Өндірістік шығындар есебінің ұйымдастырылуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 -4

1 БАСҚАРУ ЕСЕБІНДЕГІ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ МЕН
ҚҰРАМЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..5-22

1.1 Басқару есебіндегі шығындар есебіне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ..5-9

1.2 Шығындар есебінің жіктелуі мен
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 10-22

2 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ШЫҚҚАН ШЫҒЫНДАРДЫҢ
ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...23-37

2.1 Өндірістік шығындар есебінің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ...
23-29

2.2 Өнім өндіріске шыққан шығындар
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .30-37

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...38-39

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...40-41

КІРІСПЕ

Басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің барлық
кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. Шығыстарды талдау олардың тиімділігін
анықтауға, олардың шектен тыс болу-болмауын айқындауға, жұмыстың сапалық
көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс есептеуге, шығындарды реттеу мен
бақылауға, өндірістің пайда мен тиімділігін жоспарлауға көмектеседі.
Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып
табылады.
Басқару есебі жүйесін толық түсіну үшін мынадай ұғымдардың
экономикалық мәнін білу және шектеу маңызды.
Шығындар - шаруашылық іс-әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі
кұралдары мен керек-жарақтарын алуға, жүмыс орындау, қызмет көрсетуге
алынған) тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың
және баланста көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын
активі релінде көрсетілетін құн. Бұдан шығатыны, шығындар ұғымы
өндіріске шыққан шығындар дегеннен кең екені білінеді өндіріске шыққан
шығындар - өнімді (жұмысты, көрсетілген қызметті) өндіру барысында
тұтынылған ресурстар бөлігі.
Өндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі мақсатын
орындауға бейімделген басқарудың белгілі бір үлгісіне сәйкес өткен, осы
және болашақ шығынды қолдануды талдаудан тұрады. Шығындар есебін дұрыс
ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің мәні зор.
Шығындар - басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан
қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша
шығындарды топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданған жөн.
Менің курстық жұмыс тақырыбы бүгінгі таңда өзекті болып табылады,
себебі әкімшілік шығыстарды ғана есептеп қана қоймай, аяқталмаған
шығыстардың пайда болмауы үшін алдын алып, ресурстарды пайдаланудың
бақылауы дами бастады. Кейіннен бұл жауапкершілік орталықтарының
тұжырымдамасы қалыптасуына әкелді, соған сәйкес шығындар кәсіпорын шегінде
ғана қарастырылып қоймай, жауапты адамдарды тағайындап, жауапкершілік
орталықтары бойынша әртараптандырылды. Осылайша, шығындар есебі өндірістің
түпкілікті өніміне назар аударып қана қоймай, тікелей өндірістік процеске
де бағытталды. Осыған байланысты ұйымның өндірістік қызметінің оңтайлы
басқару шешімдерін қабылдауна мүмкіндік береді.
Жұмыстың мақсаты - шығындарды жіктеудің таңдалған бағыты шығыстарды
пайда болған жерлерінде жайылдырма, бір шектен шығармауға (локализовать),
кәсіпорын қызметі бойынша шығындардың мазмұнын ашуға мүмкіндік береді және
оларды өнім түрлеріне де, өндірістік шығыстарға да, жұмыс күшін ұстауға да
және т.б. бөлу мен қайта бөлу мүмкіндіктерін жасайды.
Тақырыпты зерттеудің міндеттері - кез келген шығындарды жіктеу-басшыға
дұрыс, тиімді негізделген шешімдерді қабылдауға көмектесу: кез келген
деңгейдегі басшы мұның қандай шығын мен пайда әкелетінін білуге міндетті.
Сондықтан шығындарды жіктеу процесінің мәні де басшы ықпал ете алатын
шығындар бөлігін бөліп көрсетуде. Шығындарды бақылау мен реттеу
мақсатымен мынадай жіктеу қолданылады:
реттелетін және реттелмейтін;
тиімді және тиімді емес;
мөлшер (норма) шегінде және мөлшерден ауытқулар;
бақыланатын және бақыланбайтын.
Курстық жұмыс кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімде Басқару есебіндегі шығындар
есебіне жалпы сипаттама және жіктелуі мен құрамы. Ал екінші бөлімде
Өндірістік шығындар есебінің ұйымдастырылуы мен шыққан шығындардың есебі
туралы жазылған.

1 БАСҚАРУ ЕСЕБІНДЕГІ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ МЕН
ҚҰРАМЫ

1.1 Басқару есебіндегі шығындар есебіне жалпы сипаттама

Басқару есебі ұйымның менеджерлері мен басшыларына шешім қабылдау,
жоспарлау, іс-әрекетті бақылау мен реттеу үшін ақпарат бере отырып, қызмет
етеді.
Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей
өндірістік шығыстарды (өнімнің өзіндік құны) анықтау кіреді.
Өндіріске шығынды есептеу жүргізетін бағыт - өндіріске арналған
шығындар есебін мақсатты түрде дербес есептеуді талап ететін қызмет аумағы.
Тауардың өзіндік құнын калькуляциялау, яғни шын мәнісінде қайсыбір қызмет
адамының пайдаланылған ресурстарды бағалау қажет деп ойлайтынның бәрі де
өндіріске жұмсалған шығысты есептеу бағыттарының мысалы болып табылады.
Шығындар есебі жүйесі екі негізгі іс-қимыл үшін өндірістік шығындар туралы
ақпаратты жинайды: жұмыс күшіне шыққан шығындар, материалдар немесе қосымша
шығындар (немесе шығындар қарқыны бойынша, мысалы, өзгермелік және тұрақты
шығындар) сияқты белгілі бір категориялар бойынша жіктейді және оларды есеп
бағыттары бойынша бөледі.
Басқару есебі ұйымының өз шегіндегі басқару үшін қажетті есептік
ақпараттың барлық түрін қамтиды. Басқару есебінің жалпы өрісінің бөлігін
өнім бірлігінен түсетін түсім мен өндіріске жұмсалған шығындарды анықтау
мақсатымен бұрын дамыған өндірістік есеп алады. Өндірістік есеп қазіргі
заманғы жағдайларда өндіріс шығындары есебін алдын-ала болжап қана қоймай,
үнем туралы мәліметтерді немесе өткен кезеңдердегі мәліметтер немесе
болжамдарды, стандарттармен салыстырғанда артық жұмсауды талдауды және
шығындарды азайтудың мүмкін болатын резервтерін айқындауды көздейді.
Қазіргі өндірістік есеп үшін шығындардың түрлері; пайда болу орындары;
шығарушылар бойынша есептеу негіз болып қызмет етеді.
Түрлері бойынша шығындар есебі есепті кезеңде өнім өндіру (жұмыс
орындау, қызмет көрсету) процесінде кәсіпорында шығындардың қандай тобы
пайда болғанын көрсетеді.
Шығындарды пайда болған орны бойынша есептеу олар жасалған
кәсіпорынның жеке бөлімшелері (жауапкершілік орталығы) арасында бөлуге
мүмкіндік береді [1].
Шығынды шығарушылар бойынша есептеу қайсыбір нақтылы өнім бірлігін
өндіруге немесе белгілі бір тапсырысты орындауға байланысты барлық
шығындарды анықтауды көздейді.
Осылайша, бірлігінің өзіндік құнын, оған түсетін пайда мен тиімділік
деңгейін өндірістік есеп аясында ғана есептеуге болады.
Бухгалтерлік баскару есебiне өндірістiк есеп пен есептiң белiгi (өнiм
өндірісiне жұмсалған шығын туралы есептi жасау бойынша) кiредi.
Сонымен, баскару есебiнiң негiзгi максаттары мен мiндеттерiн осылайша
тұжырымдауға болады:
- шығындар мен кірiстердiң бiрiккен есеп жүйес құру;
- шығындарды мөлшерлеу (нормалау);
- шығындарды жоспарлау, бакылау және талдау;
- бюджеттеу;
- баға белгiлеу үшiн негiздi камтамасыз ету;
- жедел басқару шешiмдерiн қабылдауда қаржылық менеджерлерге
акпараттық көмек беру;
- кәсіпорын қызметiнiң және жауапкершілiк орталығыньң
экономикалық шешiмдiлiгiн бакылау, жоспарлау және болжау;
- кәсіпорын дамуының ең тиiмдi жолдарын тандау;
Кәсіпорынның басқару жүйелерiнің жетiлдiрiлуiне байланысты арнайы
әдебиетте және өмiрде контроллинг (баскару дегендi бiлдiредi) ұғымы жиi-
жиi кездесе бастады. Бұл баскарудың барлық саласы мен деңгейiн қамтитын
шаралар кешенi арқылы көрсетiлетiн, акпаратты өңдеу, талдау, шаруашылық
жоспарлау және тиiстi бақылау процестерiн бiрiктiретiн тәсiлдердiң бiрi.
Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің
барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. Шығыстарды талдау олардың
тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу-болмауын айқындауға,
жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс есептеуге,
шығындарды реттеу мен бақылауға, өндірістің пайда мен тиімділігін
жоспарлауға көмектеседі.
Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып
табылады.
Ұзақ уақыт бойы шығындарды қазандық деп аталатын тәсілмен анықтап
келді, ол кәсіпорынға өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары
шығарылатын өнім түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті
мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін [3].
1887 ж. ағылшын экономистері шығын туралы хабардар болуды арттыратын
және оларды бақылауды күшейтуге мүмкіндік беретін, шығын есебінің икемдірек
жүйесін жасауды ұсынды. Оның негізіне шығынды шартты-тұрақты және шартты-
өзгермелі деп бөлу жатты. Ғалымдар мынаны анықтады, шартты - тұрақты
шығынды өзгерту өндірілген өнім көлеміне тікелей байланысты емес, ол шартты-
өзгермелі шығын өндірістің көлеімін пропорциональды өсуіне немесе кемуіне
тікелей ұлғаяды немесе азаяды. Осы негізде шығарылған және сатылған өнім
көлеміне және кәсіпорын пайдасын жоспарлауға байланысты шартты-тұрақты және
шартты-өзгермелі шығын жолдауға жол алатын директ-костинг тұжырымдамасын
ұсынды. Осыған байланысты кәсіпорынның өзіндік құнды толық және дәл анықтау
міндетті емес, өзін-өзі ақтамайтын шығынды болдыртпау күннен-күнге
көкейкесті болып келуде. Нақты шығындарды мөлшерленгендігімен салыстыратын
стандарт-кост жүйесінің өмірге келуі бұл міндеттің шешуі болып шықты.
Шыққан шығындар есебі әкімшілік шығыстарды ғана есептеп қана қоймай,
ақталмаған шығыстардың пайда болмауы үшін алдын алып, ресурстарды
пайдалануды бақылап, дами бастады. Кейіннен бұл жауапкершілік
орталықтарының тұжырымдамасы қалыптасуына әкелді, соған сәйкес шығындар
кәсіпорын шегінде ғана қарастырылып қоймай, жауапты адамдарды тағайындап,
жауапкершілік орталықтары бойынша әртараптандырылды. Осылайша, шығындар
есебі өндірістің түпкілікті өніміне назар аударып қана қоймай, тікелей
өндірістік процеске де бағытталды [5].
Басқару есебі жүйесін толық түсіну үшін мынадай ұғымдардың
экономикалық мәнін білу және шектеу маңызды.
Шығындар - шаруашылық іс-әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі
кұралдары мен керек-жарақтарын алуға, жұмыс орындау, қызмет көрсетуге
алынған) тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың
және баланста көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын
активі релінде көрсетілетін құн. Бұдан шығатыны, шығындар ұғымы
өндіріске шыққан шығындар дегеннен кең екені білінеді өндіріске шыққан
шығындар - өнімді (жұмысты, көрсетілген қызметті) өндіру барысында
тұтынылған ресурстар бөлігі.
Көбіне экономикалық әдебиетте шығыстар мен шығындар түсінігі
ұқсастырылып, теңдестіріліп жүр, алайда бұлардың үлкен айырмашылықтары бар.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкес шығысқа шеккен зиян
да шыққан шығын да кіреді. Қазақстан Республикасындағы 2002 жылдың 29
қазанындағы №542 Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған
тұжырымдамалық негіздерге сәйкес шығыстарға ұйымның және т.б. негізгі
қызмет барысында туындайтын шығыстар кіреді. Активтердің азаюына немесе
сөнімді өлшенетін міндеттемелердің ұлғаюына байланысты болашақ экономикалық
пайданың кемуі ұйымның шығыстары деп танылады.
Басқаша айтсақ, шығыстарды ұйымның кіріс алуына байланысты көтерген
шығындарының бөлігі деп түсіндіруге болады.
Есепті кезең қатысына орай шығыстар екі категорияға бөлінеді:
Ағымдағы есепті кезең;
Кейінге қалдырылған.
Ағымдағы есепті кезең шығыстары ағымдағы есепті кезеңнің шаруашылық іс-
әрекетінің фактілеріне байланысты және осы кезеңнің кірістері мен шығыстары
туралы есепте танылады.
Есепті кезеңнің кірістерімен өзара байланысының белгілері бойынша олар
мыналарға бөлінеді:
осы есепті кезеңіне алынған кірістермен байланыстырылған шығыстар
(негізгі және негізгі емес қызмет шығыстары);
ағымдағы кірісті алумен байланысты емес есепті кезеңнің осы (ағымдағы)
шығыстары. Осы есепті кезеңнің кірістерін алу фактісіне қарамастан,
кірістер мен шығыстар туралы есепте және ағымдағы есепті кезеңде танылады,
мойындалады. Олар көбіне кірістің бары немесе жоғынан (мысалы, активтің
амортизациясы, кеңсе бөлмелерін жалға алу жөніңдегі шығыстар) гөрі,
кезеңнің бар болуымен негізделеді.
Кейінге қалдырылған шығыстар болашақта ықтимал кірістер алу мақсатымен
есепті кезеңде жүзеге асатын ұйымның ресурстарын қолдану жөніндегі
шаруашылық операцияларымен байланысты. Олар ұйым балансында
капиталдандыруға жатады [2].

1.2 Шығындар есебінің жіктелуі мен құрамы
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің мақсаты - өнім шығару, оны өткізу
мен пайда алу. Барлық кәсіпорынның да, оның бөлімшелерінің өндіріс
тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштердің жалпы жүйесінде басты орын құрамы
оны қалыптастыратын шығындармен белгіленетін өзіндік құнға беріледі.
Өндіріс шығындары - өнімді (жұмысты, көрсетілетін қызметті) өндіру мен
өткізуге жұмсалған қоғамдық еңбек шығындары.
Өндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі мақсатын
орындауға бейімделген басқарудың белгілі бір үлгісіне сәйкес өткен, осы
және болашақ шығынды қолдануды талдаудан тұрады. Шығындар есебін дұрыс
ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің мәні зор.
Шығындар - басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан
қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша
шығындарды топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданған жөн.
7 Тауарлы-материалдық қорлардың есебі атты Бухгалтерлік есеп
стандарттарына сәйкес (2003 ж. 28 кантардағы №27 өзгерістермен бірге)
шығындар былайша жіктеледі:
пайда болу орны бойынша - өндіріс, цехтар, учаскелер,
құрылымдық бөлімшелер бойынша. Мұндай жіктеу жауапкершілік орталықтары
бойынша есепті ұйымдастыру мен өнімнің (жұмыстың, көрсетелгін қызметтің)
өндірістік өзіндік құнын белгілеу үшін қажет;
шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері (жұмыс, көрсетілетін қызмет) бойынша
- өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін қажет;
өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын
түрлері бойынша экономикалық элементтер мен калькуляция баптары бойынша:
а) экономикалық элементтер бойынша - өнім өндірісіне нақты не
жұмсалғанын көрсетеді 7 БЕС-ке сәйкес бұған мынадай экономикалық элементтер
жатады:
материалдық шығындар;
еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар;
ақша аударулар;
құралдардың тозуы;
басқадай шығындар.
ә) калькуляция баптары бойынша - өнімнің кейбір түрлерінің өзіндік
құнын есептеу үшін қолданылады. 7 БЕС бойынша бұларға:
материалдар;
еңбекті өтеу;
ақша аударулар (аударымдар);
қосымша шығыстар.
Көрсетілген топтарды салыстыру 1-кестеде келтірілген [7].
Кесте-1 Элементтер мен калькуляция баптары бойынша шығындарды
топтастыру.
Экономикалық элементтер Сомма Калькуляция Сомма
1.Материалдық шығындар 78000 1. Материалдар 25200
2.Еңбекті өтеуге шығатын 17000 2.Сатылатын жартылай 41000
шығындар өнім
3.Ақша аударулар 3060 3.Қайтарымды қалдықтар 2400
4.Құралдардың тозуы 7220 Технологиялық 9100
мақсаттарға арналған
отын мен энергия
5.Басқадай-шығындар 11720 Еңбекті өтеу 10000
Барлығы 117000 6. Ақша аударымдары 1800
6. Өндірістік емес (3600) 7. Өндірісті дайындау 4600
шоттарға (-)(қайтарымды мен игеруге шығыстар
қалдықтар құны.)

Кесте-1 жалғасы
Бітпеген өндірістің 600 8. Қосымша шығыстар 17500
қалдығын (+)өзгерту
9. Ақаудан болған 1390
шығыстар
10. Басқадай өндірістік1010
шығыстар
Барлығы 114000 Барлығы 114000
Қайнар көзі: В.Л. Назарова, М.С. Жапбарханова, Д.А. Фурсов, С.Д. Фурсова
Басқару есебі, Алматы: Экономика,- 2005

Экономикалық элементтер (117000 теңге) және калькуляция баптары
(114000 теңге) бойынша шығындар өндірістік емес шоттарға есеп өзгерту
бөлігіне түзету элементтері бойынша жиынтыққа кірмей түрып сандық жағынан
бірдей болмайды. Шығындардағы айырмашылықтар сондай-ақ ұқсас атаулардың
элементтері мен калькуляция баптары бойынша да болады. Мысалы, экономикалық
элемент бойынша Еңбекті өтеу шығындары 17000 теңге болып, ал Еңбекті
өтеу калькуляциясының бабы бойынша 10000 теңге болып көрсетілген. Айырма
жабдықты күтумен шұғылданатын еңбекшілердің еңбегін өтеу шығыстарында, яғни
қосымша шығыстарда ескерілген.
Алайда экономикалық элементтер мен шығын баптары бойынша шығын
есебіндегі топтасулар өзара байланысты екендігін байқаган жөн, өйткені олар
субъектінің бірдей шығындарын құрамы (элементтер) және мақсатты белгілеуі
(калькуляция баптары) бойынша сипаттайды [6].
Бұл есепте тұтастай шаруашылық жүргізуші субъект бойынша ақпаратты
элементтік тұрғыда қалыптастыруға және оны шығындардың пайда болу орны мен
өнім (жұмыс, қызмет көрсету), түрлері, өзіндік құнды анық есептен шығаруға,
кәсіпорын шығындарын бақылауды жақсартуға мүмкіндік береді. Экономикалық
элементтер бойынша топтастыру олардың құрылымын оқып-үйрену, өндірістік
шығыстардың сметасы қолданылады. Екі топтасу да бірін-бірі толықтырады және
өнім өндірісіне жұмсалған шығынды есептеуге мүмкіндік береді.Өндіріс
шығындары бірқатар басқа белгілер бойынша жіктелуі мүмкін (2-кесте):

Кесте-2 Өндіріс шығындарын жіктеу
№ Жіктелуші топ Шығындар
1 Өндіріс процесіндегі негізгі
экономикалық рөл бойынша қосымша
2 Өнімнің өзіндік құнына тікелей
жатқызу тәсілі бойынша жанама
3 Құрамы (біртектілігі) бірэлементтік
бойынша кешенді
4 Өндіріс көлеміне байланыстыөзгермелі
тұрақты
5 Пайда болу мерзімділіг ағымдағы
бойынша бір жолғы
6 Өндіріс процесіне қатысуы өндірістік
бойынша әкімшілік
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша өндірістік
өндірістік емес
8 Бақыланатын мүмкіндігі реттелетін
бойынша реттелмейтін
9 Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орта
10 Пайданы генерациялау өнімге
кезеңіне шығындарды жатқызукезеңге
тәртібі бойынша
Қайнар көзі: В.И. Радостовец, В.В. Радостовец, О.И.Шмид Кәсіпорындағы
бухгалтерлік есеп, Алматы: Центраудит - Қазақстан,- 1998

Негізгілер - өндірістің технологиялық процесімен тікелей
байланыстылар: шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай
шығындар.
Қосымшалар - өңдірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны
басқаруга байланысты пайда болады.
Тікелеушілер - өнімнің бір түрін өндіруге байланысты, оның өзіндік
құнына тура және тікелей кіруі мүмкін. Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін
бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы - автосервис
бөлімшесінің тікелей шығындары, автомобиль цехында қолданылатын бояудың
құны - тікелей бояу цехының шығындары).
Жанамалар - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей
енгізілмейтін және жанама (шарты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге
жатқызылмайтын шығындар жанамалар (жарнамаға шығындар - субъектінің әрбір
бөлімшесінің жанама шығындары) деп аталады.
Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (завод
менеджерінің еңбек ақысы - кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда
бүкіл завод үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.
Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті
ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнынын калькуляциялаудың қабылданған
тәсіліне (көмір өнеркәсібінде, энергетикада - барлық шығындар тікелей
байланысты).
Бірэлементтілер - бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар,
ақша аударулар).
Кешенділер - бірнеше элементтен тұратындар (құрамына тиісті риске
құрамның еңбекақысы, аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай
бірэлементті шығыстар кіретін цехтық шығыстар).
Өзгермелілер - мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма-сай
(пропорциональды) өзгеретіндер (өндірстік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және т.б.) және осы кезеңдегі өнім өндіруге
сайма-сай бөлінеді.
Мысалы, егер өндіріс көлемі 10%-ке көбейсе, жалпы өзгермелі шығындар
да 10%-ке ұлғаяды.
Тұрақтылар - өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес дерлік
(жылыту, өндістік бөлмеге жарық беру, амортизация, жалға алу жарнамаға
шығындар және т.б.)- Егер көлем 10%-ке ұлғайса немесе кемісе, онда жалпы
тұрақты шығындар өзгермей қалады, бірақ бір бірлікке тұрақты түседі.
Ағымдағылар - жиі мерзімде болып тұратын шығындар (шикізат, материал
шығыстары).
Біржолғылар (бір мәрте) - еңбек демалысын, жөндеу жүргізу және т.б.
төлеуге арналғандар. Олар сметаны бекіткен ретпен тәртіппен және мерзімде
бірен-сарандап өнімнің өзіндік кұнына кіреді [8].
Өндірістік - тауарлық өнімді дайындауга байланысты және оның
өндірістік өзіндік құнына (тауарлық өнім - өз материалынан да, тапсырушының
материалынан да жасалып шығарылатын, техникалық бақылау қабылдаған және
қоймаға тапсырылған дайын бұйымның құны; басқа жаққа босатылған, өзі
өндірген жартылай өнімнің сондай-ақ субъектінің негізгі құрал-жабдықтары
толықтыруға жіберілген өнімнің өзіндік құны) құрайтын барлық шығындар.
Әкімшілік - жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік
мақсаттағы шығыстарға байланысты.
Коммерциялық (өткізу бойынша шығындар) - сатып алушыларға өнімді
өткізуге байланысты.
Өнімді (жоспарланатын) - тиімді технология мен өндірісті ұйымдастыруға
белгіленген сападағы өнім өндірісіне шыққан шығындар
Өндіргіш емес (жоспарланбайтын) - өндіріс технологиясы мен
ұйымдастырудағы кемшіліктер салдары іркіліс шығындары болып табылады.
Реттелетін - егер атқарушы шығындар деңгейіне елеулі әсер етіп немесе
реттей алса (өнім өндірісіне пайдаланатын шикізатқа шығындарды - цех
тексерушісі реттейді).
Реттелмейтіндер - деңгейіне еңбеккер (дайындау учаскесінің мастері
конструкторлық бөлім қызметкерінің еңбегін өтеу бойынша шығынға әсер ете
алмайды) елеулі ықпал ете алмайтын шығындар.
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне.
Орташалар - өнімнің бір бірлігіне шаққандағы.
Өнімге - өнімнің өзіндік құнына (тікелей шығындар) кететін.
Мезгілге - мезгіл шығыстары: жалпы және әкімшілік шығыстар, тауарды
өткізу бойынша шығыстар, сыйақы бойынша шығыстар (жанама шығындар).
Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі және қандай басқару
міндетін шешу қажеттігіне байланысты. Басқару есебінің негізгі міндеттеріне
мыналар жатады:
• өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлар мен алынған
пайданың құнын бағалау;
басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;
жауапкершілік орталығының өндірістік қызметін бақылау мен реттеу.
Аталған міндеттерді шешуге осы тараудың келесі бөлімдерінде толық
қарастырылған шығындарды жіктеу сәйкес келеді [10].
Кез келген шығындарды жіктеу-басшыға дұрыс, тиімді негізделген
шешімдерді қабылдауға көмектесу: кез келген деңгейдегі басшы мұның қандай
шығын мен пайда әкелетінін білуге міндетті. Сондықтан шығындарды жіктеу
процесінің мәні де басшы ықпал ете алатын шығындар бөлігін бөліп көрсетуде.
Өзіндік кұнды және алынған пайданы анықтау үшін шығындар былайша
жіктеледі:
кіретін (входящие) және өтіп кеткен (истекшие);
тікелей және жанама;
негізгілер мен қосымшалар;
өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістен тыс (кезең шығыстары);
бірэлементті және кешенді.
Кіретін (входящие) шығындар - алынған және бар ресурстар,
күткендегідей, болашақта табыс әкелуге тиіс. Олар баланста өндірістік
корлар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім, тауар түрінде актив ретінде
көрсетіледі.
Өтіп кеткен (истекшие) шығындар - осы шақта кіріс алу үшін жұмсалған
және болашақта кіріс әкелу мүмкіндігін жоғалтқан ресурстар. Оларға
өткізілген өнім өндірісіне шыққан шығын құрамында көрсетілді, яғни кірген
шығындар өткен шығындарға айналды. Шығындарды кіретін және өтіп кеткен деп
дұрыс бөлу өндірілген өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін, пайдамен шығынды
(зиянды) есептегенде, кәсіпорын активтерін бағалағанда маңызды мәнге ие
болады.
Мысалы, алып-сату үшін тауар өндірісіне жұмсалған шығындар, егер бұл
тауарлар өткізілмесе және қоймаларда сақталса, баланста кіретін (входящий)
шығындар болып тіркеледі. Егер бұл тауарлар сатылса, онда бұл кіретін
шығындар өткен шығындарға жатқызылуы тиіс. Өтіп кеткен және кіретін
шығындар арасындағы айырма 1-ші сызбада көрсетілген [11].
Сонымен, кіретін шығындар шығындар терминінің синонимі, болып
табылады, ал өтіп кеткен шығындар – шығыстар ұғымына ұқсайды. Шығындар -
тауарды өткізу нәтижесінде шыққан қаражат, ал шығыстар - кірістер алуға
байланысты кәсіпорын шеккен шығындардың бөлігі.
Өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына жатқызу әдістеріне байланысты
шығындар тікелей және жанама болып бөлінеді. Өнімнің нақты түрін өндірумен
нақты жұмысты (қызмет көрсету) орындауға байланысты және тікелей олардың
кұнына кіре алатын (материалдық шығындар мен еңбекті етеуге тікелей
шығындар) шығындар тікелей деп аталады.
Өнімнің бірнеше түрін өндіру үшін жалпы сипат атқаратын және жасаған
кезде нақты өнімге (жұмысқа, көрсетілген қызметке) жатқызу мүмкін болмайтын
шығындар жанамаға жатады. Мұндай шығындар өнімнің жекелеген түрлері
арасында жанама жолмен кәсіпорынның бөлу негізін таңдауына байланысты
бөлінеді. Жанама шығындарға жалпы өндірістік шығыстарды, жабдықты ұстау мен
пайдалануға жұмсалған шығыстар, басқару шығыстарын және т.б. жатқызуға
болады. Жанама шығындардың ерекшелігі - ауқымды негіз (база) шегінде
өзгермеуі.
Сызба-1 Өтіп кеткен және кірген шығындар.

Қайнар көзі: Тулешова Г.К. Халықаралық стандарттарға сәйкес қаржылық есеп
және есептілік, Алматы: Бизнес информация,- 2005.- 144б.

Өнім бірлігіне шаққандағы тікелей шығындар мөлшері іс жүзінде өндіріс
көлеміне байланысты емес және оны өндіріс тиімділігін еңбек өнімділігін
артгыру, жаңа ресурс және энергия сақтайтын технологияларды енгізу жолымен
төмендетуге болады.
Шығындар белгіленуіне байланысты негізгі және қосымша болып бөлінеді.
Өнім өндіруге тікелей байланысты шығындар негізгі болып табылады
(шикізат, негізгі материалдар, сатып алынатын жартылай өнімдер түріңдегі
еңбек керек-жарақтары; өндірістік мақсаттағы негізгі құрал-жабдықтардың
амортизациясы қосып есептеулерімен және т.б.) кез келген кәсіпорында олар
шығындардың маңызды бөлігін құрайды [9].
Өндірісті басқаруға шыққан шығыстар (кезең шығыстары) еңбекақыны және
өндірістік-диспетчерлік ақпараттың және завод басқармасының әкімшілік-
басқару аппаратының еңбегін өтеу қорынан әлеуметтік салық аударымдарын,
өндірісті дайындау мен ұйымдастыру амортизация, өндірістік қажеттілік пен
өзі өндіретін жартылай өнімдерді сақтау үшін қолданылатын мүлікті,
ғимаратты, үйді үстау мен жөндеу шығындарын; жақсы жұмыс жағдайларын
қамтамасыз етуге, кәсіби бағдарға және кадр дайындауға жұмсалған шығындар;
мүліктің тозуы мен өндірістік бөлімшелерді басқаруға кететін басқа да
шығыстар біріктіріледі. Бұл шығыстар кәсіпорын аумағында пайда болады.
Қолданыстағы баптар номенклатурасы өндірісті дайындау міндетін
атқаруға, ұйымдастырушылық және басқарманың тікелей міндетті іс-қызметтерін
жүзеге асыруды топтастырады. Экономикалық мәні жағынан әр түрлі шығындарды
бұлайша біріктіру шығыстарды мөлшерлеуді, жоспарлауды, бақылауды және
талдауды қиындатады. Пайданы бақылау мен есептеу жүйесін құру, өндірістік
емес шығындарға әсер ететін факторларды ашу үшін оларды міндетгі іс-қызмет
аясын белгілеу бойынша, ал іште-шығын элементтер бойынша топтастыру
мақсатқа сәйкес болар еді.
Шығындарды жіктеудің таңдалған бағыты шығыстарды пайда болған
жерлерінде жайылдырма, бір шектен шығармауға (локализовать), кәсіпорын
қызметі бойынша шығындардың мазмұнын ашуға мүмкіндік береді және оларды
өнім түрлеріне де, өндірістік шығыстарға да, жұмыс күшін ұстауға да және
т.б. бөлу мен қайта бөлу мүмкіндіктерін жасайды. Мысалы, техникалық басқару
шығыстарына техникалық қызмет еңбеккерлерін ұстау, олардың еңбекақысын және
әлеуметтік салық аударымдары, амортизация техникалық қызмет орналасқан үй
мен ғимаратты ұстау мен жөндеу шығындары; жалпы заводтық лабораторияларды
үстау; мүліктің тозуы мен оларды қалпына келтіру шығыстары; өнертапқыштыққа
техникалық жетілдіруге және т.б. шыққан шығыстар жатқызылады. Бұл
шығыстардың жарым-жартылайын өнім түрлеріне-өнертапқыштық, бұйым
конструкциясын техникалық жетілдіруге, бөлуге болады; басқа бөлігінің жеке
өндірістік бөлімшелерге қатысы бар және өндірістік қосымша шығыстармен
бірге бөлінеді [10].
Кәсіпорынның басқа шығындары сияқты қосымша шығыстар басқару есебінде
басқару мақсаттарына байланысты қарастырылады.
Біртекті өнім шығаратын кейбір кәсіпорындарда, мысалы, өнеркәсіптің
энергетикалық, көмір, мүнай өндіру салаларындағы, барлық шығыстар тікелей
болады. Өндеуші кәсіпорындарда (машина жасау, жеңіл, тамақ өнеркәсібінде
және т.б.) жанама шығыстар өте елеулі. Осылайша, шығындарды тікелей және
жанама деп бөлу өндірістің технологиялық ерекшеліктеріне байланысты.
Өндірістік және өндірістен тыс (мерзімдік шығындарды немесе кезең
шығындары).
Мұндай жіктеу бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарына жауап
береді, соған сәйкес өндірілген өнім қорларын бағалау үшін тек қана
өндірістік шығындар қосылуы тиіс.
Сондықтан шығындар басқару есебінде мыналарга жіктеледі:
өндірістік (өнімнің өзіндік құнына кіретін);
өндірістен тыс (есепті кезең шығындары немесе жиі-жиі
болатын шығындар).
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындарға тек қана өндірістік шығындар
жатқызылады, яғни өткізілген сәтке дейінгі дайын өнім өндірісіне және
бітпеген (аяқталмаған) өндіріске байланысты: тікелей материалдық шығындар,
әлеуметтік салық аударымдарымен бірге есептелетін еңбекті өтеуге шығатын
тікелей шығындар; қосымша шығыстар.
Өндірістік қорлар материал қорларында, бітпеген өндіріс көлемінде
кәсіпорын қоймасындағы дайын өнім (тауар) қалдықтарында заттандырылған.
Кезең шығыстары қорларды бағалағанда есептелмейді, жасалған есепті
кезеңдерінде есептен шығарылады. Өткізілмеген өнім мен бітпеген өндіріс
қалдықтарында келесі кезеңге көшпейді. Бұл шығындар ұйымның баға саясатында
негізгі шешімдер қабылдауда өте маңызды. Бұларға өндірістік емес сипаттағы
шығындар: коммерциялық (өнімді өткізуге байланысты), сыйақы түріндегі
шығыстар мен жалпы және әкімшілік шығыстары жатқызылады.
Сонымен қатар шығындар бір элементті және кешенді болып бөлінеді.
Өндіріске жұмсалатын біртекті шығындар бірэлементті деп аталады. Бұл
белгі бойынша өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің), өзіндік құнын
құрайтын шығындар мынадай элементтер бойынша топтастырылды: материалдық
шығындар; еңбекті өтеу шығындары; аударымдар (әлеуметтік салық), қосымша
(өндірістік) шығыстар;
Соған орай, бұл кәсіпорында қосылғыштарға бөліп орналастыруға
келмейтін шығындар бірэлементгі деп аталады.
Кешенді шығындар бірнеше экономикалық элементгерден тұрады. Іс жүзінде
барлық элементер кіретін цехтық (қосымша) шығыстар үлгі болады. Мысалы,
жоғары дәрежелі автоматтандырылған кәсіпорындарда еңбекақы аударымдарымен
бірге өзіндік құн құрылымында 5% кұрайды. Әдетте, мұндай кәсіпорындарда
тікелей еңбекақы бөлінбейді, оны қосылған шығындар деп аталатын жеке
бапта өндірісті басқару мен қызмет ету бойынша шығыстармен біріктіреді
[12].
Бухгалтерлік басқару есебінің мақсаты басқару шешімдерін, яғни
келешекке арналған шешімдерді қабылдауға қажетті ішкі пайдаланушылар үшін
ақпаратты дайындау болып табылады. Күтілетін шығыстар мен кірістер туралы
түрлі мәліметтер ұсынылуы тиіс. Бұл үшін мынадай шығындар бөліп көрсетеді:
өзгермелі, түрақты, шартты-тұрақты - өндіріс (сату) көлемінің өзгеру
әсеріне байланысты;
бағалауда есепке қабылданатын және қабылданбайтын шығындар;
қайтарымсыз шығындар (өткен кезең шығындары);
жоспарланатын және жоспарланбайтын шығындар;
өсетін және шекті шығындар мен кірістер.
Өзгермелі шығындар өндіріс көлемі өзгергенде пайда болады, оның
келеміне тура сайма-сай өзгереді. Олар ұйымның іскерлік белсенділігіне
байланысты өндірістік емес сипатта болады.
Өзгермелі өндірістік шығындар өнімнің өз құнын сипаттайды, өйткені
нарықты (тұтынушының) объектінің құны емес, өнімнің құны мен оны тұтынуға
кететін өзіндік шығындар кызықтырады. Материалдық шығындар, еңбекті өтеу
үшін тікелей шығындар, қосалқы материалдар мен сатылатын жартылай өнімдерге
шыққан шығындар өндірістік өзгермелі шығындарга үлгі болады.
Өндірістік емес шығындарға мыналар жатады:
Дайын өнімді түлынушыға тиеу үшін буып-түю, орау
шығыстары;
Сатып алушы орнын толтырмайтын көлік шығыстары;
Делдалға тауарды сатқаны үшін комиссиялық сыйақы.
Бұл шығындар тікелей сатылым көлеміне байланысты. Өндірістік тікелей
шығындар іскерлік белсенділікке байланысты емес, сондықтан оны тұрақты деп
атайды. Бұл шығыстар-жарнамаға, жалға төлемдеріне негізгі құрал-
жабдықтардың амортизациясына және т.б [13].
Тұрақты шығындар уақыттың белгілі бір кезеңі ішіндегі өндірістің
(өндірістік қызмет) әр түрлі ауқымы үшін өзгеріссіз қалады.
Жартылай өзгермелі шығындар. Бұған тұрақтылар да, өзгермелі құрамдас
бөліктер де кіреді. Мысалы, материалдық-техникалық қамтамасыз ету
материалдық-техникалық қамтамасыз етуге жоспарланған (тұрақты) шығындардан
тұратын жартылай өзгермелілерден құралады, олар өндіріс көлеміне тікелей
тәуелділікте болатын өзгермелі шығындар мен кез келген өндіріс көлемінде
жүзеге асады.
Шынайы өмірде тек тұрақты немесе өзгермелі шығындарды кезіктіру,
сирек. Экономикалық құбылыстар және олармен байланысты шығындар мәні
жөнінен, едәуір күрделі, сондықтан көптеген жағдайларда шығындар шартты-
өзгермелі (немесе шартты-тұрақты) да құрамдас бөліктері болады. Бұл
жағдайда ұйымның іскерлік белсенділігінің өзгеруді де шығындардың
өзгеруімен қоса ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.