ҚАЗАҚСТАНДА ТУРИСТІК ИНДУСТРИЯНЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Туризм ИНДУСТРИЯСЫныҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Туризм және халықаралық
сауда ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...5
1.2 Туристік бизнесті мемлекеттік реттеу жүйесі ... ... ... ... ... ... .12
1.3 ҚАЗАҚСТАНДА ТУРИСТІК ИНДУСТРИЯНЫҢ ДАМУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ Туристік индустриядағы бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
анализі
2.1 Алматы облыстық туристік индустриясының
мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Туристік өндіріс шығындарының және өнімді өткізу есебінін анализі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...33
2.3 Туризмдегі қаржылық, валюталық операциялардың есебі және салық салу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3 ҚАЗАҚСТАН Республикасындағы туристік индустрияның даму перспективасы
3.1 Туристік бизнестің негізгі даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... .48
3.2 Туризм индустриясының шетелдік тәжірибелік даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ҚОЛДАНЫЛҒАН әдебиеттер тІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Кіріспе
Қазақстан экономикасы нарықтық шаруашылыққа халықаралық нарықта
туризмге қатысты маңызды өзгерістер орын алған кезде көшкен болатын.
Туристік индустрия бүкіл әлемде аса маңызды экономикалық салалардың
біріне, ал кейбір мемлекеттер үшін - өмір сүру негізіне айналды (Монако,
Тайланд, Кипр, Малайзия және т.б.). Пайдалылығы бойынша туризм машина жасау
және мұнай өндірісінен кейінгі үшінші орындағы сала болып табылады.
Туристік индустрияда 350 млн.-нан астам адам жұмыспен қамтылған. Сонымен
қатар жұмыспен қамту деңгейі басқа қызмет көрсету салаларына қарағанда екі
есе тез өсуде.
Туризм француз тілінен аударғанда( tourism-жүріп өту, саяхаттау)
деген мағына береді. Қазіргі таңда туризмді жандандыру халықаралық
деңгейде дамыған. Бүгінде туризм дүние жүзі бойынша мұнай мен автомобиль
шығарудан кейінгі ең тиімді пайда табудың қайнар көзі болып отыр. Туризм ең
жақсы дамыған елдер Испания, Италия, Франция болып саналады. Бұл елдерде
туризмнен түсетін табыс, бюджетке түскен кірістің 55 пайызын құрайды.
1962 жылы Біріккен Ұлттар ұйымының мамандандырылған мекемесі болып
табылатын Дүниежүзілік Туристік ұйым құрылған болатын, бұл ұйымның бас штаб
пәтері Мадрид қаласында орналасқан. Қазақстан бұл ұйымға 2001 жылы мүше
болды. 2001 жылдан бастап осы уақытқа дейін Берлин, Лондон, Мадрид, Мәскеу,
Ут-рехт қалаларында өткізілетін ірі халықаралық көрмелер мен жәрмеңкелерге
Қазақстанның жыл сайын қатысуы қамтамасыз етіліп келеді [1].
Жыл сайын көрме алаңдары ұлғайып, республиканың туристік ұйымдарының
өкілдіктері кеңеюде, жарнамалық-ақпараттық өнімнің сапасы артуда.
Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдігіне 2004 жылғы
қарашада Қазақстанның бірінші туристік өкілдігі ашылды. ДТҰ Іс-шаралар
күнтізбесіне енгізілген KITF - Қазақстан Халықаралық туристік жәрмеңкесі
Алматы қаласында, Белуха халықаралық туристік фестивалі Шығыс Қазақстан
облысында жыл сайын өткізіледі. 2008 жылы KITF жәрмеңкесіне әлемнің 23
елінен 200 ден астам компания қатысты, ал 2009 жылы экспоненттері 30 елден
450 компания болды.
Қазақстандағы туристік қызмет нарығы экономиканың дамушы саласы болып
табылады. Туризмнің ерекшеліктері-қызмет саласында атқарылатын жұмыс, сату
формасы мен еңбек сипатына байланысты. Ал,туризм саласындағы бизнесті
ұйымдастыру- тікелей тұрақты дамыған компаниялардың көрсететін қызметіне
дұрыс есеп жүргізуге байланысты. Осыған байланысты туристік қызметтің дамуы
бухгалтерлік есеп саласында жоғары мамандандырылған қызметкерлерді қажет
етеді.
Туризмдегі менеджмент - экономикалық мамандықтарды дайындауда өте
қажет және маңызды пәндердің бірі болып табылады. Аталған курсты оқып игеру
арқылы студенттер қазіргі туризмге қажетті дағдыларды бойына сіңіріп,
елімізде осы айтылған бағытты дамытуға үлес қоса алады.
Мемлекеттік бағдарлама Республикада казіргі заманғы тиімділігі жоғары
және бәсекеге қабілетті туристік индустрия құруға және экономиканың
сабақтас секторларын дамытуды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Ол
туризмді дамыту саласындағы мемлекеттік саясаттың стратегиясын, негізгі
бағыттарын, басымдықтарын, міндеттері мен іске асыру тетіктерін айқындайды
және туризм инфрақұрылымын дамытуды, осы саланы мемлекеттік реттеу мен
қолдаудың тиімді тетігін құрудың, туристік әлеуетті арттырудың, елдің
тартымды туристік беделін, рекреациялық шаруашылық мамандынуы бар
аймақтарды қалыптастырудың негізгі аспектілерін қамтиды.
ҚР-ң теңдесі жоқ табиғи және мәдени әлеуетіне негізделген қазіргі
заманғы туристік индустрия –туризмнің туристік қызмет көрсетулердің
халықаралық саудасы жүйесіне кіруінің табиғи жүйе жасаушы факторы, неғұрлым
серпінді дамушы және өзінің капитал сыйымдылығына қарамастан, салынған
капиталға қайтарымы жөнінен тиімді салалардың бірі болып табылатынына көз
жеткізіп отырмыз.
Осы мәселе бойынша ғылыми-әдістемелік негіздер жағынан келесідей
отандық және шетел экономист-ғалымдарының еңбектері үлкен маңызға ие:
Котлер Ф., Сапрунова В., Гуляев Б.Г., Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Э.Т.,
Жұмағалиевой Ж.Г., Әбдіманапова Ә., Герасимовой А., Радостовца В.К.,
Бейсенбаева А. К., Султанова Б.Б., Квартальнов В.А., Федорченко В.К.,
Александрова А.Ю., Назарова В.Л., Айгистова О.В., Забаев Ю.В., Сеселкин
А.И., Станев П., Атанасова Е., Мусин К.Н., Легорнев С.Ф., Наследышев А.В.,
Гезгал Я.Р., Браймер Р.А. және т.б.
Туристік индустрия жалпы алғанда қазіргі басты назардағы өндіруші –
пайда - тұтынушы экономикалық принципінің жүзеге асуын қамтамасыз ете
алады. Туристік қызмет көрсетулердің негізгі мәні – бұл туристік өнімнің
өндірілуін толық қамтамасыз ету, олардың тиімділігін арттыру және Қазақстан
халқының қажеттіліктері мен сұраныстарын қанағаттандыру. Сондықтан бұл
таңдалған тақырыптың өзектілігін айқындай түседі.
Зерттеудің теориялық базасы кәсіпорындардың қызметін реттеу үшін
қолданылатын заңдық құжаттар, отандық және шетел экономистерінің туристік
индустрияны ұйымдастыру, маркетинг, экономика, менеджмент, сауда бойынша
жазылған еңбектері болып табылады. Зерттеудің ақпараттық базасын ҚР
статистика және талдау Ұлттық Агенттігінің және Алматы облысы бойынша
мәліметтер, шаруашылық жүргізуші субъектілердің нақты есептері, өз бетімен
жүргізілген зерттеулер материалдары, интернет және т.б. құрады. Зерттеу
пәні болып туризм және еркін нарық жағдайында турөнімдерді басқару мәселесі
бойынша кәсіпорындар мен жергілікті халық арасында туындайтын әлеуметтік-
экономикалық қатынастар жиынтығы табылады. Зерттеу объектісі Алматы
облысының туристік индустриясы және оның тиімділігін арттыру үшін оны
жетілдіру жолдары болып табылады.
Диплом кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жұмыс 61 беттен тұрады, соның ішінде 1 диаграмма, 9
кесте, 1 сурет, 2 сызба бар.
1 Туризм ИНДУСТРИЯСЫныҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Туризм және халықаралық сауда
Нарықтық экономикаға көшу барлық іс-әрекет салаларының мамандарына
қойылатын шарттар мен талаптарды түбегейлі өзгертті. Қатаң бәсеке
жағдайында біз барлық салаларды барынша күш салып дамытудамыз. Ел
экономикасына ерекше пайда әкелетін туризм саласын дамыту, оған жаңа серпін
беру, әлемдегі озық елдердің қатарына жеткізу, сонымен қатар пайданың жаңа
көздерін ашуда туризм саласы өте маңызды болып табылады. Қазақстанда
туризмді дамытуға алғышарттар жетерлік болып табылады. Табиғаты көркем
жерлер, тарихи көрнекті орындар туристер үшін тартымды болып табылады,
алайда оларды тарту үшін алдымен дұрыс жарнамалай білу, іс-әрекетті оңды
ұйымдастыра білу керек.
Туризм – жеке тұлғалардың ұзақтығы жиырма төрт сағаттан бір жылға
дейін, немесе жиырма төрт сағаттан аз, бірақ уақытша болған елде (жерде)
ақы төлейтін қызметпен байланысты емес мақсатта түнеп өтетін саяхаты [2].
Туристік бизнес-әлем шаруашылығындағы тез дамитын салалардың бірі.
Қазіргі заманғы бухгалтер тек бухгалтерлік есеп саласында ғана емес,
сонымен қатар салық салу, басқару есебі және экономикалық талдау саласында
да білімнің кең денгейін қамтуы қажет.
Жеті кластерлік бастаманың ішінде туристік индустрияның экономиканың
басым секторларының бірі ретінде танылуы оны дамытуға жаңа серпін берді. ҚР
Үкіметінің туризм саласындағы белгілеген барынша маңызды міндеттерінің бірі-
Қазақстанды Орталық Азиялық өңірдегі туризм орталығына айналдыру.
Туризмдегі менеджмент ХХ ғасырда феноменге айналған – туризмнің
– туристік кешеннің, туристік қозғалыстың, туристік іс-әрекет пен туристік
нарықты басқару негіздері жайында негізгі ережелерді, түсініктерді, жалпы
туризм сипатын, даму үрдістері мен қағидаларын жүйелі түрде береді.
Халықаралық туризм-мұнай өндіретін және автомобиль өнеркәсіптерінен
кейін, үш ірі экспорттық салалардың құрамына кіреді. Дүние жүзінде
туризмнің мәні үнемі артуда, бұл жеке ел экономикасындағы туризм ықпалының
өсуімен де байланысты.
Туристік индустрия – бұл қонақ үйлер және басқа да орналастыру
орындарының, көлік құралдарының, қоғамдық тамақтандыру объектілерінің, ойын-
сауық объектілері мен құралдарының, танымдық, іскерлік, сауықтыру, спорттық
және басқа сипаттағы объектілердің, туроператорлық және турагенттік қызмет
атқаратын ұйымдардың, сондай-ақ экскурсиялық және гид-аудармашы қызметін
көрсететін ұйымдар жиынтығы [3].
ҚР туристік индустрияның дамуы халықтың әл-ауқат деңгейінің өсуінің
нәтижесі болып табылады. Туристік қызметтерге қол жетерлік, олардың сапасы
және әр түрлілігі демалыс нысанын таңдауда да маңызды фактор болып
табылады. Кәсіпкерлер үшін туристік бизнестің тартымдылығы келесі
себептерге байланысты:
- шағын бастапқы инвестициялар;
- туристік қызметтерге өсетін сұраныс;
- жоғары деңгейлі пайдалылық;
- шығындар ақталымының ең қысқа мерзімі.
Қазіргі кезде Қазақстанда демалысты жайлылық пен және қауіпсіздікпен
қамтамасыз ететін туристік қызметтерді көрсеттеін туристік компаниялар
желісі дамыған.
ҚР экономикасының салаларының бірі ретінде қызметтің құқықтық,
экономикалық, әлеуметтік, ұйымдастыру негіздері ҚР Туристік қызмет туралы
Заңында анықталған. Осы заңға сәйкес туристік қызмет – турагенттік және
туроператорлық болып бөлінеді.
Туроператорлық қызмет - өзінің туристік өнімдерін қалыптастыру, дамыту
және туристік агенттермен туристерге сатуға лицензиясы бар заңды
тұлғалардың қызметі.
Турагенттік қызмет – туроператормен қалыптастырылған туристік өнімді
дамыту мен сату бойынша осы қызмет түріне лицензиясы бар жеке немесе заңды
тұлғалардың қызметі.
Олардың арасындағы айырмашылық – туроператорлардың туристік өнімді
дамытумен сату қызметінен басқа, осы өнімді қалыптастыруда болып табылады.
Туристік өнімді қалыптастыру – шет елдік әріптестерді табу, қонақ
үйлерді экскурсияларды таңдау, авикомпаниялармен келіссөздер, көрмелердегі
жұмыстар, қонақ үйлермен авиарейстерде сақтап қою орындарының нақты санын
есептеу, каталогтарды шығару, агенттіктерді іздестіру және таңдау.
Туроператор әр түрлі қызметтермен – визаларды рәсімдеу, ұшу,
трансферт, қонақ үй, сақтандыру, экскурсиялар ұйымдастырумен айналысып, тур
өнімді жинайды, оны нарыққа шығарады және тұтынушыларға немесе
турагенттерге тікелей өткізеді. Ал турагент – тураоператор мен тұтынушы
арасындағы делдал болып табылады.
Тур өнім туристік саяхат мерзімінде көрсетілетін туристік
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қажетті қызметтер және осымен
байланысты саяхат мақсатына сай көрсетілетін басқа да ( орналастыру,
тасымалдау, тамақтандыру, экскурсиялар, туризм нұсқаушысының, гидтің, гид-
аударушылардың қызметтері ) қызметтер жиынтығын білдіереді.
Туристтердің құқықтары мен мүдделерін қорғау мақсатында ҚР-да
туроператорлық, турагенттік, экскурсиялық қызмет, туризм нұсқаушының
көрсететін қызметтері лицензияланады.
Туроперлаторлар мен турагенттердің қызметі міндетті түрде
сертификатталынады. Сертификаттарды рәсімдемеген жағдайда жауапкершілік
лицензияның берген мезеттен жеті ай өткеннен кейін басталады.
Туристік фирмаларда бухгалтерлік есептің ерекшеліктері туризмнің
ұйымдастыру нысандарынан –халықаралық, ішкі және туристік қызметтерінің
құрылымынан туындайды.
Халықаралық туризм төмендегілерге бөлінеді:
- келу туризмі -ҚР аумағында тұрақты тұрмайтын тұлғалардың ҚР-сы аумағында
саяхат жасауы;
- кету туризмі –ҚР аумағында тұрақты тұратын тұлғалар мен азаматтардың
басқа елге саяхаты ;
- ішкі туризм – ҚР аумағында тұрақты тұратын тұлғалар мен азаматтардың ҚР
аумағындағы саяхаты.
ҚР аумағына келу туризмін ұйымдастырумен байланысты туристік
қызметтерді көрсету туристтік қызметтердің экспорты болып табылады.Ал басқа
елге кетумен байланысты туристтік қызметтерді көрсету импорт болып
саналады.
Турист энциклопедиясында туризм индустриясы туралы мынандай анықтама
берілген; бұл – материалдық-техникалық базалардың құрылуын, туристік
рекреациялық ресурстардың пайдалануын, туристік тауарлар мен қызметтердің
айырбасталуын, қолданылуын, материалды және материалды емес сала
өнімдерінің өндірісін қамтамасыз ететін мекемелер мен ұйымдар жиынтығы.
Туризм индустриясы 3 айрықша қасиеттерімен ерекшеленеді, біріншіден,
туристік мекемелердің орналасуындағы ресурстарға болжам, екіншіден,
туристік қызмет көрсетудегі мезгілдік, үшіншіден, туризм инфрақұрылымының
даму деңгейіне жоғары талап.
1 сурет – Туристік ұсынысты құраушылар
Дерек көздері [4, 187б]
Экономиканың саласы ретінде, туризімнің өзіне тән бірқатар айрықша
ерекшеліктері бар, ол солар арқылы халық шаруашылығының басқада салаларынан
бөлініп тұрады. Туризм индустриясының басты айрықша ерекшелігі өндіріс пен
өнімді тарату уақытының бірлестігі. Көлік уақытының жоқтығы, яғни, туристік
қызметтер (турөнімдер) бұл жерде өндіріледі және қолданылады. Екінші
ерекшелігі - оның өнімдері артығынан шығарылып, қоймада сақталмайды.
Туристік қызмет көрсетудің келесі бір ерекше айырмашылығы қызмет
өндірісіне дейін өндіріс объектісіне тұтынушыларды тасымалдап, жеткізу. Бұл
өз тұрғысында туризімнің басқа да ерекше айырмашылықтарымен байланысты –
турист алған өнімдерді өзімен алып кетеді, яғни жақсарған денсаулық,
көңіл-күй жаңадан толтырылған білім, пікір, ақпарат арқылы.
Туризм индустриясының мекемелері мен орталықтарын, кәсіпорындарын 3
топқа бөледі:
1. Демалыс орындары мен бағыттардағы туристтік экскурсиялық қызмет
көрсету мекемелері(турбазалар, қонақ үйлер, санаториялар, кемпингтер;
саяхат және экскурсиялық бюролары; арнайы көлік, туристтік-
экскурсиялық тасымалдау; демалу орындары мен туристтік орталықтары,
туристтерді сауықтыру орындарымен, сувенирлер және басқа да туристтік
тауарлар мен қамтамасыз ететіндер).
2. Демалыс орындарындағы туристтерге, жергілікті халыққа тұрмысттық,
мәдени-танымдық, сауда қызметтер көрсететін мекемелер (жолаушылар
көлігі, қонақ үйлер, ауруханалар, кинотеаторлар, клубтар).
3. Материалдық-техникалық базаларды құру мен пайдалануды қамтамасыз
ететін өнеркәсіп орталықтары және оларға еңбек құралдарын, шикізат,
инвентарь жеткізетіндер, сондай-ақ туризм саласына біліктілігі жоғары
мамандар дайындайтын мекемелер.
Туристік қызмет көрсетудің түпкі мәнін түсіну үшін, туристік қызмет
көрсету процесінің түрін білу керек.
Туристік қызмет көрсету дегеніміз туристерге саяхат кезінде, заттар
сатып алған кезде әр түрлі қажеттіліктерін қамтамасыз етіп, көмектесу. Бұл
процестің кешенді түрі келесідей анықталады:
1.Туристерге әр түрлі технологиялық өндіріс пен қызмет көрсетудің
түрлі жағдайындағы қызметтермен тауарларды ұсынуы;
2.Туристік қызмет көрсету материалдық–техникалық базаларда (қонақ
үйлерде, мейрамханада, көлікте, спорттық құрылымдарда, денсаулық сақтау
мекемелерінде) орындалады.
3.Туристерге ұсынылған тауарлар мен қызметтер әр түрлі іс-әрекет
барысында пайда болған. Олардың кейбіреулері арнайы туристік ұйымдарда,
екіншілері, халық шаруашылығының салаларында: көлік, ауыл шаруашылығы,
денсаулық сақтауда пайда болған;
4.Туристік қызмет әр түрлі кәсіптік дайындықтағы және білім
деңгейіндегі адамдармен көрсетіледі.
Туризмде ұсынылған қызметтер аумақ бойынша бөлінеді. Туристерге
қызметтердің кейбіреулері тұрғылықты өмір сүретін жерлерінде көрсетіледі
(ақпараттық қызмет). Басқарылатын турист саяхат кезінде (ақпараттық,
көліктік қызметтер)алады. Үшіншісін, туристер туристік орталықтарынан
(орналасу, тамақтану, емдеу, көңіл көтеру, іскерлік кездесу) алады.
Қызмет көрсетуді туристерге бағыттап, үлгі бойынша былай бөлуге
болады: 1. Қызмет пен тауарларға тарту;
2. Олардың туристік өнімге қызығушылығын тудыру;
3.Ұсынылған тауар мен қызметтерді пайдалануға қызығушылықтарын тудыру;
4.Туристік қызмет пен тауарларды пайдалануда тура шешім қабылдауға
көмектесу.
Туристік индустрия дегеніміз - туристік өнім шығарушылар, солар арқылы
халықтың туристік сұранысын өтейді, олар адамдардың рекреациялық
қажеттілігінің арқасында құрылады.
Қандай фирма болмасын, оның нарықтағы табысы шығаратын өнімдердің
тартымды болуына, бағасына, нарықтағы өтімділігі және жылдам таралуына
байланысты. Өнімнің экономикалық дәреже ретінде терең мазмұны бар, бірақ,
осы уақытқа дейін жалпы қабылданған анықтамасы жоқ. АҚШ-тың Солтүстік
–Батыс университетінің маркетинг профессоры, Американың маркетинг
ассоциасының белсенді мүшесі Ф.Котлер мынадай анықтама береді: өнім - өзіне
тарту, алу, пайдалану және қолдану мақсатымен нарыққа ұсынылатын және
адамның ынтасы мен өтей алатын қандайда болмасын зат. Өнім физикалық
объектілер, көрсететін қызметтер, ой-пікір және басқалар бола алады.
Туризмде өнім болатынын көрсететін кешенді қызмет, яғни, бір пакетте
туристерге сатылатын қызметтер жиынтығы. Өндірушілерге қарғанда, туристер
туристік өнімді кең түрде ұғынады. Туристік сапарға шыққанда, адамдар өзіне
көрсетілетін қызметтерден басқа да ерекшеліктерді іздестіреді. Біреулері
ұзақ демалысқа шығып, курортқа барып демалып, денсаулығын түзеп қайтса,
басқалары іс-сапарларға барып, іскерлік келіссөздер жүргізіп, шартты
келісімдер жасайды. Демек, туристер туристік өнімдерге мұқтаж емес, олар
жаңа сезімге, қызық оқиғаларға мұқтаж немесе өзінің бизнесін ұлғайтуға
мүдделі.
Атақты ағылшын туризмологы В.Мидлтонның анықтамасы бойынша, кешенді
туристік өнім дегеніміз сезінетін және сезінбейтін компонентті пакеттер,
оның құрамы туристік орталықтағы адамдардың іс-әрекеттерімен анықталады.
Алған әсерлерінің бағасы ретінде пакетті туристер қабылдайды .
Туристік өнім құрамы жағынан 3 бөлімге бөлінеді: тур; қосымша туристік-
экскурсиялық қызметтер; тауарлар.
Тур дегеніміз - тұтынушыға біртұтас таратылатын және туроператорлардың
еңбегімен өндірілген, белгілі бір бағытқа және мерзімге арналған бірінші
туристік өнімнің бірлігі.
Турдың құрамы келесідей болады: 1) туристік пакет 2) осы бағытта
көрсетілетін қызметтер кешені.
Туристік пакетті туроператорлар ұсынады және бағытта міндетті түрде
көрсетілетін қызметтерден тұрады:
- Туристерді көлікпен демалыс орнына апару және алып келу;
- Трансфер;
- Орналастыру және тамақтандыру;
- Міндетті түрдегі экскурсиялық мәдени бағдар.
Туристік өнімнің, туристік пакеттен айырмашылығы – нақтылы міндетті
жағдайы. Төрт базалық элементтен тұратын туристік пакетті сатып алып,
турист туроператордан едәуір жеңілдікпен басқада қызметтер арқылы кеңейтуін
сұрай алады немесе оны демалыс орнында өзі де жасай алады.
Туроператор туризмде маңызды рөл атқарады. Өйткені, әр түрлі
қызметтерді (көлік, туристерді орналастыру, тамақтандыру, көңіл көтеру және
т.б.) бір турпакетке жинап, турөнімді шығарады, оны турагент арқылы
таратады. Турагент – туроператорлардың туристік өнімін іске асыратын,
туристік нарықта жұмыс істейтін таратушы.
Туроператорлардың турагенттен айырмашылығы турагент турдың сапасына
жауапты емес [5].
Туристік өнімнің туристік пакеттен айырмашылығы-туристік пакет
туристік өнімнің бір бөлігі.
Туристік өнім элементтері бойынша туристің шығынын келесідей бөлуге
болады: тур – 50 пайыз; қосымша туристік – экскурсиялық қызметтер – 30
пайыз; тауарлар – 20 пайыз.
Қосымша туристік – экскурсиялық қызметтер дегеніміз - жолдамада
көрсетілмеген, бірақ туристерге қажет болса, солардың тілегі бойынша
көрсетілетін қызметтер. Бұл қызметтер жолдаманың негізгі бағасына кірмейді.
Оған жататындар: резервтік орындар, валюта айырбастау, туристік қызмет
көрсету, прокат, телефон, қоғамдық көлік, пошта, тауарлар сақтау орны және
т.б. Қосымша қызметтерді туристер бөлек өз ақшасына алуы керек.
Тауарлар дегеніміз туристік өнімнің арнайы бөлігі, оған жататындар:
туристік карталар және қаланың жоспары, сувенирлер, буклеттер, сондай-ақ
тұрғылықты елдегі тапшы тауарлар және т.б.
Туристік индустрияда өндірілетін туристік өнім 2 әдіспен бағалануы
мүмкін:
1.Барлық өндірістің шығынының жинағы есебінде;
2.Туристердің барлық шығынының жинағы немесе туризмнен түскен кіріс
есебінде.Өзінің арналуына қарай туристік қызметтер мен тауарларды үш топқа
біріктіруге болады: көлік қызметі – туристердің туристік аудандарда
болуымен байланысты қызметтер мен тауарлар (рекреациялық ресурстар, түнеу,
тамақтану және т.б.); бір реттік қызмет пен тауарлар (көңіл көтеру, спорт
қызметтері, сувенирлер және т.б.). Әрбір туристік қызметтер мен тауарлар
тобы тағы да жіктеледі. Мысалы, көлік қызметтері көліктің түріне,
жайлылығына қарай жіктеледі. Туристік сұраныс және ұсыныс туристік
құрылыстың экономикалық элементі болып, туристік нарықты, яғни туристік
қызмет пен тауарларды тарату саласын құрайды.
Туристік нарықтың өзінше ерекшеліктері бар. Егер дүние жүзілік нарықта
тауарлардың бағасына экспорт шығыны кірсе туристік қызметтердің бағасына
туристердің көлік шығыны да кіреді. Негізгі туристік нарықтың басқа
нарықтардан айырмашылығы міне, осында.
Туристік қызметтер құрылымында негізгілер мен қосымша қызметттерге
бөлінеді. Негізгілерге жататындар: тасымалдауды ұйымдастыру бойынша
қызметтер, орналастыру, туристерді тамақтандыру, ал қосымшаларға
жататындар: экскурсияларды ұйымдастыру бойынша көрсетілетін қызметтер,
гидтердің, гид аударушылардың қызметтері, саяхат шарттарымен қарастырылған
тасымалдаулар және т.б. Бухгалтерлік есептің маңызды элементі туристік
фирмалардың қызметтерді жеткізушілер және тұтынушылармен өзара қарым-
қатынынастары құжаттық рәсімдеу болып табылады:
1. Тапсырыс үшін құжаттар (тапсырыс, сақтап қою парағы, сақтап қоюды
растау).
2. Тұтынушылардың құжаттары ( келісім шарт, жолдама, ваучер, сақтандыру
полисі, көлікке билет).
3. Турист тұлғасын куәландыратын құжаттар (төлқұжат, балаларға сенімхат
және т.б. ), [6, С. 120-123]. Сақтап қою парағын немесе турға
тапсырысты толтырған кезде,тұтынушы өзінің іс-әрекетін растау ретінде, тур
құнының бір бөлігін төлейді. Құжатта бұл сома аванс не кепілақы ретінде
аталуына байланысты тапсырыс әр түрлі құқықтық мәртебеге ие болады.
Егер алдын-ала төлем аванс деп танылса, онда рәсімделген
тапсырыс алдын-ала келісімшарт ретінде танылады және тараптар кейіннен
негізгі келісім шартқа отыруы көзделеді. Тапсырысты сақтап қою – парақты
рәсімдеу нұсқаулары мақсаты жағынан турагенттер үшін орынды.
Туристік қызмет көрсетуге келісімшарт жазбаша түрде жасалады
және ҚР заңдарына сәйкес болуы тиіс. Келісім шарттың маңызды шарттарына
жататындар:
- туристік қызметті жүзеге асыруға лицензия туралы, мекен жайы мен
банктік реквизиттері жайлы мәліметтерін қоса туроператор немесе
турагент жайлы ақпарат;
- туристік өнімді сату үшін қажетті көлемде турист жайлы мағлұматтар;
- туристік өнімнің тұтынушылық қасиеттері, туристік қызметті көрсетуге
сертификаттың болуы жайлы нақты ақпарат;
- саяхаттың басталу және аяқталу күні мен уақыты;
- туристерді қарсы алу,шығарып салу және жөнелтудің тәртібі;
- туристік өнімнің бағасы және оның төлеу тәртібі;
- тараптардың құқықтары мен міндеттері;
- келісім шартқа өзгертулерді енгізу мен бұзу шарттары;
Туристік жолдама - турды сатқанда фирма мен тұтынушы арасындағы
келісім шарттың ажырамас қосымшасы, ол турөнімнің сатылғандығын
растайтын құжат болып табылады.
Туристік фирма үшін туристік саяхат дайын өнім болып табылады, оның
өзіндік құны туристік жолдамаға кіретін қызметтерді төлеуге кеткен
шығындардан тұрады.
1.2 Туристік бизнесті мемлекеттік реттеу жүйесі
Қазақстан Республикасында туристік қызметті мемлекеттік реттеудің
негізгі принциптері мыналар болып табылады:
1) туристік қызметке жәрдемдесу және оның дамуы үшін қолайлы жағдайлар
жасау;
2) туристік қызметтің басым бағыттарын айқындау және қолдау;
3) Қазақстан Республикасы – туризм үшін қолайлы ел деген түсінікті
қалыптастыру;
4) Қазақстан Республикасының туристері мен туристік ұйымдарының және
олардың мүдделері мен мүлкін қорғау.
Туристік қызметті мемлекеттік реттеудің мақсаттары, басым бағыттары
және тәсілдеріне келетін болсақ , оның негізгі мақсаттары болып:
1) азаматтардың туристік қызмет саласында демалу, еркін жүріп тұру
құқықтарын қамтамасыз етуі;
2) қоршаған ортаны қорғауы;
3) туристерге тәрбие, білім беруге және оларды сауықтыруға бағытталған
қызмет үшін жағдайлар жасауы;
4) саяхат жасау кезінде азаматтардың қажеттіліктерін қамтамасыз ететін
туристік индустрияны дамытуы;
5) туристік индустрияны дамыту есебінен жаңа жұмыс орындарын құру,
мемлекеттің және Қазақстан Республикасы азаматтарының табыстарын
молайтуы;
6) халықаралық туристік байланыстарды дамытуы болып табылады [7].
Туристік қызметті мемлекеттік реттеудің басым бағыттары:
1) туризмді Қазақстан Республикасы экономикасының жоғары рентабельді
саласы ретінде қалыптастыру;
2) туристік ресурстарды пайдаланған кезде Қазақстан Республикасының
мемлекеттік мүдделерін ескеру, табиғи және мәдени мұраларын қорғау;
3) балалардың, жасөспірімдердің , жастардың, мүгедектер мен халықтың
күнкөрісі төмен топтарының арасында туристік және экскурсиялық
жұмысты ұйымдастыру үшін жеңілдікті жағдайлар енгізу;
4) туристік индустрияны инвестициялау үшін қолайлы жағдайлар жасау;
5) Қазақстан Республикасының аумағында келу туризмімен және ішкі
туризммен айналысатын туристік ұйымдарды қолдау және дамыту;
Ішкі және халықаралық туризм қажеттерін қамтамасыз ету туристік
қызметтің тиімді жүйесін құру болып табылады.
Туристік қызметті лицензиялауды зерттейік. Туристердің құқықтарымен
мүдделерін қорғау мақсатында Қазақстан Республикасында туроператорлық,
турагенттік, қызмет, туризм нұсқаушысы көрсететін қызметтер лицензияланады.
Туроператорлар мен турагенттер лицензия алу үшін туроператордың және
турагенттің азаматтық – құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартын
жасасуы қажет. Сақтандыру тәртібі мен шарттары Қазақстан Республикасының
заң актілерімен айқындалады.
1) Облыстық (республикалық маңызы бар қалалық, астаналық) атқарушы
орган туроператорлық, турагенттік, қызметті, туризм нұсқаушысы көрсететін
қызметтерді жүзеге асыруға лицензияның қолданылуын сот тәртібінсіз алты ай
мерзімге дейін мыныдай негіздер бойынша тоқтата тұруға құқылы:
- туристік ұйымның туристік қызмет көрсету шарттары бойынша
міндеттемелерін орындамауы, не тиісінше орындамауы (күнтізбелік үзіліссіз
он екі ай ішінде үш және одан да көп жағдай);
- лицензиар белгілеген нормативтерді және туристік ұйымдар орындауға
міндетті басқа да нормаларды бұзу (күнтізбелік үзіліссіз он екі ай ішінде
үш және одан да көп жағдай);
- туроператорлық, турагенттік қызметті лицензия берген кезден бастап
жеті ай өткен соң сәйкестік сертификаттарынсыз жүзеге асыру; сонымен қатар
заңсыз көші қон мақсатында туроператорлық қызметті жүзнгн асыру;
- Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерін бұзу;
- берілген лицензияға негіз болған ақпараттың дұрыс болмауы.
2) Лицензияның қолданылуын тоқтата тұру, бұрын жасалған шарттардан
туындайтын міндетттемелерді қоспағанда, туристік қызмет көрсетуге тыйым
салуға әкеп соғады.
3) Облыстық ( республикалық маңызы бар қалалық, астаналық ) атқарушы
орган лицензияны кері қайтарып алуды сот тәртібімен жүзеге асырады.
Лицензияны кері қайтарып алу үшін мыналар негіз болып табылады:
- Облыстық ( республикалық маңызы бар қалалық , астаналық ) атқарушы
орган белгілеген мерзімде лицензияның қолданылуын тоқтата тұратын
себептерінің жойылмауы;
- Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де негіздер.
4)Туристік қызметке берілген лицензияның қолданылуын тоқтата тұру
туралы шешім атқарушы биліктің мүдделі органдарының назарына жеткізіледі
және облыстық( республикалық маңызы бар қалалық, астаналық ) атқарушы орган
белгілеген мерзімді баспа басылымдарында жарияланады.
5) Облыстық (республикалық маңызы бар қалалық, астаналық атқарушы
органның лицензияны тоқтата тұру туралы шешеіміне сот тәртібімен шағым
жасалуы мүмкін.
6) Лицензиялар, туроператорлар мен турагенттер туралы деректер
туристік саланың мемлекеттік тізіміне енгізіледі.Қазақстан
Республикасындатуристік қызмет туралы Заңы бойынша (15 бап) Қазақстан
Республикасында туристердің құқығы мен мүддесін қорғау мақсатында
туроператорлық, турагенттік, экскурсиялық қызметтер, туризмнің нұсқаушылық
қызмет көрсетулері лицензияланады. Лицензия туралы, туроператорлар мен
турагенттер туралы деректер туристік саладағы мемлекеттік тізімге
енгізіледі [8]. Туристік фирманың ұйымдастыру және басқару құрылымы
компанияның міндеттері мен стратегиялары арқылы анықталады, бірақ әдетте
жалпы жетекшілік жасайтын және фирманың жалпы стратегиясын жасайтын басшы,
сонымен қатар маркетинг және жарнама, бухгалтерия, делдалдық операциялар
бөлімдері болады.
Туристік агенттіктің ұйымдастыру құрылымын қарастырайық:
Сызба 1 - Туристік агенттіктің ұйымдастыру құрылымы
Бірінші бөлім туроператорлармен келісім-шарт негізінде турларды
жоспарлау және жүзеге асыру бойынша жұмыстарды атқарады. Әрбір маусымның
басында маркетинг бөлімі беретін сұраныс пен нарықтың жағдайына қарай әр
түрлі бағыттар бойынша топтарды жинау жоспары жасалады, ол сұраныс белгілі
уақытқа жеке турларды беруі үшін туроператорға жіберіледі. Келісім-
шарттарды қамтамасыз ету бойынша жұмыстардың барлығы –топтарды
қалыптастыру, жетекшілер мен гид-аудармашыларды іріктеу, визалық рәсімдеу
және сақтандыру кезінде қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету де осы бөлімнің
міндеті.
Фирманың жұмысын бақылауды бухгалтерлік бөлім жүргізеді, себебі ол
бөлімге құралдардың есебі және қозғалысы және әр түрлі шаруашылық
операциялардың жүзеге асырылуы жайлы ақпараттар түседі.
Маркетингтік және жарнамалық стратегия, сондай-ақ турөнімнің жасалуы
да маркетингтік бөлімнің мойнында.
Туристік бизнесте де нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың проблемаларын
зерттеу, яғни маркетингтік зерттеу жүргізу қажет.
Туризмнің жіктелуі. Мақсаттары бойынша:
- курорттық – демалыс және емделу;
- экскурсиялық – табиғатпен, тарихи-мәдени ескерткіштермен танысу;
- іскерлік – іскелік келісім-шарттар жүргізу;
- ғылыми – ғылым және техникамен танысу, конференциялар.
конгресстерге бару.
Туристердің санына қарай: топтық және жеке.
Сегментті таңдау кезінде келесідей факторлар талданады:
1. Сапар мақсаты – демалыс, бизнес, оқу, шопинг.
2. Географиялық факторлар: теңізде демалу, көңіл көтеру, мәдени және
археологиялық құндылықтарға қызығушылық таныту.
3. Жас ерекшеліктері топтары: мектеп оқушылары, студенттер, ересектер,
жанұялар.
4. Экономикалық қажеттіліктер мен престиж: жайлылыққа жетуде уақыт пен
күш-қуатты үнемдеу, белгілі әлеуметтік топ құрамында болуға ұмтылу.
Сызба 2 - Халықаралық туризм нарығын сегменттеу
1978 жылы Мап Картни 4П тұжырымдамасын ұсынды: өнім, баға, орын
және жылжыту (тарату және өткізу).
1981 жылы Бумс пен Битнер 4П өндірістік сфераға ғана сай келетінін,
ал қызмет көрсету сферасына мынадай 3П қосу керектігін дәлелдеуге
тырысты: адамдар, жеке белгілер және үрдіс (бұл сөздердің барлығы ағылшын
тілінде п әрпінен басталады).
Қызмет көрсету сферасындағы 7П маркетингтік кешенінің элементтері
1. Өнім: категория, сапа, сауда белгісі, қызметтер қатары, сатудан кейінгі
қызмет көрсету.
2. Баға: деңгей, жеңілдіктер, комиссиялық төлемдер, тұтынушылардың тауарды
қабылдауы, сапабаға.
3. Орын: орналасуы, қолжетімділік, дистрибьюторлік арналар.
4. Адамдар:
- персонал: білімі, инициатива, ұжымдағы тәртібі, көзқарастары;
- сатып алушылар: мінез-құлқы, тартымдылық деңгейі, сатып алушылар
арасындағы байланыс.
5. Жылжыту: жарнамалау, жеке сату, сауданың жылжуы, паблисити, паблик
рилейшнз.
6. Үрдіс: саясат, процедуралар, автоматтандыру, сатып алушылық қабілет,
сатып алушылық бағыт, белсенділік.
7. Жеке белгілер: ішкі жағдай, түс, болуы мүмкін шу деңгейі, тауардың
ыңғайлылығы.
Өнім – жаңа өнімді шығарумен турөнімді жасаушы туроператорлар
жүйесі бар ірі корпорациялар айналысады. Ол бірнеше кезеңнен тұрады:
I кезең – ең алдымен стратегияны қалыптастыру керек. Стратегия құрамына
өнімнің инновациясы, бұрыннан бар өнімнің өзгертілуі, сондай-ақ жаңа өнімді
жасау үшін ресурстарды бөлу енеді.
II кезең – идеяларды жинақтау: миға шабуыл, іздестіру матрицасы,
морфологиялық талдаужәне т.б. Содан соң идея тұжырымдамаға айналады, оны
әлеуетті клиенттер талқылап, бекітеді.
III кезең – бизнес-талдау, мұнда алғашқы және қайта сатулар болжанады,
бағалар және ықтимал табыс жоспарланады, төзімділікке алдын-ала
тексерілетін өнім жасалады. Бұл кезең қымбат, көп уақытты және күш-жігерді
талап ететін кезең. Егер өнім қайтарылмаса, онда жаңа өнімнің
коммерциялануы кезеңі, яғни нарыққа ендіру кезеңі басталады. Бұл бірнеше
жыл бойына жүргізілуі мүмкін. Осы уақыт ішінде экономикалық, саяси және
т.б. жағдайлардың өзгеруі мүмкін.
Сауда белгісінің жасалуы – атауын немесе символын қонақ үйлер желісі
де, әуе компаниялары да, туроператорлар да жасайды.
Мысалы, Редиссон қонақ үйлер желісі 5 сауда маркасын қолданады:
1. Редиссон отель - орта таптан жоғары тұратын адамдарға өз отельдерін
сауда зоналарына орналастыру арқылы қызмет түрлерінің толық жиынын ұсынады.
2. Редиссон Инн - бизнесмендер мен қысқа кездесулерде қызмет көрсетеді,
спутник-қалаларда орналасады.
3. Редиссон -Резорте - демалыстар мен кездесулерге арналған және
негізінен табиғаты көркем жерлерде орналасады.
4. Редиссон плаза отель - табысты бизнесмендер мен демалушыларға қызмет
көрсетеді, қызметтердің кең шеңберін ұсынады, қала орталықтарында немесе
қала сыртында орналасады.
5. Редиссон Сюит отель - кәсіби кезеңде бизнесмендерге қызмет көрсетеді,
сонымен бірге мерекелік таңғы ас, коктейль кездесулер қызметін ұсынады,
әдетте офистер көп аудандарда орналасады.
Баға белгілеу – маркетинтегі ең қиыны осы. Негізгі әдістері:
1. Шығындар. Артықшылықтары – есептеу кезінде өнімді жасауға және нарыққа
шығаруға кеткен шығындарды жапқаннан кейін пайда алу мақсатында пайызда
анықтайды. Кемшілігі – сұраныс пен бәсекелестердің бағасы ескерілмейді.
2. Рентабельділік нормасы. Артықшылықтары – салынған инвестицияларды
қайтару тиімділігіне талдау жасалады. Кемшілігі – бағаға ықпал етуші
факторлар, соның ішінде сату көлемі де ескерілмейді.
3. Кері баға белгілеу: өнімнің нарықтық бағасына және жоспарланған пайда
көлеміне қарай. Фирма қызметтер сапасы мен түрлерін реттей отырып, бағаны
төмендетуге тырысады. Мысалы: фирма шығынды төмендету үшін қонақ үйден
терезесі теңізге қарамайтын нөмірді жалға алуы мүмкін.
4. Дискриминациялық баға белгілеу: икемді, нарықтық сұранысты ескереді,
уақытқа, орынға, өнім түріне немесе сату көлеміне байланысты бағаның
өзгеруін болжайды. Мысалы, студенттер мен зейнеткерлерге қонақ үйлер мен
көлікке жеңілдік жасайды.
5. Нарыққа бойлай енудегі баға белгілеу – фирма нарыққа енгісі келген кезед
қолданылады және нарықтағыдан төмен бағаны белгілейді.
6. Қаймағын қалқып алу саясаты. Бұл әдіс нарықта ұсыныс төмендеуі
байқалғанда және сұраныс бағаның көтерілуіне тәуелсіз, яғни икемсіз
болғанда қолданылады. Мысалы, экзотикалық жерде орналасқан бассейні бар
вилланы жалға алу бағасы өте қымбат.
Қазақстан Республикасы Туризм және спорт агенттігі төрағасының
09.01.2002 ж .№ 06-2 – 23 бұйрығымен лицензияны алу үшін туристік
қызметтерді лицензиялау құжаттары заң формалары бекітілген [9].
Туроператорлар турагенттер лицензияны алу үшін азаматтық құқық
сақтандыру келісім шартын бекітіп, он мың бір айлық есептік көрсеткішінен
кем емес сақтандыру сомасын әкелуі керек.
Туристік индустрия субъектілердің қалыптасқан шаруашылық жүргізу
жағдайында бухгалтерлік есеп жүйесін нақты ұйымдастыру керек, қаржылық
есеп берулерді пайдаланушыға уақытылы және шынайы жасап ұсынуы қажет,
активтер мен тапсырмалардың жағдайы туралы мәліметтерді уақытылы алу.
Туризм – Қазақстан Республикасы азаматының уақытша кетуі
(саяхаты), шетелдік азаматтардың және тұрақты мекен – жайы мен азаматтығы
жоқ тұлғалардың емделу, танымдық , кәсіби – іскерлік және т.б. сапарлары.
Туристік бизнестегі бухгалтерлік есептің жүргізу тәртібі ҚР
Конститутциясында, ҚР Азаматтық кодексінде, 2001 ж. 13 маусымындағы № 211 –
II (22.02.02 ж. № 296 - II өзгертулермен) Қазақстан Республикасында
туристік қызметтер туралы Қазақстан Республикасы Заңында реттелген [10].
Қаржылық есеп берудің жалпы қабылданған алықаралық стандартына сәйкес
принциптердің екі тобы бөлініп көрсетіледі;
- негізгі принциптер ( есептеу және үздіксіз қызмет);
- ақпараттардың сапалы сипаттамалары (түсініктілігі, орындылығы,
сенімділігі және салыстырылуы).
Бұған қоса олар БЭС 30 Қаржылық есеп берулерді табыс ету реттелініп,
Бухгалтерлік есеп пен есеп берулер туралы Заңда белгіленген принциптерге
және бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес кәсіпорындар әзірленіп,
пайдаланатын кәсіпорындағы Есептік саясатқа қабылданады.
Есептік саясатта мыналар қарастырылуы керек: туристік бизнестегі
олардың есептік ерекшеліктері; шоттардың жұмыс жоспары; шаруашылық
операцияларын рәсімдеуге қолданылатын бастапқы құжаттардың формалары;
түгендеуді жүргізу тәртібі және тауарлық – материалдық қорларды, мүлікті
және тапсырмаларды бағалау әдістері; құжат айналымы тәртібі, есептік
ақпараттарды өңдеу технологиясы және бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға аса
қажетті басқа шешімдер.
қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп және есеп беру туралы заңының
7 – бабына сәйкес кәсіпорын басшысы есептік жүйені жасауды және
бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. Басшы есептік жұмыстың
мөлшеріне қарай бухгалтерлік қызметті бас бухгалтер басқаратын құрылымдық
бөлімшелерге құрылтайшы болып, бас бухгалтер қызмет штатын ашады, алғашқы
келісім- шартпен мамандандырылған бухгалтерлік бөлімге бухгалтерлік есепті
жүргізуді тапсырады немесе маман бухгалтерге бухгалтерлік есепті жүргізуге
береді.
Бас бухгалтер (бухгалтер) субъектінің жалпы бухгалтерлік есебін
жүргізеді, заң талаптарын, қаржы – шаруашылық қызметтердің бухгалтерлік
есеп стандарттарын, қаржылық есеп берудің формаларын сақтайды.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есептің жалпы әдістемелік
басшылығының негізінде Бухгалтерлік есептің әдістемелік департаменті және
ҚР Қаржы министрлігі жүзеге асырылады.
Қаржы есептілігінің есеп саясаты бөлімі мыналарды:
- қаржы есептілігін әзірлеуге пайдаланылған өлшем базасын немесе
базаларын;
- қаржы есептілігін дұрыс түсінуге қажетті есеп саясатының әрбір нақты
аспектісін сипаттауға тиіс.
Қаржы есептілігінде пайдаланылатын нақты есеп саясатына қосымша
пайдаланушылар өлшем базасын немесе базаларын ( тарихи құн, ағымдағы құн,
өткізудің мүмкін болатын құны, әділ құн немесе келтірілген құн ) білу
маңызды, өйткені тұтастай алғанда қаржы есептілігін жасаудың негізін
қалыптастырылады. Егер қаржы есептілігінде бірден артық өлшем базасы
қолданылатын болса, мысалы, белгілі бір ұзақ мерзімді активтерді қайта
бағалаған кезінде, онда әрбір тиісті өлшем базасы қолданылатын активтер мен
міндеттемелердің санаттарын көрсету жеткілікті болады.
Нақты есеп саясатын ашып көрсету туралы шешім қабылдаған кезде
басшылық ашып көрсету кәсіпорынның қызмет нәтижелерінде және қаржы
жағдайында операциялар мен оқиғаларды көрсету тәсілін түсінуде
пайдаланушыларға көмектесеме деген мәселені қарастырады.Ұсынылуын кәсіпорын
қарауы мүмкін есеп саясатының аспектілері мыналарды қамтиды (бірақ онымен
шектеліп қоймайды): кірісті тану;
- еншілес және қауымдас кәсіпорындарды қоса, шоғырлану принциптері;
- бизнесті біріктіру; қаржы құралдары мен инвестициялар;
- материалдық және материалдық емес активтерді тану және амортизациялау;
босалқылар; бағалау міндеттемелері;
- қарыздар бойынша шығындарды және басқа да шығыстарды капиталдандыру;
құрылыс салуға шарттар;
- инвестициялық жылжымайтын мүлік; бірлескен қызмет;
- жалгерлік; зерттеулер мен әзірлеуге шыққан шығындар;
- салықтар, оның ішінде кейінге қалдырылған салықтар;
- қызметкерлерге сыйақы беруге арналған шығындар;
- бір валютадан екіншісіне ауыстыру және хеджирлеу;
- шаруашылық және геоеграфиялық сараланымдарды анықтауды және
сараланымдардың арасындағы шығындарды бөлу үшін негізді;
- ақшалай қаражаттар мен олардың баламаларын анықтау;
- инфлияцияны есепке алу; мемлекеттік субсидиялар.
Басқа халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттары осы салалардың
көпшілігінде есеп саясатын ашып көрсетуді нақты талап етеді.
Әрбір кәсіпорын пайдаланушы осындай түрдегі кәсіпорын үшін ашып
көрсетілуін күтетін өз операциялары мен саясатының сипатын қарастырады.
Мысалы, жеке сектордағы барлық кәсіпорындар, кейінге қалдырылған
салықтар мен салықтық активтерді қоса, пайдаға салынған салықтарға қатысты
есеп саясатын ашып көрсетуге тиіс деп болжанады. Шоғырланған қаржы
есептілігінде гудвиллды және азшылық үлесін анықтау кезінде қолданылатын
саясат ашып көрсетіледі.
Туризм өзінің масштабтарымен, көпшілігімен, халықаралық және
әлеуметтік сипаттарымен қоғам өмірінің әлеуметтік және экономикалық
жағдайларына әсер етеді, ол ғылымның құбылысқа айналып, маңызды қоғамдық-
экономикалық құбылысқа айналып, тереңдеп бара жатыр.
Туристік демалыста қайда және қалай ұйымдастыру, саяхаттарға көңілді
қалай аударту, туризмде пайдалы және қызықты не бар, ол құбылыс қай
экономикалық, әлеуметтік және табиғи себептерге байланысты, адам мінез
құлқының қай мотивтері бос уақытын өткізудің осы формасын таңдатады, ол
құбылыстың ел шаруашылығы мен оның бөлек аймақтарының шаруашылығына әсер
қандай – осы мәселелерді бүгін туризмология ғылымы зерттеп отыр.
Сонымен қатар, келесі жағдайды ескеру қажет. Туризмнің шаруашылық
саласы ретінде дамуы мемлекеттердің тұрақты даму стратегиясымен тығыз
ұласады. Әлеуметтік-экономикалықдамудың катализаторы болып табылатын бұл
күрделі құрылымды сала табиғатты экономикалық мақсатта тиімді падаланудың
негізінде адамдар өмірінің жоғары деңгейін қамтамасыз ете алады.Қазіргі
шақта туризмде ғаламдандыру процессі жүріп жатыр., оған Қазақстан да еніп
отыр.
Туризм – (француз сөзі tourism – серуендеу, саяхат мағынасына келеді)
– бос уақытты тұрақты жерлерінен тыс жерлерде өткізудің бір
түрі.Рекреацияға немесе демалысқа қарағанда, туризм деген өте қысқа
түсінік.
Қазіргі ғылыми әдебиеттер бойынша “туризм” – бұл адамның тұрақтылықты
жерінен тыс жерге саяхаттау және тұрақтау барысында пайда болатын
қатынастар мен құбылыстар жиынтығы.
Әрине, егер де бұл трақтау ұзақ уақыттық қоныстану немесе ақша табу
мақсатымен уақытша қоныстануға айналып кетпесе. Сонымен туризм деген
түсінік, ол тұрақты жерінен тыс жерде 24 сағат немесе онан артық уақыт
ішінде болатын рекреацияның барлық түрі.
Жоғарыда айтылғанан мынадай түсінік жасауға болады: “демалушы” және
“рекреант” өте кең түсінік, ал “турист” соның бір бөлігі – қысқа түсінік.
Бос уақыттарында үйінде демалып жатқандар демалушыларға жатса, ал
рекреанттарға бос уақытын тұрақты жерден тыс жерлерде өткізушілер жатады.
Соңғы айтылғанға түнеуге қалмайтын келушілер де жатады. Ондай рекреанттарды
“экскурсанттар” деп атайды.
“Туризм” иен “Турист” деген терминдер әдебиет бетінде 18 ғасырдың
соңында пайда болды, 19 ғасырда кең қолдлана бастады, әсіресе 20 ғасырда.
Біршама зерттеушілердің айтуы бойынша, “туризм” және “турист”деген сөз
француз тілінен (tour - саяхат) енген.
Солай бола тұрса да, ең алғаш бұл сөз 18 ғасырда Британ аралында осы
елге келетін англия жастарының саяхатын анықтау үшін қолданылды.
Туризм географиясы облысына еңбегі сіңіп, атағы шыққан В.С.
Ппеображенскийдің айтуынша, “туризм” термині арқылы мынадай негізгі
түсініктер берілді:
а) демография мен халық географиясы әділет ғылымы оқитын халық
қозғалысының ерекше түрі;
б) экономика саласы, экономика мен экономикалық географиямен айналысатын
халықтың әлеуметтік-мәдени қажеттілігін өтетін салалардың біреуі;
в) социология мен рекреациялық география айналысатын тұрақты жерден тыс
жерлерде бос уақытты өткізудің түрі.
Қазір туризм анықтамасы екі топқа біріктірілуі мумкін – жұмыстық және
концептуалдық.
Біріншісінің экономикалық, әлеуметтік, құқықтық және басқа да
туризмнің аспектілеріне ғана қатысы бар.
Екіншісі, концептуалды немесе мәнін көрсететін анықтама, пәнді
бүтіндей қамтиды, туризмнің ішкі сырын ашады.
Тарихи даму процесінде “туризм мен “турист” деген тусінікке біраз
өзгерістер енгізілді. Практикалық жағынан туризмнен гөрі турист деген
түсінік анықтамасы жағынан анығырақ болғанын қажет етеді.
Туристік-рекреациялық ресурстар дегеніміз туристік экскурсиялық
қызметке және емдеу, спорттық-сауықтыру, танымдық туризмге жарайтын,
табиғаттың және адамдардың күшімен салынған обектілер мен қршаған ортаның
құбылыстарының жиынтығы.
Барлық туристік-рекреациялық ресурстардыңжинағын үлкен екі топқа
бөлуге болады: табиғи және әлеуметтік-экономикалық (мәдени-тарихи).
Л.Н. Багрова, В.С. Преображенскийлердің анықтамасы бйынша, “табиғи
рекреацтялық ресурстар – бұл рекреациялық іс-әрекреттер үшін комфорттық
қасиеттерге толы, белгілі бір уақыттарда демалыс және сауықтыру жұмыстарын
ұйымдастыруға болатын табиғи және табиғи –техникалық геожүйелер, денелер
мен табиғаттың құбылыстары”.
”Әлеуметтік-экономикалық рекреациялық ресурстарға” тарихи-мәдениет
объектілері (ескерткіштер және атақты жерлер, мұражайлар) және құбылыстар
(этнографиялық, саяси, өндірістік т.б.) жатады.
Бұл ресурстар бір жағынан материалдық жәнерухани болып жіктелсе,
екінші жағынан қозғалатын жәнеқозғалмайтын болып жіктеледі.
Қозғалмайтын ресурстар тобын құрайтындар мыналар: тарихи ескерткіштер,
қалалар және сәулет өнерінің нышандары, археология және монументтік өнер.
Қозғалмалы ресурстар тобына жататындар: өнер ескерткіштері,
археологиялық ізденістен табылған заттар, минерологиялық, ботаникалық және
зоологиялық коллекциялар, деректі ескерткіштер және басқа заттар – оңай
қозғалуға болатын қандай да бір объектілер.
Табиғи ортаны туристік мақсат үшін пайдалану ертеден-ақ өзіне
георафтар мен басқа да ғылым өкілдерінің қөңілін аударушы еді. 19 ғасырдың
бірінші жартысында географтар ландшафтың өзгеруіне туристік қозғалыстың
тигізетін әсерін аңғара бастады.
Өз кемділігімен ерекшеленетін территорияларға және аудандарға ағыла
беретін туристік ағымдар жергілікті халықтың дау шығаруына әкеп соғатын.
Олар осы территорияларды туристік әсерден қорғап, қоршаған ортаны ластаудан
аман сақтап қалудан уағыздады.
Туристік базалардың салынуы және туристік ағымның шамадан тыс
шоғырлануы табиғи ортаның туристік құндылығын төмендетеді.
Жыл сайын күшейіп отыратын туристік миграция, туристік
инфрақұрылымның дамуы табиғи ортаға қауіп төндіреді, оның әсерін өнеркәсіп,
көлік пен урбанизацияның дамуыен салыстыруға болады. Сондықтан да, кейде
туризмнің табиғатқа, қоршаған ортаға тигізетін әсерін “агрессивті” деп те
атайды.
Қоршаған ортаға тигізетін жағымсыз әсердің байқылуы әр түрлі, олардың
кейбіреулері өте қауіпті. Егер де туризм нашар басқарылып, жоспарланатын,
дамитын болса, бұндай әсерлер күшейіп тереңдей түседі.
Ол экологиялық жағдайды нашарлатуы мүмкін, олардың ішіндегі оте
қауіптілері:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Туризм ИНДУСТРИЯСЫныҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Туризм және халықаралық
сауда ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...5
1.2 Туристік бизнесті мемлекеттік реттеу жүйесі ... ... ... ... ... ... .12
1.3 ҚАЗАҚСТАНДА ТУРИСТІК ИНДУСТРИЯНЫҢ ДАМУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ Туристік индустриядағы бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
анализі
2.1 Алматы облыстық туристік индустриясының
мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Туристік өндіріс шығындарының және өнімді өткізу есебінін анализі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...33
2.3 Туризмдегі қаржылық, валюталық операциялардың есебі және салық салу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3 ҚАЗАҚСТАН Республикасындағы туристік индустрияның даму перспективасы
3.1 Туристік бизнестің негізгі даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... .48
3.2 Туризм индустриясының шетелдік тәжірибелік даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ҚОЛДАНЫЛҒАН әдебиеттер тІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Кіріспе
Қазақстан экономикасы нарықтық шаруашылыққа халықаралық нарықта
туризмге қатысты маңызды өзгерістер орын алған кезде көшкен болатын.
Туристік индустрия бүкіл әлемде аса маңызды экономикалық салалардың
біріне, ал кейбір мемлекеттер үшін - өмір сүру негізіне айналды (Монако,
Тайланд, Кипр, Малайзия және т.б.). Пайдалылығы бойынша туризм машина жасау
және мұнай өндірісінен кейінгі үшінші орындағы сала болып табылады.
Туристік индустрияда 350 млн.-нан астам адам жұмыспен қамтылған. Сонымен
қатар жұмыспен қамту деңгейі басқа қызмет көрсету салаларына қарағанда екі
есе тез өсуде.
Туризм француз тілінен аударғанда( tourism-жүріп өту, саяхаттау)
деген мағына береді. Қазіргі таңда туризмді жандандыру халықаралық
деңгейде дамыған. Бүгінде туризм дүние жүзі бойынша мұнай мен автомобиль
шығарудан кейінгі ең тиімді пайда табудың қайнар көзі болып отыр. Туризм ең
жақсы дамыған елдер Испания, Италия, Франция болып саналады. Бұл елдерде
туризмнен түсетін табыс, бюджетке түскен кірістің 55 пайызын құрайды.
1962 жылы Біріккен Ұлттар ұйымының мамандандырылған мекемесі болып
табылатын Дүниежүзілік Туристік ұйым құрылған болатын, бұл ұйымның бас штаб
пәтері Мадрид қаласында орналасқан. Қазақстан бұл ұйымға 2001 жылы мүше
болды. 2001 жылдан бастап осы уақытқа дейін Берлин, Лондон, Мадрид, Мәскеу,
Ут-рехт қалаларында өткізілетін ірі халықаралық көрмелер мен жәрмеңкелерге
Қазақстанның жыл сайын қатысуы қамтамасыз етіліп келеді [1].
Жыл сайын көрме алаңдары ұлғайып, республиканың туристік ұйымдарының
өкілдіктері кеңеюде, жарнамалық-ақпараттық өнімнің сапасы артуда.
Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдігіне 2004 жылғы
қарашада Қазақстанның бірінші туристік өкілдігі ашылды. ДТҰ Іс-шаралар
күнтізбесіне енгізілген KITF - Қазақстан Халықаралық туристік жәрмеңкесі
Алматы қаласында, Белуха халықаралық туристік фестивалі Шығыс Қазақстан
облысында жыл сайын өткізіледі. 2008 жылы KITF жәрмеңкесіне әлемнің 23
елінен 200 ден астам компания қатысты, ал 2009 жылы экспоненттері 30 елден
450 компания болды.
Қазақстандағы туристік қызмет нарығы экономиканың дамушы саласы болып
табылады. Туризмнің ерекшеліктері-қызмет саласында атқарылатын жұмыс, сату
формасы мен еңбек сипатына байланысты. Ал,туризм саласындағы бизнесті
ұйымдастыру- тікелей тұрақты дамыған компаниялардың көрсететін қызметіне
дұрыс есеп жүргізуге байланысты. Осыған байланысты туристік қызметтің дамуы
бухгалтерлік есеп саласында жоғары мамандандырылған қызметкерлерді қажет
етеді.
Туризмдегі менеджмент - экономикалық мамандықтарды дайындауда өте
қажет және маңызды пәндердің бірі болып табылады. Аталған курсты оқып игеру
арқылы студенттер қазіргі туризмге қажетті дағдыларды бойына сіңіріп,
елімізде осы айтылған бағытты дамытуға үлес қоса алады.
Мемлекеттік бағдарлама Республикада казіргі заманғы тиімділігі жоғары
және бәсекеге қабілетті туристік индустрия құруға және экономиканың
сабақтас секторларын дамытуды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Ол
туризмді дамыту саласындағы мемлекеттік саясаттың стратегиясын, негізгі
бағыттарын, басымдықтарын, міндеттері мен іске асыру тетіктерін айқындайды
және туризм инфрақұрылымын дамытуды, осы саланы мемлекеттік реттеу мен
қолдаудың тиімді тетігін құрудың, туристік әлеуетті арттырудың, елдің
тартымды туристік беделін, рекреациялық шаруашылық мамандынуы бар
аймақтарды қалыптастырудың негізгі аспектілерін қамтиды.
ҚР-ң теңдесі жоқ табиғи және мәдени әлеуетіне негізделген қазіргі
заманғы туристік индустрия –туризмнің туристік қызмет көрсетулердің
халықаралық саудасы жүйесіне кіруінің табиғи жүйе жасаушы факторы, неғұрлым
серпінді дамушы және өзінің капитал сыйымдылығына қарамастан, салынған
капиталға қайтарымы жөнінен тиімді салалардың бірі болып табылатынына көз
жеткізіп отырмыз.
Осы мәселе бойынша ғылыми-әдістемелік негіздер жағынан келесідей
отандық және шетел экономист-ғалымдарының еңбектері үлкен маңызға ие:
Котлер Ф., Сапрунова В., Гуляев Б.Г., Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Э.Т.,
Жұмағалиевой Ж.Г., Әбдіманапова Ә., Герасимовой А., Радостовца В.К.,
Бейсенбаева А. К., Султанова Б.Б., Квартальнов В.А., Федорченко В.К.,
Александрова А.Ю., Назарова В.Л., Айгистова О.В., Забаев Ю.В., Сеселкин
А.И., Станев П., Атанасова Е., Мусин К.Н., Легорнев С.Ф., Наследышев А.В.,
Гезгал Я.Р., Браймер Р.А. және т.б.
Туристік индустрия жалпы алғанда қазіргі басты назардағы өндіруші –
пайда - тұтынушы экономикалық принципінің жүзеге асуын қамтамасыз ете
алады. Туристік қызмет көрсетулердің негізгі мәні – бұл туристік өнімнің
өндірілуін толық қамтамасыз ету, олардың тиімділігін арттыру және Қазақстан
халқының қажеттіліктері мен сұраныстарын қанағаттандыру. Сондықтан бұл
таңдалған тақырыптың өзектілігін айқындай түседі.
Зерттеудің теориялық базасы кәсіпорындардың қызметін реттеу үшін
қолданылатын заңдық құжаттар, отандық және шетел экономистерінің туристік
индустрияны ұйымдастыру, маркетинг, экономика, менеджмент, сауда бойынша
жазылған еңбектері болып табылады. Зерттеудің ақпараттық базасын ҚР
статистика және талдау Ұлттық Агенттігінің және Алматы облысы бойынша
мәліметтер, шаруашылық жүргізуші субъектілердің нақты есептері, өз бетімен
жүргізілген зерттеулер материалдары, интернет және т.б. құрады. Зерттеу
пәні болып туризм және еркін нарық жағдайында турөнімдерді басқару мәселесі
бойынша кәсіпорындар мен жергілікті халық арасында туындайтын әлеуметтік-
экономикалық қатынастар жиынтығы табылады. Зерттеу объектісі Алматы
облысының туристік индустриясы және оның тиімділігін арттыру үшін оны
жетілдіру жолдары болып табылады.
Диплом кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жұмыс 61 беттен тұрады, соның ішінде 1 диаграмма, 9
кесте, 1 сурет, 2 сызба бар.
1 Туризм ИНДУСТРИЯСЫныҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Туризм және халықаралық сауда
Нарықтық экономикаға көшу барлық іс-әрекет салаларының мамандарына
қойылатын шарттар мен талаптарды түбегейлі өзгертті. Қатаң бәсеке
жағдайында біз барлық салаларды барынша күш салып дамытудамыз. Ел
экономикасына ерекше пайда әкелетін туризм саласын дамыту, оған жаңа серпін
беру, әлемдегі озық елдердің қатарына жеткізу, сонымен қатар пайданың жаңа
көздерін ашуда туризм саласы өте маңызды болып табылады. Қазақстанда
туризмді дамытуға алғышарттар жетерлік болып табылады. Табиғаты көркем
жерлер, тарихи көрнекті орындар туристер үшін тартымды болып табылады,
алайда оларды тарту үшін алдымен дұрыс жарнамалай білу, іс-әрекетті оңды
ұйымдастыра білу керек.
Туризм – жеке тұлғалардың ұзақтығы жиырма төрт сағаттан бір жылға
дейін, немесе жиырма төрт сағаттан аз, бірақ уақытша болған елде (жерде)
ақы төлейтін қызметпен байланысты емес мақсатта түнеп өтетін саяхаты [2].
Туристік бизнес-әлем шаруашылығындағы тез дамитын салалардың бірі.
Қазіргі заманғы бухгалтер тек бухгалтерлік есеп саласында ғана емес,
сонымен қатар салық салу, басқару есебі және экономикалық талдау саласында
да білімнің кең денгейін қамтуы қажет.
Жеті кластерлік бастаманың ішінде туристік индустрияның экономиканың
басым секторларының бірі ретінде танылуы оны дамытуға жаңа серпін берді. ҚР
Үкіметінің туризм саласындағы белгілеген барынша маңызды міндеттерінің бірі-
Қазақстанды Орталық Азиялық өңірдегі туризм орталығына айналдыру.
Туризмдегі менеджмент ХХ ғасырда феноменге айналған – туризмнің
– туристік кешеннің, туристік қозғалыстың, туристік іс-әрекет пен туристік
нарықты басқару негіздері жайында негізгі ережелерді, түсініктерді, жалпы
туризм сипатын, даму үрдістері мен қағидаларын жүйелі түрде береді.
Халықаралық туризм-мұнай өндіретін және автомобиль өнеркәсіптерінен
кейін, үш ірі экспорттық салалардың құрамына кіреді. Дүние жүзінде
туризмнің мәні үнемі артуда, бұл жеке ел экономикасындағы туризм ықпалының
өсуімен де байланысты.
Туристік индустрия – бұл қонақ үйлер және басқа да орналастыру
орындарының, көлік құралдарының, қоғамдық тамақтандыру объектілерінің, ойын-
сауық объектілері мен құралдарының, танымдық, іскерлік, сауықтыру, спорттық
және басқа сипаттағы объектілердің, туроператорлық және турагенттік қызмет
атқаратын ұйымдардың, сондай-ақ экскурсиялық және гид-аудармашы қызметін
көрсететін ұйымдар жиынтығы [3].
ҚР туристік индустрияның дамуы халықтың әл-ауқат деңгейінің өсуінің
нәтижесі болып табылады. Туристік қызметтерге қол жетерлік, олардың сапасы
және әр түрлілігі демалыс нысанын таңдауда да маңызды фактор болып
табылады. Кәсіпкерлер үшін туристік бизнестің тартымдылығы келесі
себептерге байланысты:
- шағын бастапқы инвестициялар;
- туристік қызметтерге өсетін сұраныс;
- жоғары деңгейлі пайдалылық;
- шығындар ақталымының ең қысқа мерзімі.
Қазіргі кезде Қазақстанда демалысты жайлылық пен және қауіпсіздікпен
қамтамасыз ететін туристік қызметтерді көрсеттеін туристік компаниялар
желісі дамыған.
ҚР экономикасының салаларының бірі ретінде қызметтің құқықтық,
экономикалық, әлеуметтік, ұйымдастыру негіздері ҚР Туристік қызмет туралы
Заңында анықталған. Осы заңға сәйкес туристік қызмет – турагенттік және
туроператорлық болып бөлінеді.
Туроператорлық қызмет - өзінің туристік өнімдерін қалыптастыру, дамыту
және туристік агенттермен туристерге сатуға лицензиясы бар заңды
тұлғалардың қызметі.
Турагенттік қызмет – туроператормен қалыптастырылған туристік өнімді
дамыту мен сату бойынша осы қызмет түріне лицензиясы бар жеке немесе заңды
тұлғалардың қызметі.
Олардың арасындағы айырмашылық – туроператорлардың туристік өнімді
дамытумен сату қызметінен басқа, осы өнімді қалыптастыруда болып табылады.
Туристік өнімді қалыптастыру – шет елдік әріптестерді табу, қонақ
үйлерді экскурсияларды таңдау, авикомпаниялармен келіссөздер, көрмелердегі
жұмыстар, қонақ үйлермен авиарейстерде сақтап қою орындарының нақты санын
есептеу, каталогтарды шығару, агенттіктерді іздестіру және таңдау.
Туроператор әр түрлі қызметтермен – визаларды рәсімдеу, ұшу,
трансферт, қонақ үй, сақтандыру, экскурсиялар ұйымдастырумен айналысып, тур
өнімді жинайды, оны нарыққа шығарады және тұтынушыларға немесе
турагенттерге тікелей өткізеді. Ал турагент – тураоператор мен тұтынушы
арасындағы делдал болып табылады.
Тур өнім туристік саяхат мерзімінде көрсетілетін туристік
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қажетті қызметтер және осымен
байланысты саяхат мақсатына сай көрсетілетін басқа да ( орналастыру,
тасымалдау, тамақтандыру, экскурсиялар, туризм нұсқаушысының, гидтің, гид-
аударушылардың қызметтері ) қызметтер жиынтығын білдіереді.
Туристтердің құқықтары мен мүдделерін қорғау мақсатында ҚР-да
туроператорлық, турагенттік, экскурсиялық қызмет, туризм нұсқаушының
көрсететін қызметтері лицензияланады.
Туроперлаторлар мен турагенттердің қызметі міндетті түрде
сертификатталынады. Сертификаттарды рәсімдемеген жағдайда жауапкершілік
лицензияның берген мезеттен жеті ай өткеннен кейін басталады.
Туристік фирмаларда бухгалтерлік есептің ерекшеліктері туризмнің
ұйымдастыру нысандарынан –халықаралық, ішкі және туристік қызметтерінің
құрылымынан туындайды.
Халықаралық туризм төмендегілерге бөлінеді:
- келу туризмі -ҚР аумағында тұрақты тұрмайтын тұлғалардың ҚР-сы аумағында
саяхат жасауы;
- кету туризмі –ҚР аумағында тұрақты тұратын тұлғалар мен азаматтардың
басқа елге саяхаты ;
- ішкі туризм – ҚР аумағында тұрақты тұратын тұлғалар мен азаматтардың ҚР
аумағындағы саяхаты.
ҚР аумағына келу туризмін ұйымдастырумен байланысты туристік
қызметтерді көрсету туристтік қызметтердің экспорты болып табылады.Ал басқа
елге кетумен байланысты туристтік қызметтерді көрсету импорт болып
саналады.
Турист энциклопедиясында туризм индустриясы туралы мынандай анықтама
берілген; бұл – материалдық-техникалық базалардың құрылуын, туристік
рекреациялық ресурстардың пайдалануын, туристік тауарлар мен қызметтердің
айырбасталуын, қолданылуын, материалды және материалды емес сала
өнімдерінің өндірісін қамтамасыз ететін мекемелер мен ұйымдар жиынтығы.
Туризм индустриясы 3 айрықша қасиеттерімен ерекшеленеді, біріншіден,
туристік мекемелердің орналасуындағы ресурстарға болжам, екіншіден,
туристік қызмет көрсетудегі мезгілдік, үшіншіден, туризм инфрақұрылымының
даму деңгейіне жоғары талап.
1 сурет – Туристік ұсынысты құраушылар
Дерек көздері [4, 187б]
Экономиканың саласы ретінде, туризімнің өзіне тән бірқатар айрықша
ерекшеліктері бар, ол солар арқылы халық шаруашылығының басқада салаларынан
бөлініп тұрады. Туризм индустриясының басты айрықша ерекшелігі өндіріс пен
өнімді тарату уақытының бірлестігі. Көлік уақытының жоқтығы, яғни, туристік
қызметтер (турөнімдер) бұл жерде өндіріледі және қолданылады. Екінші
ерекшелігі - оның өнімдері артығынан шығарылып, қоймада сақталмайды.
Туристік қызмет көрсетудің келесі бір ерекше айырмашылығы қызмет
өндірісіне дейін өндіріс объектісіне тұтынушыларды тасымалдап, жеткізу. Бұл
өз тұрғысында туризімнің басқа да ерекше айырмашылықтарымен байланысты –
турист алған өнімдерді өзімен алып кетеді, яғни жақсарған денсаулық,
көңіл-күй жаңадан толтырылған білім, пікір, ақпарат арқылы.
Туризм индустриясының мекемелері мен орталықтарын, кәсіпорындарын 3
топқа бөледі:
1. Демалыс орындары мен бағыттардағы туристтік экскурсиялық қызмет
көрсету мекемелері(турбазалар, қонақ үйлер, санаториялар, кемпингтер;
саяхат және экскурсиялық бюролары; арнайы көлік, туристтік-
экскурсиялық тасымалдау; демалу орындары мен туристтік орталықтары,
туристтерді сауықтыру орындарымен, сувенирлер және басқа да туристтік
тауарлар мен қамтамасыз ететіндер).
2. Демалыс орындарындағы туристтерге, жергілікті халыққа тұрмысттық,
мәдени-танымдық, сауда қызметтер көрсететін мекемелер (жолаушылар
көлігі, қонақ үйлер, ауруханалар, кинотеаторлар, клубтар).
3. Материалдық-техникалық базаларды құру мен пайдалануды қамтамасыз
ететін өнеркәсіп орталықтары және оларға еңбек құралдарын, шикізат,
инвентарь жеткізетіндер, сондай-ақ туризм саласына біліктілігі жоғары
мамандар дайындайтын мекемелер.
Туристік қызмет көрсетудің түпкі мәнін түсіну үшін, туристік қызмет
көрсету процесінің түрін білу керек.
Туристік қызмет көрсету дегеніміз туристерге саяхат кезінде, заттар
сатып алған кезде әр түрлі қажеттіліктерін қамтамасыз етіп, көмектесу. Бұл
процестің кешенді түрі келесідей анықталады:
1.Туристерге әр түрлі технологиялық өндіріс пен қызмет көрсетудің
түрлі жағдайындағы қызметтермен тауарларды ұсынуы;
2.Туристік қызмет көрсету материалдық–техникалық базаларда (қонақ
үйлерде, мейрамханада, көлікте, спорттық құрылымдарда, денсаулық сақтау
мекемелерінде) орындалады.
3.Туристерге ұсынылған тауарлар мен қызметтер әр түрлі іс-әрекет
барысында пайда болған. Олардың кейбіреулері арнайы туристік ұйымдарда,
екіншілері, халық шаруашылығының салаларында: көлік, ауыл шаруашылығы,
денсаулық сақтауда пайда болған;
4.Туристік қызмет әр түрлі кәсіптік дайындықтағы және білім
деңгейіндегі адамдармен көрсетіледі.
Туризмде ұсынылған қызметтер аумақ бойынша бөлінеді. Туристерге
қызметтердің кейбіреулері тұрғылықты өмір сүретін жерлерінде көрсетіледі
(ақпараттық қызмет). Басқарылатын турист саяхат кезінде (ақпараттық,
көліктік қызметтер)алады. Үшіншісін, туристер туристік орталықтарынан
(орналасу, тамақтану, емдеу, көңіл көтеру, іскерлік кездесу) алады.
Қызмет көрсетуді туристерге бағыттап, үлгі бойынша былай бөлуге
болады: 1. Қызмет пен тауарларға тарту;
2. Олардың туристік өнімге қызығушылығын тудыру;
3.Ұсынылған тауар мен қызметтерді пайдалануға қызығушылықтарын тудыру;
4.Туристік қызмет пен тауарларды пайдалануда тура шешім қабылдауға
көмектесу.
Туристік индустрия дегеніміз - туристік өнім шығарушылар, солар арқылы
халықтың туристік сұранысын өтейді, олар адамдардың рекреациялық
қажеттілігінің арқасында құрылады.
Қандай фирма болмасын, оның нарықтағы табысы шығаратын өнімдердің
тартымды болуына, бағасына, нарықтағы өтімділігі және жылдам таралуына
байланысты. Өнімнің экономикалық дәреже ретінде терең мазмұны бар, бірақ,
осы уақытқа дейін жалпы қабылданған анықтамасы жоқ. АҚШ-тың Солтүстік
–Батыс университетінің маркетинг профессоры, Американың маркетинг
ассоциасының белсенді мүшесі Ф.Котлер мынадай анықтама береді: өнім - өзіне
тарту, алу, пайдалану және қолдану мақсатымен нарыққа ұсынылатын және
адамның ынтасы мен өтей алатын қандайда болмасын зат. Өнім физикалық
объектілер, көрсететін қызметтер, ой-пікір және басқалар бола алады.
Туризмде өнім болатынын көрсететін кешенді қызмет, яғни, бір пакетте
туристерге сатылатын қызметтер жиынтығы. Өндірушілерге қарғанда, туристер
туристік өнімді кең түрде ұғынады. Туристік сапарға шыққанда, адамдар өзіне
көрсетілетін қызметтерден басқа да ерекшеліктерді іздестіреді. Біреулері
ұзақ демалысқа шығып, курортқа барып демалып, денсаулығын түзеп қайтса,
басқалары іс-сапарларға барып, іскерлік келіссөздер жүргізіп, шартты
келісімдер жасайды. Демек, туристер туристік өнімдерге мұқтаж емес, олар
жаңа сезімге, қызық оқиғаларға мұқтаж немесе өзінің бизнесін ұлғайтуға
мүдделі.
Атақты ағылшын туризмологы В.Мидлтонның анықтамасы бойынша, кешенді
туристік өнім дегеніміз сезінетін және сезінбейтін компонентті пакеттер,
оның құрамы туристік орталықтағы адамдардың іс-әрекеттерімен анықталады.
Алған әсерлерінің бағасы ретінде пакетті туристер қабылдайды .
Туристік өнім құрамы жағынан 3 бөлімге бөлінеді: тур; қосымша туристік-
экскурсиялық қызметтер; тауарлар.
Тур дегеніміз - тұтынушыға біртұтас таратылатын және туроператорлардың
еңбегімен өндірілген, белгілі бір бағытқа және мерзімге арналған бірінші
туристік өнімнің бірлігі.
Турдың құрамы келесідей болады: 1) туристік пакет 2) осы бағытта
көрсетілетін қызметтер кешені.
Туристік пакетті туроператорлар ұсынады және бағытта міндетті түрде
көрсетілетін қызметтерден тұрады:
- Туристерді көлікпен демалыс орнына апару және алып келу;
- Трансфер;
- Орналастыру және тамақтандыру;
- Міндетті түрдегі экскурсиялық мәдени бағдар.
Туристік өнімнің, туристік пакеттен айырмашылығы – нақтылы міндетті
жағдайы. Төрт базалық элементтен тұратын туристік пакетті сатып алып,
турист туроператордан едәуір жеңілдікпен басқада қызметтер арқылы кеңейтуін
сұрай алады немесе оны демалыс орнында өзі де жасай алады.
Туроператор туризмде маңызды рөл атқарады. Өйткені, әр түрлі
қызметтерді (көлік, туристерді орналастыру, тамақтандыру, көңіл көтеру және
т.б.) бір турпакетке жинап, турөнімді шығарады, оны турагент арқылы
таратады. Турагент – туроператорлардың туристік өнімін іске асыратын,
туристік нарықта жұмыс істейтін таратушы.
Туроператорлардың турагенттен айырмашылығы турагент турдың сапасына
жауапты емес [5].
Туристік өнімнің туристік пакеттен айырмашылығы-туристік пакет
туристік өнімнің бір бөлігі.
Туристік өнім элементтері бойынша туристің шығынын келесідей бөлуге
болады: тур – 50 пайыз; қосымша туристік – экскурсиялық қызметтер – 30
пайыз; тауарлар – 20 пайыз.
Қосымша туристік – экскурсиялық қызметтер дегеніміз - жолдамада
көрсетілмеген, бірақ туристерге қажет болса, солардың тілегі бойынша
көрсетілетін қызметтер. Бұл қызметтер жолдаманың негізгі бағасына кірмейді.
Оған жататындар: резервтік орындар, валюта айырбастау, туристік қызмет
көрсету, прокат, телефон, қоғамдық көлік, пошта, тауарлар сақтау орны және
т.б. Қосымша қызметтерді туристер бөлек өз ақшасына алуы керек.
Тауарлар дегеніміз туристік өнімнің арнайы бөлігі, оған жататындар:
туристік карталар және қаланың жоспары, сувенирлер, буклеттер, сондай-ақ
тұрғылықты елдегі тапшы тауарлар және т.б.
Туристік индустрияда өндірілетін туристік өнім 2 әдіспен бағалануы
мүмкін:
1.Барлық өндірістің шығынының жинағы есебінде;
2.Туристердің барлық шығынының жинағы немесе туризмнен түскен кіріс
есебінде.Өзінің арналуына қарай туристік қызметтер мен тауарларды үш топқа
біріктіруге болады: көлік қызметі – туристердің туристік аудандарда
болуымен байланысты қызметтер мен тауарлар (рекреациялық ресурстар, түнеу,
тамақтану және т.б.); бір реттік қызмет пен тауарлар (көңіл көтеру, спорт
қызметтері, сувенирлер және т.б.). Әрбір туристік қызметтер мен тауарлар
тобы тағы да жіктеледі. Мысалы, көлік қызметтері көліктің түріне,
жайлылығына қарай жіктеледі. Туристік сұраныс және ұсыныс туристік
құрылыстың экономикалық элементі болып, туристік нарықты, яғни туристік
қызмет пен тауарларды тарату саласын құрайды.
Туристік нарықтың өзінше ерекшеліктері бар. Егер дүние жүзілік нарықта
тауарлардың бағасына экспорт шығыны кірсе туристік қызметтердің бағасына
туристердің көлік шығыны да кіреді. Негізгі туристік нарықтың басқа
нарықтардан айырмашылығы міне, осында.
Туристік қызметтер құрылымында негізгілер мен қосымша қызметттерге
бөлінеді. Негізгілерге жататындар: тасымалдауды ұйымдастыру бойынша
қызметтер, орналастыру, туристерді тамақтандыру, ал қосымшаларға
жататындар: экскурсияларды ұйымдастыру бойынша көрсетілетін қызметтер,
гидтердің, гид аударушылардың қызметтері, саяхат шарттарымен қарастырылған
тасымалдаулар және т.б. Бухгалтерлік есептің маңызды элементі туристік
фирмалардың қызметтерді жеткізушілер және тұтынушылармен өзара қарым-
қатынынастары құжаттық рәсімдеу болып табылады:
1. Тапсырыс үшін құжаттар (тапсырыс, сақтап қою парағы, сақтап қоюды
растау).
2. Тұтынушылардың құжаттары ( келісім шарт, жолдама, ваучер, сақтандыру
полисі, көлікке билет).
3. Турист тұлғасын куәландыратын құжаттар (төлқұжат, балаларға сенімхат
және т.б. ), [6, С. 120-123]. Сақтап қою парағын немесе турға
тапсырысты толтырған кезде,тұтынушы өзінің іс-әрекетін растау ретінде, тур
құнының бір бөлігін төлейді. Құжатта бұл сома аванс не кепілақы ретінде
аталуына байланысты тапсырыс әр түрлі құқықтық мәртебеге ие болады.
Егер алдын-ала төлем аванс деп танылса, онда рәсімделген
тапсырыс алдын-ала келісімшарт ретінде танылады және тараптар кейіннен
негізгі келісім шартқа отыруы көзделеді. Тапсырысты сақтап қою – парақты
рәсімдеу нұсқаулары мақсаты жағынан турагенттер үшін орынды.
Туристік қызмет көрсетуге келісімшарт жазбаша түрде жасалады
және ҚР заңдарына сәйкес болуы тиіс. Келісім шарттың маңызды шарттарына
жататындар:
- туристік қызметті жүзеге асыруға лицензия туралы, мекен жайы мен
банктік реквизиттері жайлы мәліметтерін қоса туроператор немесе
турагент жайлы ақпарат;
- туристік өнімді сату үшін қажетті көлемде турист жайлы мағлұматтар;
- туристік өнімнің тұтынушылық қасиеттері, туристік қызметті көрсетуге
сертификаттың болуы жайлы нақты ақпарат;
- саяхаттың басталу және аяқталу күні мен уақыты;
- туристерді қарсы алу,шығарып салу және жөнелтудің тәртібі;
- туристік өнімнің бағасы және оның төлеу тәртібі;
- тараптардың құқықтары мен міндеттері;
- келісім шартқа өзгертулерді енгізу мен бұзу шарттары;
Туристік жолдама - турды сатқанда фирма мен тұтынушы арасындағы
келісім шарттың ажырамас қосымшасы, ол турөнімнің сатылғандығын
растайтын құжат болып табылады.
Туристік фирма үшін туристік саяхат дайын өнім болып табылады, оның
өзіндік құны туристік жолдамаға кіретін қызметтерді төлеуге кеткен
шығындардан тұрады.
1.2 Туристік бизнесті мемлекеттік реттеу жүйесі
Қазақстан Республикасында туристік қызметті мемлекеттік реттеудің
негізгі принциптері мыналар болып табылады:
1) туристік қызметке жәрдемдесу және оның дамуы үшін қолайлы жағдайлар
жасау;
2) туристік қызметтің басым бағыттарын айқындау және қолдау;
3) Қазақстан Республикасы – туризм үшін қолайлы ел деген түсінікті
қалыптастыру;
4) Қазақстан Республикасының туристері мен туристік ұйымдарының және
олардың мүдделері мен мүлкін қорғау.
Туристік қызметті мемлекеттік реттеудің мақсаттары, басым бағыттары
және тәсілдеріне келетін болсақ , оның негізгі мақсаттары болып:
1) азаматтардың туристік қызмет саласында демалу, еркін жүріп тұру
құқықтарын қамтамасыз етуі;
2) қоршаған ортаны қорғауы;
3) туристерге тәрбие, білім беруге және оларды сауықтыруға бағытталған
қызмет үшін жағдайлар жасауы;
4) саяхат жасау кезінде азаматтардың қажеттіліктерін қамтамасыз ететін
туристік индустрияны дамытуы;
5) туристік индустрияны дамыту есебінен жаңа жұмыс орындарын құру,
мемлекеттің және Қазақстан Республикасы азаматтарының табыстарын
молайтуы;
6) халықаралық туристік байланыстарды дамытуы болып табылады [7].
Туристік қызметті мемлекеттік реттеудің басым бағыттары:
1) туризмді Қазақстан Республикасы экономикасының жоғары рентабельді
саласы ретінде қалыптастыру;
2) туристік ресурстарды пайдаланған кезде Қазақстан Республикасының
мемлекеттік мүдделерін ескеру, табиғи және мәдени мұраларын қорғау;
3) балалардың, жасөспірімдердің , жастардың, мүгедектер мен халықтың
күнкөрісі төмен топтарының арасында туристік және экскурсиялық
жұмысты ұйымдастыру үшін жеңілдікті жағдайлар енгізу;
4) туристік индустрияны инвестициялау үшін қолайлы жағдайлар жасау;
5) Қазақстан Республикасының аумағында келу туризмімен және ішкі
туризммен айналысатын туристік ұйымдарды қолдау және дамыту;
Ішкі және халықаралық туризм қажеттерін қамтамасыз ету туристік
қызметтің тиімді жүйесін құру болып табылады.
Туристік қызметті лицензиялауды зерттейік. Туристердің құқықтарымен
мүдделерін қорғау мақсатында Қазақстан Республикасында туроператорлық,
турагенттік, қызмет, туризм нұсқаушысы көрсететін қызметтер лицензияланады.
Туроператорлар мен турагенттер лицензия алу үшін туроператордың және
турагенттің азаматтық – құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартын
жасасуы қажет. Сақтандыру тәртібі мен шарттары Қазақстан Республикасының
заң актілерімен айқындалады.
1) Облыстық (республикалық маңызы бар қалалық, астаналық) атқарушы
орган туроператорлық, турагенттік, қызметті, туризм нұсқаушысы көрсететін
қызметтерді жүзеге асыруға лицензияның қолданылуын сот тәртібінсіз алты ай
мерзімге дейін мыныдай негіздер бойынша тоқтата тұруға құқылы:
- туристік ұйымның туристік қызмет көрсету шарттары бойынша
міндеттемелерін орындамауы, не тиісінше орындамауы (күнтізбелік үзіліссіз
он екі ай ішінде үш және одан да көп жағдай);
- лицензиар белгілеген нормативтерді және туристік ұйымдар орындауға
міндетті басқа да нормаларды бұзу (күнтізбелік үзіліссіз он екі ай ішінде
үш және одан да көп жағдай);
- туроператорлық, турагенттік қызметті лицензия берген кезден бастап
жеті ай өткен соң сәйкестік сертификаттарынсыз жүзеге асыру; сонымен қатар
заңсыз көші қон мақсатында туроператорлық қызметті жүзнгн асыру;
- Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерін бұзу;
- берілген лицензияға негіз болған ақпараттың дұрыс болмауы.
2) Лицензияның қолданылуын тоқтата тұру, бұрын жасалған шарттардан
туындайтын міндетттемелерді қоспағанда, туристік қызмет көрсетуге тыйым
салуға әкеп соғады.
3) Облыстық ( республикалық маңызы бар қалалық, астаналық ) атқарушы
орган лицензияны кері қайтарып алуды сот тәртібімен жүзеге асырады.
Лицензияны кері қайтарып алу үшін мыналар негіз болып табылады:
- Облыстық ( республикалық маңызы бар қалалық , астаналық ) атқарушы
орган белгілеген мерзімде лицензияның қолданылуын тоқтата тұратын
себептерінің жойылмауы;
- Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де негіздер.
4)Туристік қызметке берілген лицензияның қолданылуын тоқтата тұру
туралы шешім атқарушы биліктің мүдделі органдарының назарына жеткізіледі
және облыстық( республикалық маңызы бар қалалық, астаналық ) атқарушы орган
белгілеген мерзімді баспа басылымдарында жарияланады.
5) Облыстық (республикалық маңызы бар қалалық, астаналық атқарушы
органның лицензияны тоқтата тұру туралы шешеіміне сот тәртібімен шағым
жасалуы мүмкін.
6) Лицензиялар, туроператорлар мен турагенттер туралы деректер
туристік саланың мемлекеттік тізіміне енгізіледі.Қазақстан
Республикасындатуристік қызмет туралы Заңы бойынша (15 бап) Қазақстан
Республикасында туристердің құқығы мен мүддесін қорғау мақсатында
туроператорлық, турагенттік, экскурсиялық қызметтер, туризмнің нұсқаушылық
қызмет көрсетулері лицензияланады. Лицензия туралы, туроператорлар мен
турагенттер туралы деректер туристік саладағы мемлекеттік тізімге
енгізіледі [8]. Туристік фирманың ұйымдастыру және басқару құрылымы
компанияның міндеттері мен стратегиялары арқылы анықталады, бірақ әдетте
жалпы жетекшілік жасайтын және фирманың жалпы стратегиясын жасайтын басшы,
сонымен қатар маркетинг және жарнама, бухгалтерия, делдалдық операциялар
бөлімдері болады.
Туристік агенттіктің ұйымдастыру құрылымын қарастырайық:
Сызба 1 - Туристік агенттіктің ұйымдастыру құрылымы
Бірінші бөлім туроператорлармен келісім-шарт негізінде турларды
жоспарлау және жүзеге асыру бойынша жұмыстарды атқарады. Әрбір маусымның
басында маркетинг бөлімі беретін сұраныс пен нарықтың жағдайына қарай әр
түрлі бағыттар бойынша топтарды жинау жоспары жасалады, ол сұраныс белгілі
уақытқа жеке турларды беруі үшін туроператорға жіберіледі. Келісім-
шарттарды қамтамасыз ету бойынша жұмыстардың барлығы –топтарды
қалыптастыру, жетекшілер мен гид-аудармашыларды іріктеу, визалық рәсімдеу
және сақтандыру кезінде қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету де осы бөлімнің
міндеті.
Фирманың жұмысын бақылауды бухгалтерлік бөлім жүргізеді, себебі ол
бөлімге құралдардың есебі және қозғалысы және әр түрлі шаруашылық
операциялардың жүзеге асырылуы жайлы ақпараттар түседі.
Маркетингтік және жарнамалық стратегия, сондай-ақ турөнімнің жасалуы
да маркетингтік бөлімнің мойнында.
Туристік бизнесте де нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың проблемаларын
зерттеу, яғни маркетингтік зерттеу жүргізу қажет.
Туризмнің жіктелуі. Мақсаттары бойынша:
- курорттық – демалыс және емделу;
- экскурсиялық – табиғатпен, тарихи-мәдени ескерткіштермен танысу;
- іскерлік – іскелік келісім-шарттар жүргізу;
- ғылыми – ғылым және техникамен танысу, конференциялар.
конгресстерге бару.
Туристердің санына қарай: топтық және жеке.
Сегментті таңдау кезінде келесідей факторлар талданады:
1. Сапар мақсаты – демалыс, бизнес, оқу, шопинг.
2. Географиялық факторлар: теңізде демалу, көңіл көтеру, мәдени және
археологиялық құндылықтарға қызығушылық таныту.
3. Жас ерекшеліктері топтары: мектеп оқушылары, студенттер, ересектер,
жанұялар.
4. Экономикалық қажеттіліктер мен престиж: жайлылыққа жетуде уақыт пен
күш-қуатты үнемдеу, белгілі әлеуметтік топ құрамында болуға ұмтылу.
Сызба 2 - Халықаралық туризм нарығын сегменттеу
1978 жылы Мап Картни 4П тұжырымдамасын ұсынды: өнім, баға, орын
және жылжыту (тарату және өткізу).
1981 жылы Бумс пен Битнер 4П өндірістік сфераға ғана сай келетінін,
ал қызмет көрсету сферасына мынадай 3П қосу керектігін дәлелдеуге
тырысты: адамдар, жеке белгілер және үрдіс (бұл сөздердің барлығы ағылшын
тілінде п әрпінен басталады).
Қызмет көрсету сферасындағы 7П маркетингтік кешенінің элементтері
1. Өнім: категория, сапа, сауда белгісі, қызметтер қатары, сатудан кейінгі
қызмет көрсету.
2. Баға: деңгей, жеңілдіктер, комиссиялық төлемдер, тұтынушылардың тауарды
қабылдауы, сапабаға.
3. Орын: орналасуы, қолжетімділік, дистрибьюторлік арналар.
4. Адамдар:
- персонал: білімі, инициатива, ұжымдағы тәртібі, көзқарастары;
- сатып алушылар: мінез-құлқы, тартымдылық деңгейі, сатып алушылар
арасындағы байланыс.
5. Жылжыту: жарнамалау, жеке сату, сауданың жылжуы, паблисити, паблик
рилейшнз.
6. Үрдіс: саясат, процедуралар, автоматтандыру, сатып алушылық қабілет,
сатып алушылық бағыт, белсенділік.
7. Жеке белгілер: ішкі жағдай, түс, болуы мүмкін шу деңгейі, тауардың
ыңғайлылығы.
Өнім – жаңа өнімді шығарумен турөнімді жасаушы туроператорлар
жүйесі бар ірі корпорациялар айналысады. Ол бірнеше кезеңнен тұрады:
I кезең – ең алдымен стратегияны қалыптастыру керек. Стратегия құрамына
өнімнің инновациясы, бұрыннан бар өнімнің өзгертілуі, сондай-ақ жаңа өнімді
жасау үшін ресурстарды бөлу енеді.
II кезең – идеяларды жинақтау: миға шабуыл, іздестіру матрицасы,
морфологиялық талдаужәне т.б. Содан соң идея тұжырымдамаға айналады, оны
әлеуетті клиенттер талқылап, бекітеді.
III кезең – бизнес-талдау, мұнда алғашқы және қайта сатулар болжанады,
бағалар және ықтимал табыс жоспарланады, төзімділікке алдын-ала
тексерілетін өнім жасалады. Бұл кезең қымбат, көп уақытты және күш-жігерді
талап ететін кезең. Егер өнім қайтарылмаса, онда жаңа өнімнің
коммерциялануы кезеңі, яғни нарыққа ендіру кезеңі басталады. Бұл бірнеше
жыл бойына жүргізілуі мүмкін. Осы уақыт ішінде экономикалық, саяси және
т.б. жағдайлардың өзгеруі мүмкін.
Сауда белгісінің жасалуы – атауын немесе символын қонақ үйлер желісі
де, әуе компаниялары да, туроператорлар да жасайды.
Мысалы, Редиссон қонақ үйлер желісі 5 сауда маркасын қолданады:
1. Редиссон отель - орта таптан жоғары тұратын адамдарға өз отельдерін
сауда зоналарына орналастыру арқылы қызмет түрлерінің толық жиынын ұсынады.
2. Редиссон Инн - бизнесмендер мен қысқа кездесулерде қызмет көрсетеді,
спутник-қалаларда орналасады.
3. Редиссон -Резорте - демалыстар мен кездесулерге арналған және
негізінен табиғаты көркем жерлерде орналасады.
4. Редиссон плаза отель - табысты бизнесмендер мен демалушыларға қызмет
көрсетеді, қызметтердің кең шеңберін ұсынады, қала орталықтарында немесе
қала сыртында орналасады.
5. Редиссон Сюит отель - кәсіби кезеңде бизнесмендерге қызмет көрсетеді,
сонымен бірге мерекелік таңғы ас, коктейль кездесулер қызметін ұсынады,
әдетте офистер көп аудандарда орналасады.
Баға белгілеу – маркетинтегі ең қиыны осы. Негізгі әдістері:
1. Шығындар. Артықшылықтары – есептеу кезінде өнімді жасауға және нарыққа
шығаруға кеткен шығындарды жапқаннан кейін пайда алу мақсатында пайызда
анықтайды. Кемшілігі – сұраныс пен бәсекелестердің бағасы ескерілмейді.
2. Рентабельділік нормасы. Артықшылықтары – салынған инвестицияларды
қайтару тиімділігіне талдау жасалады. Кемшілігі – бағаға ықпал етуші
факторлар, соның ішінде сату көлемі де ескерілмейді.
3. Кері баға белгілеу: өнімнің нарықтық бағасына және жоспарланған пайда
көлеміне қарай. Фирма қызметтер сапасы мен түрлерін реттей отырып, бағаны
төмендетуге тырысады. Мысалы: фирма шығынды төмендету үшін қонақ үйден
терезесі теңізге қарамайтын нөмірді жалға алуы мүмкін.
4. Дискриминациялық баға белгілеу: икемді, нарықтық сұранысты ескереді,
уақытқа, орынға, өнім түріне немесе сату көлеміне байланысты бағаның
өзгеруін болжайды. Мысалы, студенттер мен зейнеткерлерге қонақ үйлер мен
көлікке жеңілдік жасайды.
5. Нарыққа бойлай енудегі баға белгілеу – фирма нарыққа енгісі келген кезед
қолданылады және нарықтағыдан төмен бағаны белгілейді.
6. Қаймағын қалқып алу саясаты. Бұл әдіс нарықта ұсыныс төмендеуі
байқалғанда және сұраныс бағаның көтерілуіне тәуелсіз, яғни икемсіз
болғанда қолданылады. Мысалы, экзотикалық жерде орналасқан бассейні бар
вилланы жалға алу бағасы өте қымбат.
Қазақстан Республикасы Туризм және спорт агенттігі төрағасының
09.01.2002 ж .№ 06-2 – 23 бұйрығымен лицензияны алу үшін туристік
қызметтерді лицензиялау құжаттары заң формалары бекітілген [9].
Туроператорлар турагенттер лицензияны алу үшін азаматтық құқық
сақтандыру келісім шартын бекітіп, он мың бір айлық есептік көрсеткішінен
кем емес сақтандыру сомасын әкелуі керек.
Туристік индустрия субъектілердің қалыптасқан шаруашылық жүргізу
жағдайында бухгалтерлік есеп жүйесін нақты ұйымдастыру керек, қаржылық
есеп берулерді пайдаланушыға уақытылы және шынайы жасап ұсынуы қажет,
активтер мен тапсырмалардың жағдайы туралы мәліметтерді уақытылы алу.
Туризм – Қазақстан Республикасы азаматының уақытша кетуі
(саяхаты), шетелдік азаматтардың және тұрақты мекен – жайы мен азаматтығы
жоқ тұлғалардың емделу, танымдық , кәсіби – іскерлік және т.б. сапарлары.
Туристік бизнестегі бухгалтерлік есептің жүргізу тәртібі ҚР
Конститутциясында, ҚР Азаматтық кодексінде, 2001 ж. 13 маусымындағы № 211 –
II (22.02.02 ж. № 296 - II өзгертулермен) Қазақстан Республикасында
туристік қызметтер туралы Қазақстан Республикасы Заңында реттелген [10].
Қаржылық есеп берудің жалпы қабылданған алықаралық стандартына сәйкес
принциптердің екі тобы бөлініп көрсетіледі;
- негізгі принциптер ( есептеу және үздіксіз қызмет);
- ақпараттардың сапалы сипаттамалары (түсініктілігі, орындылығы,
сенімділігі және салыстырылуы).
Бұған қоса олар БЭС 30 Қаржылық есеп берулерді табыс ету реттелініп,
Бухгалтерлік есеп пен есеп берулер туралы Заңда белгіленген принциптерге
және бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес кәсіпорындар әзірленіп,
пайдаланатын кәсіпорындағы Есептік саясатқа қабылданады.
Есептік саясатта мыналар қарастырылуы керек: туристік бизнестегі
олардың есептік ерекшеліктері; шоттардың жұмыс жоспары; шаруашылық
операцияларын рәсімдеуге қолданылатын бастапқы құжаттардың формалары;
түгендеуді жүргізу тәртібі және тауарлық – материалдық қорларды, мүлікті
және тапсырмаларды бағалау әдістері; құжат айналымы тәртібі, есептік
ақпараттарды өңдеу технологиясы және бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға аса
қажетті басқа шешімдер.
қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп және есеп беру туралы заңының
7 – бабына сәйкес кәсіпорын басшысы есептік жүйені жасауды және
бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. Басшы есептік жұмыстың
мөлшеріне қарай бухгалтерлік қызметті бас бухгалтер басқаратын құрылымдық
бөлімшелерге құрылтайшы болып, бас бухгалтер қызмет штатын ашады, алғашқы
келісім- шартпен мамандандырылған бухгалтерлік бөлімге бухгалтерлік есепті
жүргізуді тапсырады немесе маман бухгалтерге бухгалтерлік есепті жүргізуге
береді.
Бас бухгалтер (бухгалтер) субъектінің жалпы бухгалтерлік есебін
жүргізеді, заң талаптарын, қаржы – шаруашылық қызметтердің бухгалтерлік
есеп стандарттарын, қаржылық есеп берудің формаларын сақтайды.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есептің жалпы әдістемелік
басшылығының негізінде Бухгалтерлік есептің әдістемелік департаменті және
ҚР Қаржы министрлігі жүзеге асырылады.
Қаржы есептілігінің есеп саясаты бөлімі мыналарды:
- қаржы есептілігін әзірлеуге пайдаланылған өлшем базасын немесе
базаларын;
- қаржы есептілігін дұрыс түсінуге қажетті есеп саясатының әрбір нақты
аспектісін сипаттауға тиіс.
Қаржы есептілігінде пайдаланылатын нақты есеп саясатына қосымша
пайдаланушылар өлшем базасын немесе базаларын ( тарихи құн, ағымдағы құн,
өткізудің мүмкін болатын құны, әділ құн немесе келтірілген құн ) білу
маңызды, өйткені тұтастай алғанда қаржы есептілігін жасаудың негізін
қалыптастырылады. Егер қаржы есептілігінде бірден артық өлшем базасы
қолданылатын болса, мысалы, белгілі бір ұзақ мерзімді активтерді қайта
бағалаған кезінде, онда әрбір тиісті өлшем базасы қолданылатын активтер мен
міндеттемелердің санаттарын көрсету жеткілікті болады.
Нақты есеп саясатын ашып көрсету туралы шешім қабылдаған кезде
басшылық ашып көрсету кәсіпорынның қызмет нәтижелерінде және қаржы
жағдайында операциялар мен оқиғаларды көрсету тәсілін түсінуде
пайдаланушыларға көмектесеме деген мәселені қарастырады.Ұсынылуын кәсіпорын
қарауы мүмкін есеп саясатының аспектілері мыналарды қамтиды (бірақ онымен
шектеліп қоймайды): кірісті тану;
- еншілес және қауымдас кәсіпорындарды қоса, шоғырлану принциптері;
- бизнесті біріктіру; қаржы құралдары мен инвестициялар;
- материалдық және материалдық емес активтерді тану және амортизациялау;
босалқылар; бағалау міндеттемелері;
- қарыздар бойынша шығындарды және басқа да шығыстарды капиталдандыру;
құрылыс салуға шарттар;
- инвестициялық жылжымайтын мүлік; бірлескен қызмет;
- жалгерлік; зерттеулер мен әзірлеуге шыққан шығындар;
- салықтар, оның ішінде кейінге қалдырылған салықтар;
- қызметкерлерге сыйақы беруге арналған шығындар;
- бір валютадан екіншісіне ауыстыру және хеджирлеу;
- шаруашылық және геоеграфиялық сараланымдарды анықтауды және
сараланымдардың арасындағы шығындарды бөлу үшін негізді;
- ақшалай қаражаттар мен олардың баламаларын анықтау;
- инфлияцияны есепке алу; мемлекеттік субсидиялар.
Басқа халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттары осы салалардың
көпшілігінде есеп саясатын ашып көрсетуді нақты талап етеді.
Әрбір кәсіпорын пайдаланушы осындай түрдегі кәсіпорын үшін ашып
көрсетілуін күтетін өз операциялары мен саясатының сипатын қарастырады.
Мысалы, жеке сектордағы барлық кәсіпорындар, кейінге қалдырылған
салықтар мен салықтық активтерді қоса, пайдаға салынған салықтарға қатысты
есеп саясатын ашып көрсетуге тиіс деп болжанады. Шоғырланған қаржы
есептілігінде гудвиллды және азшылық үлесін анықтау кезінде қолданылатын
саясат ашып көрсетіледі.
Туризм өзінің масштабтарымен, көпшілігімен, халықаралық және
әлеуметтік сипаттарымен қоғам өмірінің әлеуметтік және экономикалық
жағдайларына әсер етеді, ол ғылымның құбылысқа айналып, маңызды қоғамдық-
экономикалық құбылысқа айналып, тереңдеп бара жатыр.
Туристік демалыста қайда және қалай ұйымдастыру, саяхаттарға көңілді
қалай аударту, туризмде пайдалы және қызықты не бар, ол құбылыс қай
экономикалық, әлеуметтік және табиғи себептерге байланысты, адам мінез
құлқының қай мотивтері бос уақытын өткізудің осы формасын таңдатады, ол
құбылыстың ел шаруашылығы мен оның бөлек аймақтарының шаруашылығына әсер
қандай – осы мәселелерді бүгін туризмология ғылымы зерттеп отыр.
Сонымен қатар, келесі жағдайды ескеру қажет. Туризмнің шаруашылық
саласы ретінде дамуы мемлекеттердің тұрақты даму стратегиясымен тығыз
ұласады. Әлеуметтік-экономикалықдамудың катализаторы болып табылатын бұл
күрделі құрылымды сала табиғатты экономикалық мақсатта тиімді падаланудың
негізінде адамдар өмірінің жоғары деңгейін қамтамасыз ете алады.Қазіргі
шақта туризмде ғаламдандыру процессі жүріп жатыр., оған Қазақстан да еніп
отыр.
Туризм – (француз сөзі tourism – серуендеу, саяхат мағынасына келеді)
– бос уақытты тұрақты жерлерінен тыс жерлерде өткізудің бір
түрі.Рекреацияға немесе демалысқа қарағанда, туризм деген өте қысқа
түсінік.
Қазіргі ғылыми әдебиеттер бойынша “туризм” – бұл адамның тұрақтылықты
жерінен тыс жерге саяхаттау және тұрақтау барысында пайда болатын
қатынастар мен құбылыстар жиынтығы.
Әрине, егер де бұл трақтау ұзақ уақыттық қоныстану немесе ақша табу
мақсатымен уақытша қоныстануға айналып кетпесе. Сонымен туризм деген
түсінік, ол тұрақты жерінен тыс жерде 24 сағат немесе онан артық уақыт
ішінде болатын рекреацияның барлық түрі.
Жоғарыда айтылғанан мынадай түсінік жасауға болады: “демалушы” және
“рекреант” өте кең түсінік, ал “турист” соның бір бөлігі – қысқа түсінік.
Бос уақыттарында үйінде демалып жатқандар демалушыларға жатса, ал
рекреанттарға бос уақытын тұрақты жерден тыс жерлерде өткізушілер жатады.
Соңғы айтылғанға түнеуге қалмайтын келушілер де жатады. Ондай рекреанттарды
“экскурсанттар” деп атайды.
“Туризм” иен “Турист” деген терминдер әдебиет бетінде 18 ғасырдың
соңында пайда болды, 19 ғасырда кең қолдлана бастады, әсіресе 20 ғасырда.
Біршама зерттеушілердің айтуы бойынша, “туризм” және “турист”деген сөз
француз тілінен (tour - саяхат) енген.
Солай бола тұрса да, ең алғаш бұл сөз 18 ғасырда Британ аралында осы
елге келетін англия жастарының саяхатын анықтау үшін қолданылды.
Туризм географиясы облысына еңбегі сіңіп, атағы шыққан В.С.
Ппеображенскийдің айтуынша, “туризм” термині арқылы мынадай негізгі
түсініктер берілді:
а) демография мен халық географиясы әділет ғылымы оқитын халық
қозғалысының ерекше түрі;
б) экономика саласы, экономика мен экономикалық географиямен айналысатын
халықтың әлеуметтік-мәдени қажеттілігін өтетін салалардың біреуі;
в) социология мен рекреациялық география айналысатын тұрақты жерден тыс
жерлерде бос уақытты өткізудің түрі.
Қазір туризм анықтамасы екі топқа біріктірілуі мумкін – жұмыстық және
концептуалдық.
Біріншісінің экономикалық, әлеуметтік, құқықтық және басқа да
туризмнің аспектілеріне ғана қатысы бар.
Екіншісі, концептуалды немесе мәнін көрсететін анықтама, пәнді
бүтіндей қамтиды, туризмнің ішкі сырын ашады.
Тарихи даму процесінде “туризм мен “турист” деген тусінікке біраз
өзгерістер енгізілді. Практикалық жағынан туризмнен гөрі турист деген
түсінік анықтамасы жағынан анығырақ болғанын қажет етеді.
Туристік-рекреациялық ресурстар дегеніміз туристік экскурсиялық
қызметке және емдеу, спорттық-сауықтыру, танымдық туризмге жарайтын,
табиғаттың және адамдардың күшімен салынған обектілер мен қршаған ортаның
құбылыстарының жиынтығы.
Барлық туристік-рекреациялық ресурстардыңжинағын үлкен екі топқа
бөлуге болады: табиғи және әлеуметтік-экономикалық (мәдени-тарихи).
Л.Н. Багрова, В.С. Преображенскийлердің анықтамасы бйынша, “табиғи
рекреацтялық ресурстар – бұл рекреациялық іс-әрекреттер үшін комфорттық
қасиеттерге толы, белгілі бір уақыттарда демалыс және сауықтыру жұмыстарын
ұйымдастыруға болатын табиғи және табиғи –техникалық геожүйелер, денелер
мен табиғаттың құбылыстары”.
”Әлеуметтік-экономикалық рекреациялық ресурстарға” тарихи-мәдениет
объектілері (ескерткіштер және атақты жерлер, мұражайлар) және құбылыстар
(этнографиялық, саяси, өндірістік т.б.) жатады.
Бұл ресурстар бір жағынан материалдық жәнерухани болып жіктелсе,
екінші жағынан қозғалатын жәнеқозғалмайтын болып жіктеледі.
Қозғалмайтын ресурстар тобын құрайтындар мыналар: тарихи ескерткіштер,
қалалар және сәулет өнерінің нышандары, археология және монументтік өнер.
Қозғалмалы ресурстар тобына жататындар: өнер ескерткіштері,
археологиялық ізденістен табылған заттар, минерологиялық, ботаникалық және
зоологиялық коллекциялар, деректі ескерткіштер және басқа заттар – оңай
қозғалуға болатын қандай да бір объектілер.
Табиғи ортаны туристік мақсат үшін пайдалану ертеден-ақ өзіне
георафтар мен басқа да ғылым өкілдерінің қөңілін аударушы еді. 19 ғасырдың
бірінші жартысында географтар ландшафтың өзгеруіне туристік қозғалыстың
тигізетін әсерін аңғара бастады.
Өз кемділігімен ерекшеленетін территорияларға және аудандарға ағыла
беретін туристік ағымдар жергілікті халықтың дау шығаруына әкеп соғатын.
Олар осы территорияларды туристік әсерден қорғап, қоршаған ортаны ластаудан
аман сақтап қалудан уағыздады.
Туристік базалардың салынуы және туристік ағымның шамадан тыс
шоғырлануы табиғи ортаның туристік құндылығын төмендетеді.
Жыл сайын күшейіп отыратын туристік миграция, туристік
инфрақұрылымның дамуы табиғи ортаға қауіп төндіреді, оның әсерін өнеркәсіп,
көлік пен урбанизацияның дамуыен салыстыруға болады. Сондықтан да, кейде
туризмнің табиғатқа, қоршаған ортаға тигізетін әсерін “агрессивті” деп те
атайды.
Қоршаған ортаға тигізетін жағымсыз әсердің байқылуы әр түрлі, олардың
кейбіреулері өте қауіпті. Егер де туризм нашар басқарылып, жоспарланатын,
дамитын болса, бұндай әсерлер күшейіп тереңдей түседі.
Ол экологиялық жағдайды нашарлатуы мүмкін, олардың ішіндегі оте
қауіптілері:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz