтін шығындарға менджер ықпал ете алмайды. Менеджерлерінің жұмысы
ретгелетін шығындарды басқару қабілетінен бағаланады.
Мысалы, өндірістік цех материалдар артық жұмсаса, бұл ретгелмейтін
шығындар. Ал ол материалдар артық жұмсалуы цехтағы еңбек немесе техтарының
тәртіптік бұзылуымен байланысты болса, онда бұл шығындар реткелетін
шығындар болып табылады. Егер оның себебі цехқа келіп түскен материалдық
сапасының нашар болуына байланысты болса, бұл шығындар цехбастығы үшін
реткелмейтін шығындар болып (себебі оған жабдықтау білімінің бастығы
жауапты)
Негізгі және үстеме шығындар. Өзіндік бағытты бойынша шығындар
негізгі және үстелес шығындарға бөлінеді.
Негізгі шығындарға ресурстардың барлық түрлері (шикізаттар түріндегі
құалдар негізгі материалдар, сатып алынған полуфабрикаттар, негізігі
өндірістік қорлардың тозуы, т.б.), яғни өнімді шығарумен (қызмет
көрсетумен) байланысты барлық шығындар жатады.
Кез – келген олар шығындар маңызды бөлінген құрайды.
Үстемдік шығындар басқару қызметтерімен байланысты, олар өз сипаты,
бағыты және ролі бойынша өндірістік шығындардан ерекшеленеді. Бұл шығындар,
әдетте, қызметін ұйымдастырумен, оны басқару байланысты жанама шығындарға
сәйкес келеді.
Өндірістік және өндірістік емес (кезең шығындары) шығындар.
Бухатерлік есептер халықаралық стандартына сәйкес өндірістік өнім
қорларын бағалау үшін тек қана өндірістік шығындар өнімнің өзіндік құнына
енгізілуі тиіс. Сондықтан басқару есебінде шығындар келесідей болып
жіктеледі:
- өнімдердің өзіндік құнына кіруші (өндірістік)
- өндірістік емес (есептік кезең шығындары)
Өндірістік шығындар – бұл материалдандыған шығындар. Олар 3 элементтен
тұрады:
- тікелей материалдық шығындар
- тікелей еңбекақы шығындары
- жалпыөнімдік шығындар.
Өндірістік шығындар материалдар қорында, аяқталмаған өндірістік
көлемінде және қоймасында дайын өнімдер қалдығында көрінеді. Басқару
есебінде олардың қорытынды деп те атайды, себебі олар пайданы да, қорлады
.да есептеуде қатысатын ағымдардың шығындар арасында бөлінеді.
Өндірістік емес шығындар немесе кезең шығындары – бұл шығындарды
басқару есебінде нақты бір кезеңіде ұзақтығына байланысты болады. Бұл
шығындар, әдеті есептеуді қолданылмайды. Кезең шығындары өндірістік емес
сипатқа ие, өндірістік процесте тікелей қатыспайды. Олар комерциялық және
әкімшілік шығындарынан турады. Комерциялық шығындар өнімді өткізу және
жеткізіп беруді жузек асырумен, байланысты, ал әкімнің шығындар басқарумен
байланысты.
2. СНПС-АМГ АҚ-да өнім өндіруге кеткен шығындардың құрамы мен
сипаттамасы
СНПС-АМГ АҚ өз қызметін келесі бағыттарда жүргізеді:
- шикі көмірсутегін өндіру және өңдеу;
- іздеу, барлау, структуралық және пайдалану ұңғыларын бұрғылау;
- мұнай және газ кен орындарын пайдалану, іздеу, бұрғылау, өңдеу;
- мұнай және газ өнімдерін тасуда жабдықтау, ұйымдастыру, өткізу;
- өндірістік электр, жылу қуаттарын өткізу, қолдану;
- құбырлардың құрылысын тұрғызу;
- каратаж және геофизикалық бұрғылау,
- қазылған шикізаттарды және минералдық шикізаттарды өткізу;
- ақпараттық, көліктік, заңгерлік, білім және т.б. қызметтерді
көрсету,
- сыртқы экономикалық қызмет:
- сауда-саттық қызметі, т.б.
Шығындар есептеу әдісімен танылады және шоттардың типтік жоспарының 8
тарауында көрсетіледі.
Жалпы және әкімшілік шығындар, пайыздарды төлеу шығындары, сонымен
қатар қорларды өткізу бойынша шығындар өнімнің өзіндік құнына кірмейді және
олар жұмсалған есепті кезеңде шығын ретінде мойындалады.
Мұнай және газды өндірумен байланысты шығындардың есебі № 20 Мұнай-
газ өнеркәсібі қызметінің есебі мен есептілігі БЕС-на сәйкес жүргізіледі.
Мұнай мен газды игеруге құқығын толық немесе бөлшектеп берумен
байланысты шығындар осы құқықтарды беру сәтінде танылады.
Геологиялық және геофизикалық жұмыстарға кеткен шығыстар, әдетте,
шығындарға жатқызылады.
Жұмыс әлі басталмаған контрактілік территорияны ұстап тұрумен
байланысты шығыстар, скважиналарды бұрғылаудан қорлар табылмаған жағдайда,
оған кеткен шығыстар туындау кезінде танылады.
Мұнай мен газды өндірумен байланысты шығындар туралы ақпарат әртүрлі
географиялық сегменттерде орналасқан бұрғылау орындарының әрбір тобы
бойынша бөлек-бөлек ашылады.
Мұнай және газды өндіру бойынша жиынтық капиталданған шығындар,
есептелген амортизация және бағалауға резервтер жыл соңындағы жағдайы
бойынша шығындары бөлек көрсетіліп ашылады.
Мұнай-газ өнеркәсібі кәсіпорнындағы шығындар жіктелуі.
А. Тікелей материалдарға:
1. Шикізаттар мен негізгі материалдар:
- жер асты жылуизоляциялық колонна;
- жылуизоляциялық жер асты скважинасының колоннасы;
- пакер;
- мұнай колоннасы;
- насос штангасы;
- дэмульгатор;
- полимеризат;
- қазанның қосалқы бөлшектері; т.б.
2. Көмекші материалдар.
3. Отындар:
- мұнай;
- газ;
- бензин;
- керосин;
- дизельдік отын;
- мазут;
- көмір;
4. Энергия:
- сатып алынған су;
- өз өндірісінің суы;
- сатып алынған электорэнергия
- өз өндірісінің электорэнергиясы;
- бу;
- қысылған ауа, т.б.
Б. Еңбекке ақы төлеу қоры.
В. Материалдық-тұрмыстық жағдайларды жақсартуға шығындар.
Г. Амортизация.
Д. Өзге тікелей шығындар.
СНПС-АМГ АҚ-да өнімді өндіру және өткізуге кеткен шығындар есебі келесі
баптар бойынша жүргізіледі:
1. Материалдық шығындар. Оларға: шикізат пен материалдар, сатып алынған
бұйымдар және жартылай дайын өнімдер, көмекші материалдар, жанар-жағар
май, электрқуаты, табиғи шикізаттарды пайдалану үшін төлемдер,
геологиялық барлау мен геологиялық іздестіру жұмыстарына аударым, жер
рекультивациясына аударым, тамырымен жіберілетін ағаш өніміне төлем,
су шаруашылығынан алынатын су үшін төлем, жүк тасымалына және негізгі
өндірістік құралдар жөндеуіне сырт мекемелерге төлемдер, тауарлы-
материалдық қорлардың бұзылуынан және жетіспеушілігінен ысырап,
негізгі құралдардың тозуы, материалдық емес активтердің амортизациясы,
басқа шығындар жатады.
2. Өзге шығындар. Оларға: іссапар, ұйым жинағын көтеруге шығындар,
қозғалмайтын мүлік пен көлік құралдары үшін жалгерлік төлем, рента,
өндіру саласындағы дайындық жұмыстарына шығындар (күрделіге жатпайтын)
және өндірісті игеру шығындары, өкілдік шығындар, банк несиесі бойынша
пайыз, міндетті сақтандыру төлемдері, салық төлемдері, бюджеттік емес
қорларға аударым, сырт мекемелер қызметтерін төлеу (жарнама, банктер,
кеңес, ақпарат, аудиторлық), т.б.
3. Еңбек ақыға шығындар: Қызметкерлер еңбекақысы, оларға материалдық
көмек және әлеуметтік жеңілдіктер, қосалқы жұмысшының жалақысы,
сақтандыруға аударым, әлеуметтік жәрдемақы.
4. Зауыт ішкі айналымы: мұнай, газ, күкірт, меншікті өндіріс
материалдары, көлік шығындары, жерасты ұңғылары шығындары, жөндеу
шығындары, су, электрқуаты, жылу қуаты, бу, қызметтер, басқалары.
3. Өнімді өндіруге кеткен шығындардың есебін жүргізу
Кәсіпорынның ұйымдық қызметі оның мақсаты мен міндеттеріне сәйкес
кәсіпорынның бүкіл қызмет етуін қамтамасыз ететін қажетті процесс болып
табылады.
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің негізгі мақсаты - өнімді
өндіру, оларды өткізу және пайда табу.
Өндіріске кеткен шығындардың басқарушылық есебі кәсіпорынның
негізгі мақсатын орындауға бағытталған, сәйкес белгілі бір басқару
модельінде, өткен, қазіргі және болашақ, алдағы өндірістік қызмет
нәтижелері мен шығындарын бақылау және талдаудан тұрады.
Өндіріске кеткен шығындар есебінің негізгі маңызы, міндеті - өндіріс
қызметі бақылау және оны жүзеге асыруға шығындарды басқару.
Басқару есебінің рамкісінде басқарудың орталықтандырылуы және
шығындар есебі жүйесін жауапкершілік орталықтары бойынша орталықтандыру
жүзеге асырылады. Олардың басында шешімдер қабылдайтын және жауапкершілікке
ие басқарушылар болады.. Мұндай жауапкершілік орталықтарының түрлері болып
цехтар,бөлімдер, бөлімшелер, т. б. саналады, мысалы шығындар орталығында
басқарушы тек шығындар үшін жауап береді.
Жауапкершілік орталықтары мыналар: шығындар орталығы, түсім
орталығы, пайда орталығы,инвистициялар орталығы.
Жауапкершілік орталықтарын келесі принциптер бойынша бөлуге болады:
қызметтік, территориялық, ұйымдастыру құрылымы және шығындар құрылымының
ұқсастығы.
Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру екі ұйымдастырушылық
аспектіден тұрады: бухгалтерлік шоттардың қолданылатын жүйесі және
шығындарды топтау әдістері. Мұндай типтегі ұйымға келесі факторлар ықпал
етеді: қызмет түрі, басқару құрылымы, кәсіпорын көлемі, ұйымдастыру-
құқықтық формасы, т, с, с,
Техникалық тұрғыдан өндірістік шығындардың басқарушылық есебін
аналитикалық есеп ретінде қарастырады. Шоттар жоспарын детальдау дәрежесі
басқару шешімдерін қабылдау үшін басқарушылардың ақпаратқа деген
қажеттілігіне байланысты болады.
Басқару есебін ұйымдастыру, сонымен бірге белгілі бір шығындар
топталуын олардың есебінің обьектілеріне, яғни түрлері бойынша, туындау
орындары бойынша және жауапкершілік орталықтары бойынша тәуелді анықтайды.
Кәсіпорынның қызметі өндіріске жұмсалған шығындарды өнім
өткізуден, жұмыстар мен көрсетілген қызметтерден түскен түсіммен
өтеуге негізделген. Бұл жағдай қызметкерлерден өндіріс технологиясын
және оны ұйымдастыруды жақсартуды, резерв көздерін іздестіруді,
өнімнің өзіндік құнын азайтып, сапасын арттыруды талап етеді.
Басқару есебіндегі бухгалтерлік есептің алдында мынадай міндеттер
бар: ассортименті мен сапасы бойынша өнім шығарылуының есебі, оның
өзіндік құнын азайту жөнінде шаралар жүргізу өндіріске жұмсалған
шығындардың дұрыс есебін ұйымдастыру, өнімнің өзіндік құнын дұрыс
калькуляциялау, өндірістің пайдаланылмай жатқан резервтерін анықтау
т.б.
Кәсіпорын – түрлі өндірістер мен шаруашылықтардан (негізгі,
көмекші, қосымша, қосалқы және эксперименттік) тұратын күрделі
механизм.
Кәсіпорынның жекелеген өндірістік буындары бойынша
жоспарлау және шығындар есебін алу мақсатында, өндірілетін өнімнің
атқаратын қызметіне қарай, барлық өндірістер негізгі және қосымша
өндірістер болып бөлінеді.
Негізгі өндірістерге кәсіпорын шығаратын өнімді, өнімді
өткізуге және зауыт ішіндегі тұтынуға арналған жартылай
фабрикаттарды дайындайтын өндірістер жатады.
Көмекші өндірістер негізгі өндірістің өнімін әзірлеуге
қатыспайды, бірақ өнім өндіре, қызмет көрсете отырып негізгі
өндіріске және кәсіпорынға қызмет көрсетеді (жөндеу-механикалық және
аспаптық цехтар, электр-көліктік, сумен жабдықтау және т.б.)
Қосымша цехтар негізгі өндіріс қалдықтарын пайдаға асыру,
кәдеге жаратумен айналысады.
Қосалқы цехтар негізгі материалдардан емес, бірақ негізгі
және көмекші өндірістерде пайдаланатын материалдардан өнім өндіреді
(ыдыстар мен орама жасау, буып-түю, материалдардан дайындаумен
айналысатын цехтар).
Эксперименттік (тәжірибелік) цехтар тәжірибелік үлгілерді
дайындайды және түрлі эксперименттік жұмыстарды атқарады.
Бұдан басқа, кәсіпорында қызмет көрсету өндірістері және
кәсіпорын ұжымының тұрмыстық қажеттерін қанағаттандыратын
шаруашылықтары (тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық, моншалар т.б.)
болады. Бұл кәсіпорындар өнім дайындауы, басқа тарапқа жұмыстар
атқаруы және қызмет көрсетуі мүмкін. Өндіріс есебін дұрыс
ұйымдастырудың кез келген кәсіпорын үшін маңызды мәні бар.
Өндірістің бухгалтерлік есебін ұйымдастыру көбіне
өндірістің типіне байланысты болады. Өндіріс жеке-дара, сериялық
және жаппай өндіріс болып үш түрге бөлінеді
Жеке-дара (жекелеген) өндіріс - өнім жекелеген даналармен
немесе қайталаныпотыратын шағын тапсырыстармен дайындалатын өндіріс
түрі. Бұл ауыр машина жасауға, кеме жасауға, бірегей станоктар мен
турбиналарды өндіруге тән. Оның мынадай ерекшеліктері бар: цехтар
нақты бір салаға мамандандырылмайды; субъекті мен цехтардың өндіріс
бағдарламасында бұйымдар мен олардың бөліктерінің көп мөлшерде
болуымен ерекшеленеді; дайындық-қорытынды жұмысқа арналған шығындар
салыстырмалы түрде алғанда көп болады; өндірістің басқа түрлеріне
қарағанда өндірістік цикл қызметі үлкен. Жеке-дара өндірісте әдетте
шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың тапсырыс әдісі қолданылады, бұл кезде шығындар
әрбір бұйым (тапсырыс) бойынша есепке алынады.
Сериялық өндіріс біркелкі бұйымдарды дайындап, шығарудың
оқтын-оқтын қайталануымен сипатталады, оған мынадай ерекшеліктер тән:
шығарылатын өнім номенклатурасының шектеулілігі, жұмыс орындарының
салыстырмалы түрде алғанда кең мамандануы; мамандандырылған
машиналардың, аспаптар мен құрылғылардың қолданылуының шектеулілігі.
Сериялық өндіріс машина жасау өнеркәсібінде және металл өңдеуге
неғұрлым кең тараған.
Сериялардың көлеміне қарай өндірістер мынадай үш түрге
бөлінеді: ірі сериялық өндіріс (өнім жыл бойы үздіксіз
дайындалады), сериялық (мамандану анағұрлым тар, ал өндірістік
желілер мен цехтар нысаналы және технологиялық жағынан
мамандандырылған), ұсақ сериялық өндіріс (жекелеген өндірістен ұсақ
сериямен өнім шығаруға көшу нысаны).
Сериялық өндірісте шығынды есепке алудың және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік немесе қайта жасау
әдістері қолданылады.
Жаппай өндіріс – ұзақ уақыт бойы бірдей өнім үздіксіз
шығарылатын өндіріс түрі. Шығарылатын өнімдердің ассортименті көп
болмағанымен олардың шығарылатын мөлшері айтарлықтай көп болуы,
белгілі бір салаға ыңғайланған жабдықтардың жоғары деңгейі және
өндірістің жұмыс ырғағының жоғары болуы өндірістің осы түріне тән
белгілер болып табылады. Бұл арада әдеттегідей өнімнің және оның
негізгі элементтерінің өзіндік құнын есепке алудың және
калькуляциялаудың нормативтік әдісі қолданылады.
Кез келген өнім өндіру, жұмыстар жасау және қызметтер
көрсету белгілі бір шығындармен байланысты.
Шығындар ұғымына өндіріс шығындарының туындауына
байланысты активтердің азаюын немесе міндеттемелердің көбеюін
білдіреді.
Бухгалтерлік есептің стандарттары бойынша актив субъект
бақылайтын ресурс ретінде, сондай-ақ болашақта табыс алу және өткен
оқиғалардың нәтижесі ретінде айқындалады.
Бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша шығыстар
активтерді
алып тастау немесе пайдалану, сондай-ақ капиталдың азаюына алып
келетін міндеттемелердің туындауы түрінде есепті кезеңде алынатын
табыстың азаюы болып табылады.
Кәсіпорынның өндіріске және өнімді өткізуге арналған
шығындары ақшалай түрде өнімнің өзіндік құнын құрайды.
Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындарды жоспарлау,
есептеу және талдау кезінде шығыстарды топтастырудың мынадай түрлері
қолданылады:
- шығындар туындайтын орындар (өндірістер, цехтар, учаскелер және
т.б.) бойынша;
- жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер түрлері бойынша;
- шығыстардың түрлері (шығыстардың баптары мен элементтері)
бойынша;
Өндіріс шығындары күнтізбелік кезеңдер бойынша былайша
бөлінеді:
- әрбір өндірістік циклде орын алатын немесе ағымдық шығындар
деп аталатын жеке мерзімділіктегі (бір айдан кемдеу) тұрақты
шығындар;
- өндірісті дайындауға арналған жекелеген шығындар немесе белгілі
бір шарттармен (жылдық жөндеулер т.б.) байланысты, белгілі бір
уақыт ішінде, болашақ кезеңдердің шығыстары деп аталатын есепті
кезеңде өндіріс процесін қамтамасыз ететін мерзімдік шығындар.
Шығыстар шартты-тұрақты және шартты-өзгермелі болып бөлінеді.
Шартты-тұрақты шығындарға өнім шығару көлемі өзгерген кезде
мөлшері өзгермейтін шығындар жатады. Бұл шығындар өндірістік
жайларды жылытуға, оларға жарық беруге арналған шығындар, жалпы
өндірістік қызметкерлердің жалақысы, негізгі құрал-жабдықтардың
амортизациясы, материалдық емес активтердің тозуы және т.б.
Шартты-өзгермелі шығындарға өнім шығару көлемінің өзгеруіне
сәйкес мөлшері ұлғайып немесе азайып отыратын шығындар жатады. Бұл
шикізат пен негізгі материалдардың, технологиялық энергия мен
отынның жұмсалуы, өндіріс жұмысшыларының жалақысы және т.б.
Бұдан басқа, өндіріс процесіне тиістілігі жағынан шығындар
өндірістік (өндіріс процесі барысында туындайтын) және өндірістен
тыс (сатып алушылар өтемейтін тауарларды өткізумен байланысты)
шығындар болып бөлінеді.
Негізгі өндіріс шығындарының есебі.
Өндіріс шығындарын есептеу үшін 8110 – Негізгі өндіріс бөлімшесінің
шоттары қолданылады, олар түрлі мақсаттарға арналған.
Өндіріске жұмсалған барлық шығындарды қортындылау (шолу) үшін 8110 –
Негізгі өндіріс бөлімшесі арналған. Оған мына шоттар жатады:
8111 – Материалдар, 8112 – Жұмысшылардың еңбекақысы, 8113 –
Еңбекақыдан аударылатын аударымдар, 8114 – Үстеме шығындар.
Бұл шоттар есептік кезең бойына жинақталады, содан соң жыл соңында 8110
Негізгі өндіріс шотында қорытындыланады.
Материалдар. Шикізаттар мен материалдар - өнімді әзірлеу негізінде
пайда болатын немесе осы дайындау кезінде қажетті компоненттер болып
табылатын шикізат пен негізгі материалдарға жұмсалған шығындар.
Лимиттік–алу карталары және талап-накладнойлары жұмсалған шикізат пен
негізгі материалдарды, сондай-ақ сатып алынған материалдарды өндірісте
есептен шығару үшін негіз болып табылады. Осы құжаттардың деректері цехтар
(өндірістер), калькуляция немесе есеп объектілері бойынша Материалдардың
шығыстарын тарату деп аталатын талдамалық кестеге топтастырылады және
Цехтар бойынша шығындар ведомосы немесе осыған ұқсас есеп регистрлеріне
(ведомостар, машинограммалар, карточкалар) жазылады.
Жұмысшылардың еңбекақысы. Еңбекақы бабына өндіріс нәтижелері үшін
жұмысшылар мен қызметшілердің сыйлықақыларын қоса алғандағы, кәсіпорынның
негізгі қызметкерлердің жалақысын төлеуге жұмсалған шығындар, ынталандырушы
және өтімділік (компенсациялық төлемдері, сондай-ақ кәсіпорынның штатында
тұратын, негізгі қызметке жататын қызметкерлердің жалақысына жұмсалатын
шығындардың құрамына мыналар енгізіледі:
- кәсіпорында еңбек ақы төлеу жүйесімен және нысанымен қабылданған, сондай-
ақ жеке еңбек келісім-шартына сәйкес лауазымды айлықақысы және таривтік
мөлшерлемесі, еңбекке кесімді ақы төлеу бағасы (расценкасы) арқылы нақты
орындалған жұмысқа есептелінген жалақысы;
- ынталандыру сипатындағы төлемдер: өндірістік нәтижелер үшін берілетін
сыйлық ақылар (заттай сыйлық ақылардың құнын қоса алғанда), кәсіптік
шеберлігі, еңбектегі жоғары табыстары және т.б. көрсеткіштері үшін
төленетін таривтік ставкалары мен айлықақыларға қосылатын үстеме
ақылары;
- жұмыс режимімен және еңбек жағдайларымен байланысы өтемдік сипаттағы
төлемдер, оның ішінде: түнгі уақыттағы жұмыс, мерзімнен тыс жұмыс, көп
ауысымды режимдегі жұмыс, демалыс және мереке күндеріндегі жұмыс үшін,
мамандықты (кәсіпті ) қосып атқарғаны, қызмет көрсету аймақтарын
кеңейткені үшін, ауыр зиянды, ерекше зиянды еңбек жағдайларындағы және
т.б. жұмыстары үшін заңдарда белгіленген жағдайлары үшін тарифтік
ставкалар мен айлықақыларға қосылатын үстемақылар мен қосымша ақылар,
т.б.
Еңбек ақыдан аударылатын аударымдар. Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес жалақыдан аударылатын аударым бабында есептелген
әлеуметтік салығы көрініс табады. Әлеуметтік салықтың салық салу обьектісі
болып жұмыс берушілердің еңбеккерлерге ақшалай немесе заттай нысанында
төлеген шығысы жатады, оған салық салуға жатпайтын төлемдерден басқасы
түгел кіреді.
Үстеме шығыстар. Үстеме шығыстар – бұл өндірісті басқарумен және қызмет
көрсетумен байланысты шығыстар, олар кешендік сипатқа ие болады, олардың
құрамында экономикалық элементтердің барлық шығындары көрініс табады. Әрбір
цехтың өзінде дайындалған өнімге үстеме шығыстар қосылады.
Өндірістегі барлық шығындар цехтардың ведомостары бойынша топтастырылады,
онда әрбір цех үшін жеке парақтар ашылады
Көмекші өндіріс шығындарының есебі.
Негізгі өндіріс тұтынатын өнімді шығарып жұмыс жасайтын және
қызметтер көрсететін өндіріс көмекші өндіріс деп аталады. Бұл қазандық,
электростанциялары, сумен жадықтау, жөндеу механикалық цехы,
автотранспортжәне т.б.
Көмекші өндірістердің әрбір цехы бойынша шығындардыесепке алу
Цехтар шығындары ведомосында немесе машина – бағдарламада жүргізіледі.
Ведомосқа немесе машина бағдарламағажазбалар талдамалы кестелерді немесе
бастапқы құжаттарды құжаттардан алынып жазылады.
Көмекші өндіріс шығындары баптарымынандай номенклатурасы бойынша
есептеледі: негізгі материалдар; көмекші материалдар; энергетикалық және
технологиялық отын; электр энергиясы, өндірістік мақсаттарға арналған бу
мен су; негізгі және қосымша жалақы; әлеуметтік және медициналық сақтандыру
мен қамсыздандыру жәнежұмыспен қамтуға жәрдемдесу мемлекеттік қорына қаржы
аударуға байланысты қосымша шығындар.
Технологиялық процесстің сипатына және шығаратын өнімнің,
жұмыстармен көрсетілетін қызметтердің біртектілігіне қарай қосымша өндіріс
қарапайым және күрделі болып бөлінеді.
Қарапайым өндіріс біртекті, күрделігі бірдей өнімдер шығарады. Олар
да, әдетте аяқталмаған өндіріс пен шала фабрикаттар (электрстанциялары
буқазандың, компрессорлық және оттегі станциялары, автомобиль көлігі)
болмайды.
Күрделі өндіріс алуан түрлі өнім шығарады, аяқталмаған өндірісі
болады және бұйымдар, өнім, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер түрлері
бойыеша есеп жүргізуді ұйымдастыруды талап етеді. Күрделі өндіріспен
жөндеу, модельдік, аспаптық, ыдыс цехтары жатады. Қарапайым өндірістердегі
шығындарды есепке алу және өнімнің, жұмыстармен көрсетілген қызметтердің
калькуляциясын жасау. Бұл өндірістерде шығындар несебі жоғарыда келтірілген
баптар номенклатурасы бойынша жүргізіледі. Оның үстіне, мұнда барлық
шығыстар, әдеттегідей, тікелей шығыстар есептеледі.
Көмекші өндірістер шығындарының есбі 8310 шотта және Цехтардың
шығындары ведомосында жүргізіледі, бұнда әрбір өндіріске жеке талдамалық
шот ашылады.
Көмекші өндіріс шығындарын есепке алу мынадай шоттарда жүргізіледі:
8310-көмекші өндіріс;
8311-материалдық шығындар;
8312-жұмысшылардың еңбекақысы;
8313-еңбек ақыдан аударылатындар;
8316-үстеме шығындар.
Бұл шоттар баланспен салыстырып қарағанда активтік шоттар болып
табылады. Сондықтан, бұл шоттарды дебет жағында көмекші қндіріске кеткен
шығындардың сомасы көрсетіледі. Ал кредит жағында көмекші өндірістен
алынған дайын өнімдерден көрсетілген қызметтер сомасы көрсетіледі.
Басқару құрылымдық бөлімшелерінің көлеміне тәуелсіз жауапкершілік
орталықтарының төрт түрін бөліп көрсетуге болады.
- шығындар орталығы;
- кіріс орталығы;
- пайда;
- инвестиция орталығы.
Бұл жіктелудің негізінде орталық басшылардың жүктелген
жауапкершіліктің толықтығымен немесе кеңдігімен анықталатын қаржылық
жауапкершілік критерийлері жатыр.
Шығындар орталығы. Оның басшысының билігі шектеулі, сондықтан да
алынған нәтижеге минималданады, жауапкершілікте болады. Ол тек өндірістің
шығындарға жауап береді.
Бұл жағдайда басқару есебінің жүйесі шығындарды жауапкершілік
орталықтарына кіру кезінде өлшеу мен тіркеуге бағытталған.
Жауапкершілік орталығында іс-әрекеттердің нәтижесі ескерілмейді.
Шығындар орталығында өндірістік ресурстар шығындарын басқару, бақылау және
қадағалау мақсатында және оларды қолданылуын бағалау үшін шығындарын
нормалауды, жоспарлауды және есепке алуды ұйымдастыруға мүмкіндік бар.
Сонымен қатар, жабдықтау бөлімдерінің басшысы қойылатын
материалдардың саласын, жеткізіп, берушілерді таңдауға және бағалауға
жауапты. Шығындар орталығы екі бағытта жұмыс жасауы мүмкін.
1. Салымдардың берілген бір деңгейінде максималды нәтиже алу.
2. Берілген нәтижеге жету үшін қажетті салымдарды минималдыға
жеткізу.
Кірістер орталығы – менеджері алынған табысқа жауап беретін
жауапкершілік орталығы, бірақ шығындарға жауап бермейді.
Мұндай бөлімшелердің басшыларының іс-әрекеті тапқан
табыстарының негізінде бағаланады. Сондықтан да бұл жағдайларда басқару
есебінің міндеті жауапкершілік орталықтарының шығысында іс-әрекет нәтижесін
тіркеу болып табылады.
Пайда орталығы – бұл басшысы бір мезгілде өз бөлімшелерінің
кірісі үшін де, шығындары үшін де жауап беретін сегмент. Бұл орталықтың
менеджері пайдаланатын ресурстар көлемімен күтілетін пайда мөлшеріне
байланысты шешім қабылдайды. Сондықтан басқару есебі жауапкершілік орталық
кірісінің шығындарының құны туралы, осы орталық ішіндегі шығындар туралы:
сонымен қатар сегменттердің шығу қызметтерінің түпкі нәтижелері туралы
ақпарат жеткізіп беріп отыруы керек. Бұл орталықтың мақсаты – салынған
ресурстар параметрімен шығарылатын өнім көлемі және бағамен оптималды
үйлесуін қамтамасыз ету болып табылады. Бұл жерде өнім сапасына аса көңіл
бөлінеді.
Инвестициялар орталығы – менеджерлері шығындар мен кірісті
бақылап қана қоймай, инвестициялар құралдардың тиімді қолдануын қамтамасыз
етеді.
Есепті кезеңнің басында қаржы бухгалтериясынан басқару
бухгалтериясына аяқталмаған өндіріс қалдықтарын береді, олар көмекші
өндірістің жекелеген цехтарында болуы мүмкін:
- 8310- көмекші өндірістер шотының Дт;
- 1343- көмекші өндірістер шотынан Кт.
Есепті кезеңнің сомында кқмекші өндіріс цехтары бойынша есепке
алынқан, аяқталмаған өндіріс қалдықтары басқару бухгалтериясынан қаржы
бухгалтериясына беріледі:
- 1343- көмекші өндірістер шотының Дт;
- 8310- көмекші өндірістер шотының Кт.
Өнімнің, жұмыстар мен көрсетілген қызметтің өзіндік құны,
ықшамдалған түрде калькуляцияланады; шығарылған өнімге, жұмыстармен
көрсетілген қызметтерге қатысты шығындар сомасын олардың сомасына бөледі.
Өнімнің, жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің бір өлшемінің өзіндік
құны бойынша шығындарды 8310 шоттың Кт-нен негізгі тұтынушылар шотына және
тұтынушылар есебіне көшіріп жазады; 8310 шотының Дт – негізгі өндіріс
мұқтаждары үшін босатытған өнім, жұмыстармен көрсетілген қызметтер құнына;
8410 шоттың Дт – жабдықтарды күтіп ұстау мен пайдалану және қосымша
шығындар үшін негізгі өндіріс цехтары пайдаланған электр энергиясы, бу, су
құнына.
8310 шоттың Дт – қарама-қарсылай көрсетілген қызметтер құнына (жоспарлы
өзіндік құнынша бағамен)
4. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын есептеу
Калькуляция дегеніміз өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің бір өлшемге есептелінген өзіндік құны болып табылады. Ол
кәсіпорын жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль атқарады және резервтерді
дер кезінде ашуға және өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға, өнімге, жұмыстар
мен қызметтерге көтерме және бөлшек бағаларды негіздеуге пайдаланады.
Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты
өндірістегі шығындарды есепке алуды және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрлі
салаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану өнімнің өзіндік
құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі негізгі
ережелеріне сәйкес белгіленеді.
Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын ала кейінгі (немесе кезектегі)
болып екіге бөлінеді.
Алдын ала жасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске
қажетті деңгейдегі шығындардың мөлшерін топшылайды. Оған жоспарлы, сметалық
және нормативтік калькуляция жатады.
Жоспарлы калькуляция - өнімге (жұмысқа, қызметке) және бұйым
бірлігіне мүмкін болатын шығындардың деңгейінде анықталады, бірақ ол кезде
жалақының, энергияның, отынның, материалдардың нормасы, өндірістің
технологиясы, сондайақ резервтері ескеріледі.
Сметалық (болжамдық) калькуляция – бұл жоспарлы калькуляцияның бір
түрі, ол жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалады.
Ол жоспарлы калькуляцияны жасауға негіз бола алады.
Нормативті калькуляция ағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі болып
табылады. Бұл аталған әдіс шығындарды есептеудің нормативтік әдісін және
кәсіпорынның өзінде пайдаланып жүрген өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясын қолданады. Оның негізінде қол жеткен шығындар деңгейін
сипаттайдын ағымдағы және әрекет етіп тұрған нормаларды пайдаланады.
Нормативті калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға қарағанда дәлділігі
анағұрлым жоғарылау болып келеді.
Кейінгі (немесе кезекті) калькуляция өнім шығарылғаннан соң
бугхалтерлік есеп мәліметтері бойынша жасалынады.
Олар нақтышығынды көрсетеді. Олардың нақты (есеп беру калькуляциясы)
және шамаланған калькуляция жатады.
Өнімнің өзіндік құнының нақты (есеп беру) калькуляциясы нақты
шығындармен сипатталады, ал ол жоспарлыдан кәсіпорынға байланысты себептері
бойынша да (өнімді өндірудің орындалуын немесе орындалмауы, кейбір шығындар
түрлерінің артық немесе кем жұмсалуы ) және оған байланыссыз сесептері
бойынша да (материалдарға бағаның өзгеруі, амортизациялық аударымдардың
нормасы, суға, газға, жылуға, электр энергиясына тарифке өзгерістер
енгізілуіне байланысты) ауытқуы мүмкін.
Калькуляцияның бұл түр нақты шығындар туралы есептік мәліметтің
негізінде дайындалады.
Шамаланған калькуляция нақты шығындар және тоғыз айдың ішінде алынған
өнімдер немесе басқа да кезеңге есептелген шығындар деңгейінде жасалады.
Калькуляцияның бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің нәтижесін
алдын ала бағалау үшін пайдаланылады.
Калькуляцияның кезінде өзінің өзіндік нұнының калькуляциясын және
шағымдарды есептеу объектісін дұрыс белгілеу өте үлкен рөль атқарады.
Шығындардың есеп объектісі болып сол шығындардың өндірістегі
аналитикалық есебі саналады. Калькуляцияның объектісі болып өнім түрлері,
жұмыстар қызметтер саналады. Өнеркәсіпте еңбек объектісі өте жиі
калькуляциялау объектісімен сәйкес келеді.
Есеп объектісі мен калькуляциялаудан басқа калькуляциялық бірлік
тізімін белгілеу қажет. Калькуляциялық бірлік, әдетте, тиісті өнім (бұйым)
түрінің техникалық жағдайына немесе қабылданған стандарттық өлшем бірлігіне
және өндірілген өнімнің натуралды көрінісіне сәйкес келуі тиіс. Егер де
жоспарлау өлшем бірлігі ретінде екі көрсеткішті пайдаланса (т және м2 ),
онда калькуляциялық бірлік осы екі бірліктің бірін ғана пайдаланады.
Сонымен, іс жүзінде пайдаланатын калькуляциялық өлшем бірлігін келесі
топқа біріктіруге болады:
- натуралды бірліктері – дана, метр, килограмм, тонна, литр және т.б.;
- ірілендірілген (иесіздендірілген) бірлігі – тігін бұйымының
прейскуранттық нөмірі, белгілі бір артикулдағы жүз жұп аяқкиімі және
т.б.;
- өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін пайдаланылатын шартты –
натуралды бірлік, ондағы пайдалы заттың құрамы әртүрлі тербелісте
болуы мүмкін (мысалға, спирт – 100%, күйдіргіш содасы – 92% натрий);
- құндық бірлігі;
- еңбек бірлігі (норма - сағаты);
- орындалған жұмыс бірлігі (ткм, машина – күні, ай - күні );
- пайдалы нәтиженің бірлігі - қуаты, өнімділігі және т.б.
Кешендік өндірістен бір шикі заттан бір технологиялық процесте екі немесе
бірнеше түрі өнімді алса, онда оларды шығару үшін жұмсалса жалпы шығынды
өнімдердің арасына таратуға болмайды, сондықтан ондай өнім бірлігінің
өзіндік құнын есептеуге төменде келтірілген әдістің бірін пайдаланылады.
Егер де технологиялық процесте шикі затты өндеу кешені бірнеше рет қайта
жасаудан тұратын болса және өндірістің бұл кезеңдері бойынша шағын деңгейін
анықтау мүмкіндігі бар болса, онда соңғы өнімге немесе шалафабрикатқа
бөлістік калькуляциясын пайдалану мүмкін. Егер де жалпы шығымнан белгілі
бір өнім түріне қатыстысын бөлу мүмкіндігі бар болса, онда оны тікелей сол
өнімнің өзіндік құнына қосуға болады.
Кешендік өндіріс шығындарын тарату кезінде келесі әдістерді қолданады:
- шығындарды шегеру. Бұл әдіс кезінде өндірісте алынатын өнімдердің бірі
негізгі өнім болып саналады, ал қалғандары ілеспе ретінде
қарастырылады. Өндіріске кеткен барлық шығыннан ілеспе өнім жоспарлы
өзіндік құны бойынша шегеріледі және осыдан кейін алынған деңгейін
негізгі өнімнің өзіндік құны деп санауға болады. Бұл әдісті негізгі
өнімнің деңгейі айқын белгілі болған кезде ғана және ілеспе өнімнің
үлес салмағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1. Мұнай-газ өнеркәсібі кәсіпорнындағы өнім өндіруге кеткен
шығындардың құрамы мен есебі 5
1.1. Шығындардың экономикалық түсінігі, маңызы мен жіктелуі 5
1.2. СНПС-АМГ АҚ-да өнім өндіруге кеткен шығындардың құрамы мен
сипаттамасы 11
1.3. Өнімді өндіруге кеткен шығындардың есебін жүргізу 13
1.4. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын есептеу 21
2. СНПС-АМГ АҚ-да өнім өндіруге кеткен шығындардың есебі мен
аудитін ұйымдастыру 43
2.1. СНПС-АМГ АҚ-да тауарлы-материалдық қорлар есебін
ұйымдастыру 43
2.2. Кәсіпорынға жүргізілетін аудиттің мәні 48
2.3. Шығындар аудитін жүргізудің мақсаты мен міндеттері 54
2.4. Өнім өндіруге кеткен шығындардың аудитін жүргізу 55
Қорытынды 61
Қолданылған әдебиеттер тізімі 63
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика шарттарында кез келген коммерциялық ұйымның
қызметінің стратегиялық негізгі мақсаты пайданы ұлғайту болып табылады. Бұл
мақсаттың нақты орындалу мүмкіндіктері, бір жағынан, өндірістік
шығындармен, екінші жағынан, ұйым шығаратын өнімге (жұмысқа, қызметке)
деген сұраныммен шектеледі. Шығындар ұйымның пайдасын негізгі шектеуші және
бір уақытта ұсыным көлеміне ықпал етуші басты фактор болып табылады,
сондықтан ұйым басшылығының басқарушылық шешімдер қабылдауы өндірістің
қазіргі нақты шығындарын және олардың болашақ көлемін талдаусыз мүмкін
емес.
Кәсіпорынның ұйымдық қызметі оның мақсаты мен міндеттеріне сәйкес
кәсіпорынның бүкіл қызмет етуін қамтамасыз ететін қажетті процесс болып
табылады.
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің негізгі мақсаты - өнімді
өндіру, оларды өткізу және пайда табу.
Өндіріске кеткен шығындардың басқарушылық есебі кәсіпорынның
негізгі мақсатын орындауға бағытталған, сәйкес белгілі бір басқару
модельінде, өткен, қазіргі және болашақ, алдағы өндірістік қызмет
нәтижелері мен шығындарын бақылау және талдаудан тұрады.
Өндіріске кеткен шығындар есебінің негізгі маңызы, міндеті - өндіріс
қызметі бақылау және оны жүзеге асыруға шығындарды басқару.
Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты
өндірістегі шығындарды есепке алуды және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрлі
салаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану өнімнің өзіндік
құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі негізгі
ережелеріне сәйкес белгіленеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – мұнай-газ өнеркәсібі кәсіпорындарында
өнім өндіруге кеткен шығындардың есебі мен аудитінің ұйымдастырылуын
зерттеу.
Осы мақсатқа сәйкес, дипломдық жұмыстың міндеттеріне келесілер жатады:
- шығындар түсінігін анықтау, олардың жіктелуін көрсету;
- кәсіпорындағы өнім өндіруге кеткен шығындардың маңызы мен құрамын
анықтау;
- өнім өндіруге кеткен шығындардың есебін жүргізуді қарастыру;
- шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын есептеуді көрсету;
- шығындар аудитін жүргізудің мақсаты мен міндеттерін ашу;
- өнім өндіруге кеткен шығындардың аудитін жүргізуді зерттеу.
Дипломдық жұмыс екі бөлімнен тұрады. Оның бірінші бөлімінде
шығындардың экономикалық маңызы мен жіктелуі, мұнай-газ өнеркәсібі
кәсіпорнында өнім өндіруге кеткен шығындардың маңызы мен құрамы анықтау,
олардың есебін жүргізу және шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
анықтау көрсетілген. Ал екінші бөлімінде кәсіпорынға жүргізілетін аудиттің
мәні, өнім өндіруге кеткен шығындардың аудитінің жүргізілуі қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – СНПС-Ақтөбемұнайгаз АҚ-ның
Октябрьмұнай бөлімшесі болып табылады. Октябрьмұнай мұнайгазөндіру
басқармасы СНПС-Ақтөбемұнайгаз Акционерлік қоғамының бөлек бөлімшесі, ҚР-
ның заңдастырылған негізгі заңды тұлға болып саналады. Бұл қоғамның қызметі
мен негізгі мақсаты акционерлер мен еңбек ұжымының мүшелерін кіріспен
қамсыздандырып қызықтыру. Оның негізгі қызметтері: шикі көмір сутегін
өндіру және игеру; іздеу, барлау, структуралық және пайдалану ұңғыларын
бұрғылау; мұнай және газ кен орындарын пайдалану, іздеу, бұрғылау, өңдеу;
мұнай және газ өнімдерін тасуда жабдықтау, ұйымдастыру, өткізу; өндірістік
электр, жылу қуаттарын өткізу, қолдану; құбырлардың құрылысын тұрғызу;
каратаж және геофизикалық бұрғылау, т.б.
1. МҰНАЙ-ГАЗ ӨНЕРКӘСІБІ КӘСІПОРНЫНДАҒЫ ӨНІМ ӨНДІРУГЕ КЕТКЕН ШЫҒЫНДАРДЫҢ
ҚҰРАМЫ МЕН ЕСЕБІ
1. Шығындардың экономикалық түсінігі, маңызы мен жіктелуі
Нарықтық экономика шарттарында кез келген коммерциялық ұйымның
қызметінің стратегиялық негізгі мақсаты пайданы ұлғайту болып табылады. Бұл
мақсаттың нақты орындалу мүмкіндіктері, бір жағынан, өндірістік
шығындармен, екінші жағынан, ұйым шығаратын өнімге (жұмысқа, қызметке)
деген сұраныммен шектеледі. Шығындар ұйымның пайдасын негізгі шектеуші және
бір уақытта ұсыным көлеміне ықпал етуші басты фактор болып табылады,
сондықтан ұйым басшылығының басқарушылық шешімдер қабылдауы өндірістің
қазіргі нақты шығындарын және олардың болашақ көлемін талдаусыз мүмкін
емес.
Кейбір мамандардың пікірі бойынша шығындар барлық жұмсалған
материалдар мен орындалған қызметтердің құнын көрсетеді, ал басқалары
шығындар категориясын шығыстардың бөлігі ретінде немемсе шығындардың
ақшалай түрі ретінде қарастырады. Шығындар өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру
процесінде қолданылған табиғи ресурстар, шикізат, материалдар, отындар,
энергия, негізгі қорлар, еңбек ресурстары және басқа шығындардың құндық
бағасы деген пікір бар, ал экономикалық энциклопедияда шығындар
экономикалық субъекті қандай да бір іс-әрекет жасағанда жұмсалатын
экономикалық ресурстардың ақшалай көрінісі ретінде түсіндіріледі.
Шығындар категориясын қарастырудың қазіргі кең таралған бағыты болып
шығындарды бухгалтерлік, экономикалық және альтернативтік деп бөлу
табылады. Мұндай бағытқа қарай, бухгалтерлік шығындар болып ұйымның
бухгалтерлік есебінде толығымен көрсетілген шығындар түсіндіріледі.
Альтернативтік шығындар – бұл ұйымға тиесілі ресурстарды қолдану шығындары.
Экономикалық шығындар бухгалтерлік және альтернативтік шығындар
сомасына тең.
Шетелдік арнайы әдебиеттерде шығындар тауарды немесе қызметті сатып
алу немесе өндіру үшін қажеттіқұралдар (қаражаттары) сомасы ретінде немесе
ақшалай бағасы есептілікті құру туралы негізгі көрсеткіштерге сәйкес
келетін шығындар ретінде түсіндіріледі.
Осылайша шығындар түсінігі түрлі маңызға ие және зерттеу
мақсаттарына және шешілетін экономикалық міндеттердің сипатына байланысты
болады.
Шығындар экономикалық категория ретінде жұмсалынуы өнімді (өнімді,
қызметті) өндіру процесімен байланысты материалдық, еңбектік, қаржылық
ресустардың жиынтығы деп шешім жасауға болады.
Экономикалық әдебиеттерде жиі шығыстар түсінігін шығыстар
түсінігімен біріктіреді, бірақ авторлардың пікірі бойынша шығындар одан
кеңірек түсінік болып табылады. Олар барлық материалдық еңбектік және
қаржылық ресурстардың жынтығын қамтиды, оладың жұмсалуы ұйымның қаржылық-
шаруашылық қызметін жүзеге асыру үшін арналған.яғни шығындар –бұл
ұйымдардың қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыру үшін қажетті барлық
ресурстардың құны. Кейбір әдебиеттерде кейде шығындар және шығыстар
түсініктері бір мағынада қолданылады. Бұл дұрыс емес. Шығыстар есепті кезең
бойына ұйымның активтерінің кемуі немесе жұмсалынуы немесе
міндеттемелерінің артуы формасында экономикалық тиімділіктер ағымын
көрсетеді. Осы есептік кезеңдегі шығыыстар табыс мойындалғанға дейін
берілген кірістер мен шығыстар туралы есеп беруде танылмайды.
Шығындар олардың туындауы кезеңінде шығыстармен келесі шарттардың бірі
орындалғанға сәйкес келуі мүмкін:
1) оларды жүзеге асыру нәтижесінде табыстар алынды;
2) ағымдағы есептік кезеңде де, алдағы кезеңдерде де табыстар жоқ
болған кезде сенімділіктің жектілікті дәрежеде болса.
Есепті кезең соңында шығыстар ретінде танылмаған шығындардың жиынтығы
кірістер мен шығыстар туралы есеп беруде емес,баланстық есеп беруде
(баланста) активтер ретінде танылады.
Жалпы жағдайда жұмсалынған ресурстардың құндық бағасы шығындар
құрамында бұл ресурстарды жұмсау бағытталған табысты танығанға дейін
саналады. Табысты тану сәтінде шығындар шығыстар реніде танылады.
Тиімді басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымшың өндірістік қызметінің
барлық кезеңдеріндегі шығындарды білу керек. Шығындарды талдау олардың
тиімділігін, жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаларды дұрыс
есептеуге, шығыстарды реттеуге және бақылауға, пайда деңгкйін жоспарлауға
және өндірістің пайдалылығын анықтауға көмектеседі.
Сондықтан да шығындар басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі
болып табылады. Көп уақыт бойына шығындарды біртұтас әдіспен анықтаған, ол
кәсіпорынға шығындардың бағыты, олардың туындау орындары, шығарылатын өнім
түрлері бойынша өндіріс шығыстарын бақылау үшін қажетті мәліметтерлі алуға
мүмкіндік ерген жоқ.
Шығындар – бұл шаруашылық қызмет процесінде жұмсалған материалдық,
еңбектік, қаржылық ресурстардың құны. Осыдан шығындар түсінігі өндіріске
кеткен шығындар түсінігінен кеңірек екендігін көруге болады. Өндіріске
кеткен шығындар өнімді өндіру процесінде жұмсалған ресурстардың бөлігін
көрсетеді.
Есепті кезеңдерге жатқызылуына қарай шығыстар екі категорияға
бөлінеді:
- ағымдық есепті кезеңдегі
- кейінге қалдырылған.
Басқару шешімдерін қабылдауда қолданылатын шығындардың жіктелуі.
Шығындар деп тауарларға және қызметтерге жұмсалған ресурстарды немесе
олар үшін төленген ақшаны санайды.
Басқару үшін менеджерлерге тек жай шығындар ғана емес, сонымен қатар
олар (шығыстар) туралы ақпарат та қажет.
Шығындар бірлігі – шығындар жатқызылатын өнімнің немесе қызметтің
бірлігі.
Шығындарды (қызметтері бойынша) жіктеудің көптеген түрлері бар.
Шығындарды келесі белгілері бойынша жіктеуге болады:
Құрылымы бойынша:
- Нақты;
- Жоспарлы.
Өндіріс көлеміне қатысты:
- Ауыспалы (айнымалы);
- Тұрақты.
Орталықтану дәрежесі бойынша:
- Жалпы;
- Орталықтанған.
Басқару қызметтері бойынша:
- Өндірістік;
- Әкімшілік;
- Коммерциялық.
Объектінің өзіндік құнына қарасты:
- Тікелей;
- Жанама.
Пайда кезеңдігіне шығындар жатқызу тәртібіне байланысты:
- Өнімге;
- Кезеңге.
Ауыспалы (айнымалы) және тұрақты шығындар. Айнымалы және тұрақты
шығындар – бұл шығындардық 2 негізгі типі, әрбіреуі өндіріс көлемінің
өзгеруіне қарай қорытынды шығындар өзгертінділігін қарай анықталады.
Айнымалы шығындар жалпы сомада өндіріс көлемінің өзгеруіне тура
пропорциональды өзгереді.
- материалды
- негізгі жұмысшылардың кесімдік ақысы
- электроэнергияны технологиялық мақсаттар үшін төлеу
- көлік шығындары
- дайындау шығындары
- рояльти
Тұрақты шығындар нақты уақыт кезеңінде өндірістік түрлі масштабтары
үшін өзгеріссіз қалады:
- жал төлемі
- коммунальдық төлемдер
- жарыққа және жылуға төлеу
- мамандар мен қызметкерлердің еңбек ақысы
- амортизация
- несие процесі
- сақтандыру
Тікелей және жанама шығындар.
Тікелей шығындар – бұл өнімнің бір түріне байланысты, оның өзіндік
құнына кіретін шығындар.
Тікелей шығындардың негізгі таптары:
- Шикізаттар мен негізгі материалдар
- Сатып алынған бұйымдар мен жартылай фабрикаттар.
- өндіріс жұмысшылардың негізгі еңбек ақысы.
- Күшті электроэнергия
Егер шығындарды белгіл бір өнімге тікелей жатқызуға болатын болса,
онда ол бұл өнімі үшін тікелей шығындар болып табылады.
Жанама шығындар – бұл бірнеше өнім түрлерінің өндірісімен байланысты,
әр өнім түріне қарай қарастырылады.
Жанама шығындардың негізгі таптары:
- жалпы цехтық шығындар
- жалпы заводтар шығындар
- өндірістік емес шығындар
Жанама шығындар – бұл белгілі бір өкілімен тікелей байланысты
болмайтын шығындар.
Шығындар бөлімше үшін тікелей шығындар, бірақ өнім үшін жанама цех
басшының еңбекақысы цех үшін тікелей шығын, ал цехта дайындалатын көптеген
өнім түрлері үшін жанама шығындар болып табылады.
Өнім және кезең шығындары.
Өнімді өндіру шығындарының үш негізгі элементері бар.
1. Негізгі материалдар - өндірілген өнімнің құрамына кіретін материалдық
шығындар. Негізгі материалдарға маңызы аз, ұзақ шығындар жатпайды.
(клей, кнопка). Мұндай материалдар әдетте көмекші немесе жанама деп
аталады және жанама өндірістік шығындарға жатқызылады.
2. Тікелей еңбек шығындары – бұл белгілі бір өнімге қатысты барлық
жұмысшылардың еңбекақысы – бұл белгілі бір өнім түріне қатысты емес
кәсіпорындағы басқа еңбек ақылар (күзетшілер, зворник)
3. Жанама шығындар – бұл өндіріс процесімен байланысты шығындар
баптарынан басқа барлық шығындар.
Жанама шығындарды былай бөлуге болады:
- айнымалы жанама шығындар (мысалы, энергия, жабдықтау шығындары,
жанама еңбекақы)
- тұрақты жанама шығындар (рента, сақтандыру, жергілікті салықтар,
аморция және тұрақты еңбекақы)
Егер жұмсалған ресурстардың барлық саласын олардың сәйкесінше әрбір
баға бірлігіне көбейтсе, онда тура шығындардың жалпы шамасын (көлемін)
немесе нақты бір өнімнің толық өзіндік құнын анықтауға болады.
Негізгі шығындардың жалпы сомасы – негізгі өзіндік құн.
Тікелей материалдар, тікелей еңбек шығындары және басқа тікелей
шығындардың жалпы сомасы өнім бірлгінің өзіндік құны деп аталады.
Өндірістік өзіндік құн – қорларды, өндіріс құнын және қорлар білігін
сатып алуды бағалау үшін қолданылады.
Оған тікелей және жанама өндіріс шығындар кіреді, бірақ өткізу және
жалпы - әкімшілік шығындар кірмейді.
Өнімге байланысты шығындар ағымдар шығындар мен қорлар арасында
бөлінеді.
Өнімге байланысты шығындардың эквиваленті болып сауда кәсіпорында –
сатып алынған тауарлар ал өнеркәсіпте - өндіріс өзіндік құн табылады.
Кезең шығындары әрқашан олар нақты жұмсалған айға, кварталға
жатқызылады: олар пайданы есептеуге сол кезде, (сразу) әсер етеді.
(әкімшілік және коммерциялық шығындар)
Жауапкершілік орталықтары бойынша есеп.
Өнімдер арасында бөлу жолымен шығындар есептеу принциптері оларды
бақылау мен реттеу жүргізуге келмейді, себебі өнім өндірісінің циклі
бірнеше түрлі технологиялық операцияларды тұруы мүмкін, олардың әрбіреуі
үшін түрлі тұлғалар жауап береді. Сондықтан, өнімнің өзіндік құны туралы
ақпарат болса да, өндіріс бөлімшілерінің арасында шығындардың қлай
бөлінетінін дәл анықтау мүмкін емес.
Бұл мәселені нақты бір тұлғалардың (құралдарды жұмсауға жауапты) іс-
әректерімен шығындар мен табыстардың өзара байланысын бекітуде шешіледі.
Шығындар есебіне осылай қарау құралдарды жұмсаудағы жауапкершілік
орталықтары бойынша есеп деп аталады.
Жауапкершілік орталықтарының төрт түрі бар. Бұл шығындар, табыс, пайда
және инвестициялар орталықтары.
Өсім және шекті шығындар. Өсім шығындар қосымша шығындар болып
табылады және өнімдердің қосымша партиясын дайындау немесе өткізу
нәтижесінде туындайды. Өсім шығындарға тұрақты шығындар енгізілуі де
енгізімеуі де мүмкін. Егер тұрақты шығындар шешім қабылдау нәтижесінде
өзгерсе, онда олардың өсімі өсім шығындары ретінде қарастырылады.
Шекті шығындар және табыстарды бір өнім (тауар) бірлігіне шаққандағы
қосымша шығындар немесе табыстарды көрсетеді.
Жоспарланатын немесе жоспарланбайтын шығындар. Жоспарланатын шығындар
– бұл өндірістің нақты бір көлеміне есептелген шығындар. Нормалар,
нормативтер, лияшкер және сметалар сәйкес олар өнімнің жоспарлы өзіндік
құнына енгізіледі.
Жоспарланбайтын шығындар – бұл жоспарға енгізілмейтін және өнімнің
нақты өзіндік құнында ғана көрсетілетін шығындар.
Ретгелетін және ретгелмейтін шығындар.
Ретгелетін шығындар менеджер реткей алатын шығындар болып табылады.
Реткелмейтін шығындарға менджер ықпал ете алмайды. Менеджерлерінің жұмысы
ретгелетін шығындарды басқару қабілетінен бағаланады.
Мысалы, өндірістік цех материалдар артық жұмсаса, бұл ретгелмейтін
шығындар. Ал ол материалдар артық жұмсалуы цехтағы еңбек немесе техтарының
тәртіптік бұзылуымен байланысты болса, онда бұл шығындар реткелетін
шығындар болып табылады. Егер оның себебі цехқа келіп түскен материалдық
сапасының нашар болуына байланысты болса, бұл шығындар цехбастығы үшін
реткелмейтін шығындар болып (себебі оған жабдықтау білімінің бастығы
жауапты)
Негізгі және үстеме шығындар. Өзіндік бағытты бойынша шығындар
негізгі және үстелес шығындарға бөлінеді.
Негізгі шығындарға ресурстардың барлық түрлері (шикізаттар түріндегі
құалдар негізгі материалдар, сатып алынған полуфабрикаттар, негізігі
өндірістік қорлардың тозуы, т.б.), яғни өнімді шығарумен (қызмет
көрсетумен) байланысты барлық шығындар жатады.
Кез – келген олар шығындар маңызды бөлінген құрайды.
Үстемдік шығындар басқару қызметтерімен байланысты, олар өз сипаты,
бағыты және ролі бойынша өндірістік шығындардан ерекшеленеді. Бұл шығындар,
әдетте, қызметін ұйымдастырумен, оны басқару байланысты жанама шығындарға
сәйкес келеді.
Өндірістік және өндірістік емес (кезең шығындары) шығындар.
Бухатерлік есептер халықаралық стандартына сәйкес өндірістік өнім
қорларын бағалау үшін тек қана өндірістік шығындар өнімнің өзіндік құнына
енгізілуі тиіс. Сондықтан басқару есебінде шығындар келесідей болып
жіктеледі:
- өнімдердің өзіндік құнына кіруші (өндірістік)
- өндірістік емес (есептік кезең шығындары)
Өндірістік шығындар – бұл материалдандыған шығындар. Олар 3 элементтен
тұрады:
- тікелей материалдық шығындар
- тікелей еңбекақы шығындары
- жалпыөнімдік шығындар.
Өндірістік шығындар материалдар қорында, аяқталмаған өндірістік
көлемінде және қоймасында дайын өнімдер қалдығында көрінеді. Басқару
есебінде олардың қорытынды деп те атайды, себебі олар пайданы да, қорлады
.да есептеуде қатысатын ағымдардың шығындар арасында бөлінеді.
Өндірістік емес шығындар немесе кезең шығындары – бұл шығындарды
басқару есебінде нақты бір кезеңіде ұзақтығына байланысты болады. Бұл
шығындар, әдеті есептеуді қолданылмайды. Кезең шығындары өндірістік емес
сипатқа ие, өндірістік процесте тікелей қатыспайды. Олар комерциялық және
әкімшілік шығындарынан турады. Комерциялық шығындар өнімді өткізу және
жеткізіп беруді жузек асырумен, байланысты, ал әкімнің шығындар басқарумен
байланысты.
2. СНПС-АМГ АҚ-да өнім өндіруге кеткен шығындардың құрамы мен
сипаттамасы
СНПС-АМГ АҚ өз қызметін келесі бағыттарда жүргізеді:
- шикі көмірсутегін өндіру және өңдеу;
- іздеу, барлау, структуралық және пайдалану ұңғыларын бұрғылау;
- мұнай және газ кен орындарын пайдалану, іздеу, бұрғылау, өңдеу;
- мұнай және газ өнімдерін тасуда жабдықтау, ұйымдастыру, өткізу;
- өндірістік электр, жылу қуаттарын өткізу, қолдану;
- құбырлардың құрылысын тұрғызу;
- каратаж және геофизикалық бұрғылау,
- қазылған шикізаттарды және минералдық шикізаттарды өткізу;
- ақпараттық, көліктік, заңгерлік, білім және т.б. қызметтерді
көрсету,
- сыртқы экономикалық қызмет:
- сауда-саттық қызметі, т.б.
Шығындар есептеу әдісімен танылады және шоттардың типтік жоспарының 8
тарауында көрсетіледі.
Жалпы және әкімшілік шығындар, пайыздарды төлеу шығындары, сонымен
қатар қорларды өткізу бойынша шығындар өнімнің өзіндік құнына кірмейді және
олар жұмсалған есепті кезеңде шығын ретінде мойындалады.
Мұнай және газды өндірумен байланысты шығындардың есебі № 20 Мұнай-
газ өнеркәсібі қызметінің есебі мен есептілігі БЕС-на сәйкес жүргізіледі.
Мұнай мен газды игеруге құқығын толық немесе бөлшектеп берумен
байланысты шығындар осы құқықтарды беру сәтінде танылады.
Геологиялық және геофизикалық жұмыстарға кеткен шығыстар, әдетте,
шығындарға жатқызылады.
Жұмыс әлі басталмаған контрактілік территорияны ұстап тұрумен
байланысты шығыстар, скважиналарды бұрғылаудан қорлар табылмаған жағдайда,
оған кеткен шығыстар туындау кезінде танылады.
Мұнай мен газды өндірумен байланысты шығындар туралы ақпарат әртүрлі
географиялық сегменттерде орналасқан бұрғылау орындарының әрбір тобы
бойынша бөлек-бөлек ашылады.
Мұнай және газды өндіру бойынша жиынтық капиталданған шығындар,
есептелген амортизация және бағалауға резервтер жыл соңындағы жағдайы
бойынша шығындары бөлек көрсетіліп ашылады.
Мұнай-газ өнеркәсібі кәсіпорнындағы шығындар жіктелуі.
А. Тікелей материалдарға:
1. Шикізаттар мен негізгі материалдар:
- жер асты жылуизоляциялық колонна;
- жылуизоляциялық жер асты скважинасының колоннасы;
- пакер;
- мұнай колоннасы;
- насос штангасы;
- дэмульгатор;
- полимеризат;
- қазанның қосалқы бөлшектері; т.б.
2. Көмекші материалдар.
3. Отындар:
- мұнай;
- газ;
- бензин;
- керосин;
- дизельдік отын;
- мазут;
- көмір;
4. Энергия:
- сатып алынған су;
- өз өндірісінің суы;
- сатып алынған электорэнергия
- өз өндірісінің электорэнергиясы;
- бу;
- қысылған ауа, т.б.
Б. Еңбекке ақы төлеу қоры.
В. Материалдық-тұрмыстық жағдайларды жақсартуға шығындар.
Г. Амортизация.
Д. Өзге тікелей шығындар.
СНПС-АМГ АҚ-да өнімді өндіру және өткізуге кеткен шығындар есебі келесі
баптар бойынша жүргізіледі:
1. Материалдық шығындар. Оларға: шикізат пен материалдар, сатып алынған
бұйымдар және жартылай дайын өнімдер, көмекші материалдар, жанар-жағар
май, электрқуаты, табиғи шикізаттарды пайдалану үшін төлемдер,
геологиялық барлау мен геологиялық іздестіру жұмыстарына аударым, жер
рекультивациясына аударым, тамырымен жіберілетін ағаш өніміне төлем,
су шаруашылығынан алынатын су үшін төлем, жүк тасымалына және негізгі
өндірістік құралдар жөндеуіне сырт мекемелерге төлемдер, тауарлы-
материалдық қорлардың бұзылуынан және жетіспеушілігінен ысырап,
негізгі құралдардың тозуы, материалдық емес активтердің амортизациясы,
басқа шығындар жатады.
2. Өзге шығындар. Оларға: іссапар, ұйым жинағын көтеруге шығындар,
қозғалмайтын мүлік пен көлік құралдары үшін жалгерлік төлем, рента,
өндіру саласындағы дайындық жұмыстарына шығындар (күрделіге жатпайтын)
және өндірісті игеру шығындары, өкілдік шығындар, банк несиесі бойынша
пайыз, міндетті сақтандыру төлемдері, салық төлемдері, бюджеттік емес
қорларға аударым, сырт мекемелер қызметтерін төлеу (жарнама, банктер,
кеңес, ақпарат, аудиторлық), т.б.
3. Еңбек ақыға шығындар: Қызметкерлер еңбекақысы, оларға материалдық
көмек және әлеуметтік жеңілдіктер, қосалқы жұмысшының жалақысы,
сақтандыруға аударым, әлеуметтік жәрдемақы.
4. Зауыт ішкі айналымы: мұнай, газ, күкірт, меншікті өндіріс
материалдары, көлік шығындары, жерасты ұңғылары шығындары, жөндеу
шығындары, су, электрқуаты, жылу қуаты, бу, қызметтер, басқалары.
3. Өнімді өндіруге кеткен шығындардың есебін жүргізу
Кәсіпорынның ұйымдық қызметі оның мақсаты мен міндеттеріне сәйкес
кәсіпорынның бүкіл қызмет етуін қамтамасыз ететін қажетті процесс болып
табылады.
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің негізгі мақсаты - өнімді
өндіру, оларды өткізу және пайда табу.
Өндіріске кеткен шығындардың басқарушылық есебі кәсіпорынның
негізгі мақсатын орындауға бағытталған, сәйкес белгілі бір басқару
модельінде, өткен, қазіргі және болашақ, алдағы өндірістік қызмет
нәтижелері мен шығындарын бақылау және талдаудан тұрады.
Өндіріске кеткен шығындар есебінің негізгі маңызы, міндеті - өндіріс
қызметі бақылау және оны жүзеге асыруға шығындарды басқару.
Басқару есебінің рамкісінде басқарудың орталықтандырылуы және
шығындар есебі жүйесін жауапкершілік орталықтары бойынша орталықтандыру
жүзеге асырылады. Олардың басында шешімдер қабылдайтын және жауапкершілікке
ие басқарушылар болады.. Мұндай жауапкершілік орталықтарының түрлері болып
цехтар,бөлімдер, бөлімшелер, т. б. саналады, мысалы шығындар орталығында
басқарушы тек шығындар үшін жауап береді.
Жауапкершілік орталықтары мыналар: шығындар орталығы, түсім
орталығы, пайда орталығы,инвистициялар орталығы.
Жауапкершілік орталықтарын келесі принциптер бойынша бөлуге болады:
қызметтік, территориялық, ұйымдастыру құрылымы және шығындар құрылымының
ұқсастығы.
Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру екі ұйымдастырушылық
аспектіден тұрады: бухгалтерлік шоттардың қолданылатын жүйесі және
шығындарды топтау әдістері. Мұндай типтегі ұйымға келесі факторлар ықпал
етеді: қызмет түрі, басқару құрылымы, кәсіпорын көлемі, ұйымдастыру-
құқықтық формасы, т, с, с,
Техникалық тұрғыдан өндірістік шығындардың басқарушылық есебін
аналитикалық есеп ретінде қарастырады. Шоттар жоспарын детальдау дәрежесі
басқару шешімдерін қабылдау үшін басқарушылардың ақпаратқа деген
қажеттілігіне байланысты болады.
Басқару есебін ұйымдастыру, сонымен бірге белгілі бір шығындар
топталуын олардың есебінің обьектілеріне, яғни түрлері бойынша, туындау
орындары бойынша және жауапкершілік орталықтары бойынша тәуелді анықтайды.
Кәсіпорынның қызметі өндіріске жұмсалған шығындарды өнім
өткізуден, жұмыстар мен көрсетілген қызметтерден түскен түсіммен
өтеуге негізделген. Бұл жағдай қызметкерлерден өндіріс технологиясын
және оны ұйымдастыруды жақсартуды, резерв көздерін іздестіруді,
өнімнің өзіндік құнын азайтып, сапасын арттыруды талап етеді.
Басқару есебіндегі бухгалтерлік есептің алдында мынадай міндеттер
бар: ассортименті мен сапасы бойынша өнім шығарылуының есебі, оның
өзіндік құнын азайту жөнінде шаралар жүргізу өндіріске жұмсалған
шығындардың дұрыс есебін ұйымдастыру, өнімнің өзіндік құнын дұрыс
калькуляциялау, өндірістің пайдаланылмай жатқан резервтерін анықтау
т.б.
Кәсіпорын – түрлі өндірістер мен шаруашылықтардан (негізгі,
көмекші, қосымша, қосалқы және эксперименттік) тұратын күрделі
механизм.
Кәсіпорынның жекелеген өндірістік буындары бойынша
жоспарлау және шығындар есебін алу мақсатында, өндірілетін өнімнің
атқаратын қызметіне қарай, барлық өндірістер негізгі және қосымша
өндірістер болып бөлінеді.
Негізгі өндірістерге кәсіпорын шығаратын өнімді, өнімді
өткізуге және зауыт ішіндегі тұтынуға арналған жартылай
фабрикаттарды дайындайтын өндірістер жатады.
Көмекші өндірістер негізгі өндірістің өнімін әзірлеуге
қатыспайды, бірақ өнім өндіре, қызмет көрсете отырып негізгі
өндіріске және кәсіпорынға қызмет көрсетеді (жөндеу-механикалық және
аспаптық цехтар, электр-көліктік, сумен жабдықтау және т.б.)
Қосымша цехтар негізгі өндіріс қалдықтарын пайдаға асыру,
кәдеге жаратумен айналысады.
Қосалқы цехтар негізгі материалдардан емес, бірақ негізгі
және көмекші өндірістерде пайдаланатын материалдардан өнім өндіреді
(ыдыстар мен орама жасау, буып-түю, материалдардан дайындаумен
айналысатын цехтар).
Эксперименттік (тәжірибелік) цехтар тәжірибелік үлгілерді
дайындайды және түрлі эксперименттік жұмыстарды атқарады.
Бұдан басқа, кәсіпорында қызмет көрсету өндірістері және
кәсіпорын ұжымының тұрмыстық қажеттерін қанағаттандыратын
шаруашылықтары (тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық, моншалар т.б.)
болады. Бұл кәсіпорындар өнім дайындауы, басқа тарапқа жұмыстар
атқаруы және қызмет көрсетуі мүмкін. Өндіріс есебін дұрыс
ұйымдастырудың кез келген кәсіпорын үшін маңызды мәні бар.
Өндірістің бухгалтерлік есебін ұйымдастыру көбіне
өндірістің типіне байланысты болады. Өндіріс жеке-дара, сериялық
және жаппай өндіріс болып үш түрге бөлінеді
Жеке-дара (жекелеген) өндіріс - өнім жекелеген даналармен
немесе қайталаныпотыратын шағын тапсырыстармен дайындалатын өндіріс
түрі. Бұл ауыр машина жасауға, кеме жасауға, бірегей станоктар мен
турбиналарды өндіруге тән. Оның мынадай ерекшеліктері бар: цехтар
нақты бір салаға мамандандырылмайды; субъекті мен цехтардың өндіріс
бағдарламасында бұйымдар мен олардың бөліктерінің көп мөлшерде
болуымен ерекшеленеді; дайындық-қорытынды жұмысқа арналған шығындар
салыстырмалы түрде алғанда көп болады; өндірістің басқа түрлеріне
қарағанда өндірістік цикл қызметі үлкен. Жеке-дара өндірісте әдетте
шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың тапсырыс әдісі қолданылады, бұл кезде шығындар
әрбір бұйым (тапсырыс) бойынша есепке алынады.
Сериялық өндіріс біркелкі бұйымдарды дайындап, шығарудың
оқтын-оқтын қайталануымен сипатталады, оған мынадай ерекшеліктер тән:
шығарылатын өнім номенклатурасының шектеулілігі, жұмыс орындарының
салыстырмалы түрде алғанда кең мамандануы; мамандандырылған
машиналардың, аспаптар мен құрылғылардың қолданылуының шектеулілігі.
Сериялық өндіріс машина жасау өнеркәсібінде және металл өңдеуге
неғұрлым кең тараған.
Сериялардың көлеміне қарай өндірістер мынадай үш түрге
бөлінеді: ірі сериялық өндіріс (өнім жыл бойы үздіксіз
дайындалады), сериялық (мамандану анағұрлым тар, ал өндірістік
желілер мен цехтар нысаналы және технологиялық жағынан
мамандандырылған), ұсақ сериялық өндіріс (жекелеген өндірістен ұсақ
сериямен өнім шығаруға көшу нысаны).
Сериялық өндірісте шығынды есепке алудың және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік немесе қайта жасау
әдістері қолданылады.
Жаппай өндіріс – ұзақ уақыт бойы бірдей өнім үздіксіз
шығарылатын өндіріс түрі. Шығарылатын өнімдердің ассортименті көп
болмағанымен олардың шығарылатын мөлшері айтарлықтай көп болуы,
белгілі бір салаға ыңғайланған жабдықтардың жоғары деңгейі және
өндірістің жұмыс ырғағының жоғары болуы өндірістің осы түріне тән
белгілер болып табылады. Бұл арада әдеттегідей өнімнің және оның
негізгі элементтерінің өзіндік құнын есепке алудың және
калькуляциялаудың нормативтік әдісі қолданылады.
Кез келген өнім өндіру, жұмыстар жасау және қызметтер
көрсету белгілі бір шығындармен байланысты.
Шығындар ұғымына өндіріс шығындарының туындауына
байланысты активтердің азаюын немесе міндеттемелердің көбеюін
білдіреді.
Бухгалтерлік есептің стандарттары бойынша актив субъект
бақылайтын ресурс ретінде, сондай-ақ болашақта табыс алу және өткен
оқиғалардың нәтижесі ретінде айқындалады.
Бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша шығыстар
активтерді
алып тастау немесе пайдалану, сондай-ақ капиталдың азаюына алып
келетін міндеттемелердің туындауы түрінде есепті кезеңде алынатын
табыстың азаюы болып табылады.
Кәсіпорынның өндіріске және өнімді өткізуге арналған
шығындары ақшалай түрде өнімнің өзіндік құнын құрайды.
Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындарды жоспарлау,
есептеу және талдау кезінде шығыстарды топтастырудың мынадай түрлері
қолданылады:
- шығындар туындайтын орындар (өндірістер, цехтар, учаскелер және
т.б.) бойынша;
- жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер түрлері бойынша;
- шығыстардың түрлері (шығыстардың баптары мен элементтері)
бойынша;
Өндіріс шығындары күнтізбелік кезеңдер бойынша былайша
бөлінеді:
- әрбір өндірістік циклде орын алатын немесе ағымдық шығындар
деп аталатын жеке мерзімділіктегі (бір айдан кемдеу) тұрақты
шығындар;
- өндірісті дайындауға арналған жекелеген шығындар немесе белгілі
бір шарттармен (жылдық жөндеулер т.б.) байланысты, белгілі бір
уақыт ішінде, болашақ кезеңдердің шығыстары деп аталатын есепті
кезеңде өндіріс процесін қамтамасыз ететін мерзімдік шығындар.
Шығыстар шартты-тұрақты және шартты-өзгермелі болып бөлінеді.
Шартты-тұрақты шығындарға өнім шығару көлемі өзгерген кезде
мөлшері өзгермейтін шығындар жатады. Бұл шығындар өндірістік
жайларды жылытуға, оларға жарық беруге арналған шығындар, жалпы
өндірістік қызметкерлердің жалақысы, негізгі құрал-жабдықтардың
амортизациясы, материалдық емес активтердің тозуы және т.б.
Шартты-өзгермелі шығындарға өнім шығару көлемінің өзгеруіне
сәйкес мөлшері ұлғайып немесе азайып отыратын шығындар жатады. Бұл
шикізат пен негізгі материалдардың, технологиялық энергия мен
отынның жұмсалуы, өндіріс жұмысшыларының жалақысы және т.б.
Бұдан басқа, өндіріс процесіне тиістілігі жағынан шығындар
өндірістік (өндіріс процесі барысында туындайтын) және өндірістен
тыс (сатып алушылар өтемейтін тауарларды өткізумен байланысты)
шығындар болып бөлінеді.
Негізгі өндіріс шығындарының есебі.
Өндіріс шығындарын есептеу үшін 8110 – Негізгі өндіріс бөлімшесінің
шоттары қолданылады, олар түрлі мақсаттарға арналған.
Өндіріске жұмсалған барлық шығындарды қортындылау (шолу) үшін 8110 –
Негізгі өндіріс бөлімшесі арналған. Оған мына шоттар жатады:
8111 – Материалдар, 8112 – Жұмысшылардың еңбекақысы, 8113 –
Еңбекақыдан аударылатын аударымдар, 8114 – Үстеме шығындар.
Бұл шоттар есептік кезең бойына жинақталады, содан соң жыл соңында 8110
Негізгі өндіріс шотында қорытындыланады.
Материалдар. Шикізаттар мен материалдар - өнімді әзірлеу негізінде
пайда болатын немесе осы дайындау кезінде қажетті компоненттер болып
табылатын шикізат пен негізгі материалдарға жұмсалған шығындар.
Лимиттік–алу карталары және талап-накладнойлары жұмсалған шикізат пен
негізгі материалдарды, сондай-ақ сатып алынған материалдарды өндірісте
есептен шығару үшін негіз болып табылады. Осы құжаттардың деректері цехтар
(өндірістер), калькуляция немесе есеп объектілері бойынша Материалдардың
шығыстарын тарату деп аталатын талдамалық кестеге топтастырылады және
Цехтар бойынша шығындар ведомосы немесе осыған ұқсас есеп регистрлеріне
(ведомостар, машинограммалар, карточкалар) жазылады.
Жұмысшылардың еңбекақысы. Еңбекақы бабына өндіріс нәтижелері үшін
жұмысшылар мен қызметшілердің сыйлықақыларын қоса алғандағы, кәсіпорынның
негізгі қызметкерлердің жалақысын төлеуге жұмсалған шығындар, ынталандырушы
және өтімділік (компенсациялық төлемдері, сондай-ақ кәсіпорынның штатында
тұратын, негізгі қызметке жататын қызметкерлердің жалақысына жұмсалатын
шығындардың құрамына мыналар енгізіледі:
- кәсіпорында еңбек ақы төлеу жүйесімен және нысанымен қабылданған, сондай-
ақ жеке еңбек келісім-шартына сәйкес лауазымды айлықақысы және таривтік
мөлшерлемесі, еңбекке кесімді ақы төлеу бағасы (расценкасы) арқылы нақты
орындалған жұмысқа есептелінген жалақысы;
- ынталандыру сипатындағы төлемдер: өндірістік нәтижелер үшін берілетін
сыйлық ақылар (заттай сыйлық ақылардың құнын қоса алғанда), кәсіптік
шеберлігі, еңбектегі жоғары табыстары және т.б. көрсеткіштері үшін
төленетін таривтік ставкалары мен айлықақыларға қосылатын үстеме
ақылары;
- жұмыс режимімен және еңбек жағдайларымен байланысы өтемдік сипаттағы
төлемдер, оның ішінде: түнгі уақыттағы жұмыс, мерзімнен тыс жұмыс, көп
ауысымды режимдегі жұмыс, демалыс және мереке күндеріндегі жұмыс үшін,
мамандықты (кәсіпті ) қосып атқарғаны, қызмет көрсету аймақтарын
кеңейткені үшін, ауыр зиянды, ерекше зиянды еңбек жағдайларындағы және
т.б. жұмыстары үшін заңдарда белгіленген жағдайлары үшін тарифтік
ставкалар мен айлықақыларға қосылатын үстемақылар мен қосымша ақылар,
т.б.
Еңбек ақыдан аударылатын аударымдар. Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес жалақыдан аударылатын аударым бабында есептелген
әлеуметтік салығы көрініс табады. Әлеуметтік салықтың салық салу обьектісі
болып жұмыс берушілердің еңбеккерлерге ақшалай немесе заттай нысанында
төлеген шығысы жатады, оған салық салуға жатпайтын төлемдерден басқасы
түгел кіреді.
Үстеме шығыстар. Үстеме шығыстар – бұл өндірісті басқарумен және қызмет
көрсетумен байланысты шығыстар, олар кешендік сипатқа ие болады, олардың
құрамында экономикалық элементтердің барлық шығындары көрініс табады. Әрбір
цехтың өзінде дайындалған өнімге үстеме шығыстар қосылады.
Өндірістегі барлық шығындар цехтардың ведомостары бойынша топтастырылады,
онда әрбір цех үшін жеке парақтар ашылады
Көмекші өндіріс шығындарының есебі.
Негізгі өндіріс тұтынатын өнімді шығарып жұмыс жасайтын және
қызметтер көрсететін өндіріс көмекші өндіріс деп аталады. Бұл қазандық,
электростанциялары, сумен жадықтау, жөндеу механикалық цехы,
автотранспортжәне т.б.
Көмекші өндірістердің әрбір цехы бойынша шығындардыесепке алу
Цехтар шығындары ведомосында немесе машина – бағдарламада жүргізіледі.
Ведомосқа немесе машина бағдарламағажазбалар талдамалы кестелерді немесе
бастапқы құжаттарды құжаттардан алынып жазылады.
Көмекші өндіріс шығындары баптарымынандай номенклатурасы бойынша
есептеледі: негізгі материалдар; көмекші материалдар; энергетикалық және
технологиялық отын; электр энергиясы, өндірістік мақсаттарға арналған бу
мен су; негізгі және қосымша жалақы; әлеуметтік және медициналық сақтандыру
мен қамсыздандыру жәнежұмыспен қамтуға жәрдемдесу мемлекеттік қорына қаржы
аударуға байланысты қосымша шығындар.
Технологиялық процесстің сипатына және шығаратын өнімнің,
жұмыстармен көрсетілетін қызметтердің біртектілігіне қарай қосымша өндіріс
қарапайым және күрделі болып бөлінеді.
Қарапайым өндіріс біртекті, күрделігі бірдей өнімдер шығарады. Олар
да, әдетте аяқталмаған өндіріс пен шала фабрикаттар (электрстанциялары
буқазандың, компрессорлық және оттегі станциялары, автомобиль көлігі)
болмайды.
Күрделі өндіріс алуан түрлі өнім шығарады, аяқталмаған өндірісі
болады және бұйымдар, өнім, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер түрлері
бойыеша есеп жүргізуді ұйымдастыруды талап етеді. Күрделі өндіріспен
жөндеу, модельдік, аспаптық, ыдыс цехтары жатады. Қарапайым өндірістердегі
шығындарды есепке алу және өнімнің, жұмыстармен көрсетілген қызметтердің
калькуляциясын жасау. Бұл өндірістерде шығындар несебі жоғарыда келтірілген
баптар номенклатурасы бойынша жүргізіледі. Оның үстіне, мұнда барлық
шығыстар, әдеттегідей, тікелей шығыстар есептеледі.
Көмекші өндірістер шығындарының есбі 8310 шотта және Цехтардың
шығындары ведомосында жүргізіледі, бұнда әрбір өндіріске жеке талдамалық
шот ашылады.
Көмекші өндіріс шығындарын есепке алу мынадай шоттарда жүргізіледі:
8310-көмекші өндіріс;
8311-материалдық шығындар;
8312-жұмысшылардың еңбекақысы;
8313-еңбек ақыдан аударылатындар;
8316-үстеме шығындар.
Бұл шоттар баланспен салыстырып қарағанда активтік шоттар болып
табылады. Сондықтан, бұл шоттарды дебет жағында көмекші қндіріске кеткен
шығындардың сомасы көрсетіледі. Ал кредит жағында көмекші өндірістен
алынған дайын өнімдерден көрсетілген қызметтер сомасы көрсетіледі.
Басқару құрылымдық бөлімшелерінің көлеміне тәуелсіз жауапкершілік
орталықтарының төрт түрін бөліп көрсетуге болады.
- шығындар орталығы;
- кіріс орталығы;
- пайда;
- инвестиция орталығы.
Бұл жіктелудің негізінде орталық басшылардың жүктелген
жауапкершіліктің толықтығымен немесе кеңдігімен анықталатын қаржылық
жауапкершілік критерийлері жатыр.
Шығындар орталығы. Оның басшысының билігі шектеулі, сондықтан да
алынған нәтижеге минималданады, жауапкершілікте болады. Ол тек өндірістің
шығындарға жауап береді.
Бұл жағдайда басқару есебінің жүйесі шығындарды жауапкершілік
орталықтарына кіру кезінде өлшеу мен тіркеуге бағытталған.
Жауапкершілік орталығында іс-әрекеттердің нәтижесі ескерілмейді.
Шығындар орталығында өндірістік ресурстар шығындарын басқару, бақылау және
қадағалау мақсатында және оларды қолданылуын бағалау үшін шығындарын
нормалауды, жоспарлауды және есепке алуды ұйымдастыруға мүмкіндік бар.
Сонымен қатар, жабдықтау бөлімдерінің басшысы қойылатын
материалдардың саласын, жеткізіп, берушілерді таңдауға және бағалауға
жауапты. Шығындар орталығы екі бағытта жұмыс жасауы мүмкін.
1. Салымдардың берілген бір деңгейінде максималды нәтиже алу.
2. Берілген нәтижеге жету үшін қажетті салымдарды минималдыға
жеткізу.
Кірістер орталығы – менеджері алынған табысқа жауап беретін
жауапкершілік орталығы, бірақ шығындарға жауап бермейді.
Мұндай бөлімшелердің басшыларының іс-әрекеті тапқан
табыстарының негізінде бағаланады. Сондықтан да бұл жағдайларда басқару
есебінің міндеті жауапкершілік орталықтарының шығысында іс-әрекет нәтижесін
тіркеу болып табылады.
Пайда орталығы – бұл басшысы бір мезгілде өз бөлімшелерінің
кірісі үшін де, шығындары үшін де жауап беретін сегмент. Бұл орталықтың
менеджері пайдаланатын ресурстар көлемімен күтілетін пайда мөлшеріне
байланысты шешім қабылдайды. Сондықтан басқару есебі жауапкершілік орталық
кірісінің шығындарының құны туралы, осы орталық ішіндегі шығындар туралы:
сонымен қатар сегменттердің шығу қызметтерінің түпкі нәтижелері туралы
ақпарат жеткізіп беріп отыруы керек. Бұл орталықтың мақсаты – салынған
ресурстар параметрімен шығарылатын өнім көлемі және бағамен оптималды
үйлесуін қамтамасыз ету болып табылады. Бұл жерде өнім сапасына аса көңіл
бөлінеді.
Инвестициялар орталығы – менеджерлері шығындар мен кірісті
бақылап қана қоймай, инвестициялар құралдардың тиімді қолдануын қамтамасыз
етеді.
Есепті кезеңнің басында қаржы бухгалтериясынан басқару
бухгалтериясына аяқталмаған өндіріс қалдықтарын береді, олар көмекші
өндірістің жекелеген цехтарында болуы мүмкін:
- 8310- көмекші өндірістер шотының Дт;
- 1343- көмекші өндірістер шотынан Кт.
Есепті кезеңнің сомында кқмекші өндіріс цехтары бойынша есепке
алынқан, аяқталмаған өндіріс қалдықтары басқару бухгалтериясынан қаржы
бухгалтериясына беріледі:
- 1343- көмекші өндірістер шотының Дт;
- 8310- көмекші өндірістер шотының Кт.
Өнімнің, жұмыстар мен көрсетілген қызметтің өзіндік құны,
ықшамдалған түрде калькуляцияланады; шығарылған өнімге, жұмыстармен
көрсетілген қызметтерге қатысты шығындар сомасын олардың сомасына бөледі.
Өнімнің, жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің бір өлшемінің өзіндік
құны бойынша шығындарды 8310 шоттың Кт-нен негізгі тұтынушылар шотына және
тұтынушылар есебіне көшіріп жазады; 8310 шотының Дт – негізгі өндіріс
мұқтаждары үшін босатытған өнім, жұмыстармен көрсетілген қызметтер құнына;
8410 шоттың Дт – жабдықтарды күтіп ұстау мен пайдалану және қосымша
шығындар үшін негізгі өндіріс цехтары пайдаланған электр энергиясы, бу, су
құнына.
8310 шоттың Дт – қарама-қарсылай көрсетілген қызметтер құнына (жоспарлы
өзіндік құнынша бағамен)
4. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын есептеу
Калькуляция дегеніміз өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің бір өлшемге есептелінген өзіндік құны болып табылады. Ол
кәсіпорын жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль атқарады және резервтерді
дер кезінде ашуға және өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға, өнімге, жұмыстар
мен қызметтерге көтерме және бөлшек бағаларды негіздеуге пайдаланады.
Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты
өндірістегі шығындарды есепке алуды және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрлі
салаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану өнімнің өзіндік
құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі негізгі
ережелеріне сәйкес белгіленеді.
Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын ала кейінгі (немесе кезектегі)
болып екіге бөлінеді.
Алдын ала жасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске
қажетті деңгейдегі шығындардың мөлшерін топшылайды. Оған жоспарлы, сметалық
және нормативтік калькуляция жатады.
Жоспарлы калькуляция - өнімге (жұмысқа, қызметке) және бұйым
бірлігіне мүмкін болатын шығындардың деңгейінде анықталады, бірақ ол кезде
жалақының, энергияның, отынның, материалдардың нормасы, өндірістің
технологиясы, сондайақ резервтері ескеріледі.
Сметалық (болжамдық) калькуляция – бұл жоспарлы калькуляцияның бір
түрі, ол жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалады.
Ол жоспарлы калькуляцияны жасауға негіз бола алады.
Нормативті калькуляция ағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі болып
табылады. Бұл аталған әдіс шығындарды есептеудің нормативтік әдісін және
кәсіпорынның өзінде пайдаланып жүрген өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясын қолданады. Оның негізінде қол жеткен шығындар деңгейін
сипаттайдын ағымдағы және әрекет етіп тұрған нормаларды пайдаланады.
Нормативті калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға қарағанда дәлділігі
анағұрлым жоғарылау болып келеді.
Кейінгі (немесе кезекті) калькуляция өнім шығарылғаннан соң
бугхалтерлік есеп мәліметтері бойынша жасалынады.
Олар нақтышығынды көрсетеді. Олардың нақты (есеп беру калькуляциясы)
және шамаланған калькуляция жатады.
Өнімнің өзіндік құнының нақты (есеп беру) калькуляциясы нақты
шығындармен сипатталады, ал ол жоспарлыдан кәсіпорынға байланысты себептері
бойынша да (өнімді өндірудің орындалуын немесе орындалмауы, кейбір шығындар
түрлерінің артық немесе кем жұмсалуы ) және оған байланыссыз сесептері
бойынша да (материалдарға бағаның өзгеруі, амортизациялық аударымдардың
нормасы, суға, газға, жылуға, электр энергиясына тарифке өзгерістер
енгізілуіне байланысты) ауытқуы мүмкін.
Калькуляцияның бұл түр нақты шығындар туралы есептік мәліметтің
негізінде дайындалады.
Шамаланған калькуляция нақты шығындар және тоғыз айдың ішінде алынған
өнімдер немесе басқа да кезеңге есептелген шығындар деңгейінде жасалады.
Калькуляцияның бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің нәтижесін
алдын ала бағалау үшін пайдаланылады.
Калькуляцияның кезінде өзінің өзіндік нұнының калькуляциясын және
шағымдарды есептеу объектісін дұрыс белгілеу өте үлкен рөль атқарады.
Шығындардың есеп объектісі болып сол шығындардың өндірістегі
аналитикалық есебі саналады. Калькуляцияның объектісі болып өнім түрлері,
жұмыстар қызметтер саналады. Өнеркәсіпте еңбек объектісі өте жиі
калькуляциялау объектісімен сәйкес келеді.
Есеп объектісі мен калькуляциялаудан басқа калькуляциялық бірлік
тізімін белгілеу қажет. Калькуляциялық бірлік, әдетте, тиісті өнім (бұйым)
түрінің техникалық жағдайына немесе қабылданған стандарттық өлшем бірлігіне
және өндірілген өнімнің натуралды көрінісіне сәйкес келуі тиіс. Егер де
жоспарлау өлшем бірлігі ретінде екі көрсеткішті пайдаланса (т және м2 ),
онда калькуляциялық бірлік осы екі бірліктің бірін ғана пайдаланады.
Сонымен, іс жүзінде пайдаланатын калькуляциялық өлшем бірлігін келесі
топқа біріктіруге болады:
- натуралды бірліктері – дана, метр, килограмм, тонна, литр және т.б.;
- ірілендірілген (иесіздендірілген) бірлігі – тігін бұйымының
прейскуранттық нөмірі, белгілі бір артикулдағы жүз жұп аяқкиімі және
т.б.;
- өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін пайдаланылатын шартты –
натуралды бірлік, ондағы пайдалы заттың құрамы әртүрлі тербелісте
болуы мүмкін (мысалға, спирт – 100%, күйдіргіш содасы – 92% натрий);
- құндық бірлігі;
- еңбек бірлігі (норма - сағаты);
- орындалған жұмыс бірлігі (ткм, машина – күні, ай - күні );
- пайдалы нәтиженің бірлігі - қуаты, өнімділігі және т.б.
Кешендік өндірістен бір шикі заттан бір технологиялық процесте екі немесе
бірнеше түрі өнімді алса, онда оларды шығару үшін жұмсалса жалпы шығынды
өнімдердің арасына таратуға болмайды, сондықтан ондай өнім бірлігінің
өзіндік құнын есептеуге төменде келтірілген әдістің бірін пайдаланылады.
Егер де технологиялық процесте шикі затты өндеу кешені бірнеше рет қайта
жасаудан тұратын болса және өндірістің бұл кезеңдері бойынша шағын деңгейін
анықтау мүмкіндігі бар болса, онда соңғы өнімге немесе шалафабрикатқа
бөлістік калькуляциясын пайдалану мүмкін. Егер де жалпы шығымнан белгілі
бір өнім түріне қатыстысын бөлу мүмкіндігі бар болса, онда оны тікелей сол
өнімнің өзіндік құнына қосуға болады.
Кешендік өндіріс шығындарын тарату кезінде келесі әдістерді қолданады:
- шығындарды шегеру. Бұл әдіс кезінде өндірісте алынатын өнімдердің бірі
негізгі өнім болып саналады, ал қалғандары ілеспе ретінде
қарастырылады. Өндіріске кеткен барлық шығыннан ілеспе өнім жоспарлы
өзіндік құны бойынша шегеріледі және осыдан кейін алынған деңгейін
негізгі өнімнің өзіндік құны деп санауға болады. Бұл әдісті негізгі
өнімнің деңгейі айқын белгілі болған кезде ғана және ілеспе өнімнің
үлес салмағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz