Тауарлы - материалдық босалқылардың есебі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе 2
І Бөлім. Тауарлы-материалдық босалқылар, оларды жіктеу және бағалау 3
1.1. Тауарлы-материалдық босалқыларды бағалау 4
ІІ Бөлім. Тауарлы-материалдық босалқыларды бағалау 7
2.1. Тауарлы-материалдық босалқылардың есебі 7
2.2. Тауарлы-материалдық босалқылар есебінде кезеңдік және үздіксіз
жүйелер 11
2.3. Тауарлы-материалдық босалқылардың бухгалтериядағы есебі 12
ІІI Бөлім. Тауарлы-материалдық босалқылар қозғалысын құжаттау және тауарлы-
материалдық босалқылардың қоймадағы есебі 16
3.1. Тауарлы-материалдық босалқылар қозғалысын құжаттарда бейнелеу 17
3.2. Тауарлы-материалдық босалқылардың қоймадағы есебі 20
3.3 Тауарлы-материалдық босалқыларды түгелдеу және қайта бағалау 23
3.4. Тауарлы-материалдық босалқыларды бағалау әдістері 26
Қорытынды 31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 32

Кіріспе

Нарықтық қатынастарға өту нақты алғанда экономиканың әлдеқайда жаңа
сапалық күйіне көшуді білдіреді. Мұның өзі тұтастай бірқатар объективті
факторлардан көрінеді.
Субъектілердің қызметінің тиімділігі көп жағдайда олардың тауарлық-
материалдық босалқылармен қамтамасыз етілуімен де байланысты болады. Яғни,
кәсіпорынның барлық активтерінің құрамындағы тауарлық-материалдық
босалқылардың үлесінің жоғарылығы кәсіпорын түпкі айналымының жоғарлығын,
олардың пайдалану тиімділігін көрсетеді. Осыған байланысты, бүгінгі таңда
қолданылып жүрген шаруашылықтағы тауарлық-материалдық босалқылар есебінің
маңызы мен ролі артып, оның алдына маңызды міндеттер қойылып отыр: қазіргі
кезеңде, яғни нарықтық қатынастар жағдайында тауарлы-материалды
босалқылардың бухгалтерлік есебі кәсіпорындағы барлық тауарлы-материалдық
босалқылардың кіріске уақытында және толық енгізуін, сақталу орындарындағы
жағдайын қадағалауымен қатар, босалқылардың қозғалысы бойынша барлық
операцияларды толық және уақытында құжаттауды қамтамасыз етуге тиіс.
Сонымен бірге ол тауарлы-материалдық босалқылардың қозғалысы мен
пайдаланылуын регистрлерде дұрыс көрсетуге тиіс, ішкі ресурстарды жұмылдыру
мақсатында кәсіпорынға қажет емес материалдық босалқы қорларды тауып
сатуды, сақталатын орындардағы босалқылардың қалдықтары туралы дәл
мәліметтер алуды қамтамасыз етуге тиісті.
І Бөлім. Тауарлы-материалдық босалқылар, оларды жіктеу және бағалау

Тауарлы-материалдық босалқылар келесі активтер түрінде болады:
- өндірісте пайдалануға немесе жұмыстар мен қызметтерді орындауға
арналған шикізаттар, материалдар, сатып алынған жартылай шикізаттар және
құрастырушы бұйымдар (детальдар), отын, ыдыс және ыдыстық материалдар,
қосалқы бөлшектер және басқа материалдар;
- шаруашылық қызмет барысында сатуға шығарылған дайын өнім;
- сату үшін сатып алынған тауарлар.
Өндіріс барысындағы функционалды (қызметтік) ролі мен мақсаты бойынша
барлық материалдық босалқылар негізі және көмекші болып екіге бөлінеді: 1)
негізгілер – дайындалатын өнімнің заттай материалдық негізін құрайтын
материалдыр. Мысалы: ұн, пісіргенде нан; 2) көмекші материалдар -
өндірілетін өнімнің құрамына кіргенмен, негізгі материалдар сияқты оның
заттай негізін құрай алмайды. Өнімге қажетті қасиеттерді беру үшін (сырлар,
лак, желін) көмекші материалдар негізгі материалдарға қосымша
пайдаланылады.
Тауарлы-материалдық босалқыларының барлық түрін есепке алу 20-шы
“Материалдар” бөлімінің негізгі, активті мүліктік шоттарында жүзеге асады.
20-шы “Материалдар” бөлімшесінің шоттарында (201-208-шоттар) босалқылардың
төмендегідей түрлері есепке алынады:
201 “Шикізат және материалдар” - өндірілетін өнімнің негізін жасайтын
немесе оны дайындаудың компоненттері болып табылатын шикізат пен
материалдар есепке алынады. Сондай-ақ осы шотта мұндай өнімді жасауға
қатысатын және шаруашылық мүдделеріне, техникалық мақсаттарға арналған және
өндіріс барысында атсалысатын көмекші материалдар да есепке алынады.
203 “Отын” - мұнай өнімдерінің, қатты және басқа отын түрлерінің бәрін
есепке алады. Мұнай өнімдеріне көлік құралдарын пайдалану үшін, өндірістің
технологиялық қажеттіліктеріне, қуат және жылу алу үшін пайдаланылатын
жанар-жағар майдың барлық түрлері кіреді. Қатты отынға осы отынның барлық
түрлері, яғни көмір, шымтезек, ағаш, сексеуіл жатады. Отынның басқа
түрлерін газ отыны, жанатын тақта тас құрайды.
204 “Ыдыс және ыдыстық материалдарға” - жабдық-ыдыс және шаруашылық
мүліктері (цистерна, бөшке, флягалар) сияқты пайдаланылатынан басқа
ыдыстардың бәрі, соның ішінде ыдыста дайындау мен жөндеуге арналған
(жәшіктерді құрастыратын бөлшектер, бөшкелік жапсырма, құрсаулық (дөңгелек)
темір) материалдар мен бөлшектер де кіреді.
205 “Қосалқы бөлшектер” - машиналардың, құрал-жабдықтардың, көлік
құралдары мен техниканың басқа түрлерінің тозған бөліктерін ауыстыру,
жөндеуге арналған қосалқы бөлшектерді есептейді.
206 “Басқа материалдар” - өндірістің жарамсыз қалдықтары, жөнделмейтін
ақау, негізгі құралдарды жоюдан алынған құндылықтар, тозған шиналар, ескі
резиналар есепке алынады.
207 “Қайта өңдеуге берілген материалдар” - басқа жаққа қайта өңдеуге
берілген және қайта өңдеуден кейін алынған бұйымдардың өзіндік құнына
енгізілетін материалдарды есептейді.
208 “Құрылыс материалдары” - құрылыс бөлшектерін дайындау үшін,
құрылыс және монтаждау жұмыстарын тікелей жүргізу кезінде пайдаланылатын
құрылыс материалдары есепке алынады.
Сатып алынған тауарлы-материалдық босалқыларды – олардың нақтылы
өзіндік құны бойынша бағалайды. Ол жеткізуші шотында көрсетілген және көлік
дайындау шығындарының бағаларынан құралады.
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есептің 7-ші “Тауарлы-
материалдық босалқылар есебі” стандартында тауарлы-материалдық босалқыларды
бағалаудың келесі әдістері ұсынылған:
1) арнай (жалпылама) ұқсастыру әдісі;
2) орташа құн әдісі;
3) алғашқы сатып алынған босалқылардың бағалары бойынша бағалау (ФИФО)
әдісі;
4) соңғы сатып алынған босалқылардың бағалары бойынша бағалау (ЛИФО)
әдісі.
Материалдық босалқылардың есебін жүргізгенде акционерлік қоғамда
тауарлы-материалдық босалқыларды бағалауға орташа құн әдісі қолданылады.
Бұл әдіс тауарлы-материалдық босалқылардың құны ай басындағы қорлардың
қалдығы мен осы ай барысындағы түскен босалқы қорлардың құнының орташа
қосындысы деп түсіндіріледі.

1.1. Тауарлы-материалдық босалқыларды бағалау

Тауарлы-материалдық босалқылар өзіндік құн мен сатып-өткізудің таза
құнының ең төменгісімен бағаланады.
Тауарлы-материалдық босалқыларды сатып-өткізудің таза құны әдеттегі
шаруашылық қызмет барысында болжанып отырған сату бағасынан оларды
жинақтауға және сатылуын ұйымдастыруға кеткен шығындарды шегергендегі
мөлшерге тең болады. Сатып өткізудің таза құны тауарлы-материалдық
босалқылар бүлінгенде, немесе олар ішінара не болмаса толығымен ескіргенде,
немесе олардың сату бағасының төмендеуіне байланысты өзіндік құн қалпына
келмейтін жағдайда ғана қолданылады.
Тауарлы-материалдық босалқылардың өзіндік құнына босалқыларды сатып
алуға кеткен шығындар, оны осы сәттегі сақтау немесе пайдалану орындарына
жеткізуге және тиісті жағдайға келтіруге байланысты тасымалдау-дайындау
шығындары, өнімді қайта өңдеуге (жұмыстар мен қызметтерді атқаруға) кеткен
шығындар кіреді.
Тауарлы-материалдық босалқыларды сатып алуға кеткен шығындарға сатып
алу бағасы, сырттан әкелуге салынған баж салығы, жабдықтаушы және делдал
ұйымдарға төленген комиссиялық сыйақы, тасымалдау шығындары және
босалқыларды сатып алумен тікелей байланысты басқа да шығындар жатады.
Сатып алуға кеткен шығындарды анықтау кезінде сауда жеңілдіктері, артық
төленген соманы қайтару және осыған ұқсас басқа түзетулер шегеріледі.
Материалдар сатып алу кезінде нақты өзіндік құнымен көрсетіледі.
Тауарлы-материалдық босалқылар есебінің міндеттері:
- материалдық құндылықтарды сатып алумен (дайындаумен) байланысты нақты
шығындарды анықтау;
- тауарлы-материалдық босалқыларды дұрыс бағалау;
- материалдық босалқыларды кіріске алу және босату құжаттарын уақтылы және
дұрыс толтыру;
- сақтау орындары және жауапты адамдар бойынша есепке алу арқылы
материалдық құндылықтардың сақталуын бақылау;
- бухгалтерлік есеп мәліметтерін тауарлы-материалдық босалқылардың нақты
барымен салыстыру, субъектіге қажет емес материалдық босалқыларды анықтау
және оларды сату.
Сонымен, бізде жалпы құны 179200 теңге тұратын 1130 дана босалқылар бар.
Мақсатымыз 179200 теңгені сатып өткізілген 700 дана мен нақты бар 430 дана
арасында бөлу.
Егер кезеңнің аяғында материалдық босалқылар құрамындағы өнімдер
белгілі бір операциялардың нәтижесінде сатып алынғаны анық көрсетілетін
болса, онда ерекшеліктеріне қарай теңестіру (ұқсастыру) әдісін қолдануға
болады.
Мысалы, 31 тамыздағы материалдық босалқылардың 180 данасы 1 тамыздағы
нақты барынан, 50 данасы - 8 тамыздағы сатып алынған босалқылардың
құрамынан, ал 200 данасы - 27 тамызда сатып алынған босалқылардың құрамынан
тұрады делік. Ерекшеліктеріне қарай теңестіру (ұқсастыру) әдісі бойынша
босалқылардың құны 69000 теңге болады.
Ол былай анықталды:
31 тамыздағы тауарлы-материалдық босалқылар – ерекшеліктеріне қарай
теңестіру (ұқсастыру) әдісі

180 дана 150-00 теңгеден 27000 теңге
50 дана 160-00 теңгеден 8000 теңге
200 дана 170-00 теңгеден 34000 теңге
430 дана өзіндік құны 69000 теңге
Босалқылардың өзіндік құны – 179200 теңге
Шегеріледі: 31 тамыздағы босалқылар - 69000 теңге
Сатып өткізілген босалқылардың өзіндік құны - 110200 теңге
Ерекшеліктеріне қарай теңестіру (ұқсастыру) әдісі әдетте бірін-бірі
алмастырмайтын тауарлы-материалдық босалқылар бірлігінің және арнаулы
жобалар мен тапсырыстар үшін жасалған және соларға арналған тауарлардың
не болмаса қызметтердің өзіндік құнын есептеуді көрсетеді.
Көрсетілген мысалымыз бойынша тамыз айында босалқылар бағасының
өскендігін еске түсірейік. ЛИФО әдісін қолдану кезінде сатып өткізілген
босалқылардың өзіндік құны бұрын келіп түскен босалқылардың өзіндік
құнымен салыстырғанда жоғары болады (бағаның жоғары болуынан),
нәтижесінде табыс көлемі төмендейді. Керісінше, ФИФО әдісін қолданған
кезде бағалардың төмендеуінің нәтижесінен сатып өткізілген босалқылардың
өзіндік құны төмен болады, нәтижесінде табыс көлемі жоғарылайды. Бағаның
төмендеуі кезінде керісінше процесс байқалады. ЛИФО әдісі бойынша ФИФО.

ІІ Бөлім. Тауарлы-материалдық босалқыларды бағалау

2.1. Тауарлы-материалдық босалқылардың есебі

Зерттеу жүргізілген кәсіпорынның бухгалтериясына түскен жоғарыда
келтірілген барлық есеп берулер бастапқы құжатар бойынша мұқият
тексеріледі. Тексерілген есеп берулер есептесу бағалары бағаланып, одан
кейін жазуларында пайдаланылады.
Тауарлы-материалдық босалқыларды есептеу үшін бухгалтерлік есептің бас
шоттар тізбегінде 20-шы, 22-ші бөлімшелерінің сипаттамалық шоттары
қарастырылған. Олардың әрқайсысында біртектес заттардың тобын есепке алады.
Бухгалтерлік шоттар көмегімен кәсіпорында болып жатқан процестермен тауарлы-
материалдық босалқылардың қозғалысын тіркеп отырады. Бухгалтерлік есеп осы
қозғалыстардың қорытындысын шығарып отырады.
Кәсіпорынның материалдық заттарының, олардың операцияларының
әрқайсысының аттары аталып, кімнің жауапкершілігінде екендігі көрсетіліп,
қандай мақсаттарға жұмсалғандығы, неге арналғандығы айтылып, толық есепке
алынатын шоттар аналитикалық шоттар болып табылады. Аналитикалық шоттарда
ақшалай, сан және еңбек көрсеткіштері тегіс қолданылады.
Сонымен, тауарлы-материалдық босалқыларға қатысты операцияларды
жинақталған көрсеткіштермен жүргізуді бухгалтерлік есептің синтетикалық
есебі, ал олардың көрсеткіштерін жіктеп көрсетуді аналитикалық есебі деп
білеміз.
Акционерлік қоғамның тауарлы-материалдық босалқыларды бухгалтерлік
есептің Бас шоттар тізбегіне сәйкес 20-шы “Материалдар” бөлімшесінің 201-
208-ші негізгі активті мүліктік шоттарында есепке алынады.
201 “Шикізат және материалдар” шотында өндірілетін өнімнің негізін
жасайтын немесе оны дайындаудың компоненттері болып табылатын шикізат және
материалдардың қозғалысы есепке алынады. Кәсіпорында бұл шотта тұқым
материалдары, бидай, құрама жем және басқа да жемдік азықтар, т.б. есепке
алынады. Кәсіпорындағы шикізат және материалдардың айдың басы мен соңындағы
қалдықтары, материалдардың түсуі 201-ші “Шикізат және материалдар” шотының
дебеті бойынша; ал олардың жұмсалуы осы шоттың кредиті бойынша көрсетіледі.

Акционерлік қоғамға алынған мұнай өнімдерінің құнына келесі шоттар
корреспонденциясы орындалады.
Дт 203 “Отын” шоты;
Кт 671 “Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу” шоты.
Жанар-жағар май материалдарды машиналар мен жабдықтарды ағымдағы
жөндеуге, техникалық жағынан күтуге босатқанда:
Дт 921 “Материалдар” шоты;
Кт 203 “Отын” шоты.
Акционерлік қоғамдағы машиналар мен жабдықтардың барлық түрлерін
жөндеуге арналған қосалқы бөлшектер 205-ші “Қосалқы бөлшектер” деген шотта
есепке алынады. Оның бірқатар талдамалық шоттары болады:
- “Қосалқы бөлшектер”;
- “Аккумуляторлар”;
- “Шиналар”;
- “Қалпына келтіруге жататын қосалқы бөлшектері мен шиналар”.
Есептен шығарылған автомобильдерден және басқа техникадан алынған
қосалқы бөлшектер мен шиналарды келесі шоттар корреспонденциясы орындалады.
Дт 205 “Қосалқы бөлшектер” шоты;
Кт 727 “Негізгі және қызметтен түскен басқа да табыстар” шоты;
“Қалдық ресурсы бар қосалқы бөлшектермен детальдар”.
206-шы “Басқа да материалдар” деген шотта өндірістің жарамсыз
қалдықтары, ақаулы материалдар, негізгі құралдарды жоюдан алынған,
акционерлік қоғамда пайдалануға немесе сатуға жарайтын материалдар (қара
және түсті металдар), тозған шаналар, ескі резинкалар есепке алынады.
Акционерлік қоғамда құрылыс материалдарының барлық түрлері 208-ші
“Құрылыс материалдары” шотында есепке алынады. Бұл шотта құрылыс жұмыстарын
жүргізгенде пайдаланылатын: әк, кірпіш материалдардың, ағаш материалдардың
темір, қаңылтыр, болат сияқты құрылыс металының, металдан жасалған
бұйымдардың санитарлық-техникалық материалдардың (кабель, сым) есебі
жүргізіледі.
208-ші шот бойынша талдамалы есеп материалдардың әрбір атауы бойынша
есептік бағамен жүргізіледі. Акционерлік қоғамға сырттан құрылыс
материалдары келіп түскенде келесі шоттар корреспонденциясы орындалады:
1) келіп түскен құрылыс материалдары сомасына;
Дт 208 “Құрылыс материалдары” шоты;
Кт 671 “Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есептеулер” шоты;
2) құрылыс материалдары үшін ақы төлеу:
Дт 671 “Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есептеулер” шоты,
Кт 441 “Есеп айырысу” шоты;
Жоғарыда келтірілген бастапқы құжаттардың деректері бухгалтерияда
тексерілгеннен кейін құжаттарда көрсетілген тауарлы-материалдық
босалқыларға бухгалтерлік есеп шоттарының Бас шоттарына сәйкес тиісті
шоттар корреспонденциясы орындалады.
1. Қызмет көрсетіледі:
- көрсетілген қызметтің өзіндік құны есептен шығарылды:

Дт 801 245000 теңге;
Кт 221 245000 теңге.
- көрсетілген қызметтің келісім бағасына:
Дт 301 350670 теңге;
Кт 701 350670 теңге.
- қосылған құн салығының сомасына:
Дт 301 70134 теңге;
Кт 633 70134 теңге.
2. Мұнай өнімдері сатып алынды:
Дт 203 67750 теңге;
Кт 671 67750 теңге.
3. Қосалқы бөлшектер сатып алынды:
Дт 205 45750 теңге;
Кт 671 45750 теңге.
4. Сатып алынған мұнай өнімдері үшін төлем есеп-айырысу шотынан
төленді:
Дт 371 67750 теңге;
Кт 441 67750 теңге.
Дайын өнімді есепке алу үшін 221 “Дайын өнім” шоты қолданылады. Бұл
шот активтік және мүліктік болып табылады. Дайын өнім өндірісте жасалады,
оны” іріктелген жинақтығы (біртұтастығы), стандартпен немесе техникалық
шарттарға сәйкестігі, техникалық бақылау қызметінен өткендігі, паспорты,
сертификаиты (яғни сапасы) және басқадай құжаттармен куәландырғаны, қоймаға
тапсырғаны және басқа жайлары – міндетті түрде актімен хатталады.
Дайын өнімге сыртқа, өзінің күрделі құрылысы және әлеуметтік саласы
үшін істелген өндірістік сипаттағы жұмыстары және көрсетілген қызметтері,
сондай-ақ өткізу үшін шаруашылықта шығарылған шала өнімдердің құны жатады.
Өнімдер (жұмыс, қызмет) өндіру және өткізу жоспарының орындалуы шаруашылық
қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіш болып табылады.
Акционерлік қоғамда алынған тауарлардың есебі 222-ші “Алынған
тауарлар” және 223-ші “Басқадай тауарлар” деген мүліктік активті шоттарда
жүргізіледі.
222 “Алынған тауарлар” шотына мынадай аралық шоттар ашылады:
2221 “Қоймадағы тауар” аралық шотында қоймадағы тауар запастарының
нақтысы және қозғалысы есепке алынады.
2222 “Тауарлы және бос ыдыстар” аралық шотында тауарлары мен және бос
ыдыстардың нақтысы және қозғалысы есепке алынады. Олар тауар жеткізушілерге
қайтарылуы мүмкін. Қайтарылуға жатпайтын ыдыстар тауарлық құнына енгізілуі
немесе тауар өткізуге байланысты жұмсалған шығындарға жатқызылады.
223-ші “Басқадай тауарлар” шотында басқадай тауарлар мен ыдыстардың
нақтысы және қозғалысы есепке алынады.
222 “Алынған тауарлар” және 223-ші “Басқадай тауарлар” шоттары бойынша
талдау есебі жауапты адамдар, атаулар (партиялар, бумалар) бойынша, ал
қажетті жағдайларда тауарлардың сақталу орындары бойынша жүргізіледі.
Шоттар корреспонденциясы бойынша Тауарлы-материалдық босалқылардың
тиісті шоттардағы көрсеткіштері журнал-ордерлерге түсіріледі. Бухгалтерлік
есептің журнал-ордерлері формасында Тауарлы-материалдық босалқылардың
қозғалысы боынша операциялардың синтетикалық есебін жүргізу үшін №101
журнал-ордер және №10а ведомосы қаралған. Зерттеу жүргізілген кәсіпорын
бойынша Тауарлы-материалдық босалқылардың кіріс-шығыс операцияларының
синтетикалық есебі осы №10 журнал-ордерде жүргізіледі. №10240 кредиттік
белгілер бойынша жазу №10 журнал-ордер мен ведомость екеуі бір регистрде
орналасқан. Қосалқы парақтарды қолданып, әрбір синтетикалық шоттарға бір
беттен ашылады. Әр бетте есептелінетін материалдық заттар сақтау орындарына
қарай топталып көрсетіледі. Бірінші қатарда әрбір сақтау орындары бойынша
қалдықтар көрсетіледі. Содан соң ведомость орналасқан. Онда қайдан және қай
сақтау орындарына түскен және корреспонденцияланатын шоттары көрсетіледі.
Кіріс операциялары жазылып болған соң бағаналар бойынан әрбір сақталу
орындары бойынша жалпы кіріс сомасы шығарылады. Ал қатар жылдарда
корреспонденцияланатын шоттар бойынша жалпы сомасы шығарылады. Олардың
жалпы сомаларының қиылысында шот бойыншакіріс болған материалдық заттардың
барлық сомасы көрсетіледі.
Екінші жартысында журна-ордер орналасқан, онда жоғарыда айтылған
принциппен қай сақталу орнынан қандай бағытта жұмсалғаны және
корреспонденцияланатын шоттары көрсетіледі. Олардың да сақтау орындары және
корреспонденцияланатын шоттары бойынша шығын сомалары жинақталып,
қиылысында шот бойынша барлық шығыс сомасы көрсетіледі. Соңында әрбір
сақталу орындары және шот бойынша қалдық көрсетіледі. Ол сомалар қалдық
ведомостарындағы әр шоттың жинақталған сомаларымен салыстырылып тексерілген
соң журнал-ордердің корреспонденцияланатын шоттар бойынша жинақталған
салалары Бас кітапқа көшіріледі.
Бас кітап бухгалтерлік есептік журнал-ордерлі формасында синтетикалық
шоттардың айналым көрсеткіштерін жинақтап шығару үшін қолданылады. Оның
құрылыс формасының өзге регистрлерден бірқатар ерекшеліктері бар. Егер
журнал-ордерде белгілі синтетикалық шоттардың кредиттеші айналымын
корреспонденциялайтын басқа шоттардың дебеті бойынша жіктеп көрсететін
болса, Бас кітапта, керісінше, белгілі синтетикалық шоттардың дебеттегі
айналымдары корреспонденцияланатын басқа шоттардың кредиттері бойынша
жіктеледі.
Демек, әрбір синтетикалық шоттың кредиттегі айналымының жіктелуін
журнал-ордерден көрсек, сол шоттың дебеттегі айналымының жіктеуін Бас
кітаптан көре аламыз. Сонымен қатар Бас кітапты әрбір синтетикалық шоттың
кредиттегі айналымының жалпы жиынтығы көрсетіледі. Бұл әр айдың соңында
барлық синтетикалық шоттардың қалдық сомаларын анықтап отыруға мүмкіндік
береді.
Сонымен, Бас кітап әрбір синтетикалық шоттың дебеттегі айналымын
жіктеп қана қоймай, олардың дебеттегі және кредиттегі айналымдарын
жинақтап, қалдықтарын анықтап отыру қызметтерін де атқарады.
Бас кітаптағы синтетикалық шоттар бойынша анықталған қалдық
сомаларының негізінде бухгалтерлік баланс толтырылады.

2.2. Тауарлы-материалдық босалқылар есебінде кезеңдік және үздіксіз
жүйелер

Тауарлы-материалдық босалқылар есебінде кезеңдік және үздіксіз
жүйелер қолданылуы мүмкін. Кезеңдік есеп жүйесін қолдану барысында жыл
ішінде тауарлы-материалдық босалқылардың есебі нақтыланып егжей-тегжейлі
жүргізілмейді. Тауарлы-материалдық босалқылардың нақты бары кезең сайын
жүргізіліп отыратын босалқыларды түгелдеу нәтижесі бойынша анықталады.
Түгелдеу аяқталмай сатып-өткізілген тауарлы-материалдық босалқылардың
құны анықталмайды. Өйткені сатылған тауарлы-материалдық босалқылардың
өзіндік құны келесі формуламен анықталады:
Есепті кезеңнің басындағы тауарлы-материалдық босалқылардың қалдығы
+
Келіп түскен тауарлы-материалдық босалқылар
=
Сатып-өткізуге дайын тауарлы-материалдық босалқылардың
өзіндік құны
–
Есепті кезеңнің аяғындағы тауарлы-материалдық
босалқылардың қалдығы
=
Сатып-өткізілген тауарлы-материалдық босалқылардың
өзіндік құны
Тауарлы-материалдық босалқылардың белгілі бір түрлерінің осы кезеңдегі
нақты барының есебі егжей-тегжейлі жүргізілмейтіндігі кезеңдік есеп
жүйесінің негізгі кемшілігі болып табылады. Тауарлы-материалдық
босалқылардың кезеңдік есеп жүйесі негізінен біртекті өнім шығаратын және
оны өндіруге шикізаттардың, материалдардың азғантай түрлері мен қарапайым
технологиялық процесін қолданатын көтерме және бөлшек сауда
кәсіпорындарында, өнеркәсіптік өндірістің кәсіпорындарында қолданылады.
Тауарлы-материалдық босалқылардың үздіксіз есеп жүйесін қолдану
барысында тауарлы-материалдық босалқылардың келіп түсуі мен шығуы олардың
баланстық шоттарында толық жүргізіледі. Бұл жағдайда тауарлы-материалдық
босалқыларды” кезе”дік есебінде пайдаланылатын шығындардың уақытша шоттары
қолданылмайды. Нәтижесінде, жалпы есепті кезең ішіндегі тауарлы-материалдық
босалқылардың белгілі бір түрлерінің нақты бары және сатылған босалқылардың
өзіндік құны белгілі болады.
Сатып-өткізілген тауарлы-материалдық босалқылардың өзіндік құны сатып-
өткізуге байланысты “Сатып-өткізілген өнімнің (тауардың) өзіндік құны”
шотында жүргізіледі.
Толтырылған материалдар есебінің карточкалары ағымдағы жазбаларды
түсіру үшін қоймаға беріледі.

2.3. Тауарлы-материалдық босалқылардың бухгалтериядағы есебі

Бухгалтерлік қызметте материалдардың аналитикалық есебінің бірнеше
әдістері бар: сорттық әдіс, номенклатуралық номері бойынша есепке алу
әдісі, оперативті-бухгалтерлік (сальдолық) әдіс.
Сорттық әдіс. Бухгалтерия материалдардың әрбір түріне және сортына
сандық-сомалық есеп карточкасын ашады, онда бастапқы құжаттардың” негізінде
заттай (сандық) және ақшалай (сомалық) өлшеммен көрсетілген материалдардың
келіп түсуі және шығуы операциялары тіркеледі. Сөйтіп, бухгалтериядағы
аналитикалық есеп материалдар есебінің карточкасында жүргізілетін қоймадағы
есепті қайталайды. Ай аяқталып, түгелдеу мерзімі басталғанда карточкада
тіркелген материалдардың ай ішіндегі кірістері мен шығыстарын санап,
олардың қалдығын анықтайды. Осы мәліметтер негізінде әрбір материалдық-
жауапты тұлғаға ашылатын аналитикалық есептің айналым ведомосы жасалады.
Аналитикалық есептің барлық айналым ведомостары бойынша жалпы сома
синтетикалық шоттардағы айналымдармен және қалдықтармен тең болуға тиісті.
Номенклатуралық номерлері бойынша аналитикалық есеп әдісінде
аналитикалық есеп карточкалары жүргізілмейді және номенклатуралық номерлер
бойынша кіріс және шығыс бастапқы құжаттары топтастырылмайды. Айдың аяғында
материалдардың әрбір түрінің келіп түсуі мен шығуы туралы жалпы мәліметтер
анықталады және олардың негізінде аналитикалық есеп айналым ведомосы
құрылады. Айналым ведомостары заттай және ақшалай өлшеммен синтетикалық
шоттарға және аралық шоттарға сәйкес әрбір қоймаға құрылады.
Аналитикалық есептің оперативті-бухгалтерлік (сальдолық) әдісі.
Оперативті-бухгалтерлік (сальдолық) әдісте бухгалтерияда материалдардың
аналитикалық есебі тек ақшалай өлшеммен жүргізіледі. Қоймада материалдық-
жауапты тұлғалар сандық-сорттық есепті материалдар есебінің карточкасын
пайдаланып жүргізеді. Олар материалдардың қозғалысы бойынша бастапқы
құжаттарға сәйкес толтырылады. Бастапқы құжаттар бухгалтерияға келіп түседі
және бухгалтерия қызметкері аптасына бір рет (одан жиі емес) материалдар
есебі карточкасының мәліметтерін бастапқы құжаттар мәліметтерімен
салыстырып отырады. Карточкалардың тексерілгендігі бухгалтерия
қызметкерінің қолымен расталады.
Материалдық-жауапты тұлға айдың бірінші күніне және түгелдеу мерзіміне
материалдар есебі карточкасы мәліметтері бойынша келіп түскен және шыққан
материалдардың санын анықтап, материалдар қалдығын шығарады. Материалдардың
қалдығы туралы мәліметтер номенклатуралық номеріне сәйкес Сальдолық
ведомосқа түсіріледі. Сальдолық ведомостар қоймалар және материалдық-
жауапты тұлғалар бойынша жасалады және онда кіріс пен шығыс айналымдарынсыз
қоймада қалған материалдар саны көрсетіледі. Сальдолық ведомоста
материалдардың қалдығы туралы сандық мәліметтер таксировкаланады
(материалдардың саны есепті бағасына көбейтіледі) және материалдардың
жекелеген есепті топтары мен бүкіл қойма бойынша жалпы сома анықталады.
Материалдық босалқылардың барлық түрлерінің есебі 20 “Материалдар” деп
аталатын бөлімшенің активті шоттарында жүргізіледі. Оған келесі
синтетикалық шоттар кіреді: 201 “Шикізаттар мен материалдар”, 202 “Сатып
алынған шала фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар, конструкциялар мен
бөлшектер”, 203 “Отын”, 204 “Ыдыс және ыдыстық материалдар”, 205 “Қосалқы
бөлшектер”, 206 “Басқа да материалдар”, 207 “Қайта өңдеуге берілген
материалдар”, 208 “Құрылыс материалдары”. Бұл шоттардың дебетінде
материалдық құндылықтардың айдың басындағы және аяғындағы қалдықтары, ай
ішінде материалдардың келіп түсуі, ал кредиті бойынша – материалдардың
шығуы көрсетіледі.
Мысалы: 2001 жылдың 10 наурызында "Абзал-ай" жауапкершілігі шектеулі
серіктестігі сатып алынған материалдар үшін "Тұлпар" акционерлік қоғамының
90480 теңгеге (оның ішінде ҚҚС сомасы – 12480 теңге) шот-фактурасын
қабылдады. Бұл операция бухгалтерлік есепте төмендегі шоттар
корреспонденциясын анықтау арқылы көрсетіледі:
1. Қоймаға кіріске алынған материалдардың құнына – 78000 теңге:
ДТ
КТ
201 “Шикізаттар мен материалдар”
78000

671 "Жабдықтаушылар және мердігерлермен
есеп айырысу"
78000
2. Қосылған құнға төленетін салық сомасына:

ДТ
КТ
331 “Орны толтырылуға тиісті қосылған құн салығы” 12480

671 "Жабдықтаушылар және мердігерлермен
есеп айырысу"
12480

3."Тұлпар" акционерлік қоғамының шот-фактурасы бойынша төлем
жасалды:
ДТ КТ
671 "Жабдықтаушылар және мердігерлермен
есеп айырысу"
90480
441 "Есеп айырысу шотындағы
нақты ақша"
90480

"Абзал-ай" жауапкершілігі шектеулі серіктестігі өз өнімін "Нұр"
жауапкершілігі шектеулі серіктестігіне 120000 теңгеге сатып өткізді делік,
дайын өнімнің нақты өзіндік құны – 115000 теңге. Сатып өткізілген дайын
өнім бойынша ҚҚС есептелді – 19200 теңге. Бұл операция бойынша төмендегі
бухгалтерлік жазулар орындалады:

1. Сатып өткізілген өнімнің нақты өзіндік құнына – 115000 теңге:

ДТ КТ
801 "Сатылған дайын өнімнің (жұмыстың, қызметтітің ) 115000
өзіндік құны"
221 “Дайын өнім”
115000

2. "Нұр" жауапкершілігі шектеулі серіктестігіне шот фактура және талап-
төлем тапсырмасы ұсынылды. Сатып өткізілген дайын өнімнің келісім бағасына
- 120000 теңге:

ДТ КТ
301 “Алынуға тиісті борыштар”
120000

701 "Дайын өнімді (жұмысты, қызметті)
сатып өткізуден түскен табыс "
120000

3. Есептелінген қосылған құнға төленетін салық сомасына – 19200 теңге:

ДТ
КТ
301 “Алынуға тиісті борыштар”
19200

633 "Қосылған құн салығы"
19200
4. Сатып өткізілген дайын өнім үшін сатып алушылардан төлем келіп түсті –
139200 теңге:

ДТ КТ
441 "Есеп айырысу шотындағы нақты ақша" 139200
301 “Алынуға тиісті борыштар”
139200

5. Есепті мерзімнің аяғында сатып өткізілген дайын өнімнің өзіндік құны мен
сатудан түскен табыс жылдық жиынтық табыс (зиян) шотына көшірілді:

ДТ КТ
701 "Дайын өнімді (жұмысты, қызметті) сатып
өткізуден түскен табыс " 120000
571 "Жиынтық табыс (зиян)"
20000

ДТ КТ

801 "Сатылған дайын өнімнің (жұмыстың, қызметтің) 115000
өзіндік құны"

571 "Жиынтық табыс (зиян)"
115000

Тауарлы-материалдық босалқылардың қаржылық қорытынды есепте ашып
көрсетілуі. Қаржылық қорытынды есепте тауарлы-материалдық босалқылар
бойынша келесі мәліметтер ашылып көрсетілуге тиісті:
- тауарлы-материалдық босалқыларды бағалауға арналған есеп саясаты;
- тауарлы-материалдық босалқылардың жіктік топтары бойынша баланстық құнын
ашып көрсету;
- себептерін сипаттай отырып тауарлы-материалдық босалқыларды сатып-
өткізудің таза құнына дейін елеулі есептен шығарылуы;
- егер өзіндік құн ЛИФО әдісімен анықталған болса, онда тауарлы-материалдық
босалқылардың баланстағы құны мен оларды ФИФО немесе орташа құн мен таза
құн әдістерін пайдалану арқылы анықталған бағалаулардың ең төменгісінің
арасындағы айырма;
- сатылған тауарлы-материалдық босалқылардың өзіндік құны;
- себептерін сипаттай отырып жыл аяғына міндеттемелерге кепілдік ретінде
салынған тауарлы-материалдық босалқылардың баланстық құны.
ІІI Бөлім. Тауарлы-материалдық босалқылар қозғалысын құжаттау және тауарлы-
материалдық босалқылардың қоймадағы есебі

Акционерлік қоғамда тауарлы-материалдық босалқылардың есебі типті
мамандандырылған құжаттар арқылы жүргізіледі. Оларды уақтылы толтыру және
дұрыс хаттау бұл заттардың сақталуы мен дұрыс пайдаланылуына тиісті есептеу
мен бақылауды ұйымдастыруды береді. Құжаттардың дұрыстығымен сапалылығын
жалпы бухгалтерлік есептің маңызын арттырады және акционерлік қоғамда
құжаттарсыз ешқандай шаруашылық операциялар орындалмайды. Құжаттарды
бухгалтерлік есептің құжаттары және құжат айналымдары жөніндегі ережелердің
талаптарына сай толтырылады.
Акционерлік қоғамда тауарлы-материалдық босалқыларды қозғалысы бойынша
құжаттау үшін бастапқы құжаттар қолданылады.
Акционерлік қоғам тауарлы-материалдық заттарды сатуды және жіберуді
есептеу үшін тауар-көліктік накладнойлар нысандары қолданылады.
Тауар-көліктік накладнойлар заттарды дайындау және басқа ұйымдарға
көліктің барлық түрімен жеткізгенде жолдама құжаттар болып табылады. Тауар
көліктік накладнойларды 4 дана етіп жазады. Біріншісі, жүргізушінің
қолхатымен жіберген пункте қалады. Қол қойылып, мөр басылып сендірілген үш
данасы жүргізушіге тапсырылады. Олардың біреуі (екіншісі) жүкті алушы
жауапты адамға беріледі. Қалғандары жүкті қабылдағаны жөніндегі соғылған
белгімен кәсіпорынға қайтарылады. Үшінші, тауар-кәсіптік накладной жіберген
пунктке немесе бухгалтерияға өткізіледі. Төртіншісі, жүкті (тауарлы-
материалдық босалқыларды) тасығаны үшін негіз ретінде жүргізушіге беріледі.
Басқа ұйымдардан (кәсіпорындардан) келісімшарт бойынша тауарлы-
материалдық босалқыларды алу үшін экспедиторға сенімхат (үлгі № М-2)
беріледі. Ол оның жүкті алғанда сенімді адам ретінде құқығын білдіреді. Оны
бір данадан сенімхатты беруді есептеу журналына қалып қойдыру арқылы
береді. Алынған материалдық босалқыларды экспедитор акционерлік қоғамға
жеткізіп, қоймаға өткізеді. Ол бас бухгалтер белгілеген мерзімді
бухгалтерияға есеп беріп отырады. Экспедитордан алынған құжаттардың
негізінде бухгалтерия сенімхаттарды беруді есептеу журналына сенімхат
бойынша тапсырманың орындалғаны жөнінде белгі соғады. Түскен шикізаттар мен
материалдарды қоймаға қабылдау төлем талабы (счет-фактура) бойынша немесе
накладной (үлгі № 87) жазу жолымен жүргізіледі.
Тауарлы-материалдық заттарды жұмсау келесі құжаттармен жүргізіледі.
Лимиттік-заборлық карталар (№ 117, 117а үлгілері) тауарлы-материалдық
босалқыларды жіберуді және алуды есептеуге қолданылады. Лимиттік заборлық
карта данада жазылады. Біріншісі қоймада, екіншісі заттарды алушыда болады.
Тауарлы-материалдық босалқылардың қоймадағы есебін материалдық жауапты адам-
қойма меңгерушісі жүргізеді. Айдың барысында өнімдер мен материалдардың
қозғалысы бойынша құжаттардың мәліметтері қоймалық есептік кітаптарына
жазылады. Оларда материалдық заттардың қозғалысы мен қалдықтарының есебі
жүргізіледі. Осы құжаттардың негізінде материалдық жауапты адам - қойма
меңгерушісі материалдық заттардың қозғалысы жөнінде есеп береді. Оны осы
құжаттармен қоса бухгалтерияға тапсырады. Есеп беру сан жағынан екі данада
жасалады. Оның біреуі құжаттармен бірге бухгалтерияда қалады. Екіншісі
салыстырудан кейін бухгалтерияның белгісімен материалдық жауапты адамға
қайтарылады. Ол осы есеп беруден келесі есеп беруге әрбір номенклатуралық
нөмір бойынша материалдық заттардың қалдықтары жөніндегі мәліметтерді
көшіріп түсіреді.

3.1. Тауарлы-материалдық босалқылар қозғалысын құжаттарда бейнелеу

Материалдардың қозғалысы бойынша операцияларды құжаттау келесі
бастапқы есеп құжаттарының типтік нысандарымен жүзеге асырылады:
Сенім хат (№ М-2 нысан);
Сенім хат (№ М-2а нысан);
Кіріс ордері (№ М-4 нысан);
Материалдарды қабылдау актісі (№ М-7 нысан);
Лимиттік-жинақтаушы карта (№ М-8 нысан);
Талап-накладнойы (№ М-11 нысан);
Материалдарды сыртқа жіберу жөніндегі накладной (№ М-15 нысан);
Материалдарды есепке алу карточкасы (№ М-17 нысан);
Үйлер мен ғимараттарды бұзу және бөлшектеу кезінде алынған материлдарды
кіріске алу актісі (№ М-35 нысан).
Құндылықтарды сатып алушыға жөнелткенде, жабдықтаушы тауарлы-көліктік
(тауарлық) құжаттар толтырады. Егер жүк темір жол көлігі арқылы жөнелтілсе
темір жол накладнойы немесе әмбебап контейнерде жүк тасу накладнойы
толтырылады. Егер жүк автокөлік арқылы жөнелтілсе тауарлы-көліктік
накладной толтырылады. Ал егер құндылықтар сатып алушыға жабықтаушының
қоймасынан берілетін болса, материалдарды сыртқа босату накладнойы
толтырылады (№ М-15 нысан). Толтырылатын накладнойлардың саны тауарды
жіберу орнына, тауарды тасымалдау әдісіне, жабдықтаушы кәсіпорынның түріне
және басқа жағдайға байланысты болады.
Аталған құжаттар жабдықтаушы және сатып алушы кәсіпорынның аты мен
реквизиттерінен тұрады, сонымен қатар онда тауар мен оның ыдысы туралы
мәліметтер болады: артикул, тауардың аты және қысқаша түсініктемесі, орын
саны, брутто салмағы, нетто салмағы, бағасы, төленуге тиісті жалпы сомасы
(қосылған құн салығы сомасы жеке көрсетіледі), орама түрі. Накладнойда
сатып алушыға материалдық құндылықтарды жіберу жөнінде жабдықтаушы
кәсіпорынға жауапты тұлғаның қолы болады. Жабдықтаушы есебінде накладной
құндылықтардың босатылуы жөніндегі операцияны растайтын құжат болып
табылады. Сатып алушы, оның атына толтырылған накладнойды алады және
құндылықтар иесіне (тасымалдаушы ұйымға, жабдықтаушы қоймасына) көрсету
арқылы босалқыларды қабылдап алу құқығына ие болады. Сондықтан, бұл
құжаттар сатып алушыларға жүкті алу бойынша келісімдегі өз шарттарын
орындаумен байланыстырылып ұсынылады. Сатып алушы накладнойды алғаннан
кейін, бірінші кезекте ондағы мәліметтердің келісім шарттарына сәйкестігін
тексереді. Содан соң сатып алушы құндылықтардың нақты барының накладнойдағы
мәліметтерге сәйкестігін тексеру арқылы оларды қабылдап алады.
Құндылықтарды қабылдау біткен соң накладнойға сатып алушы “жүк алынды”,
“қабылданды” және құндылықтарды босатушы тұлға “босатылды”, “тапсырылды”
деп қол қояды. Сөйтіп, накладнойлар сатып алушының құндылықтарды
қабылдағанын растайтын құжат күшіне ие болады.
Тауарлық және тауарлы-көліктік құжаттарға мынадай жолдама құжаттар
тіркеледі: техникалық паспорттар, чертеждар, құру бойынша инструкциялар,
тауардың сапасы бойынша сертификат және шот-фактура. Шот-фактура сатып
алушы бюджетпен есеп айырысу кезінде, сатып алынған және жабдықтаушыға
төленген құндылықтардың құнының құрамына кіретін қосылған құн салығы
сомасын есепке алуға құқық беретін құжат болып табылады.
Егер материалдар есеп беруге тиісті адамдар арқылы алынатын болса,
онда тауарлық шот (чек) немесе акт (анықтама) сатып алынуды растайтын
құжат болып табылады. Бұл құжаттарда операцияның мазмұны, мерзімі, сатып
алу орны, материалдардың атауы мен саны, олардың құны көрсетіледі.
Құндылықтарды автокөлік арқылы жеткізгенде тауарлы-көліктік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.