Зерттелген кәсіпорынның есеп саясаты
Жоспар
Кіріспе
1.Шаруашылық субъектісінің бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуы мен оның
маңызы
1.1. Бухгалтерлік есептің түсінігі, мәні мен ролі
1.2.Зерттелген кәсіпорынның есеп саясаты
1.3. Транс-Сервис ЖШС-тің техника-экономикалық сипаты
2. Шаруашылық субъектісінің негізгі қорлар есебінің ұйымдастырылуы
2.1. Негізгі құралдар, оларды кіріске алу және шығару есебі
2.2.Кәсіпорын бухгалтерлік баланысы және ақша қаражаттарының
бухгалтерлік есебі
2.3. Тауарлы-материалдық қорлар есебі
3. Шаруашылық субъектіде аудитті ұйымдастыру
3.1. Аудитті ұйымдастыру, оның мақсаты мен мәні
3.2Қаржылық және дебиторлық берешек аудитін ұйымдастыру
3.3Ақша қаражаттары қозғалысының аудиті
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Шаруашылық есептің нарық экономикасы жағдайындағы мақсаты мен міндеттері
экономиканы басқарудың жетіле түсуі, нарықтық қатынастардың қалыптасуы.
Меншіктің әр түрлі нысандарын пайдалану, шетелдік әріптестердің қатысуымен
бірлескен кәсіпорындарды құру, халықаралық стандарттарға қарай бағыт алу
бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі мен мәнінің алдағы уақытта да арта
түсетінін білдіреді.
Шаруашылық есептің жүйесі есептің өзара байланысты үш түрінен: жедел,
бухгалтерлік және статистикалық есептерден тұрады.
Жедел (немесе жедел-техникалық) есеп шаруашылық процестері мен
құбылыстарына оларды тікелей жүзеге асыру барысында бақылау жасауға
арналған.
Оның ерекшелігі - басшылық пен басқарманы деректермен қамтамасыз етудің
жылдамдығы, жеделдігі. Жедел есептің көмегімен басқару қызметкерлеріне
кәсіпорындағы материалдық ресурстардың қозғалысы туралы, шығарылған өнімнің
көлемі, оның тиеп-жөнелтілуі және сатылуы жайында, өндірістік қорлардың
қолда бары, шарттың тәртібін жеткізушілер мен сатып алушылардың сақтауы
туралы және т.с.с. ақпараттар келіп түседі.
Бұл есептің басқаларына қарағанда (техникасы жағынан) ең қарапайым түрі.
Жедел есеп әртүрлі процестер мен құбылыстарды әртүрлі өлшеуіштердің -
натуралды, ақшалай және еңбек өлшеуіштердің көмегімен көрсетеді.
Оны бөлім, цех, қойма сияқты бөлімшелердің қызметкерлері жүргізеді.
Оның деректері міндетті түрде құжаттарда тіркелмейді, оларды ауызша,
телефонмен, телеграфпен және т.б. беруге болады. Жекелеген жағдайларда
жедел есеп ушін арнайы құжат нысандары жасалады, мысалы: жұмысқа шығу мен
жұмыс уақытын пайдалану табелі.
Жедел-техникалық есеп уақыты бойынша бөлінуі мүмкін және оған деген
сұраныс қажеітілігіне қарай туындайды.
Сонымен, жедел есеп шаруашылық операциялары мен процестерін олар жасалып
жатқан кезде қадағалауға және бақылауға арналған
Статистикалық есеп немесе статистика экономика, мәдениет, білім беру және
т.б. салалардағы көпшілік сипаттағы құбылыстарды зерттейді.
Статистика экономиканың жағдайы, оның дамуының үрдістері. Жұмыс күшінің
қозғалысы, тауарлар, бағалы қағаздар, халықтың саны мен құрамы туралы
ақпараттарды қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына талдау және жорамал
жасау мақсатында әзірлейді және жинақтайды.
Халық шаруашылығы есебінің жүйесіндегі статистика -бухгалтерлік есеп пен
жедел есепті біріктіретін қорытынды есеп түрі.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық құбылыстарының сандық жағын сапалық жағымен
байланыстыра отырып, заттық көрсеткіштермен, сондай-ақ ақшалай түрде
шаруашылық фактілерін жалпылама, үздіксіз, құжатты негізделген және өзара
байланыстыра тіркеу жолымен зерттейді.
Шаруашылық қызметін жалпылама көрсету деп барлық мүлікті, өндірістік
қорлардың барлық түрін, шығындарды, өнімдерді, ақша қаражаттарын, қорларды,
кәсіпорынның берешектерін және т.с.с. міндетті түрде есепке алуды түсінуге
болады.
Уақыты жағынан үздіксіз материалдық құндылықтардың, ақша қаражаттарының,
есеп айырысулардың, қорлардың, несиелердің және т.б. қозғалысы туралы
кәсіпорында жасалып жатқан фактілерді қадағалауды және құжаттарда жазуды
талап етеді.
Әрбір шаруашылық фактісі құжатпен немесе бастапқы қағаз құжатпен немесе
құқықтық негізі бар ақпараттық машиналық тасығыштармен рәсімделеді, яғни
соған сәйкес орындалатын шаруашылық операциясы үшін жауапкершілік
белгіленеді, демек құжат заңды күшке ие болады.
Бухгалтерлік есептің аталып өткен ерекшеліктері оны есептің жедел-
техникалық және статистикалық түрлерінен айырықшаландырады. Бірақ, есептің
барлық үш түрінің ақпараттарын, яғни шаруашылық есепті бүтін жүйе ретінде
пайдалану ,кәсіпорындарға шаруашылық қызметін неғұрлым тиімді басқаруға,
өнімді тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыруға. Жұмыстар орындауға және
қызметтер көрсетуге, кәсіпорынның нарықтағы жағдайын бағалауға мүмкіндік
бермек. Есептің әрбір түрі бірін-бірі толықтырып
отырады.
Нарықтық экономиканы басқару мен құруға, әртүрлі деңгейдегі басқару
шешімдерін әзірлеуге, негіздеуге және қабылдауға, кәсіпорынның нарықтағы
тәртібін анықтауға және бәсекелес кәсіпорындардың жағдайын айқындауға және
т.с.с. қажетті, кәсіпорынның қаржы және шаруашылық қызметі туралы сапалы
әрі уақтылы ақпарат қалыптастыру бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты болып
табылады.
Бухгалтерлік есеп - бұл ең алдымен бақылау мақсатында шаруашылық
процестерін сан жағынан көрсету және өлшеу.
Алайда шаруашылық қызметі өзінің сипаты мен мағынасы бойынша алуан түрлі
болатыны соншалық тіпті оны сан жағынан көрсету және бақылау үшін әртүрлі
өлшеуіштер қажет.
1.Шаруашылық субъектісінің бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуы мен оның
маңызы
1.1. Бухгалтерлік есептің түсінігі, мәні мен ролі
Бухгалтерлік есеп – бұл шаруашылық субъектісін және ақпарат
қолданушыларды сенімді, нақты, сол уақыттағы ақпаратпен қамтамасыз ету көзі
болып табылады.
Экономиканы басқарудың жетіле түсуі, нарықтық қатынастардың қалыптасуы,
меншіктің әр түрлі нысандарын пайдалану, шетелдік әріптестердің қатысуымен
бірлескен кәсіпорындарды құру, халықаралық стандарттарға қарай бағыт алу
бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі мен мәнінің алдағы уақытта да арта
тусетінін білдіреді.
Шаруашылық есептің жүйесі есептің өзара байланысты үш түрінен: жедел,
бухгалтерлік және статистикалық есеп терден тұрады.
Жедел (немесе жедел-техникалық) есеп шаруашылық процестері мен
құбылыстарына оларды тікелей жүзеге асыру барысында бақылау жасауға
арналған.
Оның ерекшелігі - басшылық пен басқарманы деректермен қамтамасыз етудің
жылдамдығы, жеделдігі. Жедел есептің көмегімен басқару қызметкерлеріне
кәсіпорындағы материалдық ресурстардың қозғалысы туралы, шығарылған өнімнің
көлемі, оның тиеп-жөнелтілуі және сатылуы жайында, өндірістік қорлардың
қолда бары, шарттың тәртібін жеткізушілер мен сатып алушылардың сақтауы
туралы және т.с.с. ақпараттар келіп түседі.
Бұл есептің басқаларына қарағанда (техникасы жағынан) ең қарапайым
түрі.
Жедел есеп әртүрлі процестер мен құбылыстарды әртурлі өлшем бірліктедің -
натуралды, ақшалай және еңбек бірліктерінің көмегімен көрсетеді.
Оны бөлім, цех, қойма сияқты бөлімшелердің қызметкерлері жүргізеді.
Оның деректері міндетті түрде құжаттарда тіркелмейді, оларды ауызша,
телефонмен, телеграфпен және т.б. беруге болады. Жекелеген жағдайларда
жедел есеп үшін арнайы құжат нысандары жасалады, мысалы: жұмысқа шығу мен
жұмыс уақытын пайдалану табелі.
Жедел-техникалық есеп уақыты бойынша бөлінуі мүмкін және оған деген сұраныс
қажеітілігіне қарай туындайды.
Сонымен, жедел есеп шаруашылық операциялары мен процестерін олар жасалып
жатқан кезде қадағалауға және бақылауға арналған.
Статистикалық есеп немесе статистика экономика, мәдениет, білім беру және
т.б. салалардағы көпшілік сипаттағы құбылыстарды зерттейді.
Статистика экономиканың жағдайы, оның дамуының үрдістері, жұмыс
күшінің қозғалысы, тауарлар, бағалы қағаздар, халықтың саны мен құрамы
туралы ақпараттарды қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына талдау және
жорамал жасау мақсатында әзірлейді және жинақтайды.
Халық шаруашылығы есебінің жүйесіндегі статистика -бухгалтерлік есеп пен
жедел есепті біріктіретін қорытынды есеп түрі.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық құбылыстарының сандық жағын сапалық жағымен
байланыстыра отырып, заттық көрсеткіштермен, сондайақ ақшалай түрде
шаруашылық фактілерін жалпылама, үздіксіз, құжатты негізделген және өзара
байланыстыра тіркеу жолымен зерттейді.
Шаруашылық қызметін жалпылама көрсету деп барлық мүлікті, өндірістік
қорлардың барлық түрін, шығындарды, өнімдерді, ақша қаражаттарын, қорларды,
кәсіпорынның берешектерін және т.с.с. міндетті түрде есепке алуды түсінуге
болады.
Уақыты жағынан үздіксіз материалдық құндылықтардың, ақша қаражаттарының,
есеп айырысулардың, қорлардың, несиелердің және т.б. қозғалысы туралы
кәсіпорында жасалып жатқан фактілерді қадағалауды және құжаттарда жазуды
талап етеді.
Әрбір шаруашылық фактісі бастапқы қағаз құжатпен немесе құқықтық негізі бар
ақпараттық машиналық тасығыштармен рәсімделеді, яғни соған сәйкес
орындалатын шаруашылық операциясы үшін жауапкершілік белгіленеді, демек
құжат заңдық күшке ие болады. Бухгалтерлік есептің аталып өткен
ерекшеліктері оны есептің жедел-техникалық және статистикалық түрлерінен
айырықшаландырады. Бірақ, есептің барлық үш түрінің ақпараттарын, яғни
шаруашылық есепті бүтін жүйе ретінде пайдалану кәсіпорындарға шаруашылық
қызметін неғұрлым тиімді басқаруға, өнімді тұтынушылардың сұранысын
қанағаттандыруға, жұмыстар орындауға және қызметтер көрсетуге, кәсіпорынның
нарықтағы жағдайын бағалауға мүмкіндік бермек. Есептің әрбір түрі бірін-
бірі толықтырып отырады.
Нарықтық экономиканы басқару мен құруға, әртүрлі деңгейдегі басқару
шешімдерін әзірлеуге, негіздеуге және қабылдауға, кәсіпорынның нарықтағы
тәртібін анықтауға және бәсекелес кәсіпорындардың жағдайын айқындауға және
т.с.с. қажетті, кәсіпорынның қаржы және шаруашылық қызметі туралы сапалы
әрі уақтылы ақпарат қалыптастыру шаруашылық есептің негізгі мақсаты болып
табылады.
Шаруашылық есеп - бұл ең алдымен бақылау мақсатында шаруашылық
процестерін сан жағынан көрсету және өлшеу.
Алайда шаруашылық қызметі өзінің сипаты мен мағынасы бойынша алуан түрлі
болатыны соншалық, тіпті оны сан жағынан көрсету және бақылау үшін әртүрлі
өлшеуіштер қажет. Ол үшін өлшем бірліктердің үш түрі: натуралды, еңбектік,
ақшалай өлшеуіштер қолданылады.
Натуралды елшеуіштер есепте бір тектес обьектілерді керсету үшін
пайдаланылады. Олар санымен (дана), салмағымен (кг, тн), ұзындығымен (м,
см), көлемімен (л, м) және т.б. белгіленеді, өлшем бірлігін таңдау
ескеріпетін заттардың қасиетіне тәуелді.
Натуралды өлшеуіштер материалдық құндылық (шикізаттар мен материалдар,
негізгі құралдар, дайын өнімдер) обьектілерінің қозғалысын, сондай-ақ
орындалған құрылыс жұмыстарын шаршы және текше метрлермен, автокөлікпен (т.
км) есепке алу үшін қажет. Бұл өлшемдерді, материалдық құндылықтарды
әртүрлі сұрыптар мен атаулар бойынша есепке алу қолдану осы құндылықтардың
сандық көрсеткіштері мен сапалық сипаттарын бір мезгілде алуға мүмкіндік
береді. Алайда натуралды өлшемдерді пайдалану шектелген, өйткені оларды
біріктіру мүмкін емес.
Еңбектік өлшеуіштерді уақыт бірлігіне жұмсалған еңбек санын өлшеу үшін
пайдаланады. Бұл әдетте жұмыс уақытының бірлігі (жұмыс қүні, сағат, мөнет).
Бірақ көптеген жағдайларда еңбек өлшемдерін, өндірім нормаларын, еңбек
өнімділігін есепке алу үшін натуралды өлшемдермен ұштастыра қолданды.
Жалақыны - дұрыс есептеу үшін бұлардың маңызы зор болмақ.
Ақшалай өлшеуіш ескерілетін обьектілерді бірыңғай қүндық бағада (ақшалай
өлшемде - теңгемен немесе басқа валютамен) көрсетуге және жинақтауға қызмет
етеді.
Ол әртектес шаруашылық құралдарын жинақтауға мүмкіндік береді. Оның
көмегімен кәсіпорынның мүліктік құқықтарының көлемі, бұрын натуралды және
еңбек өлшеуішімен белгіленген шығындары анықталады, сметалар, өндірістік
тапсырмалар мен қаржы есептемесі жасалады.
Өлшеуіштерді әртүрлі үйлесімдермен де алады: натуралды өлшеуіштерді
құндылықпен (санды-сомалық есеп), ақшалай еңбекпен біріктіру және т.с.с.
Бухгалтерлік есеп - басқарудың аса маңызды функцияларының бірі. Нарықтық
экономикасы дамыған елдерде оны бизнестің, кәсіпкерліктің ісі деп санайды.
Бухгалгерлік есеп оның алдына койған міндеттерді орындай алатындай
ұйымдастырылуы керек.
ҚР Министрлер Кабинетінің 22.12.99 ж. № 1063 қаулысымен бекітілген
Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп пен есеп беру туралы Ережеге
сәйкес:
- жедел басшылық ету мен басқаруға, сондай-ақ инвесторлардың,
жеткізушілердің, сатып алушылардың, кредиторлардың, салық және банк
органдарының пайдалануына қажетті шаруашылық процестері мен
кәсіпорындардың, мекемелердің қызмет нәтижелері туралы толық және шынайы
ақпараттарды қалыптастыру;
- мүліктердің қолда бары мен қозғалысына, материалдық, еңбектік және
қаржылық ресурстардың бекітілген нормаларға, нормативтерге, сметаларға
сәйкес жұмсалуына бақылауды қамтамасыз ету;
- қаржы-шаруашылық қызметіндегі жағымсыз құбылыстар жайында мерзімді
ескертулер жасау. Ішкі шаруашылық резервтерді анықтау және жұмылдыру
бухгалтерлік есептің басты міндеттері болып табылады.
Бухгалтерлік есептің алдына қойылған міндеттерді орындау үшін ол мынадай
талаптарға сай болуы тиіс:
1. Ақпаратты берудің мерзімділігі шаруашылық қызметіне жедел басшылық
етуге, міндеттерді орындауға, ағымдағы жұмыстың кемшіліктерін, ресурстар
шығынының нормадан ауытқуын анықтауға бақылауды жүзеге асыруға және т.б.
ушін қажет. Бұл талапты жүзеге асырған кезде есептік ақпаратты өңдеу және
алу үшін есептегіш техниканы пайдаланудың маңызы зор.
2. Есептік (нақты) көрсеткіштердің жоспар (тапсырма) көрсеткіштерімен
салыстырымдылығы белгіленген керсеткіштердің есеп деректерімен
байланысын қамтамасыз етеді және осы көрсеткіштердің орындалуына мерзімді
бақылау жасауды қамтамасыз етеді.
3. Дәлдік, объективтілік және қатаң негізді болу ескерілген барлық деректер
дұрыс, дәл есептелген, тиісті құжаттармен негізделген болу керектігін
аңғартады. Олар жұмыстағы жетістіктерді ғана емес, сондай-ақ,
кемшіліктерді де дұрыс көрсетіп беруге тиіс.
4. Толықтық. Есеп кәсіпорынның шаруашылық қызметіне толық сипат беруге
тиісті. Сонда ғана шаруашылықты басқару кезінде оның деректерін қолданудан
пайда болмақ.
5. Үнемділік. Бухгалтерлік есеп басқару мен басшылық етуге қажетті барлық
көрсеткіштерді аз шығын жұмсау жолымен алуды қамтамасыз етуі тиіс. Бұған
есептің қарапайымдылығы, оның үнемі жетілуі, қол еңбегін машиналыққа
ауыстыру және есеп қызметкерлерінің іскерлік біліктілігін арттыру мүмкіндік
жасайды. Мұның барлығы басқару аппаратын қысқартуға бағытталған.
6. Есептің қарапайымдылығы мен қолайлы болуы алынған ақпараттың мәнін
ұжымның әрбір мүшесінің түсінуіне, басқару үшін есептің деректерін
пайдалану мүмкіндігіне, резервтерді іздеуге, қаржы жағдайын нығайту
жөніндегі ұсыныстар әзірлеуге себепкер болады.
Бүгінде бухгалтерлік есебі басқару жүйесінде ең басты орын алады. Ол
кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді қабылдау
үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа да өндіріс
процесін шынайы көрсетіп береді. Кәсіпорынның бухгалтерлік есебі
бухгалтерлік есеп Стандарттарында және субъектілердің қаржы-шаруашылық
қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас есеп жоспарында бекітілген
жалпы қағидалары мен ережелерінің негізінде құрылады және ол бүкіл алынған
ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің құрылымына, ұйымның
нысанына, айрықша ерекшелігіне есептің сәйкес келуін қамтамасыз етеді.
Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, бәсеге жарамды өнімдерін өңдіруге, оның сапасын
көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі. Бұл
орайда, кәсіпорынның материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын және
басқа да ресурстарын заңсыз және тиімсіз жұмсауға және тонауға қарсы
күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен мәнін айрықша бағаламауға
болмайды.Экономиканың саласындағы мамандар, оның ішінде, біріші кезекте,
бухгалтерия қызметкерлері есепке алудың және есеп берудің барлық жүйесін
жақсы білулері, оларды оңайлатуды қарастыру қажет, субъект қызметін
бухгалтерлік және салықтық есепке алуды ұйымдастырудың ережелерін,
нұсқауларын және басқа нормативтік актілерін қатаң сақтаулары керек.
Қазіргі нарықтық экономикаға түбегейлі көшу кезеңінде бухгалтерлік
есепке жүктелетін міндеттемелер қай кездегіден болмасын күрделі, ауқымды
болып отыр. Өйткені қазіргі қоғамдық дамудың жаңа кезеңінде өндіріс құрал
–жабдықтарының мемлекеттік меншіктен ұжымдық және жеке меншіктерге ауысуы
кең етек алуда. Осыған орай қазіргі кезде мемлекет, субъекті және жеке
тұлғалар арасындағы экономикалық және қоғамдық қарым-қатынастар саясаты
жургізілуде.
Бүгінгі күнде бухгалтерлік есеп жылдан жылға дамып жетілуде. 2002 жылы
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы жаңа өзгертулермен заң
қабылданды, шоттардың бас шоттар жоспары бекітілді. Қазіргі кезде біздің
елімізде есептіліктің халықаралық стандарттарына көшуде, бірақ бұл осы
уақытқа дейінгі қолданылған бухгалтерлік есеп стандарттары өз күшін жойды
дегенді білдірмейді. Кәсіпорындар бухгалтерлік есепті Қазақстандық
стандарттарға сәйкес жүргізеді және өз кезегінде қаржылық есептіліктің
халықаралық стандарттарына сүйенеді. Ешқандай ол толық стандартқа көше
алмайтыны анық, ол әлеуметтік ортаның әсерімен, экономикалық дамудың
кезеңімен, кәсіпкерлік қызметтің ерекшеліктерімен, мемлекеттік экономикалық
қатынастарға, саясат жүйесіне білім беру жүйесіне, шетел инвестицияларының
деңгейіне байланысты. Дегенмен, есепті біріктірудің пайдалы жақтары да
кездеседі.
Шаруашылық есептің нарық экономикасы жағдайындағы мақсаты мен
міндеттері экономиканы басқарудың жетіле түсуі, нарықтық қатынастардың
қалыптасуы, меншіктің әр түрлі нысандарын пайдалану, шетелдік әріптестердің
қатысуымен бірлескен кәсіпорындарды құру, халықаралық стандарттарға қарай
бағыт алу бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі мен мәнінің алдағы уақытта да
арта тусетінін білдіреді.
Шаруашылық есептің жүйесі есептің өзара байланысгы үш түрінен: жедел,
бухгалтерлік және статистикалық есептерден тұрады.Жедел (немесе жедел-
техникалық) есеп шаруашылық процестері мен құбылыстарына оларды тікелей
жүзеге асыру барысында бақылау жасауға арналған.
Оның ерекшелігі - басшылық пен басқарманы деректермен қамтамасыз
етудің жылдамдығы, жеделдігі. Жедел есептің көмегімен басқару
қызметкерлеріне кәсіпорындағы материалдық ресурстардың қозғалысы туралы,
шығарылған өнімнің көлемі, оның тиеп-жөнелтілуі және сатылуы жайында,
ендірістік қорлардың қолда бары, шарттың тәртібін жеткізушілер мен сатып
алушылардың сақтауы туралы және т.с.с. ақпараттар келіп түседі.
Бұл есептің басқаларына қарағанда (техникасы жағынан) ең қарапайым түрі.
Жедел есеп әртүрлі процестер мен құбылыстарды әртурлі елшеуіштердің -
натуралды, ақшалай және еңбектік өлшеуіштердің көмегімен көрсетеді.
Оны бөлім, цех, қойма сияқты бөлімшелердің қызметкерлері жүргізеді.
Оның деректері міндетті түрде құжаттарда тіркелмейді, оларды ауызша,
телефонмен, телеграфпен және т.б. беруге болады. Жекелеген жағдайларда
жедел есеп ушін арнайы құжат нысандары жасалады, мысалы: жұмысқа шығу мен
жұмыс уақытын пайдалану табелі. Жедел-техникалық есеп уақыты бойынша
бөлінуі мүмкін және оған деген сұраныс қажеітілігіне қарай
туындайды.Сонымен, жедел есеп шаруашылық операциялары мен процесгерін олар
жасалып жатқан кезде қадағалауға және бақылауға арналған.15,10
1.2.Зерттелген кәсіпорынның есеп саясаты.
Есеп саясаты деген ұғым біздің пайдалануымызға халықаралық
стандарттардың терминологиясын ерікті түрде аудару нәтижесінде еніп отыр.
Бухгалтерлік есептің 1 Есеп саясаты және оның ашып көрсетілуі деп
аталатын қазақстандық стандартына сәйкес кәсіпорынның есеп саясаты деп –
бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық қорытынды есептің мағынасын
олардың принциптері мен негіздеріне сәйкес ашып көрсету үшін субъектінің
басшысы пайдаланатын тәсілдердің жиынтығын айтады.
Кәсіпорында қабылданған есеп саясатының басты міндеті – оның
шаруашылық қызметін мейлінше шынайы етіп көрсететін толық, объективті және
дұрыс ақпараттарды жасау болып табылады. Есеп саясатының сауатты түрде
жасалынуы және оның есепті жыл ішінде өзгермеуі қаржылық қорытынды есеп
ақпараттарын сыртқы пайдаланушылар тарапынан келіспеушіліктерді, пікір
қайшылығын, шағым талаптарды болдырмауға жағдай жасайды.
Есеп варианттарын таңдауға төмендегі факторлар әсерін тигізеді:
1. Кәсіпорынның құқықтық және ұйымдастыру-экономикалық статусы – меншік
түрі (жеке меншік, мемлекеттік меншік), ұйымдық-құқықтық нысан
(акционерлік қоғам, серіктестіктер және т.б.), шаруашылық қызметтің
түрі, саласы (өнеркәсіп, ауылшаруашылық, құрылыс және т.б.), көлемі
(шаруашылық қызметтің масштабы, сатып өткізу мөлшері, жұмыскерлердің
саны және т.б.);
2. Кәсіпкерліктің ағымдағы және ұзақ мерзімді мақсаты (қосымша қаржылық
ресурстарды тарту, рынокта бәсекелестік позицияны күшейтү,
инвестициялық бағдарламаны жүзеге асыру және т.б.);
3. Шаруашылық қызметтің ерекшеліктері - өндірістік (технологиялық
құрылым, пайдаланылатын ресурстар), коммерциялық (жабдықтауды және
сатып-өткізуді ұйымдастыру, есеп айырысу жүйесі және нысандары, сатып
алушылармен қарым-қатынас), қаржылық (банк мекемелерімен, салық
жүйесімен қарым-қатынас), басқару (кәсіпорынның құрылымы, меншік
иелерінен тәүелсіздігі, олардың алдында есеп беру, техникалық жағынан
қамтамасыз етү деңгейі, оның ішінде тек компьютерлік техникамен
жабдықтау);
4. Кадрлармен қамтамасыз ету – қызметкерлердің квалификациялық деңгейі
(тәжірибесі, іскерлігі және т.б.);
5. Шаруашылық ситуациялары – шаруашылық, салық төлеу, бухгалтерлік есеп
заңдарының жағдайы, нарық инфраструктурасының даму деңгейі және т.б.
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Бухгалтерлік
есепке алу туралы жарлығына және бухгалтерлік есептің №1 Қазақстандық
стандартына сәйкес субъектілердегі есеп саясаты мынандай принциптерге
негізделуге тиіс:
1.Есептеу;
2.Үздіксіз қызмет ету;
3.Түсініктілік;
4.Маңыздылық;
5.Мәнділік;
6.Дұрыстық;
7.Бейтараптық;
8.Сақтық;
9.Аяқталғандық;
10.Салыстырмалылық;
11.Жүйелілік;
12.Әділетті және бұрмалаусыз көрсету.
Бұл принциптердің негізінде шаруашылық жүргізуші құрылымдарда
құрылған есеп саясаты ондағы бухгалтерлік есеп жүйесінің тұтастығын
қамтамасыз етеді.
Кәсіпорынның есеп саясатын құрудың негізі болып шаруашылық
операциялардың, активтердің, меншікті капиталдың, міндеттемелердің, қызмет
нәтижелерінің және басқалардың есепте бейнеленуінің альтернативті әдістерін
ұсынатын бухгалтерлік есеп стандарттары табылады. Есеп саясатын құруға
субъект басшысы жауапты. Кәсіпорынның есеп саясатының мазмұны қаржылық
қорытынды есепке тексерү жүргізуде салық инспекциясы, аудиторлар, тексеру
комиссиясы пайдаланатын ең негізгі құжаттардың бірі.
Есеп саясаты кәсіпорындағы есеп жүргізү процесінің барлық
аспектілерін қамтыйды - әдістемелік, техникалық, ұйымдық.
Бухгалтерлік есептің әдістемелік аспектісі активтерді бағалау
тәсілдері, амортизацияны есептеу тәсілдері, табыстарды анықтау тәсілдері
сияқты элементтерден тұрады.
Техникалық аспект – бухгалтерлік есепті жүргізу нысанын
(жеңілдетілген, автоматтандырылған, журнал-ордерлік) анықтайды.
Ұйымдық аспект – кәсіпорындағы бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру
элементтерін қамтиды.
Кәсіпорын қабылдаған есеп саясаты қаржылық қорытынды есеп
мәліметтерін сыртқы пайдаланушылар үшін ашылып көрсетілуге тиісті. Есеп
саясаты ең бірінші қаржылық қорытынды есеп беруге түсіндірме хатта ашылып
көрсетілуге тиісті.
“Транс-сервис” ЖШС-ң есеп саясаты негізінен Қазақстан Республикасының
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамасына сәйкес 15
маусым 2000 жылы №2732, (құрамына бухгалтерлік есептің халықаралық
стандарттары - IAS, қаржылық есептің халықаралық стандарттары – IFRS,
оларға өзгертулер мен толықтырулармен) сонымен қатар Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептің нормативтік-
құқықтық актілері, бухгалтерлік есепті құру мен реттеу жөніндегі өкілетті
органмен құрастырылған ҚЕХС жөніндегі методикалық нұсқаулар т.б. өзге де
актілеріне сәйкес құрылған.
“Транс-сервис” ЖШС-ң есеп саясаты оның құрамында болатын барлық
құрылымдық бөлімшелеріне тән, олардың тәуелсіз түрде орналасқан жеріне,
ұйымдастырылуына қарамастан, кәсіпорынның бақылауымен өздерінің
консолидацияланған қаржылық есеп беруін жасайды.
Кәсіпорын және оның бақылауындағы еншілес ұйымдардың есептілік кезеңі
тоқсан және күнтізбелік жыл болып саналады.
Кәсіпорынның құрылымындағы бар құрылымдық бөлімшелерінің, секторлары
мен филиалдарының бухгалтерлік есепті басқарудағы қызметі негізінен
кәсіпорынның Бас бухгалтеріне жүктеледі.
“Транс-сервис” ЖШС-ң құрылымдық бөлімшелері, еншілес ұйымдары
бухгалтерлік есептің бастамасын қалыптастырады, белгіленген көлемі мен
анықталған уақыт мерзімінде қаржы-шаруашылық қызметі жөніндегі ақпараттарын
кәсіпорынның бухгалтерлік есеп жөніндегі Департаментіне есеп берулері тиіс.
Бухгалтерлік есепті қалыптастыруда кәсіпорынның құрылымдық
бөлімшелері бухгалтерлік есептің бірыңғай автоматтандырылған жүйесін
қолданады. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігімен
бекітілген кәсіпорынның қаржы-шаруашылық жағдайын айқындайтын жұмыс шоттар
жоспарын пайдаланады.
Кәсіпорынның есеп жүйесі екі бөлімнен тұрады: қаржылық және
басқарушылық есеп. Қаржылық есеп кәсіпорындағы - оның құрылымдық
бөлімшелері мен филиалдарының информациялық жүйенің негізгі бөлігі бола
тұра, барлық деңгейдегі басқарушыларды оперативтік информациялармен
қамтамасыз ете алмайды. Ал басқару есебі - кәсіпорынның құрылымдық
бөлімшелері мен филиалдарының қызметінің ішкі басқару стратегиясымен
тактикасын жасау үшін ақпараттармен қамтамасыз етеді. Өйткені нарықтық
қатынастарға көшу жағдайындағы ұйымдар қызметінің тиімділігі оның
экономикалық еркіндігі, бәсекелестік қабілеттігі және нарық жағдайындағы
ақпаратпен қамтамасыз етуі көбінесе басқару іс-әрекетіне байланысты болады.
Басқару есебінің мақсаты ұйымдарда, құрылымдық бөлімшелерде, филиалдарда
басқару қызметін жүзеге асыру үшін жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау, талдау
және басқару шешімдерін қабылдау, ынталандыру жататын экономикалық
ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады. Басқарудың негізгі қызметі –
бақылау, реттеу, ұйымдастыру және жоспарлық мәліметтермен, жедел есеп
мәліметтерін салыстыру арқылы анықталып, жүзеге асырылады. Жалпы айтқанда,
қаржылық есеп тек қана сыртқы пайдаланушыларға арналса, басқарушы есеп
мәліметтері ішкі пайдаланушыларға пайдаланылады.
Кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелері мен филиалдарының қаржылық есеп
беруінің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның қаржылық жағдайы
туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру. Қаржылық есеп беру
негізінен есептеу, үздіксіз қызмет ету, түсініктілік, бейтараптық,
салыстырмалылық, аяқталғандық принциптеріне негізделінеді. Қаржылық есеп
беру алғашқы құн бойынша дайындалады, сатуға жарамды негізгі құралдар мен
инвестициялық құнды қағаздарды бағалаудағы әділетті құнды қоспағанда.
Кәсіпорын филиалдарының қаржы-шаруашылық қызметі негізінен кәсіпорын
бекітіп берген қаражаттан, сондай-ақ кәсіпорынның жалпы теңгеріміне кіретін
ақшалай, материалдық құралдардан, шаруашылық қызметтің барысында сатып
алынған құнды қағаздар мен материалдық емес активтерден тұратын мүлікке ие
болады. Кәсіпорын филиалдарының теңгерімінде есептелінетін мүлік
кәсіпорынның меншігі болып табылады.
Кәсіпорын филиалдары осы ережеде белгіленген міндеттерді орындау үшін
кәсіпорын белгілеп берген шекте және шартпен қаржылық-шаруашылық қызметті
жүзеге асырады. Кәсіпорын филиалдарының қаржылық қызметін тексеруді
кәсіпорынның оған уәкілеттік берілген құрылымдық бөлімшелері, қажет болған
жағдайда кәсіпорын тағайындайтын немесе тартатын аудиторлық қызметтер
жүзеге асырады. Кәсіпорын филиалдарының қаржылық қызметін бақылауды олармен
жасалған шарттар негізінде аудитор немесе аудиторлық ұйымдар жүзеге асыруы
мүмкін.
Аудиторлар және аудиторлық ұйымдар өздеріне қажетті барлық
материалдарды, бухгалтерлік немесе өзге құжаттарды және жеке
түсініктемелерді филиал қызметкерлерінен талап етуге құқылы. Аудиторлар мен
аудиторлық ұйымдар өздері жүргізген тексерулердің нәтижелерін кәсіпорынның
басқармасына және (талап етуі бойынша) кәсіпорынның директорлар кеңесіне
жібереді.
Кәсіпорын дербес қаржылық есеп пен топтың консолидацияланған
(біріккен) қаржылық есептілігін дайындайды. Кәсіпорынның дербес қаржылық
есеп беруі мен топтың консолидацияланған (біріккен) қаржылық есептілігі
негізінен Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы – теңгемен
құрастырылады.
Кәсіпорын бекітілген формалардағы анықталған уақытта дербес және
консолидацияланған (біріккен) қаржылық есептілігін Қазақстан
Республикасының көлік және коммуникациялар Министрлігіне, Мемлекеттік мүлік
және жекешелендіру туралы Комитетіне, табиғи монополияларды реттеу
жөніндегі Қазақстан Республикасының Агенттігіне тапсырады.
№ 27 Консолидацияланған және дербес қаржылық есеп беру ҚЕХС сәйкес
кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелері мен филиалдарының консолидацияланған
қаржылық есеп беруі мыналардан тұрады:
• Бухгалтерлік баланс;
• Табыстар мен шығындар туралы есеп беру;
• Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру;
• Меншікті капиталындағы өзгерістер туралы есеп беру;
• Түсініктеме жазбасы;
• Ұйымның есеп саясаты туралы ақпарат.
Қазақстанның бухгалтерлік есеп стандарттарында және ол бойынша
жасалған әдістемелік ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылык есебін
жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тәсілдері мен әдістері, ережелері
мен кағидалары белгіленген, онда әрбір кәсіпорындардың техникалық базасына,
олардың шешетін міндеттемелерінің күрделілігіне, басқарушы қызметкерлердің
біліктілігіне карап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы, құндык, өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және
бухгалтерлік есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу
фактілері кәсіпорыннын есептік саясатында көрініс табуы тиіс. Басқаша
айтқанда, есептік саясат — бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын
тетігі.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативтік-құқықтық құжаттарда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорынның есептік саясаты
келесідей жорамалдардан алынғаны жөн:
- кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы (кәсіпорын өз балансында
тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді, ал калған барлық
құндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс шоттарда есепке алынады);
- толассыз қызметі (есеп саясатының мәселесі бойынша қандай да бір
кабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметін болашақ кезеңде тоқтатпайтындығы
немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы басшылықка алынуы керек);
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын
көрсету әдісінің тұрактылығы, есеп беру жылының барысында міндеттеме мен
мүлікті бағалау, сондай-ақ бір есептік жылдан басқасына еткен кезде де);
- шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр
фактілердің түскен немесе төленген кезіне карамастан, олар өзінің
орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатынын, басты міндеті мен негізгі арналымы —
кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы
қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы
ақпаратпен каптастыру.
Ол есеп процесінің барлық тараптарын қамтуы керек: әдістемелік,
техникалық, ұйымдық жақтарын.
Әдістемелік аспектісі деп кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын есептеу,
амортизацияны шығару, міндеттеме мен мүлікті бағалау үшін пайдаланатын
әдістерін айтады; техникалық деп осы әдістердің синтетикалык шоттарында
көрсету сызбасы, есеп регистрлерінде осы әдістің қалай жүзеге асқандығын
айтады; ұйымдық деп осы әдістердің бухгалтерлік қызмет тұрғысынан жүзеге
асқандығын, оның кәсіпорынды басқару құрылымындағы алатын орнын айтады.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі нақты шаруашылық ахуалынан, олардың
қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп Стандартының біршама
рұқсатымен бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі бір әдістерінен таңдап
алу жолымен қалыптасады. Егер де стандартты бухгалтерлік есепті жүргізудің
кейбір объектілері көрсетілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша
нормативтік актілер мен заң талаптарына сәйкес, кәсіпорынның, өзі есеп
жүргізудің процедурасын дербес әзірлей алады.
Кәсіпорын бухгалтерлік есептің келесідей ережелерін өз бетінше шешуіне
болады:
- келіп түскен негізгі құралдар объектісін бағалау — бухгалтерлік
есептің №6- шы "Негізгі құралдардың есебінің" стандарттарындағы әдістемелік
ұсынысына сәйкес, пайдалануға берілген және кәсіпорынның сатып алуға
төлеген нақты шығындар негізінде, негізгі кұралдар объектісінің бастапқы
құны анықталады; құрылтайшылардың берген объектілері — олардың өзара
келісімі бойынша; тегін берілген объектілер — эксперттік жолмен немесе алыс-
беріс актілерінің мәліметі бойынша; ал кәсіпорынның өзі дайындаған
объектілерін — нақты өзіндік құны бойынша; айырбас нәтижесіде алынған
объектілер — ағымдағы бағалары бойынша анықталады;
- негізгі қуралдың амортизациясы — бухгалтерлік есептің №6-шы
"Негізгі құралдардың есебінің" стандарттарындағы әдістемелік ұсынысына
сәйкес, амортизацияны есептеудің келесідей тәсілдерінің бірін немесе
бірнешеуін пайдалануына болады: кұнын есептен шығарудың бірқалыпты (түзу
сызықты) әдісі; құнын есептен шығару үшін орындалған жұмыстардың
пропорционалды түрде есептелінетін әдісі (өндірістік әдіс); кұнын есептен
шығарудың сандық сомасы бойынша есептелінетін әдісі (кумулятитівтік әдіс);
қалдық құнын азайтатын әдісі.
- негізгі құралдарды жөндеу жұмысын жүргізудің кезеңдігі мен жөндеу
жұмысының мерзімі; негізгі құралды жөдеуге арналған резерв қорларын
жасауы; жөндеуді жүргізудің тәсілі туралы мәселені кәсіпорынның өзі шешеді;
- көрсеткен қызметі бойынша — есептік қүнге жасалған мәміленің біту
сатысын барынша дәлденген деңгейде анықталады; мәмілені жүргізу кезіндегі
жасалган және мәмілені аяқтау үшін қажет шығыстары барынша дәлденген
деңгейде анықталады;
- негізгі құралдарды жөндеу есебі. Негізгі құралды жөндеу бухгалтерлік
есепте, оның құнын өсірмейтін сызбасының (схемасының) бірін колдануы
мүмкін: жөндеу жұмысының атқарылуына карап ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің)
нақты өзіндік құнына жатқызылуы мүмкін немесе алдынала кұрылған жөндеу
корына жатқызылуы мүмкін. Аталған схемалардың бірін тандау, кәсіпорынның
қай салаға жататындығымен де байланысты болып келеді;
- материалдардың есебі. Өндіріске жатқызылатын (немесе ендіріске
есептен шығарылатын). материалдық ресурстарының нақты өзіндік құнын анықтау
тәсілі туралы шешім қабылдау қажет: орташа өлшенген кұны бойынша әдісін,
ФИФО әдісін, ЛИФО әдісін немесе арнайы теңестірілген (ұқсастырылған) әдісін
таңдайды. Шаруашылық жүргізуші субъекті аталған әдістердің бірін ғана
таңдай алады және ол барлық тауарлы-материалдық құндылықтарға пайдалануы
тиіс;
- муліктер мен міндеттемелерді түгендеу. Міндетгі түгендеумен қоса,
құндылықтардың нақты барын тексеру үшін біршама қосымша түгендеулер де
жүргізілуі мүмкін. Бұл кезде кәсіпорын олардың кезектілігін, түгендеуді
жүргізудің құнын, мүліктер мен міндеттемелердің тізімін белгілейді;
- бухгалтерлік есеп нысаны. Кәсіпорын бухгалтерлік есеп нысанын өзі
тандай алады, олардын, тізімін және есеп регистрлерін, жүйелілігін, жасау
техникасын, өзара байланысын анықтайды;
- нақты (іс жүзінде) пайдаланатын шоттар жоспары. Кәсіпорын шоттардың
Бас жоспарын басшылыққа ала отырып, ездеріне пайдаланатын шоттарын іріктей
алады, яғни оның құрамына кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін және
қаржылық жағдайын, мүліктік құрамын көрсететін синтетикалық шоттарын
енгізеді. Содан кейін синтетикалық шоттарына тиісті субшоттарының тізімін
жасайды. Сонымен қатар, кәсіпорын аналитикалық есептерінің де толық
номенклатуралық, объектілерін және олардың кодтық белгілерін белгілейді.
Бас жоспарында каралған негізгі әдістемелік қағидасын сақтауы
керек.1,17
1.3. Транс-Сервис ЖШС-тің техника-экономикалық сипаты
Зерттеліп отырған Транс-сервис ЖШС-ның негізгі атқаратын жұмысы
көліктерді жөндеп, олардың бірқалыпты жұмыс істеуін сақтап отыруға
арналған және сервистық қызмет көрсете отырып тасымалдау жұмыстарын іске
асыру. Жолаушы тасымалдайтын көлік жөндеу жұмысының барлық түрін, атап
айтқанда ,бірінші және екінші дәрежедегі күрделі жөндеу, сондай-ақ толық
калпына келтіру жұмыстарын жүргізеді.
1-кесте. 2003-2004 жылдардағы кәсіпорынның еңбек көрсеткіштері
Көрсеткіштер атауы Өлшем 2003 2004 жыл ҚОРЫТЫНДЫ
бірлігіжыл
жоспар
жоспар
ДТ КТ
1 2 3 4
1. Ұйымның салынып жатқан
құрылысы аяқталып кiрiске 122 126
алынды
2. Негiзгi құралдар қатарына
өткiзiлген жас малдарды 125 126
есепке алу
3. Көп жылдық өсiмдiктердi 125 126
кiрiске алу
4. Уақытша салынған құрылысты 122, 125 126
кiрiске алу
5. Жеке немесе заңды
тұлғалардан сатылып алынған
негiзгi құралдарға: 421-424, 431,
- қалдық құны бойынша; 121-125 432, 441,
451, 452,
671,687
6. Қосылған құн салығы сомасына331 421-424, 431,
432, 441, 451,
452, 671, 687
7. Басқа да атқарушы
органдардан субсидия ретiнде
келiп түскен негiзгi
құралдарды кiрiске алу:
- қалдық құны бойынша; 121-125 726
- тозу құнына. 121-125 131-134
8. Заңды тұлғалар мен жеке
адамдардан тегiн (ақысыз,
қайтарусыз) алынған негiзгi
құралдарды кiрiске алу:
- қалдық құны бойынша; 121-125 727
-тозу құнына. 121-125 131-134
9. Тексеру немесе түгендеу
кезiнде артық шыққан немесе
бұрын есепке алынбаған
негiзгi құралдарды кiрiске
алғанда:
- ағымдағы құны бойынша; 121-126 727
- есептелген тозу сомасына. 121-126 131-134
Негiзгi құралдар кәсiпорынға мынадай тәсiлдермен (жолдармен) алынуы
мүмкiн:
а) нақты ақша қаражаттарына сатылып алынады;
ә) несиеге алынады;
б) кәсiпорынның жарғылық капиталына салынған салым ретiнде
(акцияларына айырбастау жолымен) алынады;
в) басқа кәсiпорындардың, мемлекеттiк органдардың берген сыйы
ретiнде (тегiн) алынады;
г) салу (құру), жасау арқылы алынады;
д) басқа активтерге айырбастау арқылы алынады.
Кәсiпорынға қабылданған негiзгi құралдар “Негiзгi құралдарды қабылдау-
тапсыру актiсiн” (НҚ-1 нысанындағы) толтыру арқылы кiрiске алынады. Бұл
актiде кiрiске қабылданып отырған негiзгi құралдар туралы мәлiметтер түгел
көрсетiледi. Мысалы, құрылысы бiткен ғимараттарды қабылдағанда мына
мәлiметтер: ғимараттардың жалпы ауданы, фундаментi, қабырғасы мен
едендерiнiң, салынған жылы, көзге түскен кемшiлiктерi көрсетiледi.
Қабылданған объектiлердiң әрқайсысына жеке инвентарлық номер бекiтiледi.
Акт тиiстi комиссиясымен толтырылады.
Кәсiпорында негiзгi құралдың есебiн дұрыс жүргiзу және олардың тиiстi
түрде сақталуын қамтамасыз ету үшiн негiзгi құралдың әрбiр түрiне
инвентарлық номер берiледi. Олар тұрақты түрде белгiленедi. Инвентарлық
номер негiзгi құралға бекiтiлген жетонға немесе құралдың өзiне бояумен
жазылады.
Транс-сервис ЖШС бухгалтериясында негiзгi құралдардың инвентарлық
объектiлерi бойынша есебi типтiк нысандағы Мүлiктiк (инвентарлық)
карточкаларда жүргiзiледi (НҚ-6 нысанындағы).
Инвентарлық объект деп - өзiнiң құрамына кiретiн яғни өзiне тиiстi
жабдықтары мен саймандарымен сатылып алынған, орнатуды керек етпейтiн
жабдықтарды, салынып бiткен жеке құрылыстарды, өздерiнiң құрылымы бойынша
жекеленген немесе бiрiктiрiлген бiр зат болып саналып, белгiлi бiр қызметтi
атқаратын бұйымдарды айтады.
Мүлiктiк карточкаға жазулар бастапқыда түгелдеу негiзiнде орындалады,
ал одан кейiнгi жазулар негiзгi құралдарды есепке алу және есептен шығару
құжаттарының, техникалық паспорттардың және тағы басқалар негiзiнде
орындалып отырады.
Карточкаларда объектiлердiң қысқаша сипаттамасы мен жеке ерекшiлiктерi
берiледi.
Карточкалар әдетте бiр дана етiп толтырылады. Толтырылған мүлiктiк
карточкалар “Негiзгi құралдардың мүлiктiк карточкаларының тiзiмдемесiнде”
(НҚ-10 нысанындағы) тiркеледi. Бұл құжат субъект бухгалтериясында бiр
данада негiзгi құралдардың жiктiк топтары бойынша жүргiзiледi.
Объект есептен шыққанда тiзiмдемеде бұл жөнiнде белгi жасалады, тиiстi
карточка жабылады. Барлық мүлiктiк карточкалар негiзгi құралдардың
картотекасында сақталады. Картотекада карточкалар жiктiк (классификациялық)
топтар және пайдалану орындары бойынша орналасады. Картотекамен жұмыс
iстеудi оңайлату үшiн әр топ бiр-бiрiнен арнайы бөлшектермен бөлiнедi.
Картотекада негiзгi құралдардың әрбiр жiктiк тобының алдына “Негiзгi
құралдар қозғаласының есебiн жүргiзу карточкасы” (НҚ-12 нысанындағы)
орналастырылып, онда әр топтағы объектiлердiң барлық қозғалысы көрсетiлiп
отырады. Бұл карточкаларда негiзгi құралдардың есебi әр топ бойынша жиынтық
сомамен ғана берiледi. Әрбiр жiктiк топ бойынша айдың басындағы қалдық
көрсетiледi. Есеп беру кезеңiнiң (кварталдың, жылдың) аяғында жинақтары
есептеледi. Бұл мәлiметтермен қатар карточкада негiзгi құралдарды қалпына
келтiруге есептелген амортизациялық аударымдар сомасы мен күрделi жөндеуге
жұмсалған шығындар көрсетiледi. Сонымен аталған карточка негiзгi
құралдардың әрбiр жiктiк (классификациялық) тобы бойынша қозғалысын
көрсететiн аналитикалық шот десе де болады. Кәсiпорынға қабылданған негiзгi
құралдар типтік шоттар жоспарының 12 “Негiзгi құралдар” бөлiмшесiнiң тиiстi
синтетикалық шоттарының дебетi бойынша кiрiске алынады.
Ары қарай жоғарыда аталған әдiстер бойынша кәсiпорынға алынған негiзгi
құралдардың өзiндiк (бастапқы) құнын анықтауды және негiзгi құралдардың
кiрiске алынуы бойынша операцияларадың бухгалтерлiк есепте тiркелуiн
қарастырамыз.
Транс-сервис ЖШС-нің жаңа қызметтiң түрiн ұйымдастыру үшiн жер
учаскесiнiң сатып алды делiк. Ол жердiң сатып алу бағасы бойынша құнын-
17000000 теңге төледi, окердiң қызметiн пайдаланғаны үшiн 60000 теңге
төледi және адвокаттың қызметiне 20000 теңге төледi, сол жерде тұрған
жойылу құны 4000 теңге тұратын ескi ғимаратты бұзу үшiн 10000 теңге төледi,
жердi тегiстеу үшiн-10000 теңге төледi. Сөйтiп сатып алынған жер
учаскесiнiң өзiндiк (бастапқы) құны 1806000 теңге болады.
4-кесте. Жердің бастапқы құнын есептеу
РсШығындар Сомасы,теңге
1 Сатып алу бағасы бойынша 17000000
2 Брокер қызметiнiң ақысы 60000
3 Адвокат қызметiнiң ақысы 20000
4 Ескi ғимаратты бұзу үшiн 10000
Минус:
5 ғимараттың жойылу құны -4000
6000
6 Жердi тегiстеу шығындары 10000
Жиынтығы 1806000
Осы сомаға төмендегi шот корреспонденциясы анықталады:
ДТ КТ
121 “Жер”
1806000
441 “Есеп айырысу шотындағы нақты ақша”
1806000
Ғимараттар және құрылғылар. Дайын ғимараттарды сатып алу кезiнде оның
өзiндiк (бастапқы) құнына сатып алу бағасы, жөндеуге және басқадай
ғимаратты жұмыс iстейтiн жағдайға жеткiзу үшiн, жұмсалған шығындар кiредi.
Егер фирма ғимаратты өзi салатын болса, онда оның өзiндiк (бастапқы) құнына
барлық қажеттi шығындар (материалдар, еңбек ақы, сәулетшi қызметiнiң ақысы,
құрылыс жүргiзу мерзiмiндегi сақтандыру шығындары, құрылыс жүргiзу мерзiмi
iшiнде объектiге берiлген несие бойынша процент (үстеме), құрылыс жүргiзуге
берiлген рұқсаттың құны) кiредi. Егер ғимаратты салу кезiнде мердiгерлердiң
қызметi қажет болса, онда оның өзiндiк (бастапқы) құнына келiсiм бағасымен
бiрге салынып жатқан объектiнi пайдалануға, беруге қажеттi шығындар да
кiргiзiледi.
Құрал-жабдықтар. Құрал-жабдықтардың құны оны сатып алуға және
жұмысқа дайындауға байланысты барлық шығындар (шот фактура бойынша құны,
сақтандыру шығындары, салық сомасы, сатып алуға байланысты шығындар,
монтаждау құны және құрал-жабдықтың жарамдылығын тексеру мақсатында
жүргiзiлетiн сынақтың бағасы) кiредi.
Бухгалтерлік есепте жабдықтың кiрiске алынуын төмендегi жазу арқылы
көрсетуге болады:
ДТ КТ
123 “Машиналар мен жабдықтар”
240000
511 “Төленбеген капитал”
200000
531 “Қосымша төленген капитал”
40000
Егер құнды қағаздардың нарықтық құнын дұрыс анықтауға болмайтын болса,
онда алынған активтiң нарықтық құны (егер оны дұрыс бағалауға болатын
болса) пайдаланылады. Мысалы, жабдықтың нарықтық құны – 220000 теңге делiк.
Онда жабдықты кiрiске алу былайша көрсетiледi:
ДТ КТ
123 “Машиналар мен жабдықтар”
220000
511 “Төленген капитал”
200000
531 “Қосымша төленген капитал”
20000
Егер жақын уақытта ондай негiзгi құрал ақшалай негiзде сатылмаған
болса, онда активке тәуелсiз эксперттiк (сараптамалық) бағалау жүргiзуге
болады. Сыйға алынған және өкiмет субсидиясы ретiнде қабылданған негiзгi
құралдарды есепке алу.
Сыйға алынған немесе өкiмет субсидиясы ретiнде алынған активтердi
(негiзгi құралдарды) есепке алудың екi негiзгi тәсiлi бар.
Бiрiншi (капитал позициясына негiздлген) әдiс бойынша сыйлық немесе
өкiмет субсидиясы ретiнде есепке алынған негiзгi құралдар кәсiпорынның
тiкелей капиталын көбейтедi, таза табысына (пайдасына) әсер етпейдi. Яғни,
егер сыйлау кезiнде активтiң (негiзгi құралдың) ағымдағы нарықтық құнын
дұрыс бағалау негiзiнде активтер мен меншiктi капитал шоттары көбеедi.
Екiншi (табыс позициясына негiзделген) әдiс бойынша есепке алынған
негiзгi құралдардың әдiлеттi нарықтық құны кәсiпорынның табысына (бiр
немесе бiрнеше кезеңдегi) жатқызылады.
Яғни, сыйға немесе өкiмет субсидиясы ретiнде алынған негiзгi құралдар
акционерлермен байланысты емес көздерден келiп түсетiн активтер болып
табылады, сондықтан оларды капитал шотына тiкелей апаруға болмайды. Бұлар
тиiстi кезеңнiң табысы ретiнде танылуға тиiстi. Отандық тәжiрибеде сыйға
тартылған немесе өкiмет субсидиясы ретiнде алынған негiзгi құралдарды
есепке алуда екiншi әдiс (табыс позициясына негiзделген) пайдаланылады.
Мысалы, 2002 жылғы 1 ақпанда Алматы қаласының әкiмшiлiгi “Транс-
сервис” ЖШС-нің осы жерде оның өндiрiс құруын ынталандыру мақсатында
өндiрiстiк ғимаратты (нарықтық құны 5000000 тг.) және сол ғимарат тұрған
жердi (нарықтық құны 1000000 тг.) сыйға бердi. Серіктестіктің бухгалтерлiк
есебiнде бұл операция төмендегi бухгалтерлiк жазулар арқылы көрсетiледi.
ДТ КТ
121 “Жер”
1000000
122 “Ғимараттар мен құрылғылар” 5000000
727 “Қосалқы қызметтен алынған басқадай табыстар”
6000000
Егер жоғарыда аталған негiзгi құралдар өкiмет субсидиясы ретiнде
алынған болса:
ДТ КТ
121 “Жер”
1000000
122 “Ғимараттар мен құрылғылар” 5000000
726 “Атқарушы өкiмет органдарының субсидиялары”
600000
Сыйлықты немесе өкiмет субсидиясын алыну табыс ретiнде тану (есепке
алу) оларды тек есептiк кезеңдер бойынша бөлiп тарату базасы болмаған
жағдайда ғана қолайлы.
5-кесте. Негізгі құралдардың кіріске алудың корреспонденциясы
№ Шаруашылық операцияларының Шоттар корреспонденциясы
рн мазмұны
ДТ КТ
1 2 3 4
1. Негiзгi құралдарды кәсiпорынның өз 121-125 121-125
iшiнде орнын ауыстыру (бiр цехтан
екiншi цехқа беру, т.б.)
2. Негiзгi құралдар басқа заңды немесе
жеке тұлғалардан алынады:
- келiсiм шарттық құнына 122-125 671
- ҚҚС сомасына (тұрғын үй ғимараттарын
және жеңiл автомобиль транспортын
қоспағанда) 331 671
3. Құрылтайшылардың кәсiпорынның жарғылық
капиталына салған салымдарына салған
негiзгi құралдары кiрiске алынды
121-125 511
4. Негiзгi құралдар серiктестiк, тәуелдi,
және бiрлесiп бақыланатын
кәсiпорындардан алынды:
баланстық құнына 122-125 641-643
ҚҚС сомасына 331 641-643
берушi жақтың есептеген тозу сомасы
Жиыны (бастапқы құны) 122-125 131-134
х х
5. Тегiн алынған негiзгi құралдар
кiрiстелдi:
баланстық құнына 122-125
берiлген күнге дейiн есептелген тозу
сомасына 122-125
6. Түгендеу барысында есепке алынбаған
негiзгi құралдар анықталды:
- негiзгi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1.Шаруашылық субъектісінің бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуы мен оның
маңызы
1.1. Бухгалтерлік есептің түсінігі, мәні мен ролі
1.2.Зерттелген кәсіпорынның есеп саясаты
1.3. Транс-Сервис ЖШС-тің техника-экономикалық сипаты
2. Шаруашылық субъектісінің негізгі қорлар есебінің ұйымдастырылуы
2.1. Негізгі құралдар, оларды кіріске алу және шығару есебі
2.2.Кәсіпорын бухгалтерлік баланысы және ақша қаражаттарының
бухгалтерлік есебі
2.3. Тауарлы-материалдық қорлар есебі
3. Шаруашылық субъектіде аудитті ұйымдастыру
3.1. Аудитті ұйымдастыру, оның мақсаты мен мәні
3.2Қаржылық және дебиторлық берешек аудитін ұйымдастыру
3.3Ақша қаражаттары қозғалысының аудиті
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Шаруашылық есептің нарық экономикасы жағдайындағы мақсаты мен міндеттері
экономиканы басқарудың жетіле түсуі, нарықтық қатынастардың қалыптасуы.
Меншіктің әр түрлі нысандарын пайдалану, шетелдік әріптестердің қатысуымен
бірлескен кәсіпорындарды құру, халықаралық стандарттарға қарай бағыт алу
бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі мен мәнінің алдағы уақытта да арта
түсетінін білдіреді.
Шаруашылық есептің жүйесі есептің өзара байланысты үш түрінен: жедел,
бухгалтерлік және статистикалық есептерден тұрады.
Жедел (немесе жедел-техникалық) есеп шаруашылық процестері мен
құбылыстарына оларды тікелей жүзеге асыру барысында бақылау жасауға
арналған.
Оның ерекшелігі - басшылық пен басқарманы деректермен қамтамасыз етудің
жылдамдығы, жеделдігі. Жедел есептің көмегімен басқару қызметкерлеріне
кәсіпорындағы материалдық ресурстардың қозғалысы туралы, шығарылған өнімнің
көлемі, оның тиеп-жөнелтілуі және сатылуы жайында, өндірістік қорлардың
қолда бары, шарттың тәртібін жеткізушілер мен сатып алушылардың сақтауы
туралы және т.с.с. ақпараттар келіп түседі.
Бұл есептің басқаларына қарағанда (техникасы жағынан) ең қарапайым түрі.
Жедел есеп әртүрлі процестер мен құбылыстарды әртүрлі өлшеуіштердің -
натуралды, ақшалай және еңбек өлшеуіштердің көмегімен көрсетеді.
Оны бөлім, цех, қойма сияқты бөлімшелердің қызметкерлері жүргізеді.
Оның деректері міндетті түрде құжаттарда тіркелмейді, оларды ауызша,
телефонмен, телеграфпен және т.б. беруге болады. Жекелеген жағдайларда
жедел есеп ушін арнайы құжат нысандары жасалады, мысалы: жұмысқа шығу мен
жұмыс уақытын пайдалану табелі.
Жедел-техникалық есеп уақыты бойынша бөлінуі мүмкін және оған деген
сұраныс қажеітілігіне қарай туындайды.
Сонымен, жедел есеп шаруашылық операциялары мен процестерін олар жасалып
жатқан кезде қадағалауға және бақылауға арналған
Статистикалық есеп немесе статистика экономика, мәдениет, білім беру және
т.б. салалардағы көпшілік сипаттағы құбылыстарды зерттейді.
Статистика экономиканың жағдайы, оның дамуының үрдістері. Жұмыс күшінің
қозғалысы, тауарлар, бағалы қағаздар, халықтың саны мен құрамы туралы
ақпараттарды қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына талдау және жорамал
жасау мақсатында әзірлейді және жинақтайды.
Халық шаруашылығы есебінің жүйесіндегі статистика -бухгалтерлік есеп пен
жедел есепті біріктіретін қорытынды есеп түрі.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық құбылыстарының сандық жағын сапалық жағымен
байланыстыра отырып, заттық көрсеткіштермен, сондай-ақ ақшалай түрде
шаруашылық фактілерін жалпылама, үздіксіз, құжатты негізделген және өзара
байланыстыра тіркеу жолымен зерттейді.
Шаруашылық қызметін жалпылама көрсету деп барлық мүлікті, өндірістік
қорлардың барлық түрін, шығындарды, өнімдерді, ақша қаражаттарын, қорларды,
кәсіпорынның берешектерін және т.с.с. міндетті түрде есепке алуды түсінуге
болады.
Уақыты жағынан үздіксіз материалдық құндылықтардың, ақша қаражаттарының,
есеп айырысулардың, қорлардың, несиелердің және т.б. қозғалысы туралы
кәсіпорында жасалып жатқан фактілерді қадағалауды және құжаттарда жазуды
талап етеді.
Әрбір шаруашылық фактісі құжатпен немесе бастапқы қағаз құжатпен немесе
құқықтық негізі бар ақпараттық машиналық тасығыштармен рәсімделеді, яғни
соған сәйкес орындалатын шаруашылық операциясы үшін жауапкершілік
белгіленеді, демек құжат заңды күшке ие болады.
Бухгалтерлік есептің аталып өткен ерекшеліктері оны есептің жедел-
техникалық және статистикалық түрлерінен айырықшаландырады. Бірақ, есептің
барлық үш түрінің ақпараттарын, яғни шаруашылық есепті бүтін жүйе ретінде
пайдалану ,кәсіпорындарға шаруашылық қызметін неғұрлым тиімді басқаруға,
өнімді тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыруға. Жұмыстар орындауға және
қызметтер көрсетуге, кәсіпорынның нарықтағы жағдайын бағалауға мүмкіндік
бермек. Есептің әрбір түрі бірін-бірі толықтырып
отырады.
Нарықтық экономиканы басқару мен құруға, әртүрлі деңгейдегі басқару
шешімдерін әзірлеуге, негіздеуге және қабылдауға, кәсіпорынның нарықтағы
тәртібін анықтауға және бәсекелес кәсіпорындардың жағдайын айқындауға және
т.с.с. қажетті, кәсіпорынның қаржы және шаруашылық қызметі туралы сапалы
әрі уақтылы ақпарат қалыптастыру бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты болып
табылады.
Бухгалтерлік есеп - бұл ең алдымен бақылау мақсатында шаруашылық
процестерін сан жағынан көрсету және өлшеу.
Алайда шаруашылық қызметі өзінің сипаты мен мағынасы бойынша алуан түрлі
болатыны соншалық тіпті оны сан жағынан көрсету және бақылау үшін әртүрлі
өлшеуіштер қажет.
1.Шаруашылық субъектісінің бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуы мен оның
маңызы
1.1. Бухгалтерлік есептің түсінігі, мәні мен ролі
Бухгалтерлік есеп – бұл шаруашылық субъектісін және ақпарат
қолданушыларды сенімді, нақты, сол уақыттағы ақпаратпен қамтамасыз ету көзі
болып табылады.
Экономиканы басқарудың жетіле түсуі, нарықтық қатынастардың қалыптасуы,
меншіктің әр түрлі нысандарын пайдалану, шетелдік әріптестердің қатысуымен
бірлескен кәсіпорындарды құру, халықаралық стандарттарға қарай бағыт алу
бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі мен мәнінің алдағы уақытта да арта
тусетінін білдіреді.
Шаруашылық есептің жүйесі есептің өзара байланысты үш түрінен: жедел,
бухгалтерлік және статистикалық есеп терден тұрады.
Жедел (немесе жедел-техникалық) есеп шаруашылық процестері мен
құбылыстарына оларды тікелей жүзеге асыру барысында бақылау жасауға
арналған.
Оның ерекшелігі - басшылық пен басқарманы деректермен қамтамасыз етудің
жылдамдығы, жеделдігі. Жедел есептің көмегімен басқару қызметкерлеріне
кәсіпорындағы материалдық ресурстардың қозғалысы туралы, шығарылған өнімнің
көлемі, оның тиеп-жөнелтілуі және сатылуы жайында, өндірістік қорлардың
қолда бары, шарттың тәртібін жеткізушілер мен сатып алушылардың сақтауы
туралы және т.с.с. ақпараттар келіп түседі.
Бұл есептің басқаларына қарағанда (техникасы жағынан) ең қарапайым
түрі.
Жедел есеп әртүрлі процестер мен құбылыстарды әртурлі өлшем бірліктедің -
натуралды, ақшалай және еңбек бірліктерінің көмегімен көрсетеді.
Оны бөлім, цех, қойма сияқты бөлімшелердің қызметкерлері жүргізеді.
Оның деректері міндетті түрде құжаттарда тіркелмейді, оларды ауызша,
телефонмен, телеграфпен және т.б. беруге болады. Жекелеген жағдайларда
жедел есеп үшін арнайы құжат нысандары жасалады, мысалы: жұмысқа шығу мен
жұмыс уақытын пайдалану табелі.
Жедел-техникалық есеп уақыты бойынша бөлінуі мүмкін және оған деген сұраныс
қажеітілігіне қарай туындайды.
Сонымен, жедел есеп шаруашылық операциялары мен процестерін олар жасалып
жатқан кезде қадағалауға және бақылауға арналған.
Статистикалық есеп немесе статистика экономика, мәдениет, білім беру және
т.б. салалардағы көпшілік сипаттағы құбылыстарды зерттейді.
Статистика экономиканың жағдайы, оның дамуының үрдістері, жұмыс
күшінің қозғалысы, тауарлар, бағалы қағаздар, халықтың саны мен құрамы
туралы ақпараттарды қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына талдау және
жорамал жасау мақсатында әзірлейді және жинақтайды.
Халық шаруашылығы есебінің жүйесіндегі статистика -бухгалтерлік есеп пен
жедел есепті біріктіретін қорытынды есеп түрі.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық құбылыстарының сандық жағын сапалық жағымен
байланыстыра отырып, заттық көрсеткіштермен, сондайақ ақшалай түрде
шаруашылық фактілерін жалпылама, үздіксіз, құжатты негізделген және өзара
байланыстыра тіркеу жолымен зерттейді.
Шаруашылық қызметін жалпылама көрсету деп барлық мүлікті, өндірістік
қорлардың барлық түрін, шығындарды, өнімдерді, ақша қаражаттарын, қорларды,
кәсіпорынның берешектерін және т.с.с. міндетті түрде есепке алуды түсінуге
болады.
Уақыты жағынан үздіксіз материалдық құндылықтардың, ақша қаражаттарының,
есеп айырысулардың, қорлардың, несиелердің және т.б. қозғалысы туралы
кәсіпорында жасалып жатқан фактілерді қадағалауды және құжаттарда жазуды
талап етеді.
Әрбір шаруашылық фактісі бастапқы қағаз құжатпен немесе құқықтық негізі бар
ақпараттық машиналық тасығыштармен рәсімделеді, яғни соған сәйкес
орындалатын шаруашылық операциясы үшін жауапкершілік белгіленеді, демек
құжат заңдық күшке ие болады. Бухгалтерлік есептің аталып өткен
ерекшеліктері оны есептің жедел-техникалық және статистикалық түрлерінен
айырықшаландырады. Бірақ, есептің барлық үш түрінің ақпараттарын, яғни
шаруашылық есепті бүтін жүйе ретінде пайдалану кәсіпорындарға шаруашылық
қызметін неғұрлым тиімді басқаруға, өнімді тұтынушылардың сұранысын
қанағаттандыруға, жұмыстар орындауға және қызметтер көрсетуге, кәсіпорынның
нарықтағы жағдайын бағалауға мүмкіндік бермек. Есептің әрбір түрі бірін-
бірі толықтырып отырады.
Нарықтық экономиканы басқару мен құруға, әртүрлі деңгейдегі басқару
шешімдерін әзірлеуге, негіздеуге және қабылдауға, кәсіпорынның нарықтағы
тәртібін анықтауға және бәсекелес кәсіпорындардың жағдайын айқындауға және
т.с.с. қажетті, кәсіпорынның қаржы және шаруашылық қызметі туралы сапалы
әрі уақтылы ақпарат қалыптастыру шаруашылық есептің негізгі мақсаты болып
табылады.
Шаруашылық есеп - бұл ең алдымен бақылау мақсатында шаруашылық
процестерін сан жағынан көрсету және өлшеу.
Алайда шаруашылық қызметі өзінің сипаты мен мағынасы бойынша алуан түрлі
болатыны соншалық, тіпті оны сан жағынан көрсету және бақылау үшін әртүрлі
өлшеуіштер қажет. Ол үшін өлшем бірліктердің үш түрі: натуралды, еңбектік,
ақшалай өлшеуіштер қолданылады.
Натуралды елшеуіштер есепте бір тектес обьектілерді керсету үшін
пайдаланылады. Олар санымен (дана), салмағымен (кг, тн), ұзындығымен (м,
см), көлемімен (л, м) және т.б. белгіленеді, өлшем бірлігін таңдау
ескеріпетін заттардың қасиетіне тәуелді.
Натуралды өлшеуіштер материалдық құндылық (шикізаттар мен материалдар,
негізгі құралдар, дайын өнімдер) обьектілерінің қозғалысын, сондай-ақ
орындалған құрылыс жұмыстарын шаршы және текше метрлермен, автокөлікпен (т.
км) есепке алу үшін қажет. Бұл өлшемдерді, материалдық құндылықтарды
әртүрлі сұрыптар мен атаулар бойынша есепке алу қолдану осы құндылықтардың
сандық көрсеткіштері мен сапалық сипаттарын бір мезгілде алуға мүмкіндік
береді. Алайда натуралды өлшемдерді пайдалану шектелген, өйткені оларды
біріктіру мүмкін емес.
Еңбектік өлшеуіштерді уақыт бірлігіне жұмсалған еңбек санын өлшеу үшін
пайдаланады. Бұл әдетте жұмыс уақытының бірлігі (жұмыс қүні, сағат, мөнет).
Бірақ көптеген жағдайларда еңбек өлшемдерін, өндірім нормаларын, еңбек
өнімділігін есепке алу үшін натуралды өлшемдермен ұштастыра қолданды.
Жалақыны - дұрыс есептеу үшін бұлардың маңызы зор болмақ.
Ақшалай өлшеуіш ескерілетін обьектілерді бірыңғай қүндық бағада (ақшалай
өлшемде - теңгемен немесе басқа валютамен) көрсетуге және жинақтауға қызмет
етеді.
Ол әртектес шаруашылық құралдарын жинақтауға мүмкіндік береді. Оның
көмегімен кәсіпорынның мүліктік құқықтарының көлемі, бұрын натуралды және
еңбек өлшеуішімен белгіленген шығындары анықталады, сметалар, өндірістік
тапсырмалар мен қаржы есептемесі жасалады.
Өлшеуіштерді әртүрлі үйлесімдермен де алады: натуралды өлшеуіштерді
құндылықпен (санды-сомалық есеп), ақшалай еңбекпен біріктіру және т.с.с.
Бухгалтерлік есеп - басқарудың аса маңызды функцияларының бірі. Нарықтық
экономикасы дамыған елдерде оны бизнестің, кәсіпкерліктің ісі деп санайды.
Бухгалгерлік есеп оның алдына койған міндеттерді орындай алатындай
ұйымдастырылуы керек.
ҚР Министрлер Кабинетінің 22.12.99 ж. № 1063 қаулысымен бекітілген
Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп пен есеп беру туралы Ережеге
сәйкес:
- жедел басшылық ету мен басқаруға, сондай-ақ инвесторлардың,
жеткізушілердің, сатып алушылардың, кредиторлардың, салық және банк
органдарының пайдалануына қажетті шаруашылық процестері мен
кәсіпорындардың, мекемелердің қызмет нәтижелері туралы толық және шынайы
ақпараттарды қалыптастыру;
- мүліктердің қолда бары мен қозғалысына, материалдық, еңбектік және
қаржылық ресурстардың бекітілген нормаларға, нормативтерге, сметаларға
сәйкес жұмсалуына бақылауды қамтамасыз ету;
- қаржы-шаруашылық қызметіндегі жағымсыз құбылыстар жайында мерзімді
ескертулер жасау. Ішкі шаруашылық резервтерді анықтау және жұмылдыру
бухгалтерлік есептің басты міндеттері болып табылады.
Бухгалтерлік есептің алдына қойылған міндеттерді орындау үшін ол мынадай
талаптарға сай болуы тиіс:
1. Ақпаратты берудің мерзімділігі шаруашылық қызметіне жедел басшылық
етуге, міндеттерді орындауға, ағымдағы жұмыстың кемшіліктерін, ресурстар
шығынының нормадан ауытқуын анықтауға бақылауды жүзеге асыруға және т.б.
ушін қажет. Бұл талапты жүзеге асырған кезде есептік ақпаратты өңдеу және
алу үшін есептегіш техниканы пайдаланудың маңызы зор.
2. Есептік (нақты) көрсеткіштердің жоспар (тапсырма) көрсеткіштерімен
салыстырымдылығы белгіленген керсеткіштердің есеп деректерімен
байланысын қамтамасыз етеді және осы көрсеткіштердің орындалуына мерзімді
бақылау жасауды қамтамасыз етеді.
3. Дәлдік, объективтілік және қатаң негізді болу ескерілген барлық деректер
дұрыс, дәл есептелген, тиісті құжаттармен негізделген болу керектігін
аңғартады. Олар жұмыстағы жетістіктерді ғана емес, сондай-ақ,
кемшіліктерді де дұрыс көрсетіп беруге тиіс.
4. Толықтық. Есеп кәсіпорынның шаруашылық қызметіне толық сипат беруге
тиісті. Сонда ғана шаруашылықты басқару кезінде оның деректерін қолданудан
пайда болмақ.
5. Үнемділік. Бухгалтерлік есеп басқару мен басшылық етуге қажетті барлық
көрсеткіштерді аз шығын жұмсау жолымен алуды қамтамасыз етуі тиіс. Бұған
есептің қарапайымдылығы, оның үнемі жетілуі, қол еңбегін машиналыққа
ауыстыру және есеп қызметкерлерінің іскерлік біліктілігін арттыру мүмкіндік
жасайды. Мұның барлығы басқару аппаратын қысқартуға бағытталған.
6. Есептің қарапайымдылығы мен қолайлы болуы алынған ақпараттың мәнін
ұжымның әрбір мүшесінің түсінуіне, басқару үшін есептің деректерін
пайдалану мүмкіндігіне, резервтерді іздеуге, қаржы жағдайын нығайту
жөніндегі ұсыныстар әзірлеуге себепкер болады.
Бүгінде бухгалтерлік есебі басқару жүйесінде ең басты орын алады. Ол
кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді қабылдау
үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа да өндіріс
процесін шынайы көрсетіп береді. Кәсіпорынның бухгалтерлік есебі
бухгалтерлік есеп Стандарттарында және субъектілердің қаржы-шаруашылық
қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас есеп жоспарында бекітілген
жалпы қағидалары мен ережелерінің негізінде құрылады және ол бүкіл алынған
ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің құрылымына, ұйымның
нысанына, айрықша ерекшелігіне есептің сәйкес келуін қамтамасыз етеді.
Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, бәсеге жарамды өнімдерін өңдіруге, оның сапасын
көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі. Бұл
орайда, кәсіпорынның материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын және
басқа да ресурстарын заңсыз және тиімсіз жұмсауға және тонауға қарсы
күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен мәнін айрықша бағаламауға
болмайды.Экономиканың саласындағы мамандар, оның ішінде, біріші кезекте,
бухгалтерия қызметкерлері есепке алудың және есеп берудің барлық жүйесін
жақсы білулері, оларды оңайлатуды қарастыру қажет, субъект қызметін
бухгалтерлік және салықтық есепке алуды ұйымдастырудың ережелерін,
нұсқауларын және басқа нормативтік актілерін қатаң сақтаулары керек.
Қазіргі нарықтық экономикаға түбегейлі көшу кезеңінде бухгалтерлік
есепке жүктелетін міндеттемелер қай кездегіден болмасын күрделі, ауқымды
болып отыр. Өйткені қазіргі қоғамдық дамудың жаңа кезеңінде өндіріс құрал
–жабдықтарының мемлекеттік меншіктен ұжымдық және жеке меншіктерге ауысуы
кең етек алуда. Осыған орай қазіргі кезде мемлекет, субъекті және жеке
тұлғалар арасындағы экономикалық және қоғамдық қарым-қатынастар саясаты
жургізілуде.
Бүгінгі күнде бухгалтерлік есеп жылдан жылға дамып жетілуде. 2002 жылы
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы жаңа өзгертулермен заң
қабылданды, шоттардың бас шоттар жоспары бекітілді. Қазіргі кезде біздің
елімізде есептіліктің халықаралық стандарттарына көшуде, бірақ бұл осы
уақытқа дейінгі қолданылған бухгалтерлік есеп стандарттары өз күшін жойды
дегенді білдірмейді. Кәсіпорындар бухгалтерлік есепті Қазақстандық
стандарттарға сәйкес жүргізеді және өз кезегінде қаржылық есептіліктің
халықаралық стандарттарына сүйенеді. Ешқандай ол толық стандартқа көше
алмайтыны анық, ол әлеуметтік ортаның әсерімен, экономикалық дамудың
кезеңімен, кәсіпкерлік қызметтің ерекшеліктерімен, мемлекеттік экономикалық
қатынастарға, саясат жүйесіне білім беру жүйесіне, шетел инвестицияларының
деңгейіне байланысты. Дегенмен, есепті біріктірудің пайдалы жақтары да
кездеседі.
Шаруашылық есептің нарық экономикасы жағдайындағы мақсаты мен
міндеттері экономиканы басқарудың жетіле түсуі, нарықтық қатынастардың
қалыптасуы, меншіктің әр түрлі нысандарын пайдалану, шетелдік әріптестердің
қатысуымен бірлескен кәсіпорындарды құру, халықаралық стандарттарға қарай
бағыт алу бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі мен мәнінің алдағы уақытта да
арта тусетінін білдіреді.
Шаруашылық есептің жүйесі есептің өзара байланысгы үш түрінен: жедел,
бухгалтерлік және статистикалық есептерден тұрады.Жедел (немесе жедел-
техникалық) есеп шаруашылық процестері мен құбылыстарына оларды тікелей
жүзеге асыру барысында бақылау жасауға арналған.
Оның ерекшелігі - басшылық пен басқарманы деректермен қамтамасыз
етудің жылдамдығы, жеделдігі. Жедел есептің көмегімен басқару
қызметкерлеріне кәсіпорындағы материалдық ресурстардың қозғалысы туралы,
шығарылған өнімнің көлемі, оның тиеп-жөнелтілуі және сатылуы жайында,
ендірістік қорлардың қолда бары, шарттың тәртібін жеткізушілер мен сатып
алушылардың сақтауы туралы және т.с.с. ақпараттар келіп түседі.
Бұл есептің басқаларына қарағанда (техникасы жағынан) ең қарапайым түрі.
Жедел есеп әртүрлі процестер мен құбылыстарды әртурлі елшеуіштердің -
натуралды, ақшалай және еңбектік өлшеуіштердің көмегімен көрсетеді.
Оны бөлім, цех, қойма сияқты бөлімшелердің қызметкерлері жүргізеді.
Оның деректері міндетті түрде құжаттарда тіркелмейді, оларды ауызша,
телефонмен, телеграфпен және т.б. беруге болады. Жекелеген жағдайларда
жедел есеп ушін арнайы құжат нысандары жасалады, мысалы: жұмысқа шығу мен
жұмыс уақытын пайдалану табелі. Жедел-техникалық есеп уақыты бойынша
бөлінуі мүмкін және оған деген сұраныс қажеітілігіне қарай
туындайды.Сонымен, жедел есеп шаруашылық операциялары мен процесгерін олар
жасалып жатқан кезде қадағалауға және бақылауға арналған.15,10
1.2.Зерттелген кәсіпорынның есеп саясаты.
Есеп саясаты деген ұғым біздің пайдалануымызға халықаралық
стандарттардың терминологиясын ерікті түрде аудару нәтижесінде еніп отыр.
Бухгалтерлік есептің 1 Есеп саясаты және оның ашып көрсетілуі деп
аталатын қазақстандық стандартына сәйкес кәсіпорынның есеп саясаты деп –
бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық қорытынды есептің мағынасын
олардың принциптері мен негіздеріне сәйкес ашып көрсету үшін субъектінің
басшысы пайдаланатын тәсілдердің жиынтығын айтады.
Кәсіпорында қабылданған есеп саясатының басты міндеті – оның
шаруашылық қызметін мейлінше шынайы етіп көрсететін толық, объективті және
дұрыс ақпараттарды жасау болып табылады. Есеп саясатының сауатты түрде
жасалынуы және оның есепті жыл ішінде өзгермеуі қаржылық қорытынды есеп
ақпараттарын сыртқы пайдаланушылар тарапынан келіспеушіліктерді, пікір
қайшылығын, шағым талаптарды болдырмауға жағдай жасайды.
Есеп варианттарын таңдауға төмендегі факторлар әсерін тигізеді:
1. Кәсіпорынның құқықтық және ұйымдастыру-экономикалық статусы – меншік
түрі (жеке меншік, мемлекеттік меншік), ұйымдық-құқықтық нысан
(акционерлік қоғам, серіктестіктер және т.б.), шаруашылық қызметтің
түрі, саласы (өнеркәсіп, ауылшаруашылық, құрылыс және т.б.), көлемі
(шаруашылық қызметтің масштабы, сатып өткізу мөлшері, жұмыскерлердің
саны және т.б.);
2. Кәсіпкерліктің ағымдағы және ұзақ мерзімді мақсаты (қосымша қаржылық
ресурстарды тарту, рынокта бәсекелестік позицияны күшейтү,
инвестициялық бағдарламаны жүзеге асыру және т.б.);
3. Шаруашылық қызметтің ерекшеліктері - өндірістік (технологиялық
құрылым, пайдаланылатын ресурстар), коммерциялық (жабдықтауды және
сатып-өткізуді ұйымдастыру, есеп айырысу жүйесі және нысандары, сатып
алушылармен қарым-қатынас), қаржылық (банк мекемелерімен, салық
жүйесімен қарым-қатынас), басқару (кәсіпорынның құрылымы, меншік
иелерінен тәүелсіздігі, олардың алдында есеп беру, техникалық жағынан
қамтамасыз етү деңгейі, оның ішінде тек компьютерлік техникамен
жабдықтау);
4. Кадрлармен қамтамасыз ету – қызметкерлердің квалификациялық деңгейі
(тәжірибесі, іскерлігі және т.б.);
5. Шаруашылық ситуациялары – шаруашылық, салық төлеу, бухгалтерлік есеп
заңдарының жағдайы, нарық инфраструктурасының даму деңгейі және т.б.
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Бухгалтерлік
есепке алу туралы жарлығына және бухгалтерлік есептің №1 Қазақстандық
стандартына сәйкес субъектілердегі есеп саясаты мынандай принциптерге
негізделуге тиіс:
1.Есептеу;
2.Үздіксіз қызмет ету;
3.Түсініктілік;
4.Маңыздылық;
5.Мәнділік;
6.Дұрыстық;
7.Бейтараптық;
8.Сақтық;
9.Аяқталғандық;
10.Салыстырмалылық;
11.Жүйелілік;
12.Әділетті және бұрмалаусыз көрсету.
Бұл принциптердің негізінде шаруашылық жүргізуші құрылымдарда
құрылған есеп саясаты ондағы бухгалтерлік есеп жүйесінің тұтастығын
қамтамасыз етеді.
Кәсіпорынның есеп саясатын құрудың негізі болып шаруашылық
операциялардың, активтердің, меншікті капиталдың, міндеттемелердің, қызмет
нәтижелерінің және басқалардың есепте бейнеленуінің альтернативті әдістерін
ұсынатын бухгалтерлік есеп стандарттары табылады. Есеп саясатын құруға
субъект басшысы жауапты. Кәсіпорынның есеп саясатының мазмұны қаржылық
қорытынды есепке тексерү жүргізуде салық инспекциясы, аудиторлар, тексеру
комиссиясы пайдаланатын ең негізгі құжаттардың бірі.
Есеп саясаты кәсіпорындағы есеп жүргізү процесінің барлық
аспектілерін қамтыйды - әдістемелік, техникалық, ұйымдық.
Бухгалтерлік есептің әдістемелік аспектісі активтерді бағалау
тәсілдері, амортизацияны есептеу тәсілдері, табыстарды анықтау тәсілдері
сияқты элементтерден тұрады.
Техникалық аспект – бухгалтерлік есепті жүргізу нысанын
(жеңілдетілген, автоматтандырылған, журнал-ордерлік) анықтайды.
Ұйымдық аспект – кәсіпорындағы бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру
элементтерін қамтиды.
Кәсіпорын қабылдаған есеп саясаты қаржылық қорытынды есеп
мәліметтерін сыртқы пайдаланушылар үшін ашылып көрсетілуге тиісті. Есеп
саясаты ең бірінші қаржылық қорытынды есеп беруге түсіндірме хатта ашылып
көрсетілуге тиісті.
“Транс-сервис” ЖШС-ң есеп саясаты негізінен Қазақстан Республикасының
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамасына сәйкес 15
маусым 2000 жылы №2732, (құрамына бухгалтерлік есептің халықаралық
стандарттары - IAS, қаржылық есептің халықаралық стандарттары – IFRS,
оларға өзгертулер мен толықтырулармен) сонымен қатар Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептің нормативтік-
құқықтық актілері, бухгалтерлік есепті құру мен реттеу жөніндегі өкілетті
органмен құрастырылған ҚЕХС жөніндегі методикалық нұсқаулар т.б. өзге де
актілеріне сәйкес құрылған.
“Транс-сервис” ЖШС-ң есеп саясаты оның құрамында болатын барлық
құрылымдық бөлімшелеріне тән, олардың тәуелсіз түрде орналасқан жеріне,
ұйымдастырылуына қарамастан, кәсіпорынның бақылауымен өздерінің
консолидацияланған қаржылық есеп беруін жасайды.
Кәсіпорын және оның бақылауындағы еншілес ұйымдардың есептілік кезеңі
тоқсан және күнтізбелік жыл болып саналады.
Кәсіпорынның құрылымындағы бар құрылымдық бөлімшелерінің, секторлары
мен филиалдарының бухгалтерлік есепті басқарудағы қызметі негізінен
кәсіпорынның Бас бухгалтеріне жүктеледі.
“Транс-сервис” ЖШС-ң құрылымдық бөлімшелері, еншілес ұйымдары
бухгалтерлік есептің бастамасын қалыптастырады, белгіленген көлемі мен
анықталған уақыт мерзімінде қаржы-шаруашылық қызметі жөніндегі ақпараттарын
кәсіпорынның бухгалтерлік есеп жөніндегі Департаментіне есеп берулері тиіс.
Бухгалтерлік есепті қалыптастыруда кәсіпорынның құрылымдық
бөлімшелері бухгалтерлік есептің бірыңғай автоматтандырылған жүйесін
қолданады. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігімен
бекітілген кәсіпорынның қаржы-шаруашылық жағдайын айқындайтын жұмыс шоттар
жоспарын пайдаланады.
Кәсіпорынның есеп жүйесі екі бөлімнен тұрады: қаржылық және
басқарушылық есеп. Қаржылық есеп кәсіпорындағы - оның құрылымдық
бөлімшелері мен филиалдарының информациялық жүйенің негізгі бөлігі бола
тұра, барлық деңгейдегі басқарушыларды оперативтік информациялармен
қамтамасыз ете алмайды. Ал басқару есебі - кәсіпорынның құрылымдық
бөлімшелері мен филиалдарының қызметінің ішкі басқару стратегиясымен
тактикасын жасау үшін ақпараттармен қамтамасыз етеді. Өйткені нарықтық
қатынастарға көшу жағдайындағы ұйымдар қызметінің тиімділігі оның
экономикалық еркіндігі, бәсекелестік қабілеттігі және нарық жағдайындағы
ақпаратпен қамтамасыз етуі көбінесе басқару іс-әрекетіне байланысты болады.
Басқару есебінің мақсаты ұйымдарда, құрылымдық бөлімшелерде, филиалдарда
басқару қызметін жүзеге асыру үшін жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау, талдау
және басқару шешімдерін қабылдау, ынталандыру жататын экономикалық
ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады. Басқарудың негізгі қызметі –
бақылау, реттеу, ұйымдастыру және жоспарлық мәліметтермен, жедел есеп
мәліметтерін салыстыру арқылы анықталып, жүзеге асырылады. Жалпы айтқанда,
қаржылық есеп тек қана сыртқы пайдаланушыларға арналса, басқарушы есеп
мәліметтері ішкі пайдаланушыларға пайдаланылады.
Кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелері мен филиалдарының қаржылық есеп
беруінің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның қаржылық жағдайы
туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру. Қаржылық есеп беру
негізінен есептеу, үздіксіз қызмет ету, түсініктілік, бейтараптық,
салыстырмалылық, аяқталғандық принциптеріне негізделінеді. Қаржылық есеп
беру алғашқы құн бойынша дайындалады, сатуға жарамды негізгі құралдар мен
инвестициялық құнды қағаздарды бағалаудағы әділетті құнды қоспағанда.
Кәсіпорын филиалдарының қаржы-шаруашылық қызметі негізінен кәсіпорын
бекітіп берген қаражаттан, сондай-ақ кәсіпорынның жалпы теңгеріміне кіретін
ақшалай, материалдық құралдардан, шаруашылық қызметтің барысында сатып
алынған құнды қағаздар мен материалдық емес активтерден тұратын мүлікке ие
болады. Кәсіпорын филиалдарының теңгерімінде есептелінетін мүлік
кәсіпорынның меншігі болып табылады.
Кәсіпорын филиалдары осы ережеде белгіленген міндеттерді орындау үшін
кәсіпорын белгілеп берген шекте және шартпен қаржылық-шаруашылық қызметті
жүзеге асырады. Кәсіпорын филиалдарының қаржылық қызметін тексеруді
кәсіпорынның оған уәкілеттік берілген құрылымдық бөлімшелері, қажет болған
жағдайда кәсіпорын тағайындайтын немесе тартатын аудиторлық қызметтер
жүзеге асырады. Кәсіпорын филиалдарының қаржылық қызметін бақылауды олармен
жасалған шарттар негізінде аудитор немесе аудиторлық ұйымдар жүзеге асыруы
мүмкін.
Аудиторлар және аудиторлық ұйымдар өздеріне қажетті барлық
материалдарды, бухгалтерлік немесе өзге құжаттарды және жеке
түсініктемелерді филиал қызметкерлерінен талап етуге құқылы. Аудиторлар мен
аудиторлық ұйымдар өздері жүргізген тексерулердің нәтижелерін кәсіпорынның
басқармасына және (талап етуі бойынша) кәсіпорынның директорлар кеңесіне
жібереді.
Кәсіпорын дербес қаржылық есеп пен топтың консолидацияланған
(біріккен) қаржылық есептілігін дайындайды. Кәсіпорынның дербес қаржылық
есеп беруі мен топтың консолидацияланған (біріккен) қаржылық есептілігі
негізінен Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы – теңгемен
құрастырылады.
Кәсіпорын бекітілген формалардағы анықталған уақытта дербес және
консолидацияланған (біріккен) қаржылық есептілігін Қазақстан
Республикасының көлік және коммуникациялар Министрлігіне, Мемлекеттік мүлік
және жекешелендіру туралы Комитетіне, табиғи монополияларды реттеу
жөніндегі Қазақстан Республикасының Агенттігіне тапсырады.
№ 27 Консолидацияланған және дербес қаржылық есеп беру ҚЕХС сәйкес
кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелері мен филиалдарының консолидацияланған
қаржылық есеп беруі мыналардан тұрады:
• Бухгалтерлік баланс;
• Табыстар мен шығындар туралы есеп беру;
• Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру;
• Меншікті капиталындағы өзгерістер туралы есеп беру;
• Түсініктеме жазбасы;
• Ұйымның есеп саясаты туралы ақпарат.
Қазақстанның бухгалтерлік есеп стандарттарында және ол бойынша
жасалған әдістемелік ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылык есебін
жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тәсілдері мен әдістері, ережелері
мен кағидалары белгіленген, онда әрбір кәсіпорындардың техникалық базасына,
олардың шешетін міндеттемелерінің күрделілігіне, басқарушы қызметкерлердің
біліктілігіне карап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы, құндык, өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және
бухгалтерлік есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу
фактілері кәсіпорыннын есептік саясатында көрініс табуы тиіс. Басқаша
айтқанда, есептік саясат — бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын
тетігі.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативтік-құқықтық құжаттарда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорынның есептік саясаты
келесідей жорамалдардан алынғаны жөн:
- кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы (кәсіпорын өз балансында
тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді, ал калған барлық
құндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс шоттарда есепке алынады);
- толассыз қызметі (есеп саясатының мәселесі бойынша қандай да бір
кабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметін болашақ кезеңде тоқтатпайтындығы
немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы басшылықка алынуы керек);
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын
көрсету әдісінің тұрактылығы, есеп беру жылының барысында міндеттеме мен
мүлікті бағалау, сондай-ақ бір есептік жылдан басқасына еткен кезде де);
- шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр
фактілердің түскен немесе төленген кезіне карамастан, олар өзінің
орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатынын, басты міндеті мен негізгі арналымы —
кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы
қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы
ақпаратпен каптастыру.
Ол есеп процесінің барлық тараптарын қамтуы керек: әдістемелік,
техникалық, ұйымдық жақтарын.
Әдістемелік аспектісі деп кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын есептеу,
амортизацияны шығару, міндеттеме мен мүлікті бағалау үшін пайдаланатын
әдістерін айтады; техникалық деп осы әдістердің синтетикалык шоттарында
көрсету сызбасы, есеп регистрлерінде осы әдістің қалай жүзеге асқандығын
айтады; ұйымдық деп осы әдістердің бухгалтерлік қызмет тұрғысынан жүзеге
асқандығын, оның кәсіпорынды басқару құрылымындағы алатын орнын айтады.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі нақты шаруашылық ахуалынан, олардың
қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп Стандартының біршама
рұқсатымен бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі бір әдістерінен таңдап
алу жолымен қалыптасады. Егер де стандартты бухгалтерлік есепті жүргізудің
кейбір объектілері көрсетілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша
нормативтік актілер мен заң талаптарына сәйкес, кәсіпорынның, өзі есеп
жүргізудің процедурасын дербес әзірлей алады.
Кәсіпорын бухгалтерлік есептің келесідей ережелерін өз бетінше шешуіне
болады:
- келіп түскен негізгі құралдар объектісін бағалау — бухгалтерлік
есептің №6- шы "Негізгі құралдардың есебінің" стандарттарындағы әдістемелік
ұсынысына сәйкес, пайдалануға берілген және кәсіпорынның сатып алуға
төлеген нақты шығындар негізінде, негізгі кұралдар объектісінің бастапқы
құны анықталады; құрылтайшылардың берген объектілері — олардың өзара
келісімі бойынша; тегін берілген объектілер — эксперттік жолмен немесе алыс-
беріс актілерінің мәліметі бойынша; ал кәсіпорынның өзі дайындаған
объектілерін — нақты өзіндік құны бойынша; айырбас нәтижесіде алынған
объектілер — ағымдағы бағалары бойынша анықталады;
- негізгі қуралдың амортизациясы — бухгалтерлік есептің №6-шы
"Негізгі құралдардың есебінің" стандарттарындағы әдістемелік ұсынысына
сәйкес, амортизацияны есептеудің келесідей тәсілдерінің бірін немесе
бірнешеуін пайдалануына болады: кұнын есептен шығарудың бірқалыпты (түзу
сызықты) әдісі; құнын есептен шығару үшін орындалған жұмыстардың
пропорционалды түрде есептелінетін әдісі (өндірістік әдіс); кұнын есептен
шығарудың сандық сомасы бойынша есептелінетін әдісі (кумулятитівтік әдіс);
қалдық құнын азайтатын әдісі.
- негізгі құралдарды жөндеу жұмысын жүргізудің кезеңдігі мен жөндеу
жұмысының мерзімі; негізгі құралды жөдеуге арналған резерв қорларын
жасауы; жөндеуді жүргізудің тәсілі туралы мәселені кәсіпорынның өзі шешеді;
- көрсеткен қызметі бойынша — есептік қүнге жасалған мәміленің біту
сатысын барынша дәлденген деңгейде анықталады; мәмілені жүргізу кезіндегі
жасалган және мәмілені аяқтау үшін қажет шығыстары барынша дәлденген
деңгейде анықталады;
- негізгі құралдарды жөндеу есебі. Негізгі құралды жөндеу бухгалтерлік
есепте, оның құнын өсірмейтін сызбасының (схемасының) бірін колдануы
мүмкін: жөндеу жұмысының атқарылуына карап ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің)
нақты өзіндік құнына жатқызылуы мүмкін немесе алдынала кұрылған жөндеу
корына жатқызылуы мүмкін. Аталған схемалардың бірін тандау, кәсіпорынның
қай салаға жататындығымен де байланысты болып келеді;
- материалдардың есебі. Өндіріске жатқызылатын (немесе ендіріске
есептен шығарылатын). материалдық ресурстарының нақты өзіндік құнын анықтау
тәсілі туралы шешім қабылдау қажет: орташа өлшенген кұны бойынша әдісін,
ФИФО әдісін, ЛИФО әдісін немесе арнайы теңестірілген (ұқсастырылған) әдісін
таңдайды. Шаруашылық жүргізуші субъекті аталған әдістердің бірін ғана
таңдай алады және ол барлық тауарлы-материалдық құндылықтарға пайдалануы
тиіс;
- муліктер мен міндеттемелерді түгендеу. Міндетгі түгендеумен қоса,
құндылықтардың нақты барын тексеру үшін біршама қосымша түгендеулер де
жүргізілуі мүмкін. Бұл кезде кәсіпорын олардың кезектілігін, түгендеуді
жүргізудің құнын, мүліктер мен міндеттемелердің тізімін белгілейді;
- бухгалтерлік есеп нысаны. Кәсіпорын бухгалтерлік есеп нысанын өзі
тандай алады, олардын, тізімін және есеп регистрлерін, жүйелілігін, жасау
техникасын, өзара байланысын анықтайды;
- нақты (іс жүзінде) пайдаланатын шоттар жоспары. Кәсіпорын шоттардың
Бас жоспарын басшылыққа ала отырып, ездеріне пайдаланатын шоттарын іріктей
алады, яғни оның құрамына кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін және
қаржылық жағдайын, мүліктік құрамын көрсететін синтетикалық шоттарын
енгізеді. Содан кейін синтетикалық шоттарына тиісті субшоттарының тізімін
жасайды. Сонымен қатар, кәсіпорын аналитикалық есептерінің де толық
номенклатуралық, объектілерін және олардың кодтық белгілерін белгілейді.
Бас жоспарында каралған негізгі әдістемелік қағидасын сақтауы
керек.1,17
1.3. Транс-Сервис ЖШС-тің техника-экономикалық сипаты
Зерттеліп отырған Транс-сервис ЖШС-ның негізгі атқаратын жұмысы
көліктерді жөндеп, олардың бірқалыпты жұмыс істеуін сақтап отыруға
арналған және сервистық қызмет көрсете отырып тасымалдау жұмыстарын іске
асыру. Жолаушы тасымалдайтын көлік жөндеу жұмысының барлық түрін, атап
айтқанда ,бірінші және екінші дәрежедегі күрделі жөндеу, сондай-ақ толық
калпына келтіру жұмыстарын жүргізеді.
1-кесте. 2003-2004 жылдардағы кәсіпорынның еңбек көрсеткіштері
Көрсеткіштер атауы Өлшем 2003 2004 жыл ҚОРЫТЫНДЫ
бірлігіжыл
жоспар
жоспар
ДТ КТ
1 2 3 4
1. Ұйымның салынып жатқан
құрылысы аяқталып кiрiске 122 126
алынды
2. Негiзгi құралдар қатарына
өткiзiлген жас малдарды 125 126
есепке алу
3. Көп жылдық өсiмдiктердi 125 126
кiрiске алу
4. Уақытша салынған құрылысты 122, 125 126
кiрiске алу
5. Жеке немесе заңды
тұлғалардан сатылып алынған
негiзгi құралдарға: 421-424, 431,
- қалдық құны бойынша; 121-125 432, 441,
451, 452,
671,687
6. Қосылған құн салығы сомасына331 421-424, 431,
432, 441, 451,
452, 671, 687
7. Басқа да атқарушы
органдардан субсидия ретiнде
келiп түскен негiзгi
құралдарды кiрiске алу:
- қалдық құны бойынша; 121-125 726
- тозу құнына. 121-125 131-134
8. Заңды тұлғалар мен жеке
адамдардан тегiн (ақысыз,
қайтарусыз) алынған негiзгi
құралдарды кiрiске алу:
- қалдық құны бойынша; 121-125 727
-тозу құнына. 121-125 131-134
9. Тексеру немесе түгендеу
кезiнде артық шыққан немесе
бұрын есепке алынбаған
негiзгi құралдарды кiрiске
алғанда:
- ағымдағы құны бойынша; 121-126 727
- есептелген тозу сомасына. 121-126 131-134
Негiзгi құралдар кәсiпорынға мынадай тәсiлдермен (жолдармен) алынуы
мүмкiн:
а) нақты ақша қаражаттарына сатылып алынады;
ә) несиеге алынады;
б) кәсiпорынның жарғылық капиталына салынған салым ретiнде
(акцияларына айырбастау жолымен) алынады;
в) басқа кәсiпорындардың, мемлекеттiк органдардың берген сыйы
ретiнде (тегiн) алынады;
г) салу (құру), жасау арқылы алынады;
д) басқа активтерге айырбастау арқылы алынады.
Кәсiпорынға қабылданған негiзгi құралдар “Негiзгi құралдарды қабылдау-
тапсыру актiсiн” (НҚ-1 нысанындағы) толтыру арқылы кiрiске алынады. Бұл
актiде кiрiске қабылданып отырған негiзгi құралдар туралы мәлiметтер түгел
көрсетiледi. Мысалы, құрылысы бiткен ғимараттарды қабылдағанда мына
мәлiметтер: ғимараттардың жалпы ауданы, фундаментi, қабырғасы мен
едендерiнiң, салынған жылы, көзге түскен кемшiлiктерi көрсетiледi.
Қабылданған объектiлердiң әрқайсысына жеке инвентарлық номер бекiтiледi.
Акт тиiстi комиссиясымен толтырылады.
Кәсiпорында негiзгi құралдың есебiн дұрыс жүргiзу және олардың тиiстi
түрде сақталуын қамтамасыз ету үшiн негiзгi құралдың әрбiр түрiне
инвентарлық номер берiледi. Олар тұрақты түрде белгiленедi. Инвентарлық
номер негiзгi құралға бекiтiлген жетонға немесе құралдың өзiне бояумен
жазылады.
Транс-сервис ЖШС бухгалтериясында негiзгi құралдардың инвентарлық
объектiлерi бойынша есебi типтiк нысандағы Мүлiктiк (инвентарлық)
карточкаларда жүргiзiледi (НҚ-6 нысанындағы).
Инвентарлық объект деп - өзiнiң құрамына кiретiн яғни өзiне тиiстi
жабдықтары мен саймандарымен сатылып алынған, орнатуды керек етпейтiн
жабдықтарды, салынып бiткен жеке құрылыстарды, өздерiнiң құрылымы бойынша
жекеленген немесе бiрiктiрiлген бiр зат болып саналып, белгiлi бiр қызметтi
атқаратын бұйымдарды айтады.
Мүлiктiк карточкаға жазулар бастапқыда түгелдеу негiзiнде орындалады,
ал одан кейiнгi жазулар негiзгi құралдарды есепке алу және есептен шығару
құжаттарының, техникалық паспорттардың және тағы басқалар негiзiнде
орындалып отырады.
Карточкаларда объектiлердiң қысқаша сипаттамасы мен жеке ерекшiлiктерi
берiледi.
Карточкалар әдетте бiр дана етiп толтырылады. Толтырылған мүлiктiк
карточкалар “Негiзгi құралдардың мүлiктiк карточкаларының тiзiмдемесiнде”
(НҚ-10 нысанындағы) тiркеледi. Бұл құжат субъект бухгалтериясында бiр
данада негiзгi құралдардың жiктiк топтары бойынша жүргiзiледi.
Объект есептен шыққанда тiзiмдемеде бұл жөнiнде белгi жасалады, тиiстi
карточка жабылады. Барлық мүлiктiк карточкалар негiзгi құралдардың
картотекасында сақталады. Картотекада карточкалар жiктiк (классификациялық)
топтар және пайдалану орындары бойынша орналасады. Картотекамен жұмыс
iстеудi оңайлату үшiн әр топ бiр-бiрiнен арнайы бөлшектермен бөлiнедi.
Картотекада негiзгi құралдардың әрбiр жiктiк тобының алдына “Негiзгi
құралдар қозғаласының есебiн жүргiзу карточкасы” (НҚ-12 нысанындағы)
орналастырылып, онда әр топтағы объектiлердiң барлық қозғалысы көрсетiлiп
отырады. Бұл карточкаларда негiзгi құралдардың есебi әр топ бойынша жиынтық
сомамен ғана берiледi. Әрбiр жiктiк топ бойынша айдың басындағы қалдық
көрсетiледi. Есеп беру кезеңiнiң (кварталдың, жылдың) аяғында жинақтары
есептеледi. Бұл мәлiметтермен қатар карточкада негiзгi құралдарды қалпына
келтiруге есептелген амортизациялық аударымдар сомасы мен күрделi жөндеуге
жұмсалған шығындар көрсетiледi. Сонымен аталған карточка негiзгi
құралдардың әрбiр жiктiк (классификациялық) тобы бойынша қозғалысын
көрсететiн аналитикалық шот десе де болады. Кәсiпорынға қабылданған негiзгi
құралдар типтік шоттар жоспарының 12 “Негiзгi құралдар” бөлiмшесiнiң тиiстi
синтетикалық шоттарының дебетi бойынша кiрiске алынады.
Ары қарай жоғарыда аталған әдiстер бойынша кәсiпорынға алынған негiзгi
құралдардың өзiндiк (бастапқы) құнын анықтауды және негiзгi құралдардың
кiрiске алынуы бойынша операцияларадың бухгалтерлiк есепте тiркелуiн
қарастырамыз.
Транс-сервис ЖШС-нің жаңа қызметтiң түрiн ұйымдастыру үшiн жер
учаскесiнiң сатып алды делiк. Ол жердiң сатып алу бағасы бойынша құнын-
17000000 теңге төледi, окердiң қызметiн пайдаланғаны үшiн 60000 теңге
төледi және адвокаттың қызметiне 20000 теңге төледi, сол жерде тұрған
жойылу құны 4000 теңге тұратын ескi ғимаратты бұзу үшiн 10000 теңге төледi,
жердi тегiстеу үшiн-10000 теңге төледi. Сөйтiп сатып алынған жер
учаскесiнiң өзiндiк (бастапқы) құны 1806000 теңге болады.
4-кесте. Жердің бастапқы құнын есептеу
РсШығындар Сомасы,теңге
1 Сатып алу бағасы бойынша 17000000
2 Брокер қызметiнiң ақысы 60000
3 Адвокат қызметiнiң ақысы 20000
4 Ескi ғимаратты бұзу үшiн 10000
Минус:
5 ғимараттың жойылу құны -4000
6000
6 Жердi тегiстеу шығындары 10000
Жиынтығы 1806000
Осы сомаға төмендегi шот корреспонденциясы анықталады:
ДТ КТ
121 “Жер”
1806000
441 “Есеп айырысу шотындағы нақты ақша”
1806000
Ғимараттар және құрылғылар. Дайын ғимараттарды сатып алу кезiнде оның
өзiндiк (бастапқы) құнына сатып алу бағасы, жөндеуге және басқадай
ғимаратты жұмыс iстейтiн жағдайға жеткiзу үшiн, жұмсалған шығындар кiредi.
Егер фирма ғимаратты өзi салатын болса, онда оның өзiндiк (бастапқы) құнына
барлық қажеттi шығындар (материалдар, еңбек ақы, сәулетшi қызметiнiң ақысы,
құрылыс жүргiзу мерзiмiндегi сақтандыру шығындары, құрылыс жүргiзу мерзiмi
iшiнде объектiге берiлген несие бойынша процент (үстеме), құрылыс жүргiзуге
берiлген рұқсаттың құны) кiредi. Егер ғимаратты салу кезiнде мердiгерлердiң
қызметi қажет болса, онда оның өзiндiк (бастапқы) құнына келiсiм бағасымен
бiрге салынып жатқан объектiнi пайдалануға, беруге қажеттi шығындар да
кiргiзiледi.
Құрал-жабдықтар. Құрал-жабдықтардың құны оны сатып алуға және
жұмысқа дайындауға байланысты барлық шығындар (шот фактура бойынша құны,
сақтандыру шығындары, салық сомасы, сатып алуға байланысты шығындар,
монтаждау құны және құрал-жабдықтың жарамдылығын тексеру мақсатында
жүргiзiлетiн сынақтың бағасы) кiредi.
Бухгалтерлік есепте жабдықтың кiрiске алынуын төмендегi жазу арқылы
көрсетуге болады:
ДТ КТ
123 “Машиналар мен жабдықтар”
240000
511 “Төленбеген капитал”
200000
531 “Қосымша төленген капитал”
40000
Егер құнды қағаздардың нарықтық құнын дұрыс анықтауға болмайтын болса,
онда алынған активтiң нарықтық құны (егер оны дұрыс бағалауға болатын
болса) пайдаланылады. Мысалы, жабдықтың нарықтық құны – 220000 теңге делiк.
Онда жабдықты кiрiске алу былайша көрсетiледi:
ДТ КТ
123 “Машиналар мен жабдықтар”
220000
511 “Төленген капитал”
200000
531 “Қосымша төленген капитал”
20000
Егер жақын уақытта ондай негiзгi құрал ақшалай негiзде сатылмаған
болса, онда активке тәуелсiз эксперттiк (сараптамалық) бағалау жүргiзуге
болады. Сыйға алынған және өкiмет субсидиясы ретiнде қабылданған негiзгi
құралдарды есепке алу.
Сыйға алынған немесе өкiмет субсидиясы ретiнде алынған активтердi
(негiзгi құралдарды) есепке алудың екi негiзгi тәсiлi бар.
Бiрiншi (капитал позициясына негiздлген) әдiс бойынша сыйлық немесе
өкiмет субсидиясы ретiнде есепке алынған негiзгi құралдар кәсiпорынның
тiкелей капиталын көбейтедi, таза табысына (пайдасына) әсер етпейдi. Яғни,
егер сыйлау кезiнде активтiң (негiзгi құралдың) ағымдағы нарықтық құнын
дұрыс бағалау негiзiнде активтер мен меншiктi капитал шоттары көбеедi.
Екiншi (табыс позициясына негiзделген) әдiс бойынша есепке алынған
негiзгi құралдардың әдiлеттi нарықтық құны кәсiпорынның табысына (бiр
немесе бiрнеше кезеңдегi) жатқызылады.
Яғни, сыйға немесе өкiмет субсидиясы ретiнде алынған негiзгi құралдар
акционерлермен байланысты емес көздерден келiп түсетiн активтер болып
табылады, сондықтан оларды капитал шотына тiкелей апаруға болмайды. Бұлар
тиiстi кезеңнiң табысы ретiнде танылуға тиiстi. Отандық тәжiрибеде сыйға
тартылған немесе өкiмет субсидиясы ретiнде алынған негiзгi құралдарды
есепке алуда екiншi әдiс (табыс позициясына негiзделген) пайдаланылады.
Мысалы, 2002 жылғы 1 ақпанда Алматы қаласының әкiмшiлiгi “Транс-
сервис” ЖШС-нің осы жерде оның өндiрiс құруын ынталандыру мақсатында
өндiрiстiк ғимаратты (нарықтық құны 5000000 тг.) және сол ғимарат тұрған
жердi (нарықтық құны 1000000 тг.) сыйға бердi. Серіктестіктің бухгалтерлiк
есебiнде бұл операция төмендегi бухгалтерлiк жазулар арқылы көрсетiледi.
ДТ КТ
121 “Жер”
1000000
122 “Ғимараттар мен құрылғылар” 5000000
727 “Қосалқы қызметтен алынған басқадай табыстар”
6000000
Егер жоғарыда аталған негiзгi құралдар өкiмет субсидиясы ретiнде
алынған болса:
ДТ КТ
121 “Жер”
1000000
122 “Ғимараттар мен құрылғылар” 5000000
726 “Атқарушы өкiмет органдарының субсидиялары”
600000
Сыйлықты немесе өкiмет субсидиясын алыну табыс ретiнде тану (есепке
алу) оларды тек есептiк кезеңдер бойынша бөлiп тарату базасы болмаған
жағдайда ғана қолайлы.
5-кесте. Негізгі құралдардың кіріске алудың корреспонденциясы
№ Шаруашылық операцияларының Шоттар корреспонденциясы
рн мазмұны
ДТ КТ
1 2 3 4
1. Негiзгi құралдарды кәсiпорынның өз 121-125 121-125
iшiнде орнын ауыстыру (бiр цехтан
екiншi цехқа беру, т.б.)
2. Негiзгi құралдар басқа заңды немесе
жеке тұлғалардан алынады:
- келiсiм шарттық құнына 122-125 671
- ҚҚС сомасына (тұрғын үй ғимараттарын
және жеңiл автомобиль транспортын
қоспағанда) 331 671
3. Құрылтайшылардың кәсiпорынның жарғылық
капиталына салған салымдарына салған
негiзгi құралдары кiрiске алынды
121-125 511
4. Негiзгi құралдар серiктестiк, тәуелдi,
және бiрлесiп бақыланатын
кәсiпорындардан алынды:
баланстық құнына 122-125 641-643
ҚҚС сомасына 331 641-643
берушi жақтың есептеген тозу сомасы
Жиыны (бастапқы құны) 122-125 131-134
х х
5. Тегiн алынған негiзгi құралдар
кiрiстелдi:
баланстық құнына 122-125
берiлген күнге дейiн есептелген тозу
сомасына 122-125
6. Түгендеу барысында есепке алынбаған
негiзгi құралдар анықталды:
- негiзгi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz