Материалдық шығындар есебі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
1 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНІҢ ТҮСІНІГІ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ
БІРЛІКТЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН
КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5-
19
1.1 Өндірістік шығындар есебінің түсінігі, түрлері және калькуляциялау
бірліктері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5-9
1.2 Өндірістік шығындар есебінің әдістері және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10-19
2 КАЛЬКУЛЯЦИЯ БАПТАР БОЙЫНША ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР
ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20-36
2.1 Еңбек ақы бойынша өндірістік шығындар
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...20-23
2.2 Материалдық шығындар
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
4-27
2.3 Үстеме шығындар
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..28-36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 7-39 ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .40-41

КІРІСПЕ
Басқару есебі кәсіпорынның қолда бар ресурстарын пайдалануды меншік
иесі тарапынан бақылауға бағытталған. Мұнда қорытындыларды, шығындарды және
олардың тиімділігін білу маңызды.
Қазіргі уақытта басқару ресурстарын жүйелеу мен өндіріс шығындары
проблемасы көкейтесті, дегенмен әрбір қайта құрылған немесе қайта жасалған
кәсіпорын көптеген жағдайларда мыналардың есебінен өндірістік емес шығындар
болады:
• Өндірістік құжаттарды толық пайдаланбау;
• Айналымдық қаражаттың айналымдылығын өндірістік ресурстарға
жоғары баға болуына байланысты азайту;
• Негізінде кесімді белгіленетін сипаттағы еңбекақының
қайтарымдылыққа (өндірістік) және т.б. сай келеді.
Басқару есептің объектісі болып шығындар және оның бөлек құрылымдық
бөлімшелері, шаруашылық қызметінің барлық субъектісінің нәтижесі, ішкі баға
белгілеу қолдануға ұсынатын баға, бюджет, болжам жасау және ішкі
жауапкершілік жатады. Ең негізгі функция басқару есебінде бұл- калькуляция,
яғни экономикалық есеп жүйесінде өзіндік құн бірлігіндегі өндірістің
түрлері (жұмыстары ,қызметтері).
Басқару есебінде ең негізгісі болып ол – өнімнің өзіндік құны болып
табылады. Өнімнің өзіндік құны дегеніміз - өндірістегі шығындар және оның
ақшалай түрінде болуы.
Калькуляция дегеніміз — өнімнің өзіндік құнын есептеу, тауар
өнімдерінің (жұмыстар, қызметтер) бірлігі. Кәсіпорын жұмысында
калькуляцияның маңызы өте зор. Сонымен қатар ішкі резервтерді уақытында
орындауға рұқсат береді және өнімнің өзіндік құнын төмендеп кетуін
пайдаланады және бәсеке көтеріледі.
Менің курстық жұмыс тақырыбы бүгінгі таңда өзекті, себебі басқарушылық
есеп - бұл идентификация, өлшеу, жинау, талдау, жіктеу және қандай да бір
объектіні басқаруға қажетті ақпаратты тапсыру, яғни өнімнің (жұмыс, қызмет)
өзіндік құнын калькуляциялау. Бұл кәсіпорын жұмысына оперативті басшылық
жасау үшін өте маңызды.
Басқаруға қажетті ақпарат тек дәстүрлі міндеттерді шешуге жол ашып
қана қоймай, мынадай жағдайлардың экономикалық салдарларын болжауға
мүмкіндік береді:
өнімді ары қарай шығарудың мақсатқа сәйкестілігін;
өнімнің ең ұтымды, қолайлы бағаларын белгілеу;
шығарылатын өнімнің ассортиментін оңтайландыру;
жұмыс істеп тұрған технология мен станок паркын жаңартудың мақсатқа
сәйкестілігін;
• басқару жеке құрамының жұмыс сапасын бағалау.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты негізгі өндірістің шығындарын терең
зерттеу, яғни шығындарды оны көтеруші бірліктерге, өткізуге, сондай-ақ ішкі
тұтынуға арналған өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің), бірлігіне
қанша болатынын есептеу.
Жұмыстың міндеттері - өндірістің шығындарын терең зерттеу -
басшыға дұрыс, тиімді негізделген шешімдерді қабылдауға көмектесу: кез
келген деңгейдегі басшы мұның қандай шығын мен пайда әкелетінін білуге
міндетті. Сондықтан шығындарды жіктеу процесінің мәні де басшы ықпал ете
алатын шығындар бөлігін бөліп көрсетуде.
Курстық жұмыс кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімде шығындар есебінің түсінігі,
түрлері және калькуляциялық бірліктері және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау жайында. Ал екінші бөлімде калькуляция баптары бойынша
өндірістік шығындар есебі туралы жазылған.
Жұмыстың қорындысында жалпы кез келген ұйымда, кәсіпорындар мен
мекемелерде калькуляциялау белгілі бір принциптерге сәйкес жүзеге асырыла
отырып, нәтижесінде ұтымды да маңызды басқарушылық шешімді қабылдау
мүмкіндігі уақытында және дұрыс жүргізілуі туралы жазылды.

1 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНІҢ ТҮСІНІГІ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ
БІРЛІКТЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ

1.1 Өндірістік шығындар есебінің түсінігі, түрлері және калькуляциялау
бірліктері

Калъкуляциялау — өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет бірліктерінің
өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысына оперативті басшылық жасау үшін
өте маңызды, өйткені ішкі резервтерді уақтылы ашуға және өнімнің өзіндік
құнын одан әрі түсіндіруге, оның бәсекеге қабылеттілігін арттыруға
мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған,
нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін қызметке
негізгі баға белгілеуде қолданылады.

Калькуляцияда өндірістегі өнімнің нақтылай түрін өндіру мен өткізуге,
сондай-ақ жұмыс пен көрсетілетін қызмет бірліктерін (жүк тасу, жөндеу
жүмыстарына және т.б.) орындауға ақшалай түрде шыққан шығындар жинақталып
қорытылады.
Қазіргі заманға экономикатық әдебиет калькуляциялауды өнімнің жеке
түрлері бірліктерінің өзіндік құнын экономикалық есептеу жүйесі деп
белгілейді. Калькуляция барысында өндіріске кеткен шығындар мен шыққан өнім
санымен салыстырылады және өнім бірлігінің өзіндік құны белгіленеді.
Калькуляциялаудың міндеті - шығындардың оны көтеруші бірліктерге, яғни
өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің (жұмыстың, көрсетілген
қызметтің), бірлігіне қанша болатынын есептеу.
Калькуляциялаудың түпкілікті нәтижесі - калькуляцияны ұсыну. Өнімнің,
жұмыстың және көрсетілетін қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың әр
түрлі түрін айқындайды [1].
Жоспарлы калькуляция еңбек шығындарының озық (прогрессивті мөлшері)
және одан әрі техникалық өрлеуді, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды
жақсартуды көрсететін өндіріс құралдары негізінде жоспарланатын кезеңге
арналып жасалады. Жоспарлы калькуляцияның бір түрі - сметалық калькуляция;
оны бір рет шығатын (бірегей) бұйымға немесе жұмысқа, тапсырыс берушілермен
есептесу, баға белгілеу және басқа мақсаттар үшін жасайды.
Шығындардың ағымдағы мөлшері кәсіпорынның осы кезеңдегі жұмысының
өндірістегі мүмкіндіктеріне сәйкес келеді және де есепті кезең басында
шығындардың агымдағы мөлшері жоспарлы калькуляцияға негізгі салынған
шығынның орташа мөлшерінен жоғары, ал есепті кезеңнің соңында - төмен.
Сондықтан есепті жыл басында өнімнің нормативті өзіндік құны жоспарлыдан
жоғары, ал есепті жыл соңында - төмен.
Өнімнің өзіндік құнының есепті (нақты) калькуляциясы жоспарлыдан
кәсіпорынға байланысты (өндіріс бойынша жоспарды асыра орындау мен
орындамау, шығындардың кей түрлерін үнемдеу немесе артық жұмсау) және оған
байланысты емес (материалдарға бағаның өзгеруі, амортизациялық
аударымдардың мөлшері, электр энергиясына, отынға, газға, суға және т.б.
тарифтердің өзгеруі) себептер бойынша ауытқуы мүмкін нақты шығындарды
көрсетеді.
Нормаға сәйкес (нормативті) калькуляциялау ағымдағы жоспарлы
калькуляциялаудың бір түрі болып табылады, шығындар есебінің және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың нормаға сәйкес тәсілдерін колданатын
кәсіпорындарда жасалады. Олардың негізінде шығындардың жеткен деңгейін
сипаттайтын іс жүзіндегі, ағымдағы норма жатады. Кәсіпорындар жыл бойы
ұйымдастырушы - техникалық жоспарда негізгі салынған шараларды дәйекті
жүзеге асыратынын ескере отырып, нормаға сай калькуляция жоспарлыға
карағанда, есепті кезең ішіндегі өнім өндірісіне шыққан шығыңдардың шынайы
деңгейін өте дәл көрсетеді.
Жобалық (проектные) калькуляция - келешектік калькуляцияның бір түрі,
олар күрделі қаржының, жаңа техниканың және технологияның тиімділігін
анықтау үшін қолданылады [2].
Шамаланған (провизорная) тоғыз ай немесе басқаша кезең ішіндегі нақты
шығын мен алынған өнім (табыс), төртінші тоқсан немесе басқа кезең ішіндегі
шығындар мен күтілетін бұл өндіру бойынша есептер негізінде жасалады. Бұл
калькуляциялардың мәліметтері ағымдағы жылдың өнім өндіру қорытындыларын
алдын-ала анықтау үшін қолданылады.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялағанда калькуляциялық бірліктер
қолданылады, олар калькуляциялау объектісінің өлшеуіші болып саналады,
әдетте, өнімнің сәйкес түріне арналған техникалық шарттарда немесе
стандарттарда және заттай бейнеленетін өнім өндіру жоспарында қабылданған
өлшем бірліктеріне сай келуі тиіс.
Өндірілетін өнім, технологиялық процесте, өндірістік ұйымдастыруды
сипаттаудағы айырмашылықтар практикада қолданылатын калькуляциялық сан
түрлілікке әкеледі. Ұқсас белгілері бойынша олардың барлық жиынтығы жеті
топқа тоғысады, олардың мазмұнын нақты үлгілерде қарастырамыз.
Заттай (натуральды) бірліктер бұл өнім жоспарланатын, есептелетін және
тұтынушыларға өткізілетін өлшем бірліктеріне (дана, тонна, килограмм,
киловатт-сағат, погон метр, текше метр, шаршы метр, литр және т.б.) сәйкес
келеді.
Ірілендірілген заттай (натуралды) бірліктер біртекті өнім жиынтығын
аралық калькуляциялау үшін қолданылады (белгілі бір артикулдық 100 пар аяқ
киімі, белгілі бір түрдегі шойынның тоннасы, дербестенбеген сыраның
гектолитрі, ішкі балыктың центнері, темірбетон бұйымдардың текше метрлері
және т.б.) өнімнің нақты түрлерін кейінгі калькуляциялау үшін заттай
бірліктер (натуралды) қолданылады.
Шартты-заттай бірліктер өнімді калькуляциялау үшін қолданылады,
бірліктегі пайдалы заттың құрамы ауытқуы мүмкін (100%-тік спирт, құрамында
пайдалы заттары бар минералды тыңайтқы штар).
Құндық бірліктер - көтерме (өткізу) бағадағы қосалқы бөлшектер 1000
теңгелік құны, шығару немесе өткізу бағасындағы 1 теңгелік тауар өнімі.
Еңбек бірліктері ұйым бөлімшесінің өнімін калькуляциялау үшін
қолданылады (1 нормасағат).
Орындалған жұмыс пен көрсетілген қызмет калькуляциялық бірлік ретінде,
әдетте құрылыспен, жөндеумен, көлік қызметін көрсетумен және т.б.
шұғылданатын өндірісте қолданылады (тасымалдық тоннакилометр, машинаауысым
және т.б.) [5].
Техникалық-экономикалық көрсеткіш калькуляциялық бірлік ретінде
біртекті бұйымдардың пайдалы тұтынылатын бірлігіне шаққандағы шығындарды
салыстыру үшін (трактор өндірісінің шығынын қуаттылық, бірлігіне, пресс
өндірісінің шығынын өнімділік бірлігіне есептелу) қолданылады.
Калькуляциялық бірліктердің сан түрлілігі нақты жағдай үшін
негізделген әдісті талап етеді. Калькуляциялық бірлік сәйкес тұтыну құнын
көрсетуге, әр түрлі кәсіпорындармен салыстыруға болатындай, баға белгілеу
бірліктеріне сәйкес келуі және ең аз шамадағы шығындармен өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау үшін қолайлы болуы тиіс. Калькуляциялық бірлікті
таңдау жөніндегі ұсыныстар әдетте салалық нұсқауларда келтіріледі.
Калькуляциялауға ең алдымен қатысы бар өндірістік шығындар есебі
(өндірістік есеп), калькуляциялаудың алғышарты болып табылады. Өндірістік
есеп жүйесінде белігілі бір үлгімен дайындалған ақпарат негізінде ғана
өндірісті басқаруда объекті тисті қажетті процесс болып шығатын өнімнің
өзіндік қүны калькуляциялануы мүмкін.
Бұрын болған калькуляциялық жүйелер бір мақсатты - өзі өндірген дайын
өнім мен жартылай өнімдердің қорын бағалауды көздейтін, ол өндірісішілік
мақсат пен ішкі есептілікті жасауға, сондай-ақ пайданы анықтау үшін қажет
еді. Бұл мәселенің маңыздылығына қарамастан калькуляциялаудың бұрынғы
жүйелері бойынша көптеген басқару міндеттерін шешу үшін жарамды ақпарат
болмайтын.
Калькуляциялаудың қазіргі заманғы жүйелері өзара байланысты
көрсеткіштердің ара қатынасын біршама теңдестірген.
Олардың мазмұнындағы ақпарат тек дәстүрлі міндеттерді шешуге жол ашып
қана қоймай, мынадай жағдайлардың экономикалық салдарларын болжауға
мүмкіндік береді:
өнімді ары қарай шығарудың мақсатқа сәйкестілігін;
өнімнің ең ұтымды, қолайлы бағаларын белгілеу;
шығарылатын өнімнің ассортиментін оңтайландыру;
жұмыс істеп тұрған технология мен станок паркын жаңартудың мақсатқа
сәйкестілігін;
• басқару жеке құрамының жұмыс сапасын бағалау.
Калькуляциялау трансферттік баға белгілеуге негіз болып қызмет етеді.
Трансферттік (ішкі) баға бір кәсіпорынның бөлімшелері арасындағы
коммерциялық операцияларда пайдаланылады.
Кәсіпорын бөлімшесі сыртқы сатып алушыларға өз бетінше шығуға құқық
алған кезде, трансферттік бағаларды жасау көкейкесті маңызға ие болды. Бұл
жағдайда ұйымның жалпы қаржылық жағдайы трансферттік бағыны дұрыс
қалыптастыруға байланысты болады.
Егер бөлімшенің өнімі (көрсетілетін қызметі) кәсіпорынның ішінде
толығымен тұтынылатын болса, трансфертті бағаның шамасы таза есептік және
тұтастай кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер етпейді.
Сондықтан, өндірістік есеп пен калькуляциялау өнімнің өзіндік құнын
ғана емес, тұтастай кәсіпорынның басқару жүйесінің негізгі элементтері
болып табылады [3].

1.2 Өндірістік шығын есебінің әдістері және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау
Өнімнің өзіндік құны – бұл өндіріске және өткізуге кететін ақшалай
түрдегі шығындар.
Калькуляциялау – бұл барлық тауарлық өнімдердің де әрі бір бірліктің
де өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысын оперативті басқаруда маңызды
орын алады, өйткені ішкі резевтері дер уақытында (уақтылы) ашуға мүмкіндік
беріп, оны өнімнің өзіндік құнын төмендетуге және бәсекеге жарамдылығын
арттыруда пайдаланылады. Калькуляцияны өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға
және өнімнің (жұмыс, қызмет) нарықтағы сұранысын ескеретін негізгі бағасын
белгілеуде пайдаланады.
Калькуляцияда субьект шығындары ақшалай түрде қорытындыланады.
Калькуляцияның мына түрлері болуы мүмкін :
• жоспарлы – еңбек шығынының, озық техника мен өндірістің және жұмыстың
жақсы ұйымдастырылуын білдіретін өндіріс қаражатының озық
(прогрессивті) нормасы негізінде жоспарланған кезеңге жасалады;
• есеп берушілік (нақты) калькуляция - өнімнің өзіндік құны
кәсіпорындағы тәуелді (өндіру, үнемдеу немесе жекелеген ресурстарды
артық шығындау бойынша жоспарлы көрсеткіштердің асыра орындалуы немесе
кем орындалуы) және тәуелді болмайтын (материалдар құнын,
амортизациялық аударымдардың нормасын, элетр энергиясына, жылуға,
газға, суға және т.б. тарифін өзгерту) себептер бойынша жоспардан
ауытқуы мүмкін нақты шығындармен сипатталады;
• нормативті калькуляциялар – ағымдағы жоспарлы калькуляцияның әр
түрлілігі болып табылады. Ол шығын есебінің нормативті әдісін
қолданатын және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялайтын кәсіпорында
жасалады. Оның негізінде көбінесе қол жеткізген шығын деңгейін
сипаттайтын ағымдағы әрекет ететін нормалар жатады. Нормативті
калькуляция жоспарлымен салыстырғанда есептік кезеңдегі өнім өндіруге
кететін шығын деңгейін әлдеқайда нақты көрсетеді;
• жобалық калькуляциялаулар – келешекке құрылған жоспарлы калькуляцияның
әр түрлілігі болып табылады. Ол күрделі салымның (капитальных
вложений), жаңа техниканың және технологияның тиімділігін анықтау үшін
қолданылады;
• алдын ала жүргізілетін калькуляция – нақты шығын негізінде және он
айда немесе төртінші тоқсандағы немесе басқа кезеңдегі болжалдық
(ожидаемому) өнім өндіру мен шығын бойынша есеп айырысудың басқа
кезеңінде алынатын нақты өнім (табыс) негізінде жасалады. Бұл
калькуляцияның мәліметтері өнім өндірудің ағымдық жылдағы нәтижесін
алдын ала анықтауда қолданылады. Мұндай калькуляциялар, негізінде,
ауыл шаруашылық кәсіпорындарында қолданылады [5].
Калькуляция барысында шығын есебінің обьектісі және өнінің өзіндік
құнын калькуляциялау обьектісін дұрыс анықтау қажет.
Шығын есебінің обьектісі – кәсіпорын өндіріс шығын есебінің
талдамалығын ұйымдастырудағы обьект. Өнеркәсіптерде шығын есебінің
обьектісі мен калькуляциялау обьектісі бір-біріне дәл келеді. Мысалы, тігін
өндірісіне шығын есебінің обьектісі мен калькуляциялау обьектісіне бұйым
(сырт және іш киімдер) жатады.
Калькуляциялау обьектісі – кәсіпорын калькуляциялайтын өнім (жұмыс,
қызмет) түрлері. Мысалға, ауыл шаруашылығында есеп және калькуляциялау
обьектілері бір-біріне дәл келмейді (мал шаруашылығы: шығын есебінің
обьектісі – ірі қара мал, ал калькуляциялану обьектісі – сүт, төл, көң).
Кешенді өндірістерде біртұтас технологиялық процесте шикізаттың бір
түрінен әр түрлі өнім өнімдері және өндірістің жалпы шығыны өз араларына
бөліп таратылмайды. Бір өнім бірлігінің өзіндік құны мына әдістердің
біреуімен анықталады.
Шығынды шығарып тастау әдісі — мұнда өнім өндірудің бір түрі негізгі,
ал қалғаны ілеспе (попутные) ретінде қарастырылып, жалпы өзіндік құннан
жоспарлы өзіндік құн бойынша ілеспе өнімнің өзіндік құнын шығарып тастайды,
ал алынган шама негізгі өнімнің өзіндік құны болып табылады.
Құрамдастырылған (комбинированный) әдіс - негізгі және ілеспе өнімнің
бірнеше түрін өндіретін өндірістік кешенде қолданылады. Шығарып тастау
әдісі мен шығындарды бөлу элементтері ұштастырылады. Мұнда алғашқыдағы
шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің құнын шығарып тастайды, ал шығынның
қалған бөлігі белгіленген коэффициенттерге сәйкес негізгі өнімдерге
бөлінеді.
Кезеңдер:
• кешенді шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің өзіндік құны
шығарылады;
• шығынның қалған сомасынан нақты өнімге тікелей көшірілуі мүмкін
оның бір бөлігі шығарылады;
• шығынның қалдығы белгіленген коэффициенттерге сәйкес өнімдерге
бөлінеді;
• тиісті өнімдердің өзіндік құнының жалпы шамасы анықталады.
Шығын есебінің объектілері бойынша тапсырыстық калькуляцияның
процестік әдісі бөліп көрсетіледі.
Тапсырыстық әдіс - технологиялық мақсаттарға арналған материалдар
шығынын, өндіріс жұмысшыларының негізгі еңбекақысын және үстеме шығындарды
нақты өнім шығарумен немесе қандай да бір қызметті орындаумен оңай ақтап
алатын (немесе орнын толтыратын) өндірістерде қолданылады. Бұл әдіс,
әдеттегіше, бір тұрпатты (тип) өндірістік ұйымдағы кәсіпорындарда,
құрылыста, қызмет көрсету саласында қолданылады.
Барлық тікелей шығындар жекелеген тапсырыстар бойынша шығын
номенклатурасында белгіленген разрядта ескеріледі. Барлық қалған шығындар
пайда болған орны бойынша ескеріліп, бөлу базасымен белгіленгенге сәйкес
тапсырыстардың өзіндік құнына қосылады.
Жеке тапсырыс шығын есебі мен калькуляциялаудың объектісі болып
табылады. Тапсырыстар бір бұйымға жеке (дара), ал ұсақ сериялы өндірісте
бірнеше бұймдарға келіп түседі (немесе ашылады).
Есептің тапсырыстық әдісіне мына ерекшеліктер тән:
• тапсырыстар бойынша шығындарды қорытындылау (жалпылау);
• тапсырысты орындау барысында оны есептен шығару;
• тапсырыстар есебінің карточкасын жүргізу, сондай-ақ жанама шығынды
жекелеген тапсырыстарға бөлу аса қажет [3].
Бұл әдіс екі элементтен тұратын шартты түрде дайын болған, толық
аяқталмай өнделген өнімді қайта санауға мүмкіндік тудырады: есептік кезенде
және сол кезеңде аяқталмаған өндірістегі шығынды көрсететін элемент.
Шығындарды калькуляциялауды әдістермен жүзеге асыруға болады: ФИФО -
өнім бірлігін өңдеу өңдеуге жаңа өнімдердің түсуіне қарай жүзеге асырылады;
кезең барысында өнім бірлігінің орташалау - қоры есептік кезеңнің шегінде
басталып аяқталды.
Шығынның жиынтық есебі шығын есебінің нұсқаларының біреуімен және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаумен жүзеге асырылады:
• жартылай өңделген өнімсіз (бесполуфабрикатный) - оны бір құрылымдық
бөлімшеден екіншісіне тапсыру кезінде өзіндік өндірістегі жартылай
дайындалған өнімнің өзіндік құны бухгалтерлік қайта есептеусіз жүргізіледі.
Жартылай дайындалған өнімнің бақылау қозғалысы нақты мағынасында (в
натуральном выражении) оперативті жүзеге асырылады. Дайындауға кететін
шығын шығын баптарында ескеріледі. Үстемеленген шығындар әрбір қайта жасау
бойынша көрініс табады, ал шикізат құны бірінші қайта жасаудың өзіндік
құнына қосылады. Өнім бірлігін өндіруге кететін шығынның жиынтық есебі
өндіріс процесіндегі олардың қатысу үлестерін ескеру арқылы қайта
жасаулардың шығындарын жиынтықтаумен анықталады;
• жартылай өңделген өнімдік (полуфабрикатный)- бухгалтерлік есеп жүйесінде
келесі қайта жасауға тапсыруда өзіндік өндірістегі жартылай дайындалған
өнімнің өзіндік құнын қайта есептеумен жүргізіледі. Өндіріс шығынының
жиынтық есебі өнімді әрбір қайта жасаумен шығару бойынша анықталады,
сонымен бірге, келесі қайта жасауга тапсырылатын өнім тұтас ұйым бойынша
және құрылымдық бөлімше бойынша бір мезгілде калькуляцияланады [6].
Кесте-1 Жартылай дайындалған өнімдік нұсқада есептік жазбалар былайша
жүргізіледі:
Шаруашылық операцияларының Дебет Кредит Сома
мазмұны
1. Жартылай өнім бірінші 8020 1-ші 8010 1-ші 240000
цехта дайындалды (айдың цехты жартылай цехтың
басындағы аяқталмаған өндірісөңделген өнімі негізгі
100000 + бір айдағы өзіндік өндірісі
шығын 220000 - айдың
аяғындағы аяқталмаған өндіріс
80000)
2.Жартылай дайындалған өнім 8010 2-ші 8020 1-ші 240000
одан әрі өңделуге № 2 цехына цехтың негізгі цехтың
тапсырылды өндірісі жартылай
өнделген
өнімі
3. Жартылай өнім №2 цехында 8020 2-ші 8020 2-ші 593000
дайындалды (айдың басындағы цехтың жартылай цехтың
аяқталмаған өндіріс 123000 + өңделген негізгі
бір айдағы өзіндік шығын 380 өнімі өндірісі
000 + №1 цехының жартылай
дайындалған өнімнің өзіндік
құны 240000 — айдың аяғында
аяқталмаған өндіріс 150000)
4. Жартылай дайындалған өнім 8010 3-ші 8020 2-ші 593000
№3 цехыпа одан әрі өңдеуге цехтың негізгі цехтың
тапсырылды (айдың басындағы өндірісі жартылай
аяқталмаған өнім 98700 + бір өңделген
айдағы өзіндік шығын 650000 + өнімі
№1 цехының жартылай
дайындаған өнімнің өзіндік
құны 593000 - айдың аяғындағы
аяқталмаған өнім 120000)
5. Дайын өнім қоймаға 1330 Дайын өнім80103-цех 1221700
кіріске алынады (сатып 7010
алушыларға босатылды) Сатылғандайын
өнімнің құны
Қайнар көзі: В.Л. Назарова, М.С. Жапбарханова, Д.А. Фурсов, С.Д. Фурсова
Басқару есебі, Алматы: Экономика,- 2005.- 136б.

Өзіндік құнды калькуляциялаудың процестік әдісі бір текті немесе
шамамен бірдсі өнімді сериямен немесе жаппай өндіретін, әйтпесе үздіксіз
өндіру кезеңіне жататын технологиялық процесте қолданылады. Шығынның
процестік калькуляциясын технологиясы әрбір өндірістік бөлшектердің
жекелеген бөлшектерінің өндірістік процесті орындауын және өңделу
дәрежесіне қарай өнімнің бір операциядан келесісіне жылжуын қарастыратын
субъектілер қолданады. Соңғы бөлімше өндіруді аяқтап, өнімді дайын өнім
қоймасына тапсырады. Шығындар белгілі бір кезең үшін - бұл арада тапсырысты
орындауға қажетті уақытта айтып тұрған жоқ, есептік кезеңде бұйым жасалған
уақытқа қатыссыз - өндірістік бөлімшелер бойынша қорытындыланады.
Бұйымның бір бірлігінің өзіндік құны белгілі бір кезеңдегі өндірістің
өзіндік құнын осы кезеңде шығарылған бұйым санына бөлу арқылы есептеледі.

Мұндай өндіріске кен өндіруші өнеркәсіп пен энергетика салалары
жатады. Мұндай шығарылған өнім бір мезгілде шығын есебінің және
калькуляциялаудың объектісі болып табылады [6].
Шығын есебін калькуляциялау бірнеше кезеңмен жүзеге асырылады:
• пайда болу орындары бойынша барлық шығындарды шоғырландыру және
жанама шығындарды бөлімшелерге бөлу;
• шығынды негізгі өнімді (конечный продукт) шығармайтын бөлімшелерге
бөлу, негізгі өнімді шығаратын бөлімшелерге қандай да бір базаға үйлесімді
(пропорционально) қайта бөлу;
• үстеме шығынды негізгі өнімді шығарушы бөлімшелерге (өзіндік және
қайта бөлінген), өнім шығармайтын бөлімшелерге қандай да бір базаға
үйлесімді (пропорционально) қайта бөлу. Пайда жанама салығы жоқ түсім мен
өндірілген өнімнің толық өзіндік құны арасындағы айырмашылық ретінде
есептеледі.
Өзгермелі (тікелей) шығын әдісінде толық емес өзіндік құнның есеп
айырысуы (есебі) жүргізіледі. Ағымдағы шығындардың бір бөлігі (кезең
шығындары) ескерілмейді және калькуляцияланбайды, залалсыздық нүктесіне қол
жеткізуге дейін өзіне тұрақгы шығынды қосатын, қол жеткізгеннен кейін -
салық салуға дейінгі пайданы өзіне қосатын маржиналдық табыс есебінен
жабылады. Мұндай әдіс директ-костинг негізінде жатады.
Директ-костинг жүйесі бойынша шығын есебінің әдісі.
Жүйенің мәні: тікелей (өзгермелі) шығындар дайын өнім түрлері бойынша
қорытындылайды, ал жанама (тұрақты) шығындар жеке шоттарда жинайды және ол
қай есептік кезеңде пайда болды, сол есептік кезеңдегі жалпы қаржылық
нәтижеге есептен шығарады.
Директ-костинг жүйесі бойынша өзіндік құнды калькуляциялау кез
келген өндіріс келеміндегі тұрақты шығындардың өзгермейтін шамасын
қарастырады, сондықтан басқарушылық есептің негізгі назары тұрақты
шығындарға бөлінеді [8].
Директ-костинг жүйесін айрықшалап көрсететін бірнеше ерекшеліктері
бар:
1. Өндірістік шығындарды өзгермеліге және тұрақтыға бөледі.
2. Шектеулі шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялайды.
3. Есеп беруді жасау көп сатылы болады.
Есеп процесі екі кезеңде болады:
Өзіндік құнның 1-ші есеп айырысуы:
• сатудан түскен табыс;
• өзгермелі шығын;
• маржиналданған табыс.
Нәтижедегі 2-ші есеп айырысу:
• тұрақты шығын;
• өндірістің рентабельдігі, яғни пайдалылығы.
Директ-костинг жүйесінің артықшылығы - баға белгілеудің тиімді
саясатын жүргізуге, сондай-ақ шығын мен нәтижелерді есептеу, жоспарлау,
нормалау, бақылау процесін оңайлатуға болады.
Бұл жүйе өндірісті өткізуге бағдарланған. Өткізу мөлшері неғұрлым мол
болса, субъект соғұрлым табыс табады. Дайын өнімдер мен аяқталған
өндірістер тек өзгермеі (тікелей) шығындар бойынша бағаланады. Мұндай жүйе
кәсіпорынды соңғы мақсатқа - таза табыс алуға қол жеткізу үшін сату
мүмкіндіктерін ұлғайту жолдарын қарастыруға итермелейді [12].
Нормативті әдіс - өнім өндіруге кететін материалды айдың басында цех
шығын етпеген қалған материалды қоса ескеретін өндіріс көлемі мен
әрекеттегі озық мөлшер (действующих прогрессивных норм) негізінде
белгіленген лимит шегінде қатаң тәртіппен беріледі.
Ауытқу есебі (+;-) жабдықтың, шикізаттың, материалдың технологиялық
ерекшеліктеріне, оларды нормалауға және өндірістің технологиялық процесіне
қарай ұйымдастырылады.
Нормадан (мөлшерден) ауытқуға мыналар себепші болады: материалдың
ауыстырылуы, оларды пайдалану сапасы (пішу сапасы), толыққанды немесе толық
құнды (полноценный) материалды қалдықтармен бірге пайдалану және т.б.

Материал шығыны бойынша нормадан ауытқу мына әдістермен анықталады:
• құжаттау әдісі - материалды ауыстыру салдарынан болатын ауытқуларды
анықтауда қолданылады. Даналық (штучных) материалдардың нормадан
тыс шығыны арнайы (сигнальный) құжаттармен ресімделеді;

• топтамалық пішу (партионного раскроя) әдісі - өндіріске босатылған
аса қымбат материалдардың (тері, тоқыма және т.б.) әрбір партиясы
нормадан ауытқуды анықтауда қолданылады. Ауытқуды нормативті
шығынымен партия бойынша өнім шығарылымын және материалдардың
нақты шығынын салыстыру арқылы анықтайды.
• түгендеу әдісі - осы әдіспен ауысым, бес күндік, он күндік, бір
айлық үшін ауытқуды материалдардың нақты шығынын белгілеген норма
бойынша шығындарды салыстыру арқылы анықтайды [10].

Бухгалтерия кезең сайын ауытқулар туралы, оның себептері мен оған
кінәлілерге сілтеме жасай отырып рапорт дайындап отыруы керек.

Өнімнің бір бірлігінің нақты құны шығын баптары бойынша нормативтегі
нормативті калькуляциядан жазылатын өнім бірлігінің өзіндік құнының есеп
айырысу тізімдемесінде есептеледі, ал норманың өзгеру сомасы мен нормадан
ауытқу өндіріс есебінің тізімдемесінде көрсетілген индекстердің негізінде
анықталады.
Өнімнің нақты өзіндік құны нормативті өзіндік құнға үстемелеу жолымен
немесе одан есептік кезеңде анықталған нормадан ауытқулар мен норманың
өзгеруін шегерумен есептеледі [11].
Стандарт-кост жүйесі бойынша шығын есебінің әдісі.
Стандарт — өндіріске аса қажетті машина және еңбек шығынындағы өнім
бірліктерінің саны немесе өнім (жұмыс, қызмет) бірлігінің өндірісіне бұрын
есептелген машина және еңбек шығыны.
Кост — бұл өнімнің бір бірлігін әзірлеуге кететін өндірістік
шығынның ақшалай көрінісі.
Америкалық әдебиеттерде стандарт-кост ұғымы өндірістің тікелей
бұйымдарын реттеуге бағытталған бақылау аспабы ретінде баяндалады.
Стандарт-кост жүйесінің артықшылығы - өндіріс пен бұйымды өткізудің
болжалды шығыны туралы ақпаратпен қамтамасыз етеді, өнім бірлігінің өзіндік
құнын бұрын есептеу негізінде бағаны белгілейді, нормативтен ауытқуларды
және оның әрбір басқару деңгейіндегі пайда болу себептерін бөліп көрсету
арқылы кіріс пен шығыс туралы есеп беруді жасайды [13].
Ауытқу - нақты және нормативті (жоспарлы) шығындардың арасындағы
айырмашылық. Болжалды шығындар форманың ішінде есептелген стандарттар
(нормалар және нормативтер) негізінде анықталады.
Жоспарлау және есеп объектісіне өндірістің заттай негізін құрайтын
өнім жатады.
Барлық стандарттар жиынтығы үш топқа бөлінеді:
• баға деңгейінің есебіне қабылданғанға байланысты:
1) идеалды - әлдеқайда қолайлы (жайлы) баға мен материал, қызмет
көрсетудің тарифі, еңбекақы мөлшерлемелері және үстеме шығындардың сметалық
мөлшерлемелері;
2) қалыпты - экономикалық кезең ішінде орташа бойынша болады;
3) ағымдық — нақты есептік кезеңдегі болжалды әрі қолданыстағы баға
негізінде есеп айырысу;
4) базистік - жылдың басында белгіленеді және жыл бойы өзгеріссіз
қалады (негізінде баға индексін есептеуде қолданылады);
• қуаттылықты пайдалану деңгейіне қарай:
1) теориялық - кәсіпорын оны жақсы немесе идеалды орындауымен қол
жеткізгені. Олар қуаттылықты толық пайдалануға, нормативті көлемге, демалыс
уақытына (ақау, жұмыссыз бос тұру, бұліну уақыт шығындары қарастырылмайды)
негізделген шпорынның мақсаттары болып табылады;
2) өткендегі орташа орындау - статистикалық деректермен есептеледі
және ақау, жұмыссыз бос тұру, бұліну, яғни өткен кезеңдегі барлық
кемшіліктер есепке алынады;
3) қалыпты орындау - алдағы кезеңдегі норма кернеуінің болжалдық
орташа деңгейінде қарастырылады;
Стандарт-кост жүйесі - тікелей шығындарды басқару құралы. Бұл
жүйенің бірнеше нұсқаларын пайдаланады:
1-ші нұсқа. Шығындар 8010 Негізгі өндіріс шотының дебетіне жиналады
және стандартты құн бойынша бағаланады, ал аяқталмаған өндіріс - стандартты
құн бойынша бағаланады.
2-ші нұсқа. 8010 Негізгі өндіріс шот дебетінде қорытыланған шығындар
нақты құн бойынша бағаланады, ал 8010 Негізгі өндіріс шот кредиті есептен
шығарылады. Дайын өнім стандартты құн бойынша бағаланады. Аяқталмаған
өндіріс нақты шығынның ана немесе мына жаққа ауытқуы қоса ескерілетін
стандарттық құн бойынша бағаланады [14].

2 КАЛЬКУЛЯЦИЯ БАПТАР БОЙЫНША ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ
2.1 Енбек ақы бойынша өндірістік шығындар есебі
Еңбек ақы бабына өндіріс нәтижелері үшін жұмысшылар мен
қызметшілердің сыйлықақыларын қоса алғанда, кәсіпорынның негізгі өндірістік
қызметкерлердің жалақысын төлеуге жұмсалған шығындар, ынталандырушы және
өтемділік төлемдері, сондай-ақ кәсіпорынның штатында тұратын, негізгі
қызметке жататын қызметкерлердің жалақысына жұмсалатын шығындардың құрамына
мыналар енгізіледі:
- кәсіпорында қабылданған еңбек ақы төлеу жүйесімен және нысанымен, сондай-
ақ жеке еңбек келісім шартына сәйкес лауазымды айлық ақысы және тарифтік
мөлшерлемесі, еңбекке кесімді ақы төлеу бағасы арқылы нақты орындалған
жұмысқа есептелінген жалақысы;

- ынталандыру сипатындағы төлемдер: өндірістік нәтижелер үшін берілетін
сыйлықақылар, кәсіптік шеберлігі, еңбектегі жоғары табыстары және т.б.
көрсеткіштері үшін төленетін тарифтік ставкалары мен айлықақыларға
қосылатын үстем ақылары;
- жұмыс режимімен және еңбек жағдайларымен байланысты өтемдік сипаттағы
төлемдер, оның ішінде: түнгі уақыттағы жұмыс, мерзімнен тыс жұмыс, көп
ауысымды режимдегі жұмыс, демалыс және мереке күндеріндегі жұмыс үшін,
мамандықты қосып атқарғаны, қызмет көрсету аймақтарын кеңейткені үшін, ауыр
зиянды, ерекше зиянды еңбек жағдайларындағы және т.б. жұмыстары үшін
заңдарда белгіленген жағдайлары үшін тарифтік ставкалар мен айлықақыларға
қосылатын үстемақылар мен қосымша ақылар;
- қолданылып жүрген заңдарға сәйкес жекелеген салалардағы қызметкерлеріне
тегін керсетілетін коммуналдық кызметтердің, тамақтың, азық-түліктің құны,
қолданылып жүрген заңдарға сәйкес қызметкерлерге берілетін тегін тұрғын
үйге ақы төлеу жөніндегі шығындар;
- қолданылып жүрген заңдарға сәйкес тегін берілетін, тұрақты әрі жеке
пайдалануында қалатын заттардың құны немесе олардың арзан бағаға сатылуына
байланысты жеңілдіктер сомасы;
- қолданылып жүрген заңдарға сәйкес кезекті және қосымша демалыстарға ақы
төлеу, сондай-ақ мемлекеттік міндеттерді орындаумен, медициналық
тексерулерден өтумен байланысты уақыттар;
- заңдарда белгіленген жағдайларда кәсіпорындар мен ұйымдардың қайта
құрылуына, қызметкерлер мен штаттағылардың қысқаруына байланысты жұмыстан
босаған қызметкерлерге төлемдер төлеу;
- қолданылып жүрген заңдарға сәйкес еңбек сіңірген жылдары үшін бір
мезгілдік сыйақылар төлеу;
- қолданылып жүрген заңдарға сәйкес аудандық, экологиялық
коэффициенттер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.