Ұзақ мерзімді міндеттемелердің есебінің ерекшелігі
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Ұзақ мерзімді міндеттемелер
аудиті және есебі.
Курс, топ:
Мамандық 050508 Есеп және аудит
Оқу формасы: сырттай
Диплом жазушы: ____________
(қолы)
Ғылыми
жетекші: _____________
(қолы)
Семей 2009
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе 3
ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ЕСЕБІ АУДИТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Міндеттемелердің пайда болуы және тағы басқа ұзақ 5
мерзімді міндеттеме.
1.2 Ұзақ мерзімді міндеттемелер мәні. 17
1.3 Ұзақ мерзімді міндеттемелердің есебінің ерекшелігі 18
1.4 Кәсіпорының міндеттемелер аудиті. 22
ЖТБӨБ ЖШС-дегі ұзақ мерзімді міндеттемелер есебі, аудиті және
талдауы
2.1 ЖТБӨБ ЖШС қысқаша тарихы, техника-экономикалық 31
көрсеткіштері
2.2 ЖТБӨБ ЖШС қаржылық жағдайы 35
2.3 Бюджетпен, жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп 38
айырысу есебі.
2.4 Шаруашылық субъектнің міндеттемелерін талдау есебі. 41
3. ЖТБӨБ ЖШС-ДЕГІ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЕСЕБІ, ТАЛДАУЫН
ЖЕТІЛДІРУ ШАРАСЫ ЖӘНЕ ІШКІ БАҚЫЛАУ ЖҮРГІЗУ.
3.1 Өзге ұзақ мерзімді міндеттемелер балансының бабы 45
бойынша трансформация.
3.2 Кәсіпорының төлем қабілеттілігін талдау. 47
Қорытынды 58
Қолданылған әдебиеттер тізімі 60
Қосымшалар 64
Кіріспе
Нарықтық экономикаға көшу кәсіпорыннан өндіріс тиімділгін арттыруды
ғылыми-техникалық жетістіктерді енгізу барысында өнім мен қызметтердің
бәсекеге қабілеттілігін, шаруашылық жүргізудің тиімді формаларын арттыруды
және жүзеге асыруды талап етеді
Қ.Р.Президентінің өзінің халқына “Қазақстан-2030” жолдауында біздің
мемлекеттің дамуының ақырғы мақсаты экономикалық өсу болып табылады, оның
приоритеті берік ертең және келер 30 жыл ішінде ең негізгісі болып
табылатындығын айтады. Сауда экномикасының негізгі принциптері –ірі
шаруашылық субъектіден талап ететін өзін-өзі қаржыландыру, өздерінің
қызметінің нәтижесіне өздері жауап беруі үшін және шешім қабылдау үшін
өзінің өнімін қандай көлемде сапада және қалай шығару керек, қаржылық
ресурстарды тарту үшін әрде қайда пайдалану нұсқаны таңдау.
Пайда табудың негізгі мақсаты – сатып алушыға белгіленген дайын
өнімнің көптеп шығуы, яғни саудадағы ұсыныс және сұраныс жағдайына қатысты.
Сұраныс неғұрлым жоғары болса, ұсыныс соғұрлым көп болады-бұл сауда заңы.
Бірақ ұсыныс назар аударуды әр қашан қажет етпейді, өйткені өндірушілермен
ұсынылатын өнім сатып алушылардың жоғарғы талаптарына сай келмейді,
сондықтан сатушы кінәлі болады. Саудада тауар өндірушілердің көп саны
болған шарада шығарылатын өнім сапасының өсуі, ойластырылған бағалық
политика жақсы нәтижеге жету тәсілі болып табылады. Өндірістің
экономикалық нәтижесі жалпы түрде өнімді сатудан табыс және олардың
өндірісі мен ұйымдасу шығындарының айырмашылығымен анықталады, сондықтан
ұйымдағы дайын өнім шығынына шығындар анализінің мүмкіндігін қайта бағалау
қиын.
Нарықтық экономика және бәсеке жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектінің қызметін толық әрі нақты ақпаратсыз жүзеге асыру мүмкін емес.
Және осындай жағдайларда кәсіпорын қызметі көптеген факторларға тәуелді,
яғни оның ішіндегі ең бастысы өзінің бәсекелік күресіндегі стратегиясы мен
ресурстарды пайдаланудың тиімділігі.
Мен бұл дипломды жазу барысында Жиналмалы темір-бетон өндірістік
бірлестігі ЖШС-ң бухгалтерлік есебі мен кәсіпорынның қаржылық, техникалық
және де тағы басқа көрсеткіштерін талдап оларға тұжырым жаздым.
Бхгалтерлік есеп басқару жүйесінің ең басты орынын алуда .Ол қандай
кәсіпорын болмасын өзінің қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық
шешімді қабылдау үшін негіз бола алады. ЖТБӨБ ЖШС-гі өзінің бухгалтерлік
есебін ҚР бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес
жүргізеді.
Қазақстан Республикасынын бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп
стандарттары негізінде және субьектілердің қаржылық-шаруашылық қызметіндегі
бухгалтерлік есеп шоттардың типтік шоттардың жоспарымен ,оларда бекітілген
жалпы қағидалар мен ережелер негізінде құралады.
Экономика саласындағы мамандар онын ішінде бірінші кезекте
бухгалтерия қызметкерлері есепке алудың және есеп берудің барлық жүйесін
жақсы біліктілік таныту арқылы сол кәсіпорның барлық активтері мен солардың
негізін есепке ала отырып басқару шешімін қабылдауға мүмкіндік
береді.Бухгалтерлік есепті жүргізуде ең алдымен бухгалтерлік септі
ұйымдастыруы қажет. Дұрыс ұйымдастырылған бухгалтерлік есеп субьектінің
тиімді қызметінің негізін қалайды.Сондықтан бұл есепте қазыналық мекеме
ішінен қалыптастырылған бқлімнің қызметіне тоқталып есепке алудағы жүйесіне
тоқталып,қызметіне талдау жасалған.
Дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты болып ЖТБӨБ ЖШС-нің
міндеттемлер есебінің, аудитінің, талдауының теориялық, практикалық
аспектілерін қарастырып, сонымен қатар қиыншылықтарды шешу және жетілдіру
жолдарын есептеп үлес қосудың алғы шарты болып табылады.
1. ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ЕСЕБІ АУДИТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ.
1.1 Міндеттемелердің пайда болуы жән тағы басқа ұзақ мерзімді
міндеттеме
Кәсіпорындар мен ұйымдар өзінің шаруашылық қызметі барысында меншікті
капиталымен қатар басқа қатыстырылған капиталды да қолданады. Бұл
қатыстырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер деп аталады. Кез
келген өндіріспен айналысатын ұйым сол өнімді өндіру үшін қажетті
шикізаттар мен материалдар алғаны үшін жабдықтаушы – мердігерлерінің
алдында міндетті болса, саудамен айналысатын ұйымдар өздерінің сататын
тауарларын жеткізіп беруші, яғни қызмет көрсетуші ұйымның алдында қарыз
болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де немесе саудамен де айналыспайтын
кәсіпорындардың өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшылары мен
қызметкерлеріне олардың істеген еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі
салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі
таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемлерден, шет
елдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырып жатқан, сондай –
ақ міндеттемелерін шектеп тыс көбейіп алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі
болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан ұйымдар көптеп кездеседі.
Осы айтылған міндеттемелер есебі, бухгалтерлік есептегі ең негізгі, яғни
қай саладағы болмасын кәсіпорындардың көкейтесті мәселелері екендігі
сөзсіз.
Кәсіпорындардағы міндеттемелердің есебі типтік шоттар кестесінің
төртіші міндеттемелер деп аталатын бөлім шоттарында есептеліп жүргізіледі.
Мысалыға: банк және банктен тыс мекемелердің қарыздары, алдағы кезең
табыстары, дивиденттер бойынша есеп айырысу, бюджетпен есеп айырысу,
еншілес серіктестіктердің алашағы, кепілдіктер мен шартты міндеттемелер,
алынған аванстар, жабдықтаушылармен мердігерлермен есептесу, өзге де
кредиторлық берешектер және есеп.
Сонымен қатар банк мекемесінің қарыздары несилік жұмыстар арқылы
жүргізіледі. Несиенің мүмкіндігі нақты болуы үшін белгілі бір шарттар
қажет. Олар кем дегенде екеу: 1-несиелік мәмілеге қатысушылар – кредитор
және қарыз алушы – экономикалық байланыстардан келіп шығатын
міндеттемелердің орындалуына материалдық кепілдіе беретін заңды
дербессубъектілер ретінде болулары керек. Несиелік қатынасқа түсуші заңды
тұлғалар өз қызметтерін нарық заңдары және экономикалық мүдделердің
негізінде жүзеге асырулары қажет; 2-несие қажеттілігі, егер қарыз алушы мен
қарыз беруші мүдделері сәйкес келген жағдайда қажет болып табылады.Несиелік
мәміле жасалуы үшін оның қатысушылары өзара ықылас білдірілері
қажет.Экономикалық қатынастар бәрінен бұрын мүдделер ретінде көрінеді. Бұл
мүдделер соңында өндірістік қатынастың қатысушылардың еркімен реттелетін
қандай да бір субъективті нәрсе емес. Әрекетті тудыратын кез келген мүдде
бәрінен бұрын объективті процестерге, өзара мүдделікті болдырмай қоймайтын
нақты жағдайларға сүйенеді. Несиелік қатынастар бір жағынан, кредитор мен
қарыз алушының арасында ақшалай қаражаттарды қарызға беру; екінші жағынан,
олар алу кезінде мүдделік пайда болған жағдайда ғана жүзеге асады.
Осылайша, несие капиталдардың шеңбер айналымы және айналымыында белгілі бір
жағдайларда несиелік қатынастардың пайда болуы мүмкіндігі шындыққа
айналғанда қажет болады.
Несиелік қатынастардың субъектілері өзара мүдделерге негізделген
экономикалық байланыстар тұрақтылығымен, бір қалыптылығымен сипатталады,
біртұтас жүйе ретіндегі несие шеңберімен анықталады. Қажеттілік категориясы
көбнесе обектіні тереңдей тану дәрежесін, яғни оның мәнін, заңдылығын ашып
ақиқат өмірдің ішкі, тұрақты, қайталанып отыратын жалпылама қатынастарын,
оның дамуының негізгі бағыттарын көретеді. Несиенің құрылымы:
Несиенің мәнін ашу – бұл несиені экономикалық қатынастардың біртұтас
жүйенің элементі ретінде көрсететін, оның мәнді анықтығын білдіретін
сапаларын тану болып табылады. Сондықтан несиенің мәні және қажетілігі
туралы жоғарыда айтылғандарға қосымша оның құрлымын қозғалысының
заңдылықтарын қарастырып көрейік.
Несиенің құрылымы белгілі бір мәнге айналған және несиелік қатынастар
танымының сатысы ретінде көрінеді. Ол несиеде тұрақты өзгеріссіз қалады.
Құрылымдық талдау тұрғысынан алғанда несие зерттеу обьектісі ретінде,
бәрінен бұрын оның субьектілері болып табылатын элементтерден тұрады.
Несиелік мәміледе қатынас субьектілері қарыз беруші және қарыз алушы
болады.. Кредитор мен қарыз алушының қалыптасуы тауар өндірісі мен тауар
айналысы негізінде жүреді.
Сатып алу-сату процесінде тауарларды өткізу сатушының олардың ақшалай
эквивалентін әр уақытта тез арада алуына мүмкіндік бермейді. Сатып алушы
тауарды белгілі бір мерзімнен кейін төлеуі мүмкін. Бір тауар иеленуші қолма-
қол тауарды сатады, ал басқасы ақшаның өкілі немесе болашақтағы ақшаның
өкілі ретінде бола отырып тауарды сатып алады. Сатушы-қарыз беруші, ал
сатып алушы-борышқор болады. Кредитор және қарыз алушы бір полюсте
эквивалент мерзімінің ұзартылуы, ал басқасында оның төленуі жүзеге асатын
жағдайлардың барлығына қатысады.
Бастапқыда кредитор және қарыз алушы қарапайым қатынастарда болды.
Мүліктік теңсіздіктің тереңдеуіне байланысты артық өнімдері барлық рулық
қауымдастық мүшелері кредитор ретінде көріне алатын болды. Алғашқы
өсімқорлар металл ақшадан пайда болған. Өсімқор-саудагер көпес тәрізді
ежелгі кәсіп. Қазіргі уақыттағы банкир болудан бұрын, ол өте үлкен тарихи
жолдан өтті. Кредитор ретінде храмдар, қоғамдағы шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің едәуір байлықтарын жинақтайтын шаруашылық пен тұтыну
мақсаттарына қызмет көрсететін өзгеше банкирлік үйлер болды.
Кредитор – несиелік мәміленің қарызды ұсынушы жағы. Қарыз беруші
кредитордың қарамағында белгілі бір қаражаттар болуы керек. Оның көздері өз
қорлары, ресурстары, өз кезегінде қайтарылымдылық негізінде ұдайы өндіріс
процесінің басқа субъектілерінен алынған ресурстар бола алады. Қазіргі
уақыттағы шаруашылықта кредитор- банк қарызды тек өз меншігіндегі ресурстар
есебінен ғана емес оның шоттарында сақтаулы тартылған қаражаттар есебінен
де, сонымен қатар акция және облигацияларды орналастыру арқылы жинақталған
қаражаттар есебінен де бере алады.
Банктердің құрылуымен кредиторлардың шоғырлануы жүреді. Банкирлер
басқа барлық кредиторлардың өкілі болды. Банктер ұжымдық кредиторлар
ретінде бола отырып, несиелеу үшін шаруашылықта уақытша пайдаланылмайтын
ресурстарды жинақтай алады, сонымен қатар эмиссия жасай алады. Кейбір
жағдайларда босаған ресурстар болып табылатын құндылықөтар да қарызға
беріледі. Коммерциялық несие кезінде кредитор сатылуға жататын тауарларды
қарыз алушыға береді.
Тауардың жіберілу факті, алайда, жүк берушіні кредитор етпейді.
Тауарды жөнелту мен сатудан түсентін түсімінің арасындағы уақыт бойынша
үзіліс кредитордың пайда болуына әкелуі мүмкін.Бұл үшін тауарды қоюшы
эквивалент төленуінің кейінге қалдыруына рұқсат берілуі керек. Мына
жағдайды ескерте кетейік: кредиторды сатып алау-сату, тауарды жіберу мен
оны төлеу арасындағы уақыт бойынша үзіліс факты тудырмайды, оны төлемнің
кейінге қалдырылуын белгілейтін, төлемді тез арада емес белгілі бір уақыт
өткеннен кейін шешетін қосымша келісім тудырады.
Кредитор ретінде басқа шаруашылық иесіне белгілі бір мерзімге ресурс
беруші тұлға болады. Қарыз алушы несиені белгіленген мерзімде қайтармаған
жағдайда несиелік келісімнің еріктілігі бұзылады, қарыз алушылармен ана
ғұрлым қатаң қатынастарға әкеп соғады. Кредиторлардың бар болуының уақыттық
шекарасы несиенің мерзімімен анықталады. Несиенің мерзімі өз кезегінде
ұдайы өндіріс процесінің барысына байланысты.
Қарыз алушы - несиелік қатынастың несиені алушы және алған қарызда
қайтаруға міндетті жағы болып келеді. Борышқор және қарыз алушы – бір-
біріне жақын, бірақ шамасы бірдей түсінік емес. Борыш-міндетті жалпы
сипаттайтын анағұрлым кең түсінік. Несиелік мәмілеге сәйкес борышқор туралы
емес, қарыз алушы туралы айту керек. Тарихи жағынан қосымша ресурстарға
деген қажеттілік танытатын жеклеген тұлғалар болды. Бастапқыда олар өз
еңбектерімен ұсақ шаруалар, қорөнершілер болған еді. Өсімқорлық несиенің
бар болуының басты формасы – ақсүйектердің көбінесе жер иелеріне ақшалай
қарызды беруі. Банктердің құрылуымен қарыз берушілердің шоғырлануы жүреді.
Қазіргі уақытта банктерден басқа шаруашылық ұйымдары және мемлекеттің
өзі де қарыз алушылар ретінде болады. Қарыз алушының кредитордан
айырмашылығы несиелер мәміледе төмендегідей ерекшеліктерге ие. Біріншіден,
ол қарызға берілетін қаражаттардың меншік иесі болып табылмайды, олардың
уақытша иесі ретінде болады; өзіне тиісті емес бөтен біреудің ресурстарымен
жұмыс істейді. Екіншіден, қарыз алушы қарызға алынған қаражаттарды айналыс
сферасында да, өндіріс сферасында да пайдаланады. Кредиттік өндіріске
тікелей қатыспай-ақ айырбас фазасы кезінде де қарызды ұсына алады.
Үшіншіден, қарыз алушы өзінің шаруашылығында шеңбер айналымын
аяқтаған қарызға алынған қаражаттарды қайтарады. Қарыз алушы кредитормен
жеткілікті түрде есеп айырысумен қоса қайтарымды толық өтеу үшін ұдайы
өндіріс процесін өркендете түсу керек. Төртіншіден, қарыз алушы уақытша
пайдалануға алынған құнды ғана қайтармай қоймай, сонымен қатар, қарыз
пайызын да төлейді. Бесіншіден, қарыз алушы өзінің кредиторы қойған
талаптарды орындауға тәуелді болады. Қарыз алушының кредиторға экономикалық
тәуелді болуы қарызға алынған қаражаттарды ұтымды пайдалануға, қарыз алушы
ретінде өз міндеттемелерін орындауға мәжбүр етеді.
Кредитор және қарыз алушы несиелік қатынас жасай отырып, өз мақсаттары
мен мүдделерінің бірлігін көрсетеді. Несиелік қатынастар шеңберінде
кредитор және қарыз алушының орындары ауысуы мүмкін: кредитор қарыз
алушыға, қарыз алушы кредиторға айналады.
Кредитор мен қарыз алушының өзара әрекеті қарама қарсылықтардың
бірлігі сипатында болады. Несиелік қатынастың қатысушылары ретінде кредитор
және қарыз алушы, оның қарама-қарсы жағында тұрады. Кредитор – қарызды
беруші жақ, қарыз алушы – берілген қарызды алушы жақ, бүтіннің шеңберінде
олардың әрқайсысының өздерінің ұдайы өндірістегі ерекше жағдайларына
байланысты өз мүдделері болады. Кредитор анағұрлым жоғары қарыз пайызына
мүдделі болса, қарыз алушы-анағұрлым арзан несиеге мүдделі.
Сондай-ақ, несиелік қатынастар құрылымының элементі, яғни кредитордан
қарыз алушыға берілетін және қарыз алушыдан кредиторға қарай кері
қозғалатын объекті болып табылады. Беру объектісіне қарыздық құн жатады. Ол
құнның ерекше бөлігі ретінде болады.
Несиелік қатынас ішіндегі құн ерекше қосымша тұтыну құнына ие. Шанында,
ақшаға немесе тауарға тән тұтыну құнына басқа құн кредитор мен қарыз алушы
арасында қозғалыс жасай отырып, ұдайы өндіріс процесін жылдамдатудың
ерекше қасиетін алады.
Жеке басты және мүлікті сақтандыру бойынша есеп айырысулар.
Сақтандырушыларға сақтанушылар сақтық төлемдерінен, сондай-ақ заңмен тыйым
салынбаған өзге де кездерінен сақтандырушылар қалыптастыратын ақша
қорларының немесе басқа да активтерінің есебінен сақтандыру өтемдерін төлеу
арқылы белгілі бір сақтандыру жағдайларының туындаған кезінде жеке және
заңды тұлғалардың (сақтандырылғандардың) мүдделерін мүліктік қорғау
жөніндегі қатынастары болып табылады.
Сақтандыру былайша бөлінеді:
міндеттілік дәрежесіне қарай: ерікті, міндетті:
сақтандыру объектісі бойынша: жеке, мүліктік;
сақтандыру төлемін жүзеге асырудың негізі бойынша: жинақтық және жинақтық
емес.
Міндетті сақтандыру — заң талаптарына қарай жүзеге асырылатын
сақтандыру түрі болып табылады. Міндетті сақтандырудың түрлері заң
актілерімен белгіленеді. Міндетті сақтандыруды жүргізудің тәртібі мен
шарттарын Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Өз өмірін және денсаулығын сақтандыру міндеті азаматқа заңдармен де,
шарттармен де жүзеге асырылады.
Міндетті сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырушымен сақтандырудың осы
түрін реттейтін заңдарына сәйкес жасалады. Бірақ сақтанушы сактандырушыға
зандарда көзделгеннен гөрі неғұрлым тиімді шарттарды ұсынуға құқылы.
Міндетті сақтандыру шартын сақтандырудың нақ осы түрін жүзеге асыруға
арналған лицензиясы бар сақтандырушылар ғана жүзеге асыра алады. Мұндай
шартты жасау сақтандырушы үшін міндетті болып табылады.
Сақтандырудың міндетті түрлері бойынша сақтандыру объектісі
сақтандырудың осы түрін реттейтін зандармен белгіленеді.
Ерікті сақтандыру - тараптардың ерік білдірулеріне қарай жүзеге
асырылатын сақтандыру түрі болып табылады. Ерікті сақтандырудың түрлері,
шарттары мен тәртібі тараптардың келісімі бойынша белгіленеді. Сақтандыру
объектісі азаматтардың немесе заңды тұлғалардың мүддесіне сай етіп
жасалынады. Сақтанушының заңға қарсы мүдделері сақтандырылмауға тиіс.
Өз өмірін, денсаулығын, еңбек қабілеттілігін сақтандыру кез келген
азаматтың өзіне тікелей байланысты болып келеді.
Мүліктік сақтандыруға мүлікті сақтандыру және кәсіпкерлік тәуекелділігі
азаматтық-құқықтық жауапкершілікті қоса алғанда, онымен байланысты басқа да
мүдделері сақтандырылуы мүмкін.
Жинақтық сақтандырушы келісім-шартта белгіленген мерзімі өткеннен кейін
не сақтандыру жағдайы туған кезде төленетін сақтандыру болып табылады
жинақтық емес, сақтандыру тек қана сақтандыру жағдайы туған кезде төленеді.
Сақтандыру сомасы — бұл ақшаның сомасы, оны сақтандыру жағдайы келіп
жеткен кезде, сақтандырылған сомасы барынша толық көлемінде сақтандыру
ұйымының төлеуге жауапты екендігін білдіреді.
Сақтандыру сыйлығы—бұл ақшаның сомасы, оны сақтанушы сақтандырушы
мекемеге өзінің қабылдаған міндеттемесі бойынша сақтандыру келісім-шартымен
анықталған деңгейінде жасалатын төлем.
Сақтандыру төлемі — бұл ақшаның сомасы, оны сақтандырушы мекеме
сақтанушыға сақтандыру келісім-шарты келіп жеткен кезде немесе туындаған
кезде, сақтандырылған сомасы барынша толық көлемде төленеді.
Сақтандыру қызметі — бұл сақтандыру мен қайта сақтандыру келісім-шартын
орындаумен және жасаумен байланысты сақтандыру мекемесінің (ұйымның)
сақтандыру қызметі, ол екі бағытта жүзеге асырылуы мүмкін: өмірін
сақтандыру
және жалпы сақтандыру.
Өмірін сактандыру ерікті түрде жүзеге асады, ал ол екі нысанда болуы
мүмкін: өмірін сақтандыру және аннуитетті сақтандыру.
Жалпы сақтандыруға медициналық, автомобилдік, азаматтық-құқықтық т.б.
сақтандырулар жатады.
Жеке басты және мүлікті сақтандыру бойынша есеп айырысу есебі
4220шотында жүреді.
Сақтандыру төлемін есептеген кезде, 7110, 7210, 8040, және т.б.
дебеттел 4220 шоты кредиттеледі. Сақтандырушы мекемеге (ұйымға) сақтандыру
жарнасын аударған кезде 4220 шоты дебеттеліп, 1040 шоты кредиттеледі.
Еңбеккерлер, денсаулығына, өміріне қауіпті жағдай туындаған кезде, 24
сағаттың ішім, сақтандыру ұйымы комиссия құрып, оған келесі құжаттарды
рәсімдейді:
* сәтсіздік туралы оқиғаның актісін (Н—1);
* болған жағдайдың сипаты туралы медициналық қорытындысын;
* лабораториялық зерттеудің нәтижесін;
* бұйрық пен ережелердің, нұсқаудың көшірмесін;
* мемлекеттік еңбек инспекторының қорытындысын;
* тағы басқа да құжаттарын.
Болашақ кезеңнің табыстарының есебі Кәсіпорының есепті айда алған,
бірақ бұдан кейінгі есепті кезеңдерге жататын табыстары болашақ
кезеңдерінің табыстары болып есептелінеді. Сабақтас есепті кезеңдер мен осы
кезеңдердің ара жігін ашу оңай емес, бірақ олардың арасын (кезеңдерін)
шектеу керек (шартты болса), өйткені онсыз салық салуға-қаржылық есеп
беруге де болмайды.
Алдағы кезеңдердің табыстарын есептеу үшін есебі 4420 "Алдағы кезеңнің
табыстары" шоты пайдаланады.
4420 - шотында айлық және тоқсандық билеттер (асханаларда берілген
талондар), кәсіпорында күні бұрын төленген ақылар ескеріледі. Жоғарыда
аталған төлемдер түскен кезде 1050, 1040, 1010-шоттары дебеттеледі,
4410шоты кредиттеледі.
Алдағы кезеңдердің кірістерін есептеген кезде 2110, 1270, 1255. шоттары
дебеттеліп, 4420 шоты кредиттеледі.
Есепті айға жататын, ертеректе алыған табыстар тізімі 4420-шотының
дебеті мен "Көлік мекемелерінің жүктері және жолаушыларды тасымалдау
қызмет түскен табыс", "Жалға беруден түскен табыс", "Байланыс Мекемесінің
қызметінен түскен табыс", " Акциялар бойынша дивиденттер және проценттер
түріндегі табыстар", "Негізгі емес қыземттен түскен басқа да табыстар" осы
табыстарға жататын басқа шоттардың кредитінде көрініс табады.
Қажет болған жағдайда 4420 шотында мыналар ескерілуі мүмкін: өткен
жылдары түгендеудің нәтижесінде кем шыққан немесе жоғалған мүліктерден
түсетін қарыздар. Осындай жетіспеушіліктің нәтижесінде орын алған сомаға
"Жұмыскерлердің және басқа да тұлғалардың қарыздары" шоты дебеттеледі де
4420-шоты кредиттеледі. Өткен жылдар ішінде анықталған, кем шығудың орнын
толтыру үшін түскен төлемдеріне 1040, 1010, 1050 және басқа да шоттары
дебеттеледі, Жұмыскерлердің және басқа да тұлғалардың қарыздары -шотында
кредиттеледі. Сонымен бір мезгілде сол сомаға 4420 шоты дебеттеліп 6160
шоты кредиттеледі;
кінәлі адамдардан өндіріп алынуға тиісті және жетіспейтін құндылықтыр
бойынша баланстық құнының арасындағы айырмашылық алынады.
Айырмашылықтардың сомасына ''Жұмыскерлердің және басқада тұлғалардың
қарыздары" шоты дебеттеледі және 4420-шоты кредиттеледі.
Жетіспейтін құндылықтар бойынша берешектерінің өтелуіне қарай 1040,
4230 және басқа да шоттар дебеттеледі, 1250-шоты кредиттеледі. Берешектерді
өтеуге түскен сомалар сонымен бір мезгілде,4420-шотының дебеті 6160
"Негізгі емес қызметтен түскен басқа да табыстар" - шотының кредиті бойынша
көрсетіледі.
4420-шот бойынша аналитикалық есеп алдағы кезеңдерден түсетін табыс
түрі бойынша жүргізіледі.
Төлеу мерзімі кешіктірілген табыс салығы бухгалтерлік ұзақ мерзімді
міндеттемелер құрамына жатқызылады. Бұл салықтың қалыптасуының негізгі
себептеріне кәсіпорынның табыс және шығын есебі бойынша стандартқа сүйене
отырып қаржылық есебімен Салық кодексіне сәйкес енізілген түзетудің
нәтижесіне ие болады. Бұл өзгерістердің немесе айырмашылықтардың екі түрі
бар.
- Тұрақты айырма
- Өзгерілмелі айырма
Тұрақты айырмаға келесілерді жатқызамыз.
- Айып пұл. Бұл айып пұлдың кәсіпорын есептеген немесе белгіленген
мөлшерде бюджетке төлейді . аталған айып пұл бухгалтерлік есепке
жылдық соманы айтады.
- Іс –сапар шығындары. Бұл мөлшер салық заңдылығына сәйкес белгіленген
көлемде кәсіпорын шығынына жатқызылады.
- Алынған зайым, несие бойынша пайыздық шығын, салық заңдылығына сәйкес
белгіленген мөлшерде ғана шығынға жатқызылады.
- Сақтандыру төлемдері бойынша, бухгалтерлік есепте бұл төлем шығынға
жатқызылады. Ал салық заңдылығы бойынша ол сома жылдық жиынтық
табыстан алынып тасталмайды.
Өзгермелі айырма кезінде салық салынатын және есептік табыс арасындағы
тануға байланысты қалыптасады.
Өзгермелі айырмаға баланстық құнмен салық базасы (салық салынатын
сома) арасындағы айырмашылықтан қалыптасады . Оған негізгі құрал материал
емес активтер бойынша есептелетін амортизациялық төлем бойынша
қалыптасады.
Салық кодексі бойынша ұзақ мерзімді активтердің амортизациясы екі
еселенген немесе жекелеген әдісті қолдану арқылы жүргізеді.
Мысал: Құрал жабдықтың құны 200 мың теңге салық кодексі мөлшері
бойынша есептелген амортизациялық өлшем 50 мың тенге,ал кәсіпорынға 20 %
мөлшер (100:5)=20 %.
Аталған айырма өзгермелі айырма болып табылады.
Негізгі құралға жүргізілетін жөндеу жұмыстарына байланысты шығындар
бухгалтерлік есепте сәйкес шоттарда толықтай бейнеленіп жинақталады , ал
салық салу мақсатында топтың құнының 15 % ғана шегерімге жатқызылады.
Бағалы қағазды сату бойынша шығын бухгалтерлік есептің принципі
бойынша қалыптасқан уақытта танылады.
Салық салу мақсатында аталған шығын соңғы 3жыл ішінде басқада бағалы
қағаздардың құнының қсуіне байланысты болатын табыс есебінен
конфенсацияланады. Аталған екі айырманың өзара айырманың өзгермелі айырма
белгілі бір кезеңнен кейін есептен шығарылады немесе
Тұрақты айырмаға сәйкес бұл ережеге сәйкес жүрмейді.
Бухгалтерлік есепте тұрақты және өзгермелі айырма екі түрлі түрақты
айырманы бухгалтерлік есепте есептік кезең ішінде аналитикалық есеп бойынша
үздіксіз есепке алынып, ал, өзгермелі айырма бойынша бухгалтерлік есепте
анықталған соманы қаржылық есептен салықтың эфект бойынша бейнелейді.
Өзгермелі айырма сомасынан қалыптасатын салықтың эфект. Бұл салықтың
төлем өзгермелі айырманың нәтижесінде қалыптасып бухгалтерлік балансты
төлеу мерзімі кешіктірілген немесе алдағы кезеңде төленетін салық ретінде
есепке алынады.
Аталған сома бухгалтерлік есепте (3000)
Д-т 7310 К-т 4310
Кешіктірілген табыс салығы есептелді
Д-т 3110, К-т 1210
Өзгерілмелі айырманың салық есебінің сомасын анықтаған кезде ағымдық
кезеңдегі салық ставкасы бойынша жүргізіледі.
Мысалы Кәсіпорын 2006 ж 3 млн тг көлемінде табыс танылады.
Салық салынатын табысты анықтау үшін келесідей айырмашылықтар ескерілуі
қажет .
өзгерілмелі айырма
1) амортизациялық төлем бойынша 500мың тг
2) бағалы қағаздар бойынша шығын 400мың тг
Тұрақты айырма
а) іс сапар шығыны 200 мың тг 2006 жылдың басына 4310 шот бойынша 90 мың тг
(300мың өзгерілмелі айырма)
1) коорпаритивті табысты анықтау үшін салық салынатын табысты анықтау
қажет
3000000-500000+400000+200000=300000 0*30%=930000
2) салықтық эфект өзгермелі айырма негізінде
-5000-4000=100
-100000*30%=-30000
д-т 7710 к-т 4310 -30000
3) төлем мерзімі кешіктірілген табыс салығына түзету енгіземіз (Егер
салықтың ставкасы өзгеретін болса.
1.2 Ұзақ мерзімді міндеттемелер мәні.
Міндеттемелер - өткен мәмілелердің немесе өткен оқиғалардың нәтижесі.
Олар ұзақ мерзімді және ағымды болып жіктеледі.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер бұл –төлеу мерзімі бір жылдан асатын
міндеттемелерді жатқызамыз
Ұзақ мерзімді міндеттемелерді есепке алған кезде, бағалаған кезде
төмендегі принципке сүйену керек.
1. Ұзақ мерзімді міндеттемелер тіркелген кезде ағымдық құнмен есепке
алынады
2. Ұзақ мерзімді міндеттеменің кезеңдік төлемдері сол қалыптасқан
міндеттемеге сәйкес есептеледі
3. Бухгалтерлік баланысты жасаған кезде сол есептік күнге ұзақ
мерзімді міндеттеменің құны көрсетіледі
4. Қалған ұзақ мерзімді міндеттеменің сомасы дисконталған құнмен
немесе пайыздық мөлшермен бағалауға болады.
Ұзақ мерзімді міндеттемелерге мыналар жатады:
- банктердің ұзақ мерзімді қарыздар:
- банктен тыс ұзақ мерзімдік қарыздар:
- мерзімі шегерілген корпоративтік табыс салығы.
Ұзақ мерзімді міндеттемелерді тексергенде, бәрінен бұрын баланста
көрсетілген, есепті кезеңнің басы соңындағы қалдықтың Бас кітаптың
шоттары мен журнал- ордердің мәліметтеріне қарап сәйкестігін анықтау
тиіс.
Алайда мұны бірден жасауға болмайды, өйткені баланста синтетикалық
шоттардың қалдықтары емес, аналитикалық есептің мәліметтері келтіріледі.
Басқаша айтсақ, баланстық “Қамтамасыз етілген қарыздар”, “Қамтамассыз
етілмеген қарыздар” және “Ұйымдардың бір-біріне және еншілес ұйымдарға
беретін қарыздары”, баптары аналитикалық есеп мәліметтері негізінде
толтырылуы тиіс.
1.3 Ұзақ мерзімді міндеттемелердің есебінің ерекшелігі
Несиелеу қарыз капиталының қозғалысы болып табылады - ол процент
түрінде үстеме төлем төлеп қайтару шартымен қарызға берілген капиталдың
қозғалысы.
Несиенің объективті қажеттілігі ең алдымен өнеркәсіп пен сауда
капиталының айналымдық заңдылығымен байланысты.
Несиелерді есепке алу 40 Несиелер бөлімшесіне енгізілген 4010 Банк
несиелері, 4020 Банктен тыс мекемелердің несиелері, 4030 Басқа да
несиелер сияқты пассивті шоттарында жүргізіледі.
Несиенің экономикалық категория ретінде қарыз мәмілесі негізінде
көрінетін және дамитын өндірістік қатынас арқылы анықтау керек. Қарыз
мәмілесі несиені экономикалық категория ретінде өз бетінше сипаттамайды;
оны осы мәміле негізінде пайда болатын өндірістік байланыстар немесе
жүзеге асу формасы-қарыз мәмілесі болып табылатын өндірістік қатынастар
сипаттайды. Қарыз мәмілесі тауар шаруашылығының әр түрлі салаларына тән.
Экономиканың тарихи дамуымен бұл мәмілелер жиілейді, ұлғаяды, жетілдіріледі
және жалпылама мәнге ие болады.
Әр түрлі шаруашылық жүйелерінде кездесетін мәміле типтерінің формалды
ұқсастығы олардың бір атауымен - несие - бекітіледі, бірақ әр түрлі
дәуірлердің несиелік қатынастары бір атауды сақтай отырып әр түрлі мәнге,
мазмұнға, табиғатқа ие.
Несие шаруашылық жүйелерінің ауысуына жағдай жасай отырып өзі де
ауысып отырады, өз мазмұнын өзгертеді. Кез келген халық шаруашылығы
жүйесінің алдыңғы жүйені жететіні және жоққа шығаратыны сияқты несие де бір
шаруашылық жүйе жағдайындағы шаруашылық байланыстардың типі ретінде алдыңғы
шаруашылық жүйесіндегінесиені жеңуші және жоққа шығарушы болып табылады.
Несие мәміле типі ретінде, тауар айналысының формасы, құн қозғалысының
әдісі ретінде натуралды шаруашылықтан тауар шаруашылығына өткен уақыттан
бері дамып келеді. Несие айырбас процесінің өндірістік байланысының типі,
тауарлы өндірістің экономикалық категориясы ретінде ғана емес, тауар
шаруашылығы шеңберінде диалектикалық дамушы құбылыс ретінде де қарастырылуы
қажет. Тауар шаруашылығының әр түрлі сатылырының несиелік
қатынастарыныңөзара айырмашылығы, қолдан-қолға өтуі қарыз келісімі арқылы
жүзеге асатын әр түрлі объектілердің айырмашылығынан көрінеді.
Несие түсінігі келесі түрде белгіленеді. Бақыланылатын халық
шаруашылығы құбылыстарының барлық жиынтығының ішінен бәрінен бұрын қоғамдық
өмірде несие деп аталатындары іріктелініп алынады; сонан соң бұл құбылыстар
талданылады, төмендегідей белгілерге бөлінеді: біріншіден, олардың
барлығына тән белгілері; екіншіден, бұл белгілердің ішінен тек осы
іріктелініп алынған құбылыстарға тән белгілер ғана сақталынады. Несие деп
аталатын әлеуметтік байланыстар: әр түрлі тарихи кезеңдерде, тауар
шаруашылығының алғаш пайда болуы кезеңде, дамыған нарықтық шаруашылық
дәуірінде де бар болды.
Қарыз мәселесі ретінде несиені екі көзқарасқа қарастыруға болады:
біріншіден, оның техникалық-заңдылық белгілері көзқарасынан, екіншіден,
әлеуметтік мазмұны, яғни осы келісім негізінде өсетін және дамитын немесе
онда өз көрінісін табатын өндірістік байланыстар типін сипаттайтын белгілер
тұрғысынан. Бұл екеуі бір-бірінен бөлінгісіз, олар өзара байланысты және
себепші. Бірақ эканомикалық талдау үшін маңыздысы қарыз мәселесінің
эканомикалық мазмұны, яғни өндірістік қатынастардың белгілі бір
формулаларымен байланысты шауашылық әдістері, жұмыс тәсілдері емес,
өндірістік қатынастардың өзі болып табылады.
Бұл жағдайды былайша түсіндіруге болады. Мысалы, машина өндірісін таза
техникалық тұрғыда машина өндірісінің макроэкономикалық орта параметріне
анағұрлым бейімделуін оның жұмыс және таза техникалық тиімділігі тұрғысынан
қарастыруға болады; сонымен қатар, сол машина өндірісін оның әлеуметтік
жағынан да қарастыруын, яғни машина өндірісі негізінде пайда болатын және
дамитын өндірістік байланыстардың формалары мен типтері тұрғысынан, бұл бір
жағынан, оларға себепші, ал екінші жағынан, олар оны анықтайды. Бірінші
жағдайда - біз машина өндірісін техникалық-экономикалық категория, ал
екінші жағдайда – экономикалық категория ретінде қарастырамыз.
Несие қарыз мәмілесі ретінде ежелгі әлемде де, орта ғасырлық қолөнер,
крепоснойлық шаруашылықта да және дамыған тауар шаруашылығында кездеседі.
Барлық кезде біз анағұрлым жетілген, бір қарыз мәмлесіне кездесіп отырдық,
бірақ осы мәмілелер негізінде ұлғайып отыратын, құқықтық хатталуы осы
мәмілелер болып табылатын өндірістік қатынастардың әр түрлі шаруашылық
жүйелерінде бір- бірінен өте қатты айырмашылықтары болады.
Несие бәрінен бұрын тауар өндірісі процесінде пайда болатын оның негізгі
өндірістік қатынастарымен анықталатын қоғамның әлеуметтік байланыстарының
белгілі бір типі. Сондықтан несие экономикалық категория ретінде тек
өндірістік қатынастар шемберінде ғана сипатталуы мүмкін. Бұл несиені
экономикалық мазмұны, көзқарасы тұрғысынан қарастыруға қатысты. Несие
әлеуметтік байланыстың белгілі бір типі бола отырып,и өндірістік қатынастар
тобына жатады.
Коммерциялық несие – бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыру. Несиенің осы
формасының объектісі ретінде тауарлық капитал қызмет атқарады. Коммерциялық
несиенің ерекшелігі мынада: қарыз капиталы өнеркәсіптік капиталмен
біріккен, ал оның мақсаты – тауарларды өткізуді жалдамдату.
Тұтыну несиесі – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұмыстық қызметтердің төлеу үшін коммерциялық (бөлшек сауда орындары арқылы
төлемді кейінге қалдыра отырып, тауарды сату) және банктік (тұтыну
мақсатына қарыздар) формада берілетің несие. Тұтыну несиесінің негізгі
міндеті – тұрғындарға тауарларды сатуға қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек
саудамен тығыз байланысты: бір жағынан – тауар айналымының ұлғаюымен
несиенің де сұраныс тудырады; екінші жағынан – тұрғындарды несиелеудің өсуі
төлем қабілетіне сұранысты күшейтеді.
Ипотекалық несие – жылжымайтын мүліктерді: жерді, тұрғын үй және
өндірістік ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілітін қарыз.
Мемлекеттік несие - азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз
алушы немесе кредитор ретінде мемлекет және жергілікті билік органдары
болатын несиелік қатынастар жиынтығы. Мемлекеттік несиенің негізгі формасы
– мемлекеттік займдар, соныменқатар қысқа мерзімді қазыналық міндеттемелер,
тұрғындардың жинақ кассасындағы салымдар болып табылады. Қысқа мерзімді
қазыналық міндеттемелер (вексельдер және де басқа несиелік міндеттемелер)
ресми түрде бюджеттегі уақытша кассалық үлесті жабу үшін шығарылады, бірақ
іс жүзінде – бюджет тапшылығына байланысты шығарылады.
Халықаралық несие - валюталық және тауарлық ресурстарды қайтарылымдық
және пайыздар төлеу шарттарымен беру бойынша байланысты халықаралық
экономикалыққатынастар сферасындағы қарыз капиталының қозғалыс формасы.
Кредиторлар және қарыз алушылар ретінде банктер, жеке тұлғалар,
кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер, сонымен қатар халықаралық және
аймақтық ұйымдар қатынасады.
Қазақстан Республикасының жетекші халықаралық қаржылық ұйымдарға мүше
болуы, әкономикалық реформалар жүргізу үшін қосымша қаржылық көздерге қол
жеткізуге мүмкіндік берді.
Банк мекемелері несиелерінің есебі – банк несиесі қысқа жіне ұзақ
мерзімді несие беру туралы Қазақстан Рспубликасының Ұлттық банк мекемесі
бектетін қысқа және ұзақ мерзімді несие беру ережелріне сай жүргізіледі.
Кәсіпорын банк мекемесінен несие алған уаұытында:
1 Кесте. Міндеттемелер есебі бойынша шоттар корреспонденциясы
Операциялар мазмұны дебет Кредит
Алынған банк несиелрі кассаға немесе есеп айрысу 1010 3010
шотына келіп түсті
Жабдықтаушы мердігерлерге банк несиесінің есебінен 1070 3010
қойылған акредивтер
Жабдықтаушы мердігерлерге қарыз сома банк несиесінің 3310 3010
есебінен төленді
Жабдықтаушы мердігерлерге алдағы уақытта алынатын 1610 3010
материалдық қорлар үшін банк несиесінің есебінен
берілген аванс
Көрсететін қызметі немесе орындайтын жұмысы үшін 1610 3010
жабдықтаушы ұйымға банк несиесінің есебінен берілген
аванс
Есептелген салық бойынша ұйымның бюджетке қарыз сомасы3110-31203010
банк несиесінің есебінен аударылды
Вексельге алынған банк несиелері 1010. 3010
1040
Кәсіпорынның банк мекемелерінен алған несиелері 3010 1040
бойынша қарызы есеп айырысу шотынан өтелінді
Банктен тыс мекемелерден алынған несиелер 1010, 3020
1040
Банктн тыс мекемелрдің несиелрінің есебінен 3440, 3020
жабдықтаушы мрдігерлерге қарыз сома төленді 4110
Банктен тыс мекемелерден алынған несиелер бойынша 3020 1030
қарыз есеп айырысу шотынан төлнді
1.4 Кәсіпорынның міндеттмелер аудиті
Аудит жүргізу үшін шаруашылық субъектілері (тапсырылушылар) аудит
фирмаларымен немесе жеке аудиторлармен аудит – шартын жасасуы қажет.
Қалыптасқан тәртіп бойынша шарт жасаудан бұрын аудит фирмасы немесе жеке
аудитор өз тарапынан міндеттеме – хат жазуға тиісті.
Аудитордың міндеттеме хаты өзінің тапсырушы алдындағы жазбаша
түріндегі беретін өз жауапкершілігін, алдына қойылған міндет – мақсаттарды
орындау үшін көрсететін қызметіне анықтама беру. Аудит шартын жасаудан
бұрын міндеттеме хатты тапсырушы өз тарапынан зерттеп, жан-жақты талқылап
содан кейін ғана міндеттеме хаттың мазмұны ойынан шыққан жағдайда ғана
аудит шартын жасауға келіседі.
Міндеттеме хаттың түрі және мазмұны тапсырушы талабына сәйкес әр түрлі
болуы мүмкін, онда негізінде төмендегідей талаптар қойылады:
- қаржы отчетын тексерудің мақсаты;
- тапсырушылардың тексеруге информациялардың дұрыстығына
жауапкершілігі;
- аудит жұмысының көлемі, ондағы аудитордың жұмыс бабындағы
қолданатын заң құжаттары және ереже – нұсқаулар, нормативтік
құжаттар;
- тапсырылатын аудит отчетының, аудит қорытындысының үлгісі;
- жүргізілетін аудит жұмысының бағдарламасы;
- аудит жұмысының төлем ақысы, гонорары.
Аудит келісім – шартының мазмұны бірнеше бөлімнен тұрады:
Бірінші бөлімінде. екі жақтың реквизиті толық көрсетіліп,
жауапкершіліктеріне анықтама беріледі. Мысалы, аудитор фирмасының аты, оның
жауапты директоры, тапсырушы жағынан шаруашылық субъектісінің аты, оның
жауапты қызметкері.
Екінші бөлімінде, аудитор жауапкершілігі анықталады. Мысалы, аудит
жұмысын орындау мерзімі, құжаттарға жауапкершілігі, коммерциялық құпиялықты
сақтау тәртібі тағы сол сияқты аудитор міндеттері аталып көрсетіледі.
Үшінші бөлімінде, тапсырушының міндеттері анықталады. Мысалы, аудит
жұмысын ұйымдастыру, қажет құжаттарды, отчеттарды уақтылы беру, қажет
болған жағдайда әр түрлі анықтамалар беру, қызметкерлерден түсініктемелер
алып беру тағы сол сияқты көптеген міндеттерді орындауы қажет.
Осы шартта, аудит жұмысының қорытындысын тапсырушыға өткізу тіртібі де
қарастырылады. Міндетті түрде аудит шартына бірінші протокол тіркеледі.
Онда аудит жұмысына төлем нақты көрсетіліп, екі жақ алдын –ала шартқа
тіркеу құжаты деп анықтайды.
Шартта қажет болған жағдайда қосымша төлем жасау мүмкіндіктері келісуі
қажет. Оған бірден – бір себеп, аудит барысында шартта қаралмаған жұмыс
кездесуіне немесе екі жақтың келісуі бойынша қосымша қызмет жасау
анықталған жағдайда болады. Осындай себептермен бірінші жасалынған шарт
қайта жасалуы мүмкін.
Аудит барысында шарттың орындалуын тоқтату, жою жағдайы кездеседі. Ол
біріншіден, тапсырушы жағынан аудит шартын тоқтату немесе жою талабы
қойылуы мүмкін. Оған уақтылы төлем жасаудан бас тарту, өз ара акционерлер
арасындағы келіспеушіліктер себеп болуы мүмкін.
Сол сияқты аудитор фирмасы жағынан да әр түрлі себептермен аудит
шартын тоқтату немесе жою талабы қойылуы мүмкін. Оған себеп тапсырушы шарт
талаптарын оырндамаудан болады.
Аудит ұйымдары мен тапсырушылардың құқысы, міндеті, жауапкершілігі
Қазақстан Республикасының Аудит қызметі туралы заңда анық көрсетілген.
Осы Заңның 16-бабында көзделген жыл сайынғы міндетті аудитті жүргізу шарты
келесі жылдың бірінші қаңтарынан кешіктірмей жасалады, бұл туралы субъект
аумақтық салық органын хабардар етеді.
Заңның бесінші тарауында Аудитолық ұйымдар (фирмалар) мен
аудиторлардың құқтары, міндеттері мен жауапкершілігі - деп аталынған, оның
19-бабында Аудиторлық ұйымдар мен аудиторлардың құқықтары жан-жақты
қарастырылған, 20-бабында олардың міндеттері анықталған.
Заңның алтыншы тарауында Субъектінің (тапсырушының) құқықтары,
міндеттері мен жауапкершілігі, 23-бабында олардың құқықтары, 24-бабында
міндеттері, 25-бабында жауапкершілігі жан-жақты қарастырылған.
Аудиторлық ұйымдар мен аудиторлардың міндеттері
1. Аудиторлық ұйымдар мен аудиторлар:
1) осы Заңның 19-бабының бесінше тармақшасында, 22-бабының үшінші және
төртінші тармақшаларында аталған мән – жайлардың салдарынан
субъектіге аудиторлық тексеру жүргізуге өзінің қатыса алмайтынын
тапсырысшыға хабарлауға.
2) Аудит жүргізіліп отырған субъектіден алынған және тексеру барысында
жасалған құжаттардың сақталуын қамтамасыз етуге;
3) Тапсырысшыға қаржы – шаруашылық қызметтегі анықталған
бұрмалаушылықтар және есеп жүргізу мен есеп берудегі кемшіліктер
туралы хабарлауға;
4) Тапсырысшыға тексеру нәтижелерінің және тапсырысшыға қатысты басқа
да ақпараттың құпиялығывн қамтамасыз етуге;
5) Аудиторлық тексеру нәтижесінде алынған ақпаратты өз мақсатына
немесе үшінші бір тұлғалардың мүдделері үшін пайдаланбауға
міндетті.
2. Аудиторлық ұйым мен аудитор үшін тапсырысшының шарт бойынша
міндеттемелерден туындайтын талаптарын орындауға міндетті.
Аудиторлық ұйымдар мен аудиторлардың жауапкершілігі
Аудиторлық ұйымдар мен аудиторлар аудиторлық қызмет туралы заңдары,
сондай-ақ шарт талаптарын бұзғаны үшін Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес жауап береді.
Сыртқы аудит жүргізу құқығын шектеу
Сыртқы аудитті:
1) Қазақстан Республикасының аудиторлық ұйымы немесе жеке кәсіпкер –
аудитиоры ретінде тіркелмеген субъектілдердің
2) Меншікке қарсы қылмысы, шаруашылық және лауазымдық қылмысын үшін
соттылығы бар адамдардың
3) Меншік иесіне немесе акционерге жақын туыс болып табылатын тікелей
жоғары және кейінгі тармақ бойынша, құдандалық жағдайдағы
жекжаттар, сондай-ақ туған, асыранды, немере, апалы-сіңілер, 10
проценттен астам акциялары бар аудиторлардың, сондай-ақ шаруашылық
жүргізуші субъект басшысының
4) Аудит жүргізілетін субъектінің қызметкерлері, қатысушылары,
лауазымды адамдары арасынан шыққан, сол субъектіге жеке мүліктік
мүдделері бар аудиторлардың жүргізуіне тыйым салынады.
Тапсырысшының құқықтары
1. Субъект, сондай-ақ аудит жүргізуді тапсырған мемлекеттік орган
аудит жүргізуге және өзге де аудиторлық қызмет көрсетуге
тапсырысшылар болып табылады.
2. Тапсырысшының:
Аудитордан аудит жүргізуге қатысты заңдардың талаптары туралы егжей –
тегжейлі ақпарат алуға;
Аудитордың ескертпелері мен қорытындыларына негіз болған нормативтік
құқықтық актілерімен танысуға;
Қаржы – шаруашылық қызметіндегі бұрмалаушылықтарды жою, есеп жүргізу
мен есеп беру жөнінде аудитордан ұсынымдамалар мен ұсыныстар алуға;
Аудиторлық ұйымдар, аудиторлар шарт талаптарын бұзған жағдайда олардың
қызметінен бас тартуға құқысы бар.
3. аудит жүргізу материалдары үшінші тұлғаларға тапсырысшының жазбаша
рұқсатымен ғана берілуі мүмкін.
Тапсырысшының міндеттері
1. Тапсырысшы: аудиторға мезгілінде және сапалы аудит жүргізуі үшін жағдай
жасауға, қажетті құжаттарды табыс етуге, ауызша немесе жазбаша түрде
түсіндірме және түсінік беруге;
Егер шартта өзгеше көзделмесе, тексерілуге тиісті мәселелер ауқымын
шектеу мақсатымен аудитордың қызметіне араласпауға;
аудитордың талап етуі бойынша аудиторға қажетті ақпарат алу үшін үшінші бір
тұлғалардың атына өз атынан жазбаша сауал салуға міндетті.
2. Аудиторлық ұйымның, аудитордың шарт бойынша міндеттемелерден туындайтын
талаптарын орындау тапсырысшы үшін міндетті.
Тапсырысшының жауапкершілігі
Тапсырысшы аудиторға тексеруге берген құжаттар мен басқа да ақпарттың
толықтығы менн дұрыстығы үшін жауап береді.
Субъектінің аудит жүргізуден жалтаратын не оны жүргізуге кедергі жасайтын
басшысы Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен жауап
береді.
Аудиторлық тексеру субъектіні шаруашылық қызметті жүзеге асыру тәртібін
бұзғаны, табыс етілген қаржы есептерінің Қазақстан Республикасы
заңдарының талаптарына сәйкес келмиегені үшін жауапкершіліктен
босатпайды.
Дауларды қарау: Аудиторлық ұйымдар, аудиторлар арасында, сондай-ақ
олар мен олардың тапсырысышылары арасында туындайтын даулар Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен шешіледі.
Қазақстан Республикасының Президенті
Аудит жүргізу этаптары (сатысы)
Аудит жұмысы – бір жүйеге келтірілген белгілі құжаттар арқылы сатылап
жүргізілетін (этаппен) тиянақты жұмыс.
Аудит теориясында оның сатылап жүргізілуі бірнеше этапқа бөлінеді:
Бірінші сатысы : Жалпы қарастыру. Тапсырушылармен жұмыс істеу, аудитор
ұйымдары үшін шарт жасау кезеңінен басталады. Олай дейтін себебіміз:
аудитор ұйымы өзінің, тапсырушының аудит жүргізуден бұрын оның қаржы –
шаруашылығына толық зерттеу жасап, алдын ала өз пікірін тұжырымдайды.
Сонымен қатар нақты материалдарға сүйене отырып, оның маркетинг жұмысын,
құрал – жабдықтық жағдайын, өндірістік жағдайын, өнім сату процесін толық
зерттейді.
Екінші сатысы: Алдын ала танысу (зерттеу). Аудитор ұйымы шарт жасасқан
шаруашылық субъектісі мен аудит жұмысын бастаудан бұрын оның қаржы –
шаруашылық жағдайымен танысу мен зерттеуден бастайды.
Осы кезде аудитор субъектінің қаржы отчетын, басылымға шыққан
көрсеткіштерін зерттеп қана қоймай, сол субъекті туралы әр түрлі
сұрастырулар жүргізеді. Яғни, субъект шаруашылығы күрделі болса оны
зерттеу, танысу процесі де күрделі болады. Аудит жұмысын сәтті, жедел,
тиімді жүргізу үшін танысу, зерттеу жұмысын өте тиянақты, жан – жанқты
жүргізу қажет. Танысу, зерттеу процесін жүйеге келтіретін болсақ оның өзі
де күрделі жұмыс.
Аудит жұмысын сәтті жүргізу үшін аудитор алдымен сол субъектінің
құқылық құжаттарын толық зерттеуі қажет. Ол оның жарғылығы,
құрылтайшыларымен келісім – шарты, мемлекеттік тіркеу куәлігі, сыбайлас
кәсіпорындары мен келісім – шарты, өз шаруашылығы туралы және шет елмен
қатынасқа лицензия куәлігі, тағы басқа құжаттары. Одан кейін сол
субъектідегі бухгалтерлік жұмысын ұйымдастыру тәртібін қаржы отчетын жасау
әдістерін қарастыру қажет. Сонымен қатар шаруашылық субъектілерінің
технологиялық ерекшелігіне сәйкес шаруашылық операцияларын құжаттау
ерекшеліктерін, бухгалтерлік есеп мамандарының, әрбір цех басшыларының
біліктілік деңгейлерін зерттеу қажет.
Осы айтылған танысу – зерттеу процесінен кейін аудитор тапсырушы
субъект басшысымен жүргізілетін аудит жұмысы туралы пікір алысып, нақты
аудит объектісі туралы мақсаттарына келісу қажет. Содан кейін аудит
жұмысының бағдарламасын жасайды.
Үшінші сатысы. Аудит жұмысына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Ұзақ мерзімді міндеттемелер
аудиті және есебі.
Курс, топ:
Мамандық 050508 Есеп және аудит
Оқу формасы: сырттай
Диплом жазушы: ____________
(қолы)
Ғылыми
жетекші: _____________
(қолы)
Семей 2009
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе 3
ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ЕСЕБІ АУДИТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Міндеттемелердің пайда болуы және тағы басқа ұзақ 5
мерзімді міндеттеме.
1.2 Ұзақ мерзімді міндеттемелер мәні. 17
1.3 Ұзақ мерзімді міндеттемелердің есебінің ерекшелігі 18
1.4 Кәсіпорының міндеттемелер аудиті. 22
ЖТБӨБ ЖШС-дегі ұзақ мерзімді міндеттемелер есебі, аудиті және
талдауы
2.1 ЖТБӨБ ЖШС қысқаша тарихы, техника-экономикалық 31
көрсеткіштері
2.2 ЖТБӨБ ЖШС қаржылық жағдайы 35
2.3 Бюджетпен, жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп 38
айырысу есебі.
2.4 Шаруашылық субъектнің міндеттемелерін талдау есебі. 41
3. ЖТБӨБ ЖШС-ДЕГІ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЕСЕБІ, ТАЛДАУЫН
ЖЕТІЛДІРУ ШАРАСЫ ЖӘНЕ ІШКІ БАҚЫЛАУ ЖҮРГІЗУ.
3.1 Өзге ұзақ мерзімді міндеттемелер балансының бабы 45
бойынша трансформация.
3.2 Кәсіпорының төлем қабілеттілігін талдау. 47
Қорытынды 58
Қолданылған әдебиеттер тізімі 60
Қосымшалар 64
Кіріспе
Нарықтық экономикаға көшу кәсіпорыннан өндіріс тиімділгін арттыруды
ғылыми-техникалық жетістіктерді енгізу барысында өнім мен қызметтердің
бәсекеге қабілеттілігін, шаруашылық жүргізудің тиімді формаларын арттыруды
және жүзеге асыруды талап етеді
Қ.Р.Президентінің өзінің халқына “Қазақстан-2030” жолдауында біздің
мемлекеттің дамуының ақырғы мақсаты экономикалық өсу болып табылады, оның
приоритеті берік ертең және келер 30 жыл ішінде ең негізгісі болып
табылатындығын айтады. Сауда экномикасының негізгі принциптері –ірі
шаруашылық субъектіден талап ететін өзін-өзі қаржыландыру, өздерінің
қызметінің нәтижесіне өздері жауап беруі үшін және шешім қабылдау үшін
өзінің өнімін қандай көлемде сапада және қалай шығару керек, қаржылық
ресурстарды тарту үшін әрде қайда пайдалану нұсқаны таңдау.
Пайда табудың негізгі мақсаты – сатып алушыға белгіленген дайын
өнімнің көптеп шығуы, яғни саудадағы ұсыныс және сұраныс жағдайына қатысты.
Сұраныс неғұрлым жоғары болса, ұсыныс соғұрлым көп болады-бұл сауда заңы.
Бірақ ұсыныс назар аударуды әр қашан қажет етпейді, өйткені өндірушілермен
ұсынылатын өнім сатып алушылардың жоғарғы талаптарына сай келмейді,
сондықтан сатушы кінәлі болады. Саудада тауар өндірушілердің көп саны
болған шарада шығарылатын өнім сапасының өсуі, ойластырылған бағалық
политика жақсы нәтижеге жету тәсілі болып табылады. Өндірістің
экономикалық нәтижесі жалпы түрде өнімді сатудан табыс және олардың
өндірісі мен ұйымдасу шығындарының айырмашылығымен анықталады, сондықтан
ұйымдағы дайын өнім шығынына шығындар анализінің мүмкіндігін қайта бағалау
қиын.
Нарықтық экономика және бәсеке жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектінің қызметін толық әрі нақты ақпаратсыз жүзеге асыру мүмкін емес.
Және осындай жағдайларда кәсіпорын қызметі көптеген факторларға тәуелді,
яғни оның ішіндегі ең бастысы өзінің бәсекелік күресіндегі стратегиясы мен
ресурстарды пайдаланудың тиімділігі.
Мен бұл дипломды жазу барысында Жиналмалы темір-бетон өндірістік
бірлестігі ЖШС-ң бухгалтерлік есебі мен кәсіпорынның қаржылық, техникалық
және де тағы басқа көрсеткіштерін талдап оларға тұжырым жаздым.
Бхгалтерлік есеп басқару жүйесінің ең басты орынын алуда .Ол қандай
кәсіпорын болмасын өзінің қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық
шешімді қабылдау үшін негіз бола алады. ЖТБӨБ ЖШС-гі өзінің бухгалтерлік
есебін ҚР бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес
жүргізеді.
Қазақстан Республикасынын бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп
стандарттары негізінде және субьектілердің қаржылық-шаруашылық қызметіндегі
бухгалтерлік есеп шоттардың типтік шоттардың жоспарымен ,оларда бекітілген
жалпы қағидалар мен ережелер негізінде құралады.
Экономика саласындағы мамандар онын ішінде бірінші кезекте
бухгалтерия қызметкерлері есепке алудың және есеп берудің барлық жүйесін
жақсы біліктілік таныту арқылы сол кәсіпорның барлық активтері мен солардың
негізін есепке ала отырып басқару шешімін қабылдауға мүмкіндік
береді.Бухгалтерлік есепті жүргізуде ең алдымен бухгалтерлік септі
ұйымдастыруы қажет. Дұрыс ұйымдастырылған бухгалтерлік есеп субьектінің
тиімді қызметінің негізін қалайды.Сондықтан бұл есепте қазыналық мекеме
ішінен қалыптастырылған бқлімнің қызметіне тоқталып есепке алудағы жүйесіне
тоқталып,қызметіне талдау жасалған.
Дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты болып ЖТБӨБ ЖШС-нің
міндеттемлер есебінің, аудитінің, талдауының теориялық, практикалық
аспектілерін қарастырып, сонымен қатар қиыншылықтарды шешу және жетілдіру
жолдарын есептеп үлес қосудың алғы шарты болып табылады.
1. ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ЕСЕБІ АУДИТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ.
1.1 Міндеттемелердің пайда болуы жән тағы басқа ұзақ мерзімді
міндеттеме
Кәсіпорындар мен ұйымдар өзінің шаруашылық қызметі барысында меншікті
капиталымен қатар басқа қатыстырылған капиталды да қолданады. Бұл
қатыстырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер деп аталады. Кез
келген өндіріспен айналысатын ұйым сол өнімді өндіру үшін қажетті
шикізаттар мен материалдар алғаны үшін жабдықтаушы – мердігерлерінің
алдында міндетті болса, саудамен айналысатын ұйымдар өздерінің сататын
тауарларын жеткізіп беруші, яғни қызмет көрсетуші ұйымның алдында қарыз
болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де немесе саудамен де айналыспайтын
кәсіпорындардың өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшылары мен
қызметкерлеріне олардың істеген еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі
салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі
таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемлерден, шет
елдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырып жатқан, сондай –
ақ міндеттемелерін шектеп тыс көбейіп алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі
болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан ұйымдар көптеп кездеседі.
Осы айтылған міндеттемелер есебі, бухгалтерлік есептегі ең негізгі, яғни
қай саладағы болмасын кәсіпорындардың көкейтесті мәселелері екендігі
сөзсіз.
Кәсіпорындардағы міндеттемелердің есебі типтік шоттар кестесінің
төртіші міндеттемелер деп аталатын бөлім шоттарында есептеліп жүргізіледі.
Мысалыға: банк және банктен тыс мекемелердің қарыздары, алдағы кезең
табыстары, дивиденттер бойынша есеп айырысу, бюджетпен есеп айырысу,
еншілес серіктестіктердің алашағы, кепілдіктер мен шартты міндеттемелер,
алынған аванстар, жабдықтаушылармен мердігерлермен есептесу, өзге де
кредиторлық берешектер және есеп.
Сонымен қатар банк мекемесінің қарыздары несилік жұмыстар арқылы
жүргізіледі. Несиенің мүмкіндігі нақты болуы үшін белгілі бір шарттар
қажет. Олар кем дегенде екеу: 1-несиелік мәмілеге қатысушылар – кредитор
және қарыз алушы – экономикалық байланыстардан келіп шығатын
міндеттемелердің орындалуына материалдық кепілдіе беретін заңды
дербессубъектілер ретінде болулары керек. Несиелік қатынасқа түсуші заңды
тұлғалар өз қызметтерін нарық заңдары және экономикалық мүдделердің
негізінде жүзеге асырулары қажет; 2-несие қажеттілігі, егер қарыз алушы мен
қарыз беруші мүдделері сәйкес келген жағдайда қажет болып табылады.Несиелік
мәміле жасалуы үшін оның қатысушылары өзара ықылас білдірілері
қажет.Экономикалық қатынастар бәрінен бұрын мүдделер ретінде көрінеді. Бұл
мүдделер соңында өндірістік қатынастың қатысушылардың еркімен реттелетін
қандай да бір субъективті нәрсе емес. Әрекетті тудыратын кез келген мүдде
бәрінен бұрын объективті процестерге, өзара мүдделікті болдырмай қоймайтын
нақты жағдайларға сүйенеді. Несиелік қатынастар бір жағынан, кредитор мен
қарыз алушының арасында ақшалай қаражаттарды қарызға беру; екінші жағынан,
олар алу кезінде мүдделік пайда болған жағдайда ғана жүзеге асады.
Осылайша, несие капиталдардың шеңбер айналымы және айналымыында белгілі бір
жағдайларда несиелік қатынастардың пайда болуы мүмкіндігі шындыққа
айналғанда қажет болады.
Несиелік қатынастардың субъектілері өзара мүдделерге негізделген
экономикалық байланыстар тұрақтылығымен, бір қалыптылығымен сипатталады,
біртұтас жүйе ретіндегі несие шеңберімен анықталады. Қажеттілік категориясы
көбнесе обектіні тереңдей тану дәрежесін, яғни оның мәнін, заңдылығын ашып
ақиқат өмірдің ішкі, тұрақты, қайталанып отыратын жалпылама қатынастарын,
оның дамуының негізгі бағыттарын көретеді. Несиенің құрылымы:
Несиенің мәнін ашу – бұл несиені экономикалық қатынастардың біртұтас
жүйенің элементі ретінде көрсететін, оның мәнді анықтығын білдіретін
сапаларын тану болып табылады. Сондықтан несиенің мәні және қажетілігі
туралы жоғарыда айтылғандарға қосымша оның құрлымын қозғалысының
заңдылықтарын қарастырып көрейік.
Несиенің құрылымы белгілі бір мәнге айналған және несиелік қатынастар
танымының сатысы ретінде көрінеді. Ол несиеде тұрақты өзгеріссіз қалады.
Құрылымдық талдау тұрғысынан алғанда несие зерттеу обьектісі ретінде,
бәрінен бұрын оның субьектілері болып табылатын элементтерден тұрады.
Несиелік мәміледе қатынас субьектілері қарыз беруші және қарыз алушы
болады.. Кредитор мен қарыз алушының қалыптасуы тауар өндірісі мен тауар
айналысы негізінде жүреді.
Сатып алу-сату процесінде тауарларды өткізу сатушының олардың ақшалай
эквивалентін әр уақытта тез арада алуына мүмкіндік бермейді. Сатып алушы
тауарды белгілі бір мерзімнен кейін төлеуі мүмкін. Бір тауар иеленуші қолма-
қол тауарды сатады, ал басқасы ақшаның өкілі немесе болашақтағы ақшаның
өкілі ретінде бола отырып тауарды сатып алады. Сатушы-қарыз беруші, ал
сатып алушы-борышқор болады. Кредитор және қарыз алушы бір полюсте
эквивалент мерзімінің ұзартылуы, ал басқасында оның төленуі жүзеге асатын
жағдайлардың барлығына қатысады.
Бастапқыда кредитор және қарыз алушы қарапайым қатынастарда болды.
Мүліктік теңсіздіктің тереңдеуіне байланысты артық өнімдері барлық рулық
қауымдастық мүшелері кредитор ретінде көріне алатын болды. Алғашқы
өсімқорлар металл ақшадан пайда болған. Өсімқор-саудагер көпес тәрізді
ежелгі кәсіп. Қазіргі уақыттағы банкир болудан бұрын, ол өте үлкен тарихи
жолдан өтті. Кредитор ретінде храмдар, қоғамдағы шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің едәуір байлықтарын жинақтайтын шаруашылық пен тұтыну
мақсаттарына қызмет көрсететін өзгеше банкирлік үйлер болды.
Кредитор – несиелік мәміленің қарызды ұсынушы жағы. Қарыз беруші
кредитордың қарамағында белгілі бір қаражаттар болуы керек. Оның көздері өз
қорлары, ресурстары, өз кезегінде қайтарылымдылық негізінде ұдайы өндіріс
процесінің басқа субъектілерінен алынған ресурстар бола алады. Қазіргі
уақыттағы шаруашылықта кредитор- банк қарызды тек өз меншігіндегі ресурстар
есебінен ғана емес оның шоттарында сақтаулы тартылған қаражаттар есебінен
де, сонымен қатар акция және облигацияларды орналастыру арқылы жинақталған
қаражаттар есебінен де бере алады.
Банктердің құрылуымен кредиторлардың шоғырлануы жүреді. Банкирлер
басқа барлық кредиторлардың өкілі болды. Банктер ұжымдық кредиторлар
ретінде бола отырып, несиелеу үшін шаруашылықта уақытша пайдаланылмайтын
ресурстарды жинақтай алады, сонымен қатар эмиссия жасай алады. Кейбір
жағдайларда босаған ресурстар болып табылатын құндылықөтар да қарызға
беріледі. Коммерциялық несие кезінде кредитор сатылуға жататын тауарларды
қарыз алушыға береді.
Тауардың жіберілу факті, алайда, жүк берушіні кредитор етпейді.
Тауарды жөнелту мен сатудан түсентін түсімінің арасындағы уақыт бойынша
үзіліс кредитордың пайда болуына әкелуі мүмкін.Бұл үшін тауарды қоюшы
эквивалент төленуінің кейінге қалдыруына рұқсат берілуі керек. Мына
жағдайды ескерте кетейік: кредиторды сатып алау-сату, тауарды жіберу мен
оны төлеу арасындағы уақыт бойынша үзіліс факты тудырмайды, оны төлемнің
кейінге қалдырылуын белгілейтін, төлемді тез арада емес белгілі бір уақыт
өткеннен кейін шешетін қосымша келісім тудырады.
Кредитор ретінде басқа шаруашылық иесіне белгілі бір мерзімге ресурс
беруші тұлға болады. Қарыз алушы несиені белгіленген мерзімде қайтармаған
жағдайда несиелік келісімнің еріктілігі бұзылады, қарыз алушылармен ана
ғұрлым қатаң қатынастарға әкеп соғады. Кредиторлардың бар болуының уақыттық
шекарасы несиенің мерзімімен анықталады. Несиенің мерзімі өз кезегінде
ұдайы өндіріс процесінің барысына байланысты.
Қарыз алушы - несиелік қатынастың несиені алушы және алған қарызда
қайтаруға міндетті жағы болып келеді. Борышқор және қарыз алушы – бір-
біріне жақын, бірақ шамасы бірдей түсінік емес. Борыш-міндетті жалпы
сипаттайтын анағұрлым кең түсінік. Несиелік мәмілеге сәйкес борышқор туралы
емес, қарыз алушы туралы айту керек. Тарихи жағынан қосымша ресурстарға
деген қажеттілік танытатын жеклеген тұлғалар болды. Бастапқыда олар өз
еңбектерімен ұсақ шаруалар, қорөнершілер болған еді. Өсімқорлық несиенің
бар болуының басты формасы – ақсүйектердің көбінесе жер иелеріне ақшалай
қарызды беруі. Банктердің құрылуымен қарыз берушілердің шоғырлануы жүреді.
Қазіргі уақытта банктерден басқа шаруашылық ұйымдары және мемлекеттің
өзі де қарыз алушылар ретінде болады. Қарыз алушының кредитордан
айырмашылығы несиелер мәміледе төмендегідей ерекшеліктерге ие. Біріншіден,
ол қарызға берілетін қаражаттардың меншік иесі болып табылмайды, олардың
уақытша иесі ретінде болады; өзіне тиісті емес бөтен біреудің ресурстарымен
жұмыс істейді. Екіншіден, қарыз алушы қарызға алынған қаражаттарды айналыс
сферасында да, өндіріс сферасында да пайдаланады. Кредиттік өндіріске
тікелей қатыспай-ақ айырбас фазасы кезінде де қарызды ұсына алады.
Үшіншіден, қарыз алушы өзінің шаруашылығында шеңбер айналымын
аяқтаған қарызға алынған қаражаттарды қайтарады. Қарыз алушы кредитормен
жеткілікті түрде есеп айырысумен қоса қайтарымды толық өтеу үшін ұдайы
өндіріс процесін өркендете түсу керек. Төртіншіден, қарыз алушы уақытша
пайдалануға алынған құнды ғана қайтармай қоймай, сонымен қатар, қарыз
пайызын да төлейді. Бесіншіден, қарыз алушы өзінің кредиторы қойған
талаптарды орындауға тәуелді болады. Қарыз алушының кредиторға экономикалық
тәуелді болуы қарызға алынған қаражаттарды ұтымды пайдалануға, қарыз алушы
ретінде өз міндеттемелерін орындауға мәжбүр етеді.
Кредитор және қарыз алушы несиелік қатынас жасай отырып, өз мақсаттары
мен мүдделерінің бірлігін көрсетеді. Несиелік қатынастар шеңберінде
кредитор және қарыз алушының орындары ауысуы мүмкін: кредитор қарыз
алушыға, қарыз алушы кредиторға айналады.
Кредитор мен қарыз алушының өзара әрекеті қарама қарсылықтардың
бірлігі сипатында болады. Несиелік қатынастың қатысушылары ретінде кредитор
және қарыз алушы, оның қарама-қарсы жағында тұрады. Кредитор – қарызды
беруші жақ, қарыз алушы – берілген қарызды алушы жақ, бүтіннің шеңберінде
олардың әрқайсысының өздерінің ұдайы өндірістегі ерекше жағдайларына
байланысты өз мүдделері болады. Кредитор анағұрлым жоғары қарыз пайызына
мүдделі болса, қарыз алушы-анағұрлым арзан несиеге мүдделі.
Сондай-ақ, несиелік қатынастар құрылымының элементі, яғни кредитордан
қарыз алушыға берілетін және қарыз алушыдан кредиторға қарай кері
қозғалатын объекті болып табылады. Беру объектісіне қарыздық құн жатады. Ол
құнның ерекше бөлігі ретінде болады.
Несиелік қатынас ішіндегі құн ерекше қосымша тұтыну құнына ие. Шанында,
ақшаға немесе тауарға тән тұтыну құнына басқа құн кредитор мен қарыз алушы
арасында қозғалыс жасай отырып, ұдайы өндіріс процесін жылдамдатудың
ерекше қасиетін алады.
Жеке басты және мүлікті сақтандыру бойынша есеп айырысулар.
Сақтандырушыларға сақтанушылар сақтық төлемдерінен, сондай-ақ заңмен тыйым
салынбаған өзге де кездерінен сақтандырушылар қалыптастыратын ақша
қорларының немесе басқа да активтерінің есебінен сақтандыру өтемдерін төлеу
арқылы белгілі бір сақтандыру жағдайларының туындаған кезінде жеке және
заңды тұлғалардың (сақтандырылғандардың) мүдделерін мүліктік қорғау
жөніндегі қатынастары болып табылады.
Сақтандыру былайша бөлінеді:
міндеттілік дәрежесіне қарай: ерікті, міндетті:
сақтандыру объектісі бойынша: жеке, мүліктік;
сақтандыру төлемін жүзеге асырудың негізі бойынша: жинақтық және жинақтық
емес.
Міндетті сақтандыру — заң талаптарына қарай жүзеге асырылатын
сақтандыру түрі болып табылады. Міндетті сақтандырудың түрлері заң
актілерімен белгіленеді. Міндетті сақтандыруды жүргізудің тәртібі мен
шарттарын Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Өз өмірін және денсаулығын сақтандыру міндеті азаматқа заңдармен де,
шарттармен де жүзеге асырылады.
Міндетті сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырушымен сақтандырудың осы
түрін реттейтін заңдарына сәйкес жасалады. Бірақ сақтанушы сактандырушыға
зандарда көзделгеннен гөрі неғұрлым тиімді шарттарды ұсынуға құқылы.
Міндетті сақтандыру шартын сақтандырудың нақ осы түрін жүзеге асыруға
арналған лицензиясы бар сақтандырушылар ғана жүзеге асыра алады. Мұндай
шартты жасау сақтандырушы үшін міндетті болып табылады.
Сақтандырудың міндетті түрлері бойынша сақтандыру объектісі
сақтандырудың осы түрін реттейтін зандармен белгіленеді.
Ерікті сақтандыру - тараптардың ерік білдірулеріне қарай жүзеге
асырылатын сақтандыру түрі болып табылады. Ерікті сақтандырудың түрлері,
шарттары мен тәртібі тараптардың келісімі бойынша белгіленеді. Сақтандыру
объектісі азаматтардың немесе заңды тұлғалардың мүддесіне сай етіп
жасалынады. Сақтанушының заңға қарсы мүдделері сақтандырылмауға тиіс.
Өз өмірін, денсаулығын, еңбек қабілеттілігін сақтандыру кез келген
азаматтың өзіне тікелей байланысты болып келеді.
Мүліктік сақтандыруға мүлікті сақтандыру және кәсіпкерлік тәуекелділігі
азаматтық-құқықтық жауапкершілікті қоса алғанда, онымен байланысты басқа да
мүдделері сақтандырылуы мүмкін.
Жинақтық сақтандырушы келісім-шартта белгіленген мерзімі өткеннен кейін
не сақтандыру жағдайы туған кезде төленетін сақтандыру болып табылады
жинақтық емес, сақтандыру тек қана сақтандыру жағдайы туған кезде төленеді.
Сақтандыру сомасы — бұл ақшаның сомасы, оны сақтандыру жағдайы келіп
жеткен кезде, сақтандырылған сомасы барынша толық көлемінде сақтандыру
ұйымының төлеуге жауапты екендігін білдіреді.
Сақтандыру сыйлығы—бұл ақшаның сомасы, оны сақтанушы сақтандырушы
мекемеге өзінің қабылдаған міндеттемесі бойынша сақтандыру келісім-шартымен
анықталған деңгейінде жасалатын төлем.
Сақтандыру төлемі — бұл ақшаның сомасы, оны сақтандырушы мекеме
сақтанушыға сақтандыру келісім-шарты келіп жеткен кезде немесе туындаған
кезде, сақтандырылған сомасы барынша толық көлемде төленеді.
Сақтандыру қызметі — бұл сақтандыру мен қайта сақтандыру келісім-шартын
орындаумен және жасаумен байланысты сақтандыру мекемесінің (ұйымның)
сақтандыру қызметі, ол екі бағытта жүзеге асырылуы мүмкін: өмірін
сақтандыру
және жалпы сақтандыру.
Өмірін сактандыру ерікті түрде жүзеге асады, ал ол екі нысанда болуы
мүмкін: өмірін сақтандыру және аннуитетті сақтандыру.
Жалпы сақтандыруға медициналық, автомобилдік, азаматтық-құқықтық т.б.
сақтандырулар жатады.
Жеке басты және мүлікті сақтандыру бойынша есеп айырысу есебі
4220шотында жүреді.
Сақтандыру төлемін есептеген кезде, 7110, 7210, 8040, және т.б.
дебеттел 4220 шоты кредиттеледі. Сақтандырушы мекемеге (ұйымға) сақтандыру
жарнасын аударған кезде 4220 шоты дебеттеліп, 1040 шоты кредиттеледі.
Еңбеккерлер, денсаулығына, өміріне қауіпті жағдай туындаған кезде, 24
сағаттың ішім, сақтандыру ұйымы комиссия құрып, оған келесі құжаттарды
рәсімдейді:
* сәтсіздік туралы оқиғаның актісін (Н—1);
* болған жағдайдың сипаты туралы медициналық қорытындысын;
* лабораториялық зерттеудің нәтижесін;
* бұйрық пен ережелердің, нұсқаудың көшірмесін;
* мемлекеттік еңбек инспекторының қорытындысын;
* тағы басқа да құжаттарын.
Болашақ кезеңнің табыстарының есебі Кәсіпорының есепті айда алған,
бірақ бұдан кейінгі есепті кезеңдерге жататын табыстары болашақ
кезеңдерінің табыстары болып есептелінеді. Сабақтас есепті кезеңдер мен осы
кезеңдердің ара жігін ашу оңай емес, бірақ олардың арасын (кезеңдерін)
шектеу керек (шартты болса), өйткені онсыз салық салуға-қаржылық есеп
беруге де болмайды.
Алдағы кезеңдердің табыстарын есептеу үшін есебі 4420 "Алдағы кезеңнің
табыстары" шоты пайдаланады.
4420 - шотында айлық және тоқсандық билеттер (асханаларда берілген
талондар), кәсіпорында күні бұрын төленген ақылар ескеріледі. Жоғарыда
аталған төлемдер түскен кезде 1050, 1040, 1010-шоттары дебеттеледі,
4410шоты кредиттеледі.
Алдағы кезеңдердің кірістерін есептеген кезде 2110, 1270, 1255. шоттары
дебеттеліп, 4420 шоты кредиттеледі.
Есепті айға жататын, ертеректе алыған табыстар тізімі 4420-шотының
дебеті мен "Көлік мекемелерінің жүктері және жолаушыларды тасымалдау
қызмет түскен табыс", "Жалға беруден түскен табыс", "Байланыс Мекемесінің
қызметінен түскен табыс", " Акциялар бойынша дивиденттер және проценттер
түріндегі табыстар", "Негізгі емес қыземттен түскен басқа да табыстар" осы
табыстарға жататын басқа шоттардың кредитінде көрініс табады.
Қажет болған жағдайда 4420 шотында мыналар ескерілуі мүмкін: өткен
жылдары түгендеудің нәтижесінде кем шыққан немесе жоғалған мүліктерден
түсетін қарыздар. Осындай жетіспеушіліктің нәтижесінде орын алған сомаға
"Жұмыскерлердің және басқа да тұлғалардың қарыздары" шоты дебеттеледі де
4420-шоты кредиттеледі. Өткен жылдар ішінде анықталған, кем шығудың орнын
толтыру үшін түскен төлемдеріне 1040, 1010, 1050 және басқа да шоттары
дебеттеледі, Жұмыскерлердің және басқа да тұлғалардың қарыздары -шотында
кредиттеледі. Сонымен бір мезгілде сол сомаға 4420 шоты дебеттеліп 6160
шоты кредиттеледі;
кінәлі адамдардан өндіріп алынуға тиісті және жетіспейтін құндылықтыр
бойынша баланстық құнының арасындағы айырмашылық алынады.
Айырмашылықтардың сомасына ''Жұмыскерлердің және басқада тұлғалардың
қарыздары" шоты дебеттеледі және 4420-шоты кредиттеледі.
Жетіспейтін құндылықтар бойынша берешектерінің өтелуіне қарай 1040,
4230 және басқа да шоттар дебеттеледі, 1250-шоты кредиттеледі. Берешектерді
өтеуге түскен сомалар сонымен бір мезгілде,4420-шотының дебеті 6160
"Негізгі емес қызметтен түскен басқа да табыстар" - шотының кредиті бойынша
көрсетіледі.
4420-шот бойынша аналитикалық есеп алдағы кезеңдерден түсетін табыс
түрі бойынша жүргізіледі.
Төлеу мерзімі кешіктірілген табыс салығы бухгалтерлік ұзақ мерзімді
міндеттемелер құрамына жатқызылады. Бұл салықтың қалыптасуының негізгі
себептеріне кәсіпорынның табыс және шығын есебі бойынша стандартқа сүйене
отырып қаржылық есебімен Салық кодексіне сәйкес енізілген түзетудің
нәтижесіне ие болады. Бұл өзгерістердің немесе айырмашылықтардың екі түрі
бар.
- Тұрақты айырма
- Өзгерілмелі айырма
Тұрақты айырмаға келесілерді жатқызамыз.
- Айып пұл. Бұл айып пұлдың кәсіпорын есептеген немесе белгіленген
мөлшерде бюджетке төлейді . аталған айып пұл бухгалтерлік есепке
жылдық соманы айтады.
- Іс –сапар шығындары. Бұл мөлшер салық заңдылығына сәйкес белгіленген
көлемде кәсіпорын шығынына жатқызылады.
- Алынған зайым, несие бойынша пайыздық шығын, салық заңдылығына сәйкес
белгіленген мөлшерде ғана шығынға жатқызылады.
- Сақтандыру төлемдері бойынша, бухгалтерлік есепте бұл төлем шығынға
жатқызылады. Ал салық заңдылығы бойынша ол сома жылдық жиынтық
табыстан алынып тасталмайды.
Өзгермелі айырма кезінде салық салынатын және есептік табыс арасындағы
тануға байланысты қалыптасады.
Өзгермелі айырмаға баланстық құнмен салық базасы (салық салынатын
сома) арасындағы айырмашылықтан қалыптасады . Оған негізгі құрал материал
емес активтер бойынша есептелетін амортизациялық төлем бойынша
қалыптасады.
Салық кодексі бойынша ұзақ мерзімді активтердің амортизациясы екі
еселенген немесе жекелеген әдісті қолдану арқылы жүргізеді.
Мысал: Құрал жабдықтың құны 200 мың теңге салық кодексі мөлшері
бойынша есептелген амортизациялық өлшем 50 мың тенге,ал кәсіпорынға 20 %
мөлшер (100:5)=20 %.
Аталған айырма өзгермелі айырма болып табылады.
Негізгі құралға жүргізілетін жөндеу жұмыстарына байланысты шығындар
бухгалтерлік есепте сәйкес шоттарда толықтай бейнеленіп жинақталады , ал
салық салу мақсатында топтың құнының 15 % ғана шегерімге жатқызылады.
Бағалы қағазды сату бойынша шығын бухгалтерлік есептің принципі
бойынша қалыптасқан уақытта танылады.
Салық салу мақсатында аталған шығын соңғы 3жыл ішінде басқада бағалы
қағаздардың құнының қсуіне байланысты болатын табыс есебінен
конфенсацияланады. Аталған екі айырманың өзара айырманың өзгермелі айырма
белгілі бір кезеңнен кейін есептен шығарылады немесе
Тұрақты айырмаға сәйкес бұл ережеге сәйкес жүрмейді.
Бухгалтерлік есепте тұрақты және өзгермелі айырма екі түрлі түрақты
айырманы бухгалтерлік есепте есептік кезең ішінде аналитикалық есеп бойынша
үздіксіз есепке алынып, ал, өзгермелі айырма бойынша бухгалтерлік есепте
анықталған соманы қаржылық есептен салықтың эфект бойынша бейнелейді.
Өзгермелі айырма сомасынан қалыптасатын салықтың эфект. Бұл салықтың
төлем өзгермелі айырманың нәтижесінде қалыптасып бухгалтерлік балансты
төлеу мерзімі кешіктірілген немесе алдағы кезеңде төленетін салық ретінде
есепке алынады.
Аталған сома бухгалтерлік есепте (3000)
Д-т 7310 К-т 4310
Кешіктірілген табыс салығы есептелді
Д-т 3110, К-т 1210
Өзгерілмелі айырманың салық есебінің сомасын анықтаған кезде ағымдық
кезеңдегі салық ставкасы бойынша жүргізіледі.
Мысалы Кәсіпорын 2006 ж 3 млн тг көлемінде табыс танылады.
Салық салынатын табысты анықтау үшін келесідей айырмашылықтар ескерілуі
қажет .
өзгерілмелі айырма
1) амортизациялық төлем бойынша 500мың тг
2) бағалы қағаздар бойынша шығын 400мың тг
Тұрақты айырма
а) іс сапар шығыны 200 мың тг 2006 жылдың басына 4310 шот бойынша 90 мың тг
(300мың өзгерілмелі айырма)
1) коорпаритивті табысты анықтау үшін салық салынатын табысты анықтау
қажет
3000000-500000+400000+200000=300000 0*30%=930000
2) салықтық эфект өзгермелі айырма негізінде
-5000-4000=100
-100000*30%=-30000
д-т 7710 к-т 4310 -30000
3) төлем мерзімі кешіктірілген табыс салығына түзету енгіземіз (Егер
салықтың ставкасы өзгеретін болса.
1.2 Ұзақ мерзімді міндеттемелер мәні.
Міндеттемелер - өткен мәмілелердің немесе өткен оқиғалардың нәтижесі.
Олар ұзақ мерзімді және ағымды болып жіктеледі.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер бұл –төлеу мерзімі бір жылдан асатын
міндеттемелерді жатқызамыз
Ұзақ мерзімді міндеттемелерді есепке алған кезде, бағалаған кезде
төмендегі принципке сүйену керек.
1. Ұзақ мерзімді міндеттемелер тіркелген кезде ағымдық құнмен есепке
алынады
2. Ұзақ мерзімді міндеттеменің кезеңдік төлемдері сол қалыптасқан
міндеттемеге сәйкес есептеледі
3. Бухгалтерлік баланысты жасаған кезде сол есептік күнге ұзақ
мерзімді міндеттеменің құны көрсетіледі
4. Қалған ұзақ мерзімді міндеттеменің сомасы дисконталған құнмен
немесе пайыздық мөлшермен бағалауға болады.
Ұзақ мерзімді міндеттемелерге мыналар жатады:
- банктердің ұзақ мерзімді қарыздар:
- банктен тыс ұзақ мерзімдік қарыздар:
- мерзімі шегерілген корпоративтік табыс салығы.
Ұзақ мерзімді міндеттемелерді тексергенде, бәрінен бұрын баланста
көрсетілген, есепті кезеңнің басы соңындағы қалдықтың Бас кітаптың
шоттары мен журнал- ордердің мәліметтеріне қарап сәйкестігін анықтау
тиіс.
Алайда мұны бірден жасауға болмайды, өйткені баланста синтетикалық
шоттардың қалдықтары емес, аналитикалық есептің мәліметтері келтіріледі.
Басқаша айтсақ, баланстық “Қамтамасыз етілген қарыздар”, “Қамтамассыз
етілмеген қарыздар” және “Ұйымдардың бір-біріне және еншілес ұйымдарға
беретін қарыздары”, баптары аналитикалық есеп мәліметтері негізінде
толтырылуы тиіс.
1.3 Ұзақ мерзімді міндеттемелердің есебінің ерекшелігі
Несиелеу қарыз капиталының қозғалысы болып табылады - ол процент
түрінде үстеме төлем төлеп қайтару шартымен қарызға берілген капиталдың
қозғалысы.
Несиенің объективті қажеттілігі ең алдымен өнеркәсіп пен сауда
капиталының айналымдық заңдылығымен байланысты.
Несиелерді есепке алу 40 Несиелер бөлімшесіне енгізілген 4010 Банк
несиелері, 4020 Банктен тыс мекемелердің несиелері, 4030 Басқа да
несиелер сияқты пассивті шоттарында жүргізіледі.
Несиенің экономикалық категория ретінде қарыз мәмілесі негізінде
көрінетін және дамитын өндірістік қатынас арқылы анықтау керек. Қарыз
мәмілесі несиені экономикалық категория ретінде өз бетінше сипаттамайды;
оны осы мәміле негізінде пайда болатын өндірістік байланыстар немесе
жүзеге асу формасы-қарыз мәмілесі болып табылатын өндірістік қатынастар
сипаттайды. Қарыз мәмілесі тауар шаруашылығының әр түрлі салаларына тән.
Экономиканың тарихи дамуымен бұл мәмілелер жиілейді, ұлғаяды, жетілдіріледі
және жалпылама мәнге ие болады.
Әр түрлі шаруашылық жүйелерінде кездесетін мәміле типтерінің формалды
ұқсастығы олардың бір атауымен - несие - бекітіледі, бірақ әр түрлі
дәуірлердің несиелік қатынастары бір атауды сақтай отырып әр түрлі мәнге,
мазмұнға, табиғатқа ие.
Несие шаруашылық жүйелерінің ауысуына жағдай жасай отырып өзі де
ауысып отырады, өз мазмұнын өзгертеді. Кез келген халық шаруашылығы
жүйесінің алдыңғы жүйені жететіні және жоққа шығаратыны сияқты несие де бір
шаруашылық жүйе жағдайындағы шаруашылық байланыстардың типі ретінде алдыңғы
шаруашылық жүйесіндегінесиені жеңуші және жоққа шығарушы болып табылады.
Несие мәміле типі ретінде, тауар айналысының формасы, құн қозғалысының
әдісі ретінде натуралды шаруашылықтан тауар шаруашылығына өткен уақыттан
бері дамып келеді. Несие айырбас процесінің өндірістік байланысының типі,
тауарлы өндірістің экономикалық категориясы ретінде ғана емес, тауар
шаруашылығы шеңберінде диалектикалық дамушы құбылыс ретінде де қарастырылуы
қажет. Тауар шаруашылығының әр түрлі сатылырының несиелік
қатынастарыныңөзара айырмашылығы, қолдан-қолға өтуі қарыз келісімі арқылы
жүзеге асатын әр түрлі объектілердің айырмашылығынан көрінеді.
Несие түсінігі келесі түрде белгіленеді. Бақыланылатын халық
шаруашылығы құбылыстарының барлық жиынтығының ішінен бәрінен бұрын қоғамдық
өмірде несие деп аталатындары іріктелініп алынады; сонан соң бұл құбылыстар
талданылады, төмендегідей белгілерге бөлінеді: біріншіден, олардың
барлығына тән белгілері; екіншіден, бұл белгілердің ішінен тек осы
іріктелініп алынған құбылыстарға тән белгілер ғана сақталынады. Несие деп
аталатын әлеуметтік байланыстар: әр түрлі тарихи кезеңдерде, тауар
шаруашылығының алғаш пайда болуы кезеңде, дамыған нарықтық шаруашылық
дәуірінде де бар болды.
Қарыз мәселесі ретінде несиені екі көзқарасқа қарастыруға болады:
біріншіден, оның техникалық-заңдылық белгілері көзқарасынан, екіншіден,
әлеуметтік мазмұны, яғни осы келісім негізінде өсетін және дамитын немесе
онда өз көрінісін табатын өндірістік байланыстар типін сипаттайтын белгілер
тұрғысынан. Бұл екеуі бір-бірінен бөлінгісіз, олар өзара байланысты және
себепші. Бірақ эканомикалық талдау үшін маңыздысы қарыз мәселесінің
эканомикалық мазмұны, яғни өндірістік қатынастардың белгілі бір
формулаларымен байланысты шауашылық әдістері, жұмыс тәсілдері емес,
өндірістік қатынастардың өзі болып табылады.
Бұл жағдайды былайша түсіндіруге болады. Мысалы, машина өндірісін таза
техникалық тұрғыда машина өндірісінің макроэкономикалық орта параметріне
анағұрлым бейімделуін оның жұмыс және таза техникалық тиімділігі тұрғысынан
қарастыруға болады; сонымен қатар, сол машина өндірісін оның әлеуметтік
жағынан да қарастыруын, яғни машина өндірісі негізінде пайда болатын және
дамитын өндірістік байланыстардың формалары мен типтері тұрғысынан, бұл бір
жағынан, оларға себепші, ал екінші жағынан, олар оны анықтайды. Бірінші
жағдайда - біз машина өндірісін техникалық-экономикалық категория, ал
екінші жағдайда – экономикалық категория ретінде қарастырамыз.
Несие қарыз мәмілесі ретінде ежелгі әлемде де, орта ғасырлық қолөнер,
крепоснойлық шаруашылықта да және дамыған тауар шаруашылығында кездеседі.
Барлық кезде біз анағұрлым жетілген, бір қарыз мәмлесіне кездесіп отырдық,
бірақ осы мәмілелер негізінде ұлғайып отыратын, құқықтық хатталуы осы
мәмілелер болып табылатын өндірістік қатынастардың әр түрлі шаруашылық
жүйелерінде бір- бірінен өте қатты айырмашылықтары болады.
Несие бәрінен бұрын тауар өндірісі процесінде пайда болатын оның негізгі
өндірістік қатынастарымен анықталатын қоғамның әлеуметтік байланыстарының
белгілі бір типі. Сондықтан несие экономикалық категория ретінде тек
өндірістік қатынастар шемберінде ғана сипатталуы мүмкін. Бұл несиені
экономикалық мазмұны, көзқарасы тұрғысынан қарастыруға қатысты. Несие
әлеуметтік байланыстың белгілі бір типі бола отырып,и өндірістік қатынастар
тобына жатады.
Коммерциялық несие – бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыру. Несиенің осы
формасының объектісі ретінде тауарлық капитал қызмет атқарады. Коммерциялық
несиенің ерекшелігі мынада: қарыз капиталы өнеркәсіптік капиталмен
біріккен, ал оның мақсаты – тауарларды өткізуді жалдамдату.
Тұтыну несиесі – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұмыстық қызметтердің төлеу үшін коммерциялық (бөлшек сауда орындары арқылы
төлемді кейінге қалдыра отырып, тауарды сату) және банктік (тұтыну
мақсатына қарыздар) формада берілетің несие. Тұтыну несиесінің негізгі
міндеті – тұрғындарға тауарларды сатуға қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек
саудамен тығыз байланысты: бір жағынан – тауар айналымының ұлғаюымен
несиенің де сұраныс тудырады; екінші жағынан – тұрғындарды несиелеудің өсуі
төлем қабілетіне сұранысты күшейтеді.
Ипотекалық несие – жылжымайтын мүліктерді: жерді, тұрғын үй және
өндірістік ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілітін қарыз.
Мемлекеттік несие - азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз
алушы немесе кредитор ретінде мемлекет және жергілікті билік органдары
болатын несиелік қатынастар жиынтығы. Мемлекеттік несиенің негізгі формасы
– мемлекеттік займдар, соныменқатар қысқа мерзімді қазыналық міндеттемелер,
тұрғындардың жинақ кассасындағы салымдар болып табылады. Қысқа мерзімді
қазыналық міндеттемелер (вексельдер және де басқа несиелік міндеттемелер)
ресми түрде бюджеттегі уақытша кассалық үлесті жабу үшін шығарылады, бірақ
іс жүзінде – бюджет тапшылығына байланысты шығарылады.
Халықаралық несие - валюталық және тауарлық ресурстарды қайтарылымдық
және пайыздар төлеу шарттарымен беру бойынша байланысты халықаралық
экономикалыққатынастар сферасындағы қарыз капиталының қозғалыс формасы.
Кредиторлар және қарыз алушылар ретінде банктер, жеке тұлғалар,
кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер, сонымен қатар халықаралық және
аймақтық ұйымдар қатынасады.
Қазақстан Республикасының жетекші халықаралық қаржылық ұйымдарға мүше
болуы, әкономикалық реформалар жүргізу үшін қосымша қаржылық көздерге қол
жеткізуге мүмкіндік берді.
Банк мекемелері несиелерінің есебі – банк несиесі қысқа жіне ұзақ
мерзімді несие беру туралы Қазақстан Рспубликасының Ұлттық банк мекемесі
бектетін қысқа және ұзақ мерзімді несие беру ережелріне сай жүргізіледі.
Кәсіпорын банк мекемесінен несие алған уаұытында:
1 Кесте. Міндеттемелер есебі бойынша шоттар корреспонденциясы
Операциялар мазмұны дебет Кредит
Алынған банк несиелрі кассаға немесе есеп айрысу 1010 3010
шотына келіп түсті
Жабдықтаушы мердігерлерге банк несиесінің есебінен 1070 3010
қойылған акредивтер
Жабдықтаушы мердігерлерге қарыз сома банк несиесінің 3310 3010
есебінен төленді
Жабдықтаушы мердігерлерге алдағы уақытта алынатын 1610 3010
материалдық қорлар үшін банк несиесінің есебінен
берілген аванс
Көрсететін қызметі немесе орындайтын жұмысы үшін 1610 3010
жабдықтаушы ұйымға банк несиесінің есебінен берілген
аванс
Есептелген салық бойынша ұйымның бюджетке қарыз сомасы3110-31203010
банк несиесінің есебінен аударылды
Вексельге алынған банк несиелері 1010. 3010
1040
Кәсіпорынның банк мекемелерінен алған несиелері 3010 1040
бойынша қарызы есеп айырысу шотынан өтелінді
Банктен тыс мекемелерден алынған несиелер 1010, 3020
1040
Банктн тыс мекемелрдің несиелрінің есебінен 3440, 3020
жабдықтаушы мрдігерлерге қарыз сома төленді 4110
Банктен тыс мекемелерден алынған несиелер бойынша 3020 1030
қарыз есеп айырысу шотынан төлнді
1.4 Кәсіпорынның міндеттмелер аудиті
Аудит жүргізу үшін шаруашылық субъектілері (тапсырылушылар) аудит
фирмаларымен немесе жеке аудиторлармен аудит – шартын жасасуы қажет.
Қалыптасқан тәртіп бойынша шарт жасаудан бұрын аудит фирмасы немесе жеке
аудитор өз тарапынан міндеттеме – хат жазуға тиісті.
Аудитордың міндеттеме хаты өзінің тапсырушы алдындағы жазбаша
түріндегі беретін өз жауапкершілігін, алдына қойылған міндет – мақсаттарды
орындау үшін көрсететін қызметіне анықтама беру. Аудит шартын жасаудан
бұрын міндеттеме хатты тапсырушы өз тарапынан зерттеп, жан-жақты талқылап
содан кейін ғана міндеттеме хаттың мазмұны ойынан шыққан жағдайда ғана
аудит шартын жасауға келіседі.
Міндеттеме хаттың түрі және мазмұны тапсырушы талабына сәйкес әр түрлі
болуы мүмкін, онда негізінде төмендегідей талаптар қойылады:
- қаржы отчетын тексерудің мақсаты;
- тапсырушылардың тексеруге информациялардың дұрыстығына
жауапкершілігі;
- аудит жұмысының көлемі, ондағы аудитордың жұмыс бабындағы
қолданатын заң құжаттары және ереже – нұсқаулар, нормативтік
құжаттар;
- тапсырылатын аудит отчетының, аудит қорытындысының үлгісі;
- жүргізілетін аудит жұмысының бағдарламасы;
- аудит жұмысының төлем ақысы, гонорары.
Аудит келісім – шартының мазмұны бірнеше бөлімнен тұрады:
Бірінші бөлімінде. екі жақтың реквизиті толық көрсетіліп,
жауапкершіліктеріне анықтама беріледі. Мысалы, аудитор фирмасының аты, оның
жауапты директоры, тапсырушы жағынан шаруашылық субъектісінің аты, оның
жауапты қызметкері.
Екінші бөлімінде, аудитор жауапкершілігі анықталады. Мысалы, аудит
жұмысын орындау мерзімі, құжаттарға жауапкершілігі, коммерциялық құпиялықты
сақтау тәртібі тағы сол сияқты аудитор міндеттері аталып көрсетіледі.
Үшінші бөлімінде, тапсырушының міндеттері анықталады. Мысалы, аудит
жұмысын ұйымдастыру, қажет құжаттарды, отчеттарды уақтылы беру, қажет
болған жағдайда әр түрлі анықтамалар беру, қызметкерлерден түсініктемелер
алып беру тағы сол сияқты көптеген міндеттерді орындауы қажет.
Осы шартта, аудит жұмысының қорытындысын тапсырушыға өткізу тіртібі де
қарастырылады. Міндетті түрде аудит шартына бірінші протокол тіркеледі.
Онда аудит жұмысына төлем нақты көрсетіліп, екі жақ алдын –ала шартқа
тіркеу құжаты деп анықтайды.
Шартта қажет болған жағдайда қосымша төлем жасау мүмкіндіктері келісуі
қажет. Оған бірден – бір себеп, аудит барысында шартта қаралмаған жұмыс
кездесуіне немесе екі жақтың келісуі бойынша қосымша қызмет жасау
анықталған жағдайда болады. Осындай себептермен бірінші жасалынған шарт
қайта жасалуы мүмкін.
Аудит барысында шарттың орындалуын тоқтату, жою жағдайы кездеседі. Ол
біріншіден, тапсырушы жағынан аудит шартын тоқтату немесе жою талабы
қойылуы мүмкін. Оған уақтылы төлем жасаудан бас тарту, өз ара акционерлер
арасындағы келіспеушіліктер себеп болуы мүмкін.
Сол сияқты аудитор фирмасы жағынан да әр түрлі себептермен аудит
шартын тоқтату немесе жою талабы қойылуы мүмкін. Оған себеп тапсырушы шарт
талаптарын оырндамаудан болады.
Аудит ұйымдары мен тапсырушылардың құқысы, міндеті, жауапкершілігі
Қазақстан Республикасының Аудит қызметі туралы заңда анық көрсетілген.
Осы Заңның 16-бабында көзделген жыл сайынғы міндетті аудитті жүргізу шарты
келесі жылдың бірінші қаңтарынан кешіктірмей жасалады, бұл туралы субъект
аумақтық салық органын хабардар етеді.
Заңның бесінші тарауында Аудитолық ұйымдар (фирмалар) мен
аудиторлардың құқтары, міндеттері мен жауапкершілігі - деп аталынған, оның
19-бабында Аудиторлық ұйымдар мен аудиторлардың құқықтары жан-жақты
қарастырылған, 20-бабында олардың міндеттері анықталған.
Заңның алтыншы тарауында Субъектінің (тапсырушының) құқықтары,
міндеттері мен жауапкершілігі, 23-бабында олардың құқықтары, 24-бабында
міндеттері, 25-бабында жауапкершілігі жан-жақты қарастырылған.
Аудиторлық ұйымдар мен аудиторлардың міндеттері
1. Аудиторлық ұйымдар мен аудиторлар:
1) осы Заңның 19-бабының бесінше тармақшасында, 22-бабының үшінші және
төртінші тармақшаларында аталған мән – жайлардың салдарынан
субъектіге аудиторлық тексеру жүргізуге өзінің қатыса алмайтынын
тапсырысшыға хабарлауға.
2) Аудит жүргізіліп отырған субъектіден алынған және тексеру барысында
жасалған құжаттардың сақталуын қамтамасыз етуге;
3) Тапсырысшыға қаржы – шаруашылық қызметтегі анықталған
бұрмалаушылықтар және есеп жүргізу мен есеп берудегі кемшіліктер
туралы хабарлауға;
4) Тапсырысшыға тексеру нәтижелерінің және тапсырысшыға қатысты басқа
да ақпараттың құпиялығывн қамтамасыз етуге;
5) Аудиторлық тексеру нәтижесінде алынған ақпаратты өз мақсатына
немесе үшінші бір тұлғалардың мүдделері үшін пайдаланбауға
міндетті.
2. Аудиторлық ұйым мен аудитор үшін тапсырысшының шарт бойынша
міндеттемелерден туындайтын талаптарын орындауға міндетті.
Аудиторлық ұйымдар мен аудиторлардың жауапкершілігі
Аудиторлық ұйымдар мен аудиторлар аудиторлық қызмет туралы заңдары,
сондай-ақ шарт талаптарын бұзғаны үшін Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес жауап береді.
Сыртқы аудит жүргізу құқығын шектеу
Сыртқы аудитті:
1) Қазақстан Республикасының аудиторлық ұйымы немесе жеке кәсіпкер –
аудитиоры ретінде тіркелмеген субъектілдердің
2) Меншікке қарсы қылмысы, шаруашылық және лауазымдық қылмысын үшін
соттылығы бар адамдардың
3) Меншік иесіне немесе акционерге жақын туыс болып табылатын тікелей
жоғары және кейінгі тармақ бойынша, құдандалық жағдайдағы
жекжаттар, сондай-ақ туған, асыранды, немере, апалы-сіңілер, 10
проценттен астам акциялары бар аудиторлардың, сондай-ақ шаруашылық
жүргізуші субъект басшысының
4) Аудит жүргізілетін субъектінің қызметкерлері, қатысушылары,
лауазымды адамдары арасынан шыққан, сол субъектіге жеке мүліктік
мүдделері бар аудиторлардың жүргізуіне тыйым салынады.
Тапсырысшының құқықтары
1. Субъект, сондай-ақ аудит жүргізуді тапсырған мемлекеттік орган
аудит жүргізуге және өзге де аудиторлық қызмет көрсетуге
тапсырысшылар болып табылады.
2. Тапсырысшының:
Аудитордан аудит жүргізуге қатысты заңдардың талаптары туралы егжей –
тегжейлі ақпарат алуға;
Аудитордың ескертпелері мен қорытындыларына негіз болған нормативтік
құқықтық актілерімен танысуға;
Қаржы – шаруашылық қызметіндегі бұрмалаушылықтарды жою, есеп жүргізу
мен есеп беру жөнінде аудитордан ұсынымдамалар мен ұсыныстар алуға;
Аудиторлық ұйымдар, аудиторлар шарт талаптарын бұзған жағдайда олардың
қызметінен бас тартуға құқысы бар.
3. аудит жүргізу материалдары үшінші тұлғаларға тапсырысшының жазбаша
рұқсатымен ғана берілуі мүмкін.
Тапсырысшының міндеттері
1. Тапсырысшы: аудиторға мезгілінде және сапалы аудит жүргізуі үшін жағдай
жасауға, қажетті құжаттарды табыс етуге, ауызша немесе жазбаша түрде
түсіндірме және түсінік беруге;
Егер шартта өзгеше көзделмесе, тексерілуге тиісті мәселелер ауқымын
шектеу мақсатымен аудитордың қызметіне араласпауға;
аудитордың талап етуі бойынша аудиторға қажетті ақпарат алу үшін үшінші бір
тұлғалардың атына өз атынан жазбаша сауал салуға міндетті.
2. Аудиторлық ұйымның, аудитордың шарт бойынша міндеттемелерден туындайтын
талаптарын орындау тапсырысшы үшін міндетті.
Тапсырысшының жауапкершілігі
Тапсырысшы аудиторға тексеруге берген құжаттар мен басқа да ақпарттың
толықтығы менн дұрыстығы үшін жауап береді.
Субъектінің аудит жүргізуден жалтаратын не оны жүргізуге кедергі жасайтын
басшысы Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен жауап
береді.
Аудиторлық тексеру субъектіні шаруашылық қызметті жүзеге асыру тәртібін
бұзғаны, табыс етілген қаржы есептерінің Қазақстан Республикасы
заңдарының талаптарына сәйкес келмиегені үшін жауапкершіліктен
босатпайды.
Дауларды қарау: Аудиторлық ұйымдар, аудиторлар арасында, сондай-ақ
олар мен олардың тапсырысышылары арасында туындайтын даулар Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен шешіледі.
Қазақстан Республикасының Президенті
Аудит жүргізу этаптары (сатысы)
Аудит жұмысы – бір жүйеге келтірілген белгілі құжаттар арқылы сатылап
жүргізілетін (этаппен) тиянақты жұмыс.
Аудит теориясында оның сатылап жүргізілуі бірнеше этапқа бөлінеді:
Бірінші сатысы : Жалпы қарастыру. Тапсырушылармен жұмыс істеу, аудитор
ұйымдары үшін шарт жасау кезеңінен басталады. Олай дейтін себебіміз:
аудитор ұйымы өзінің, тапсырушының аудит жүргізуден бұрын оның қаржы –
шаруашылығына толық зерттеу жасап, алдын ала өз пікірін тұжырымдайды.
Сонымен қатар нақты материалдарға сүйене отырып, оның маркетинг жұмысын,
құрал – жабдықтық жағдайын, өндірістік жағдайын, өнім сату процесін толық
зерттейді.
Екінші сатысы: Алдын ала танысу (зерттеу). Аудитор ұйымы шарт жасасқан
шаруашылық субъектісі мен аудит жұмысын бастаудан бұрын оның қаржы –
шаруашылық жағдайымен танысу мен зерттеуден бастайды.
Осы кезде аудитор субъектінің қаржы отчетын, басылымға шыққан
көрсеткіштерін зерттеп қана қоймай, сол субъекті туралы әр түрлі
сұрастырулар жүргізеді. Яғни, субъект шаруашылығы күрделі болса оны
зерттеу, танысу процесі де күрделі болады. Аудит жұмысын сәтті, жедел,
тиімді жүргізу үшін танысу, зерттеу жұмысын өте тиянақты, жан – жанқты
жүргізу қажет. Танысу, зерттеу процесін жүйеге келтіретін болсақ оның өзі
де күрделі жұмыс.
Аудит жұмысын сәтті жүргізу үшін аудитор алдымен сол субъектінің
құқылық құжаттарын толық зерттеуі қажет. Ол оның жарғылығы,
құрылтайшыларымен келісім – шарты, мемлекеттік тіркеу куәлігі, сыбайлас
кәсіпорындары мен келісім – шарты, өз шаруашылығы туралы және шет елмен
қатынасқа лицензия куәлігі, тағы басқа құжаттары. Одан кейін сол
субъектідегі бухгалтерлік жұмысын ұйымдастыру тәртібін қаржы отчетын жасау
әдістерін қарастыру қажет. Сонымен қатар шаруашылық субъектілерінің
технологиялық ерекшелігіне сәйкес шаруашылық операцияларын құжаттау
ерекшеліктерін, бухгалтерлік есеп мамандарының, әрбір цех басшыларының
біліктілік деңгейлерін зерттеу қажет.
Осы айтылған танысу – зерттеу процесінен кейін аудитор тапсырушы
субъект басшысымен жүргізілетін аудит жұмысы туралы пікір алысып, нақты
аудит объектісі туралы мақсаттарына келісу қажет. Содан кейін аудит
жұмысының бағдарламасын жасайды.
Үшінші сатысы. Аудит жұмысына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz