Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер
Тақырыбы : Ағымдағы міндеттемелердің есебі
Жоспар:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
1- бөлім Кәсіпорынның экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Қазақстан ГИС Центр Акционерлік қоғамының орналасқан жері
2. Қазақстан ГИС Центр Акционерлік қоғамының мамандану саласы
3. Қазақстан ГИС Центр Акционерлік қоғамының қаржылық жағдайын талдау
2- бөлім Ағымдағы міндеттемелердің мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .
1. Ағымдағы міндеттемелер туралы түсінік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Ағымдағы міндеттемелердің пайдаланылу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ..
3-бөлім Ағымдағы міндеттемелердің
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Қысқа мерзімді қаржылық
міндеттемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Салықтар бойынша
міндеттемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Қысқа мерзімді кредиторлық
борыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.4 Ағымдағы міндеттемелердің есебін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Менің Ұзақ мерзімді міндеттемелер есебі- атты курстық жұмысымда ұзақ
мерзімді міндеттемелердің мәні мен мазмұнына, ұзақ мерзімді қаржылық
міндеттемелерге, кейінге қалдырылған салықтар бойынша міндеттемелерге және
де ұзақ мерзімді дебиторлық борыштарға түсініктеме беремін.
Курстық жұмысты жазу барысында мен міндеттемелер есебін және қысқа
мерзімді міндеттемелерді ашып көрсетіп, оларға толығымен сипаттама беруге
тырысамын
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектінің күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша,
сондай- ақ толық, сенімді ақпаратсыз басқару жұмысын іс жүзінде жүзеге
асыру мүмкін емес. Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері
мен еңбек ұжымдары шикізат пен мтаериалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс
қалдықтарын азйтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге (
ұлғайтуға ), оның сапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған
ортаны сақтауға мүдделі. Бұл орайда, шаруаға қырсыздыққа, кәсіпорынның
материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын, қаржылық жағдайын және
басқада ресурстарын тиімді жұмсауға яғни табысын көбейтуге мүдделі.
Есепке алынған ақпараттардың көмегімен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел
басқару үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшін,
сөйтіп, ел экономикасының дам у заңдылықтарын зерделеу және зерттеу
экономикалық тетіктің бірі ретінде пайдаланады.
Қандай да болмасын шаруашылық субъектілерін олардың қандай салада
қызмет атқаратындығына қарамастан алып қарайтын болсақ, олардың барлығының
да міндеттемелері болады. Кез елген өндіріспен айналысатын субъекті сол
өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттар мен материалдар үшін
жабдықтаушылардың алдында міндетті болса, саудамен айналысатын шаруашылық
субектісі сол сататын тауарларын жеткізіп беруші яғни жабдықтаушы
субъектінің алдында міндетті болуы мүмкін. Қандай да болмасын заңды ұйымдар
тек қана өз меншігіндегі қалыптасқан активтер саласымен шектеліп қана
қоймай, бұлар сыртқы көздерден :банктерден несие, басқалардан қарыз салалар
мен сауда алуға толық құқылы. Сыртқы көздерден алынған қаражаттарды –
қарастырылған қаржы көздері деп атайды. Мұндай келтірілген көздер негізгі
үлкен екі топқа: ұзақ және ағымдағы яғни қысқа мерзімді міндеттемелерге
бөлінеді. Бірінші топқа ұйымдар меншігіндегі бір жылдан артық мерзімде
қолданылатын немесе пайдаланатын, ал екінші топта бір жыл ішінде
өндірілетін және сатылып алынып, жұмсалынатын немесе бір жыл ішінде ақшаға
айналатын міндеттемелер саласы көрсетіледі.
Кәсіпорындардағы ағымдағы міндеттемелердің есебі типтік шоттар
кестесінің үшінші қысқа мерзімді деп аталатын бөлім шоттарында есептеліп
жүргізіледі. Типтік шоттар кестесі бойынша қысқа мерзімді міндеттемелер
мынандай бөлімдерді қамтиды: қысқа мерзімді міндеттемелер, салықтар бойынша
міндеттемелер, міндетті және өз бетінше төлемдер, қысқа мерзімді
кредиторлық борыштар, қысқа мерзімді бағаланушы міндеттемелер, басқа да
қысқа мерзімді міндеттемелер.
Курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады: Шолу жасап отырған кәсіпорынның
экономикалық сипаттамасы, Міндеттемелер есебі және Ағымдағы
міндеттемелердің мәні мен мазмұны.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде Қарастырып отырған Қазақстан ГИС
Центр акционерлік қоғамының жалпы экономикалық сипаттамасына және есеп
саясатының қалай жүргізілетіні туралы ашып көрсеттім. Осы берілген
кәсіпорынның қаржылық жағдайының талдауына көп көңіл бөлдім.
Курстық жұмыстың екінші бөлімінде міндеттемелерге жалпы шолу,
анықтама беріп одан қысқа мерзімді міндеттемелердің мәні мен мазмұнын ашып
көрсетіп жеке- жеке қарастырамын.
Курстық жұмыстың үшінші бөлімінде ағымдағы міндеттемелердің
бөлімшелеріне толық мағұлмат беруге және олардың қаржылық есепкерлікте
тиімді пайдалануын көрсетемін. Сонымен қатар курстық жұмысымның
мәліметтерін ескі шоттар көрсеткіштері бойынша жазамын.
Жоғарыда айтылғандарды мақсат тұта отырып және олардың мәліметтеріне
сүйене отырып, қысқа мерзімді міндеттемелердің қаржылық есеп үшін және
экономикадағы шаруашылық субъектілері үшін міндеттемелердің тиімді
пайдалануын анықтаймыз.
1-бөлім. Қазақстан ГИС Центр акционерлік қоғамының экономикалық
сипаттамасы және орналасқан жері
1.1 Қазақстан ГИС Центр акционерлік қоғамы (әрі қарай – қоғам) Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес жеке балансы және банктік шоттары бар,
өзінің атынан меншіктік және меншіктік емес құқықтарды иеленуі және
қалыптастыруы мүмкін, міндеттемелерді алуы, сотта жауап беруші және арыз
берушіьолуы мүмкін заңды тұлға болып табылады.
Қоғамның қаржылық және өндірістік қызметті тәуелсіз шаруашылық
негізінде жүзеге асырады. Қоғамда өзінің жеке қорытынды балансы, банкте
валюталық, есептік және басқа шоттары, эмблемасы, қазақ және орыс тілінде
аталуы берілген мөрі және өз қызметін жүзеге асыруға қажетті басқада
реквизиттері бар.
Қоғамның орналасқан жері: 050057, Қазақстан Республикасы, Алматы
Қаласы, Жароков көшесі, 210 А.
Кәсіпорынның жарғылық капиталы 259 млн теңгені құрайды.
Қоғам Қазақстан Республикасының қорғаныс Министрлігі Қазақстан
Республикасының қарулы күштер геоақпаратпен қамтамасыз ету орталығына
шаруашылық жүргізу құқығын Республиканың мемлекеттік кәсіпорнын қайта
ұйымдастыру туралы № 1003 2004 30 қыркүйегінен ҚЗ үкіметінің қаулысына
сәйкес құрылды
Жоғарыда көрсетілген ҚР Үкіметінің Қаулысына сәйкес Қоғамның
мемлекеттік акциялар пакетіне иелік ету және пайдалану құқығы Қазақстан
Республикасының қорғаныс Министрлігіне берілді және негізгі қызмет ету
бағыттары анықталады;
1) топографо- геодезиялық және сандық картография мәліметтері
негізінде геоақпараттық жүйені құру;
2) Ақпарат жүйелерін құру;
3) Телекоммуникациялық жүйені құру;
4) Баспа және полиграфиялық қызмет.
Қоғам өзінің қызметінде Қазақстан Республикасының конституциясына,
Қазақстан Республикасының заңнамасына және жарғысына жүгінеді.
Қоғам Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіпке
сәйкес заңды тұлғалардың жарғылық капиталына қатысуына құқығы бар.
Қазақстан Республикасы заң актілерінде қарастырылған тәртіпке сәйкес,
қоғам өзінің орнынан тыс, заңды тұлға болып табылмайтын қоғамның атынан
және бұйрығымен қызмет жасайтын еншілес кәсіпорындарын құруға құқылы.
Қоғамның балансында құны көрсетілетін негізгі құралдар, айналым
құралдары және құндылықтар қоғамның меншігін құрайды. Қоғаммен құрылған
еншілес кәсіпорындарының және өкілдіктерінің ( ары қарай құрылымдық
бөлімше) меншігі қоғам меншігі болып саналады. Меншік еншілес
кәсіпорындарының және өкілдіктерінің балансында көрінуімен қатар,
құрылымдық бөлімшелердің балансын консалидациялау жолымен Қоғамның
балансында да көрінеді
. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру.
Қоғамның бухгалтерлік есебі қаржылық есептілікті, синтетикалық және
аналитикалық регистрлерді жүргізу үшін есеп ақпараттарын жазу
автоматтандырылған тәсілмен ұйымдастырылған
Президент жыл сайын өнімдік тұлғаны қызметтен босату жағдайында
ұйымдастыру – басқарушы және қаржы – есеп құжаттарында қол қою құқығы бар
жұмысшылар тізімін анықтайды.
Құжат айналымын ұйымдастыру.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік ұйымдарындағы құжаттау және
құжаттарды басқарудың типтік тәртібі туралы 29.04. 2003 жылдан № 33
Қазақстан Республикасының ақпарат және қоғамдық келісіміне сәйкес мәдениет
министрлігінің архив және құжаттарды басқару комитетінің председателінің
бұйрығына сәйкес есеп бухгалтерлік ақпараттарды сақтау және жою жүзеге
асырылады.
Құжаттар қозғалысының тәртібі, орындацшылар тізімі, Бухгалтерияға
түсу мерзімі, құжаттардың ішкі есеп аппаратынан өңдеу және өту, сонымен
қоса есепті кезеңде бухгалтерлік балансты және есептілікті құрастыру
жұмыстарының аяқталуы құжат айналымын көрсетеді. Оның орындалуы есептегі
ғана емес, кәсіпорынның басқада жұмысшыларына міндетті. Олар құжат айналымы
графигі бойынша олардың қызмет орталығына жататын құжаттарды толтырады және
ұсынады.
Бұл үшін әрбір орындаушыға оның қызмет ету ортасына жататын алғашқы
құжаттар тізімі және құжаттарды ұсыну мерзімі және орны көрсетілген
графиктен көшірме беріледі.
Қоғамдағы шаруашылық операциялардың құжатталуының қабылданған жүйесі
оның толық көрсетілуін қамтамасыз етеді.
Құжат айналымы графигін сақтау, құжаттарды дер кезінде және сапалы
толтыру, мәліметтердің сенімділігі, бухгалтерлік баланста мәліметтерді
көрсету үшін құжаттарды дер кезінде өткізу жауапкершілігі құжаттарға қол
қойған тұлғаларға жүктеледі.
Құжат айналымы графигін орындаушыларын басбухгалтер бақылайды.
Бухгалтерлік құжаттарды және мәліметтерді толтыру және ұсыну тәртібі
бойынша бас бухгалтердің талабы қоғамның барлық жұмысшыларына міндетті.
Алғашқы құжаттар Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің
19.03. 2004 ж №128 бұйрығында белгіленген алғашқы құжаттардың типтік
формасына сәйкес құрылады.
Бухгалтерлік есеп регистрлерінің және ішкі қаржылық есетіліктің
мазмұны коммерциялық құпия болып табылады.
Бухгалтерлік есеп ақпараттарына рұқсатты тек қана Қоғам Президентінің
рұқсаты бар адамдар алады. Сонымен қоса Қазақстан Республикасының
заңнамасында белгіленген мемлекеттік орган қызметтеріне беріледі. Қоғамда
коммерциялық құпия мазмұны бар алғашқы құжаттар тізімі анықталған:
1) Төлем тапсырмасы
2) Банктерден көшірме
3) Кіріс және шығыс касса ордерлері
4) Есеп ведомосы.
5) Кәсіпорынға кіретін және шығатын келісім шарттар.
1.2. Қазақстан ГИС Центр акционерлік қоғамының есеп саясатының жалпы
жағдайы
Қоғамның бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жүйесін реттеу
келесідей нормативтік құжаттарға сәйкес жүргізіледі: Қазақстан
Республикасы Президентінің 26.12.1995 ж № 2732 Бухгалтерлік есеп туралы
заң күші бар жарлығы және Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің 18
қыркүйек 2002, №438 бұйрығы бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары (
ҚР Қаржы Министрлігінің 21.10.2003 ж №372 бұйрығымен енгізілген зерттеулер)
және есеп қолданудағы әдістемелік ұсынылымдар. Оны құру базалары болып
Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясының бухгалтерлік есеп туралы
1996 ж13-15 қарашадағы №3 бухгалтерлік есеп стандарттары (БЕС) және оған
әдістемелік ұсынылымдар, сонымен қоса ҚР бухгалтерлік есеп жүйесін
реттеудегі басқада нормативті – құқықтық құжаттар болып табылады. Берілген
есеп саясатымен есепті ұйымдастырудың негізгі тәртіптері және ішкі бақылау
және сыртқы аудит талаптары анықталады.
Құрылу негізіне келесідей принциптер енгізілген есептеу, үздіксіз
қызмет, түсініктілік, мәнділік, маңыздылық, сенімділік, бейтараптылық,
сақтық, аяқтылық, сәйкестік, жүйелілік, шын және айқын болуы.
Салық есептемесі және төлемдері ҚР Салық және бюджетке міндетті
басқа да төлемдер Қазақстан Республикасының 2001 ж 12 маусым №210 -2
өзгертулермен толықтырылуларына сәйкес жүргізіледі.
Бухгалтерлік есепте есептеу әдісі қолданылады. Есеп саясатын құру
және бухгалтерлік есепті ұйымдастыру жауапкершілігі қоғам президентіне
жүктеледі.
Қазақстан ГИС Центр АҚ есеп саясатының негізгі жағдайлары
Қоғамның бухгалтерлік балансы БЕС №2 Бухгалтерлік баланс және
қаржылық есептіліктегі негізгі алынымдар талаптарына сәйкес.
Қоғам өзіндік капиталы 01.12.2005 ж жарғылық капиталынан құралған.
Оның сомасы 290000 теңге, яғни қоғам жарғысына сәйкес. Қазіргі уақытта
Қоғамда ұзақ мерзімді міндеттемелер жоқ.
Қаржы – шаруашылық қызметі нәтижелері туралы есептілік БЕС №3 сәйкес.
Есепті кезеңде танылған барлық табыстар мен шығындар есепті кезеңде таза
табыс пен зиянды анықтауда қосылады.
Қоғамның есепті кезеңі болып күнтізбелік жыл есептеледі,. Алдыңғы
кезеңдегі қаржы есептілігін құру кезінде жіберілген қателер сомасын
дұрыстау есепті кезеңнің табыс және зияны (шығынға) енгізіледі. Алдынғы
кезеңдегі мәнді қателер сомасын дұрыстау, есептілікте бөлінбеген табыстың
бастапқы сальдосын өзгерту арқылы жүргізеді.
БЕС №3 Қаржы шаруашылық қызметі нәтижелері туралыесеп калькуляциялау
үшін, және сонымен қатар жоспарлау, экономикалық талдау және бақылау үшін
қажет. Бұл есептілік қоғамның ішкі пайдаланушылары үшін бағытталған,
сондықтан ол сыртқы пайдаланушыларға берілмейді және қоғамның коммерциялық
құпиясы болып табылады.
Табыспен сәйкестендіру мақсатында, оған қоса Қазақстан ГИС Центр АҚ
құрудағы мақсаттары мен міндеттерін ескере отырып, шығындар бөлімі шартты
түрде негізгі және негізгі емес қызметіне бағытталған шығындар болып
бөлінеді.
Қазақстан ГИС Центр АҚ негізгі қызметіне мыналар жатады:
- Сандық картография және топогрофо- годузиялық мәліметтер негізінде
геоақпараттық жүйені құру
- Ақпараттық жүйені құру;
- Басылым және полиграфиялық қызмет;
Негізгі емес қызметтер шығындарына:
- негізгі құралдарды және ТМҚ сату
- жалға ғимараттарды, алаңдарды ұсыну және т.б.
- басқалары.
1.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының талдауы
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кісіпорындардың тәелсіздікке ие болуымен,
сондай- ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер
және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік – кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты келесілер болып табылады:
- Қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
- Активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
- Айналым капиталының көлемін, оның өсуін немесе кемуінжәне ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
- Қаржы- есептік және несие ережесін сақтау;
- Кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
- Ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
- Баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу
қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
- Кәсіпорын табыстылығын бағалау;
- Кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай – ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторарды есептеп шығару;
- Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- Кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды:
Жабдықтау, өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық,
өндірістік және қаржылық қызметті құрайды.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің
үздіксіздігін және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын
қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
1) кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
2) кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық
динамикасын талдау;
3) кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
4) Баланс өтімділігін талдау;
5) Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі қызметін
бухгалтерлік баланс атқарады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі
қаржылық есеп беру болып табылады
Қазақстан ГИС Центр акционерлік қоғамының 2004 және 2005 жылға құрылған
бухгалтерлік балансы бойынша ағымдағы міндеттемелердің құрамы мен
құрылымын талдау
Көрсеткіштер Жыл басы Жыл аяғы Ауытқу
(2004) (2005) (+;-)
сома үлесі сома үлесі сома пункт
Ағымдағы 70711 100 11907 100 58804 -
міндеттемелердің
барлығы
Оның ішінде:
Төленуге тиісті 51246 0,73 7776 0,65 43470 0,08
вексельдер
Төленген дивиденттер - -
Алынған аванстар 2173 0,03 2040 0,17 133 -0,14
Бюджет пен есеп айрысу
10590 0,15 115 0,009 10475 0,141
Тәуелді кредиторлық - - -
қарыздар
Аударылған және басқада 6702 0,09 940 0,08 5760 0,01
кредиторлық қарыздардың
барлығы
Кестеде көріп отырғанымыздай ағымдағы міндеттемелердің құрылымын
талдау барысында ек іжылдағы болып отырған өзгерістерін салыстыру әдісін
қолдана отырып талдау жасадым. Бұл акционерлік қоғамның ағымдағы активтерін
өткен жылмен салыстырғанда 58804 мың теңгеге өскені байқалады.Бұл өсудің
себебін айтатын болсақ осы кәсіпорынның жасаған жұмыстарының нәтижелі
қортындыға келуінен. Екі жылдық көрсеткіштерді, яғни төленуге тиісті
векселдерді алатын болсақ үлкен жетістікке (+43470) мың теңгеге өскенін
көріп отырмыз. Демек бұл қортындымыз Қазақстан ГИС Центр акционерлік
қоғамының үлкен табысқа ие болуымен тең саналады. Алынған аванстврдың -0,14-
пунктке азаюы оның қаржылық жағдайының нашар субъектіге жататынын
білдіреді. Кәсіпорынның менеджерлеріне бизнесті кеңейту және акционерлер
санын көбейту арқылы инвесторлардың аудартуы керек.Бюджетпен есеп айрысу
(+10475) мың теңгелік қортынды көрсеткіштерін көріп отырмыз.Өйткені осындай
жетістіктерге жетуіміз туелді кредиторлық қарыздардың шығынға ұшырамауынан
және аударылған басқада кредиторлық қарыздардың оң (+5760) нәтижеге жету
барысында. Қорыта айтатын болсақ бұл кезең Қазақстан ГИС Центр
акционерлік қоғамы үшін өте жақсы кезең болып саналады.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынандай факторларды атап көрсетуге болады:
-кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
-төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
-шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы динамикасы;
-қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен қоса алғандағы мүлік пен қаржы
ресурстарының жағдайы
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым- қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің
және оның қатынастар тұрғысындағы экономикалық қызығушылықтары қаншалықты
дәрежеде кепілдендірілгенін бағалайды.
2. Ұзақ мерзімді міндеттемелердің мәні мен мазмұны
2.1. Ұзақ мерзімді міндеттемелер туралы түсінік
Қандай да болмасын шаруашылық субъектілерін олардың қандай салада
қызмет атқаратындығына қарамастан алып қарайтын болсақ, олардың барлығының
да міндеттемелері болады. Кез келген өндіріспен айналысатын субъекті сол
өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттар мен материалдар үшін
жабдықтаушыларының алдында міндетті болса, саудамен айналысатын шаруашылық
субъектісі сол сататын тауарларын жеткізіп беруші яғни жабдықтаушы
субъектінің алдында міндетті болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де, саудамен де
айналыспайтын субъектілердің өзінің қарамағында жұмыс істейтін жұмысшы
қызметкерлерге олардың істеген еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі
салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі
таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тысмекемелерден, шет
елден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырып жатқан, сондай-ақ
міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай
жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан субъектілер көптеп кездеседі.
Осы айтылғандар туралы толық түсінік беретін қаржылық есептің ең
негізгілерінің бірі болып саналатын тақырыптардың бірі- міндеттемелер
есебі.
Міндеттемелер- бұл бір тұлғаның (борышқор) нақты әрекетпен басқа
тұлғаның (кредит беруші) пайданы көздейтін істі орындау борышы немесе
міндеті: борышқордың нақты әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты
орындау, ақша төлеу және таксалар, әйтпесе белгілі бір әрекетпен тартыну
(бас тарту), ал кредит беруші борышқорынан өз міндетін орындауын талап
етуге толық құқылы.
Міндеттеме - өткен кезең оқиғасынан пайда болған субъектінің
берешегі. Бұл берешекті реттеу (жою) экономикалық пайдасы мен ресурстар
(ақшалай қаражаттар) ағынына әкеп соғады.
Міндеттеме саласы болашақтағы барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы
құны ретінде өлшенеді.
Міндеттеме үш себеп бойынша анықталады:
1.Міндеттемелердің пайда болуына себеп болған жағдайдың анық болуы.
2.Активтің немесе қызметтің өзге субъектілерге аудару арқылы міндеттеме
реттелінеді.
3.Міндеттеме нақты болы қажет.
1.Келтірілген анықтамаға сәйкес міндеттеме танылған жағдайда, оны
дереу бухгалтерлік кітапшаға кіргізу керек. Міндеттемелердің сомасы барлық
болашақ ақшалай төлемдердің ағымдағы құны ретінде өлшенеді және олар сәйкес
тәуелділіктің проценттық қойылымы бойынша дисконтталынады Міндеттеме өзіне
негізгі соманы және проценттерді кіргізеді. Міндеттемелердің көбеюі
кәсіпорын үшін қауіпті, өйткені міндеттеме бойынша проценттерді төлеу
шығындардың үлес салмағы өседі. Қарыздық келісімдер іс-әрекеттерді және
ұйымдардың қаржылық құрамын шектейді.Міндеттемелердің орындалмау
тәуекелділігін азайту мақсатында шектеулер девиденттердің максималдық
мөлшерін табыстық белгіленген деңгейін сақтау талабында және өтімділікті
кіргізеді. Міндеттемелердің міндеті мен мақсаты-өндіріс тиімділігін
жақсарту, кәсіпорынды ақша қаражаттарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Инвестордың позициясы ьойынша несиелендіру-бұл инвестицияларды
орналастыруды ең үмітті тәсілі.Өйткені несие берушілер қарыздық төлемдердің
заңды орындалудың ең жоғары қауіпсіздігін қолданады және егер де қарыз
алушы ұйымы жойылса, активтерге құқықтарын алады. Міндеттемелердің пайда
болуы ресурстардың кетуімен байланысты. Сондықтан осы міндеттемелердің
орындалу мерзімі ұйымның қаржылық жағдайын бағалау үшін өте маңызды.Сонымен
қатар, кәсіпорын үшін міндеттемелерді реттеп отыру өте маңызды.Реттеу әр
түрлі тәсілдер арқылы жүргізіледі:
1.Ақшалай қаражаттарды төлеу арқылы
2.Өзге активтерді ауыстыру арқылы
3.Қызметтерді көрсету арқылы
4.Бір міндеттемені өзге міндеттемемен ауыстыру арқылы
5.Міндеттемені капиталға жіберу арқылы
Кәсіпорында негізінде міндеттемелердің көп түрлері қолданылады:
Олар:
1.Қысқа мерзімді міндеттемелер
2.Ағымдағы міндеттемелер
3.Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді міндеттеме – бұл займ алушының балансының нақты датасын бір
жылдан астам төлем мерзімі бар міндеттеме. Ұзақ мерзімді міндетттемелер
арасына ұзақ мерзімді несиелерді, мерзімі ұзартылған салықтарды, зақ
мерзімді дебиторлық берешекті қатыстырады. Жалпы ұзақ мерзімді
міндеттемелердің көбеюі пайыздың көбеюіне алып келеді. Бірақ ұзақ мерзімді
міндеттемелердің көбеюі кәсіпорын үшін қауіпті, себебі міндеттемелер
бойынша пайыздарды төлеу шығындарының үлес салмағы өседі. Қарыздық
келісімдер іс-әрекеттерді және ұйымдардың қаржылық құрамын шектейді.
Міндеттемелердің орындалмау тәуекелін азайту мақсатында шектеулер
дивиденттердің максималдық мөлшерін табыстардың белгіленген деңгейлерін
сақтау талабында және өтімділікті кіргізеді. Инвестордың позициясы бойынша
несиелендіру – бұл инвестицияларды орналастырудың ең үмітті тәсілі, себебі
несие берушілер қарыздық төлемдердің заңды орындалуының ең жоғарғы
қауіпсіздігі қолданылады және активтер құқықтарын алады, егерде қарыз
алушының ұйымы жойылса.
Ағымдағы міндеттемелердің пайда болу себептеріне келесілерді
кіргіземіз:
1)Тартылған капиталды алу кейбір компаниялар үшін оңай
2)Тартылған қаражаттардың толық құны жаңа акциялардың
қаржыландыруынан төмен
3)Кейбір субъектілер тартылған қаражаттардың үлкен үлес салмағына
қарамастан, осы қаражаттарға пайда түсіреді және пайданың мөлшері
пайыздық төлемдерден артық болады.
2.2. Салық міндеттемелерінің есебі және міндеттеме тәсілімен табыс
салығының есебі.
Салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің
міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргізіледі.
Салықтарды, алымдарды және басқа да міндетті төлемдерді енгізу және
аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан Республикасының заң органдарының
өкіметтілігіне жүктелген.Бұл құқық тек қана салық кодексіне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу арқылы жүзеге асырылады.
Салық төлеуші, салық міндеттемесін орындау барысында, салық салынатын
объектісі және салық салумен байланысты объектілері: мүлік және әректті
болып табылады, егер де олар бар болса, онда салық төлеушінің міндеттемесі
де пайда болады.
Салық мөлшерлемесі салық базасының өлшем бірлігіне есептелген салық
деңгейі болып табылады.Салық мөлшерлемесі пайыздық немесе абсолюттік саласы
бойынша табылады.
Салық кезеңі – бұл уақыт кезеңі, әрбір салық түріне және салық
кодексінің басқа да міндетті төлемдеріне қолайлы етіп белгіленеді, сол
кезең біткеннен кейін салық базасы анықталып бюджетке төленуге жататын
салық пен басқа да міндетті төлемдері есептелінеді.
Корпоративтік табыс салығы.Корпоративтік табыс салығы бойынша
бюджетпен есеп айырысу 631 Төлеуге жататын ағымдағы табыс салығы деген
пассивті шотта жүргізіледі.
Корпоративті табыс салығының салық салынатын негізгі объектісі салық
салынатын табысы болып табылады, оның деңгейі жылдық табыс жиынтығы мен
шегерімнің арасындағы айырмасы арқылы анықталады:
Салық салынатын табыс = Жылдық табыс жиынтығы - Шегерімдер.
Жылдық табыс жиынтығына : жөнелтілген өнімдер, атқарылған жұмыстар,
көрсетілген қызметтер және басқа да операциялар үшін, салық төлеушінің
алынуына жататын ақшалай немесе басқа да қаражаттар, өзара есеп айырысу
ретінде үшінші тұлғаларға жіберілген, тікелкей, не жанама түрінде
шығындарды өтеуге жіберілген қаражаттар кіреді.
Күмәнді міндеттемелердің төленуі бойынша жасалынатын шегерім.Егер де
бұрындары күмәнді деп танылатын табысты сплық төлеуші кредиторға төлесе,
онда оның сол төленген деңгейінде шегерім жасауға рұқсат етіледі.
Күмәнді қарыз талабы бойынша шегерім тиісті құжаттармен расталса және
ол бухгалтерлік есепте көрсетілсе ғана жасалады.Күмәнді қарыз талабы –
негізінен ҚР-ң заң тұлғалары және жеке кәсіпкерлері көрсеткен қызметінің,
атқарған жұмысының, сатқан тауарының нәтижесінде шығатын талап; сондай-ақ
ҚР-да тұрақты ұйымдар арқылы қызметін жүзеге асырып жүрген заңды тұлға-
резидент еместердің де және үш жылға дейін талабын қанағаттандырмаған
кезде, немесе ҚР-ң Заңына сәйкес салық төлеуші-дебиторларды банкрот деп
таныған жағдайда шығады.
Кейінге қалдырылған салықтың есебі үшін 632 Кейінге қалдырылған
табыс салығы шоты арналған.Бұл шотта бухгалтерлік және салық есебінің
талаптарындағы айырманың нәтижесінде пайда болған уақытша сомалары
көрсетіледі.
Бухгалтерлік және салық есебі арасындағы мәліметтердің теңдігін
сақтау оңай шара емес, өйткені олардың арасында тұрақты және уақытша
сипаттағы айырмашылықтары болады.
Тұрақты айырмашылықтар-бұл ағымдағы есепті кезеңде туындайтын және
бұдан кейінгі есепті кезеңдерде жойылмайтын салық салынатын және
бухгалтерлік табыстар арасындағы айырмашылықтар.
Уақытша айырма бухгалтерлік табысты есептеген кезде кейбір табыс пен
шығыс баптарының бір бөлігі бір есептік кезеңде,ал салық салынатын табысты
есептеген кезде басқа есептік кезеңде есептелінеді.Сондықтан бірінде болған
айырма, екіншісінде жойылады.
Қосылған құн салығы.Бұл өндіріс процесіне жеке тауардың айналасына
қосылған, сату айналысына салынатын құн бөлігінің бюджетке аударылатын,
қосылған құны салығы болып табылады, сондай-ақ ҚР-ң аумағына тауарларды
импорттау кезінде жасалатын аударымдар.Бюджеткетөлеуге жататын қосылған құн
салығы тауар айналымына қосылған құннанорындалған жұмыстан, көрсетілген
қызметтен ұсталынады.
Қосылған құн салығы салынатын тауарларды тиеуді, жұмыстарды атқаруды
немесе қызмет көрсетуді жүзеге асыратын қосымша құнға салынатын салық
бойынша есепте тұрған салық төлеуші аталған тауарларды, атқарылған
жұмыстарды немесе көрсетілген қызметтерді қабылдап алатын тұлғаға салық шот-
фактурасын ұсынуға міндетті.Егер де ҚҚС саласы шот-фактурасында көрсетілсе,
онда оған 331 шоты дебиттеліп, 333,671,687 шоттары кредиттеледі.
ҚҚС есептеу кезінде 301 Алынуға тиісті қарыздар шоты дебиттеледі
де, 633 Қосылған құн салығы шоты кредиттеледі.
2.3.Ұзақ мерзімді міндеттемелердің есебін ұйымдастыру тәртібі
Қарыз ресми мәртебесі бар банктерге, мерзім, төлеу және қайтару
шарттарын қарастыратын коммерциялық келісім – шарт негізінде кредитті төлеу
қабілеті бар ұйымдарға беріледі.
Банк қарыз- банктің клиенттке соманы белгілі бір мерзімге сыйақы
төлеу мен ұсынуы және бөлісуі.
Банктен тыс мекемелерден қарыз алу – Қарыз беруші жақ Қарыз
алушы жаққа белгілі бір кезеңде қайтару шартымен ақша немесе материалдық
қорды келісім шарт бойынша қарызға береді.
Банктен тыс мекемелерден берілетін қарыз мыналар бойынша
айрықшаланады:
-өтемақылық- шетелдік валюта қарызын отандық валюта қарызына айырбастау;
-тіркелген – тіркелген уақыт кезеңіне тіркелген процент.
Банктің қарыз түрлері:
-қысқа мерзімді – бір жылға дейін, бірақ екі жылдан көп болмауы керек;
-орташа мерзімді- бір жылдан үш жылға дейін;
-ұзақ мерзімді – үш жылдан жоғары.
Орташа мерзімді және ұзақ мерзімді қарыздар өндірістік және
кәсіпорынның әлеуметтік даму мақсаттарына пайдаланады.
Несие- бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке
адамның заңды тұлғаға әдетте келісілген мөлшерде процент( пайыз, өсім) алу
үшін белгілі бір уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге
байланысты пайда болатын экономикалық қарым – қатынас жүйесі болып
табылады.
Нарықтық экономика жағдайында несие коммерциялық және банктік болып
екіге бөлінеді.
Коммерциялық несие- бір субъектінің екінші субъектіге сатқан
тауарының құнынан алынатын төлемнің кейінге қалдырылуына байланысты
туындайды.
Банк несиесі- субъектіге ақша қаражаты түрінде өндірісін ұлғайтуға,
ағымдағы қызметтеріне байланысты қарыздарын төлеу үшін беріледі.
Банк қарыз алушыға несиелік қызмет көрсету үшін онымен бір жылға
немесе одан ұзақ мерзімге шарт жасайды және әрбір несие берудің жағдайын
әрбір клиент бойынша анықтайды.
Ұзақ мерзімді несие, әдетте, бір жылданартық мерзімге несиеленетін
материалдық құндылықтардың айналымдылығына және шыққан шығынның өзін- өзі
ақтауына негізделіп беріледі. Жеклеген жағдайларда өндіріс циклінің
ерекшелігіне байланысты несиелер неғұрлым ұзақ мерзімге де, бірақ екі
жылдан аспайтын мерзімге де берілуі мүмкін.
Банктен бірінші рет несие алайын деп отырған кәсіпорындар мен
ұйымдар, яғни шаруашылық субъектілері банк мекемесі басшысының атына өтініш
береді. Бұл өтінішке қосымша өзіне қажетті несие сомасы мөлшерін, оның
жұмсалатын мақсаты мен бағытын, өтеліну яғни қайтару мерзімін, сонымен
қатар осы несие сомасы арқылы орындалатын операциялар үшін жасалған бизнес
жоспар және банкке өздерінің жарғысын, құрылтайлық құжаттарының көшірмесін,
тіркелу куәліктерін және т.б құжаттарды табыс етуі керек.
Жалпы шаруашылық субъектілеріне берілетін несие сомасы, банк
мекемесінің жауапты мамандары субъектінің өткізген құжаттарын тексеріп
болғаннан кейін, несие бойынша борышты және пайызды қайтару, өтеу үшін
кепілдікке салынған меншік туралы келісім шарттың орындалуына сәйкес
беріледі.
Қарыз беруші банк қарыз алушыдан негізгі қарызын да, оған төленетін
пайызын да өндіріп алуға және олардан кепілдік мүліктерін талап етуге
құқығы бар. Тауарлы – материалдық құндылықтарды, өнімдерді және басқа да
кепілдік салуға болатын мүліктерін ұсынған жағдайда банк несие береді.Қарыз
алушының мүлкіне банк олардың арасында жасалған келісім шарт бұзылған
жағдайда ғана иелік ете алады. Сондай- ақ кепілге алу міндеттемесі қарыз
алушы төлеуге қабілетсіз және банкротқа ұшыраған кезде, кепілге алынған
мүлікті өткізуден түскен түсімді несиені өтеуге жатқызылады.Кепілге салу
жөніндегі келісім тұрғын үйді кепілге салуды қоспағандыа нотариалдық
куәліксіз жазбаша түрде жасалады.
Кепілдеме негізінен жазбаша түрде ұсынылады және ол несиені пайызымен
бірге өтеудің міндеттемесі болып табылады. Қарызданушы кепілдеме хатын
өзінің шоты тұрған жердегі банк мекемесіне ұсынады. Бұл жерде қарыз да,
оның проценті де толығымен өтелгенге дейін сақталады.
Банк несиелік келісім – шартты жасамастан бұрын, қарыз алушының (
немесе қарызданушының) несиені өтеу қабілеттілігін, қарызданушының
репутациясын, қаржылық және экономикалық жағдайын, баланс өтімділігін,
айналым қаражаттарының пайдалану тиімділігін басқа да жағдайларын жан –
жақты талдап зерттейді.
Мысалы. Кәсіпорын банкіден 1105600 тенге несие алған, ол бір жылға
берілген және оның жылдық пайызы 20% құраған.
Несиені берген кезде, оның эквиваленті 8000 АҚШ долларына тең болған
және сол эквивалент бойынша (8000 дол) қайтарылатын болып шарттасқан.
Әр тоқсанның соңында эквивалент сомасын марапаттау пайызын төлейтін
болып келісілген. Сол есептелетін пайыз бойынша оның сомасы былайша
анықталады:
Жылдық Қарыз Несиенің
Пайыздың * қалдығы * берілген
360 күн
мөлшерлемесі күнінің саны
Шоттар корреспонденциясын жасайық.
№ Шаруашылық операцияларының мазмұны Сомасы, Шоттар
теңге корреспонденциясы
дебет кредит
1. 03.01.2002ж. Есеп айырысу шотына 1105600 441 601
несие аударылды
2. Келісімшарттың жағдайына сәйкес
несие қаражатын пайдаланған
мерзіміне есептелген пайызы:
-1 тоқсан
8000*141,8 * 20% * = 56720 тенге
-2 тоқсан
8000 * 142,6 * 20% * 90360 = 57040
тенге,
-3 тоқсан
8000*142,75 *20% * 90 360 = 57100
тенге,
-4 тоқсан
8000*144,5 * 20% * 90 360= 57800
тенге,
Несиенің нақты сомасы 28.02.2001 228660 831 684
ж.өтелді.
Алынған несие бойынша барлық
есептелген пайызы 228660 теңге
(56720+57040+57100+57800)
3. Есептелген пайыз сомасы төленді 228660 684 441
4. Алынған несиенің негізгі қарызы
өтелді, яғни 8000 АҚШ долларының
эквивалентінде
-алғашқы алынған несие сомасы 1103600 601 441
-бағамдық өзгерістердің нәтижесінде
пайда болған, айырма сомасы – 50400 50400 845 441
теңге
(8000*144,5- 8000 * 138,2)
Шетелдік валютада алынған несиенің есебі. Қазақстан Республикасының
шаруашылық жүргізуші субъектілері өкілетті банктерден шетелдік валютада
несие алуға құқылы. Несие заңды тұлға – резиденттерге қолма – қолсыз, яғни
ақшасыз тәртіпте ғана беріледі. Валюталық құндылықтарды өкілетті банк
кепілдік ретінде заңды тұлға – резиденттерге несие беру үшін де пайдалана
алады және ол шетел және ұлттық валютада беріледі.
Мемлекеттік және мемлекеттік емес сыртқы қарыздарды алу туралы
келісімдерді тіркеу міндетті емес, егер олардың сомасы 100 мың доллардан
және 120 күннен аспаса. Бұлардың қатарына қаржылық лизингі де жатады.
Мысал. Несиелік келісім – шартқа сәйкес кәсіпорын 01.04.02 ж. 300000
Доллар, 6 айға несие алды делік. Келісім – шартта қалқып жүретін
мөлшерлемесі қарастырылған Лондондық банк аралық нарық бойынша
(ЛИБОР).
Енді біз осы аталған жағдай мен байланысты шоттар корреспонденциясын жасап
көрейік.
№ Шаруашылық операциялардың мазмұны Сомасы, Шоттар
теңге корреспонденциясы
дебет кредит
1. 300000 доллар сомасындағы несие
валюталық шотқа аударылды (АҚШ 1
долларына 141,9 теңге бағамы бойынша
– 42570000 теңге) 42570000 431 601
2. Сәуір, мамыр, маусым айлары үшін
несие пайызы есептелінді
(ЛИБОР мөлшерлемесі бойынша –
6,76375) 10145,63 АҚШ доллары
немесе 1 доллар үшін 124,6 бағамы
бойынша – 1446766 теңге 1446766 831 684
3. Белгіленген мерзімде төленбеген
марапаттау сомасы негізгі қарыздың
сомасына жатқызылады 1446766 684 601
4. Қалған үш айға несие үшін пайызы
есептелінді : 10488,74 доллар
(310145,63 * 6,76375 * 290 100360)
Немесе 1 доллар үшін 142,7 бағамы 1496744 831 684
бойынша – 1496744 теңге
5. Теңгенің 1 долларға 142,7 теңге болып
тұрған кезінде, алынғаннесие үшін
мрапаттау сомасы төленді:
-бағамдық айырма сомасына: 524 844 684
524 теңге (10488, 74 * 142,7 –
10488,74 * 142,75)
-төленетін марапаттау сомасына: 1497268 684 431
1497268 теңге ( 10488, 74 * 142,75
6. Теңгенің 1 долларға 142,75 теңге
болып тұрған кезінде, 310145, 63
Доллардай негізгі қарыздың сомасы 44273289 601 431
өтелді.
7. Несиені алған және өтеген күндеріне
сәйкес, валютаның бағамдық
өзгерістерінің айырмасы көрініс тапты
256522 теңге (44273289 – 42570000 256523 844 601
+1446766)
Алынған авонстар бойынша есеп айырысу есебі.
Басқа заңды немесе жеке тұлғаларға сатылатын тауарлар мен
көрсетілетін қызметтер үшін алдын-ала алынған авонс салалары бойынша есеп
айырысу есебі ТМҚ қою үшін алынған аванстар және Жұмыстарды орындау және
қызмет көрсету үшін алынған аванстар деп аталатын шоттарда есептеледі.
Осы аталған операцияларға сәйкес кәсіпорынның алынған аванс сомалары:
Дт: Ақшалар шоты
Кт: Тауарлы-материалдық қорларды қою үшін алынған аванстар немесе
Жұмыстарды орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар деп аталатын
шоттардың тиістілері түрінде екі жақты жазу жазылады.
Ал сатып алушыларға босатылған тауарлар, көрсетілген қызметтер
құнынан алдын ала алынған аванстар сомасы шегергенде:
Дт: Тауарлы материалдық қорларды қою үшін алынған авастар немесе
Жұмыстарды орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар деп аталатын
шоттарының тиістілері.
Кт ; Ақшалар дкп аталатын шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Тауарды жеткізуге не жұмыстарды орындауға арналған аванстар боцынша
сондай-ақ ішінара дайындығына қарай тапсырыс берушілер үшін өндірілген өнім
мен атқарылған жұмыстардың өтемақысы бойынша есеп айырысу үшін 661
тауарлық – материалдық босалқылармен жабдықтау үшін алынған аванстар және
662 орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін алынған аванстар
деп аталатын шоттарды пайдаланылады.
Алынған аванстар мен өнімді және жұмыстарды ішінара дайындау кезінде
, алынған төлемақы сомасына 441, 451 шоттары 661 немесе 662- шоттары
кредиттеледі, бірақ олд кезде төлемдердің мақсаттарына қарай бухгалтерлік
жазбалар жазылады.
Алынған аванстар және толық дайын бұйымдарды , материалдарды
жеткізгені және орындалған жұмыстар үшін сатып алушылар мен тапсырыс
берушілер шоттарды ұсынған кезде есепке алынған ішінара дайын өнімдер мен
жұмыстар бойыншав төлемақы сомасы 661 және 662 – шоттардың дебиті және
сәйкесінше , 301-шоты немесе 321-323 шоттардың кредиті бойынша көрініс
табады.
661 және 662 шоттар бойынша талдамалық есеп әрбір несие беруші
бойынша тізімдемеде жүргізіледі.
Ағымдағы міндеттемелердің пайдаланылу жолдары
Ағымдағы міндеттемелерді бағалау және өлшеу кезінде келесі
принциптерді есепке алу қажет:
1)Ағымдағы міндеттемелерді қарызға алынған таурлар мен қызметтердің
әділетті нарықтық құн бойынша тіркейді.
2) Пайыздардың өз мерзімінде төленуі міндеттемелерді шығару күніндегі
нарықтық пайыздық қойылымына негізделген
3) Қысқа мерзімді міндеттемелердің баланс датасындағы қалдық құны- бұл
эмисся негізіндегі нарықтық пайыздық қойылымына дейін дисконтталған қолма –
қол қалған төлемдердің нақты құны. Пайыздық қойылым міндеттемелердің
негізінде өзгермейді
Қысқа мерзімді міндеттемелер қысқа мерзімді болып сыныпталған
ұйымдардың міндеттемелерін есепке алуға болады.
Қандай да болмасын заңды ұйымдар тек қана өз меншігіндегі қалыптасқан
активтер саласымен шектеліп қана қоймай, бұлар сыртқы көздерден: банктерден
несие, басқалардан қарыз салалар мен сауда алуға толық құқылы. Сыртқы
көздерден алынған қаражаттарды – қарастырылғанқаржы көздері деп те атайды.
Мұндай келтірілген көздер негізгі үлкен екі топқа: ұзақ және ағымдағы яғни
қысқа мерзімді міндеттемелерге бөлінеді. Бірінші топқа ұйымдар меншігінде
бір жылдан артық мерзімде қолданылатын немесе пайдаланатын, ал екінші топта
бір жыл ішінде өндірілетін және сатылып алынып, жұмсалынатын немесе бір жыл
ішінде ақшаға айналатын міндеттемелер саласы көрсетіледі.
Әр түрлі көздерден алынған қаржылық қаражаттар екі үлкен топтан
тұратын: Ұзақ мерзімді және ағымдағы активтерге салынады. Өндірістік
процесте бір жылдан, артық уақыт пайдаланатын активтерді ұзақ мерзімді, ал
жыл ішінде пайдаланатын және ақшаға айналатын активтерді ағымдағы активтер
деп те атайды.
Ең әуелі активтерді ағымдағы ( өтеушілігі жоғары) және ұзақ мерзімді
(өтеушілігі төмендеу) болып екіге бөлінеді. Өтеушілігі жоғары активтерге
ақшалар, нарықтық құнды қағаздар, депозиттер, алдағы кезең шығындары
(мысалы жал төлемі), төленбеген счет- фактуралар, дайын өнімдер,
аяқталмаған өндіріс, шикізаттар мен басқа да материалдарды қаражаттар
жатады. Есеп тәжірибесінде ұйым ақшалары валютаның ағымдағы құнымен
бағаланды, нарықтық құнды қағаздар – бастапқы құнымен немесе сату бағасынан
төмен бағамен, депозиттер мен алдағы кезең шығындары – бастапқы құнымен,
төленбеген счеттардағы сомаларкүмәнді қағаздар резервін шегергеннен кейін
қалған құнымен, дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс табиғи жағдайдан пайда
болған, кем шыққан сомаларды шегергеннен кейін қалған құн бойынша және
ағымдағы нарықтық құнының төменгі дәрежесімен бағаланады.
Өтеушілігі төмендеу активтерге ғимараттар, құрылғылар мен
жабдықтар, аспаптар, орнатылған жабдықтар, тасымалдау құралдары, тағы басқа
ұзақ мерзімді активтер жатады. Өтеушілігі төмендеу активтер бұларға
есептелетін амортизациялық тозу сомасын шегергеннен кейін қалған бастапқы
құнымен бағаланады.
Пассивтерге тән жекелеген баптарды бағалауға тоқталайық. Өз
қызыметі үшін ұйымдар қаржыландыру көздерін көбейтуді мақсат тұтатыны
белгілі. Қаржы көздері негізгі құралдарды алуды, құрылыс салуды, ұзақ
мерзімді басқа активтер алу мүмкіндігін, сондай- ақ шикізаттар және
материалды құндылықтар басқада ағымдағы активтер алу мүмкіндігін қамтамасыз
етуі керек. Біздер қаржы көздері (пассивтер), меншікті капитал ұзақ және
қысқа мерзімді міндеттемелерден тұратындығын білеміз. Меншікті капитал деп-
осы ұйымға заңды және құқылы тұлғалардың салған ақшасын айтамыз. Меншікті
капитал үшін салынған ақша түптің түбінде акция ұстаушыларға дивидент
түрінде қайтарылады.
Ал меншікті капитал- ұйымның алған жалпы міндеттемесінің белгілі бір
бөлігі болып есептеледі. Ұзақ мерзімге есептелініп алынған міндеттемелер
ұзақ мерзімділік болып танылған. Қысқа мерзімді міндеттемелер есеп жүргізу
ережесіне сәйкес бір жыл ішінде жабылады. Бухгалтерлік баланста сырттан
алынған міндеттемелердің көлемі жеке көрсетіледі.
2.3 Жабдықтаушы және қызмет көрсетушілермен есеп айырысу есебі.
Кез келген кәсіпорын үзіліссіз және ырғақты жұмыс істеп тұруы үшін
оны уақытылы керекті материалдармен жабдықтап отырудың маңызы зор болып
табылады. Ұйымды материалдық қорлармен жабдықтау экономикалық және
әлеуметтік дамыту жоспарларына сәйкес жүргізіледі. Кәсіпорын өнім өндіруші
ұйымдармен , сондай-ақ делдалдық ұйымдармен өзіне керекті материалдық
қорлармен және техникалармен қамтамасыз ету жөнінде келісім – шарттар
жасалады немесе өзінің делдалдары арқылы биржадан сатып алады.
Осы жоғарыда аталған ұйымды керекті материалдармен және басқа да
құндылықтармен жабдықтайтын кәсіпорындармен есеп айырысуының есебі
жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу деп аталатын шотта
жүргізіледі . бұл шотта есеп айырысу сомасының деңгейіне және нысандарына
қарамастан жабдықтаушылардан алынған материалдар мен қосалқы ьбөлшектер ,
олардың атқарған жұмыстары мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
1- бөлім Кәсіпорынның экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Қазақстан ГИС Центр Акционерлік қоғамының орналасқан жері
2. Қазақстан ГИС Центр Акционерлік қоғамының мамандану саласы
3. Қазақстан ГИС Центр Акционерлік қоғамының қаржылық жағдайын талдау
2- бөлім Ағымдағы міндеттемелердің мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .
1. Ағымдағы міндеттемелер туралы түсінік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Ағымдағы міндеттемелердің пайдаланылу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ..
3-бөлім Ағымдағы міндеттемелердің
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Қысқа мерзімді қаржылық
міндеттемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Салықтар бойынша
міндеттемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Қысқа мерзімді кредиторлық
борыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.4 Ағымдағы міндеттемелердің есебін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Менің Ұзақ мерзімді міндеттемелер есебі- атты курстық жұмысымда ұзақ
мерзімді міндеттемелердің мәні мен мазмұнына, ұзақ мерзімді қаржылық
міндеттемелерге, кейінге қалдырылған салықтар бойынша міндеттемелерге және
де ұзақ мерзімді дебиторлық борыштарға түсініктеме беремін.
Курстық жұмысты жазу барысында мен міндеттемелер есебін және қысқа
мерзімді міндеттемелерді ашып көрсетіп, оларға толығымен сипаттама беруге
тырысамын
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектінің күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша,
сондай- ақ толық, сенімді ақпаратсыз басқару жұмысын іс жүзінде жүзеге
асыру мүмкін емес. Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері
мен еңбек ұжымдары шикізат пен мтаериалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс
қалдықтарын азйтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге (
ұлғайтуға ), оның сапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған
ортаны сақтауға мүдделі. Бұл орайда, шаруаға қырсыздыққа, кәсіпорынның
материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын, қаржылық жағдайын және
басқада ресурстарын тиімді жұмсауға яғни табысын көбейтуге мүдделі.
Есепке алынған ақпараттардың көмегімен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел
басқару үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшін,
сөйтіп, ел экономикасының дам у заңдылықтарын зерделеу және зерттеу
экономикалық тетіктің бірі ретінде пайдаланады.
Қандай да болмасын шаруашылық субъектілерін олардың қандай салада
қызмет атқаратындығына қарамастан алып қарайтын болсақ, олардың барлығының
да міндеттемелері болады. Кез елген өндіріспен айналысатын субъекті сол
өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттар мен материалдар үшін
жабдықтаушылардың алдында міндетті болса, саудамен айналысатын шаруашылық
субектісі сол сататын тауарларын жеткізіп беруші яғни жабдықтаушы
субъектінің алдында міндетті болуы мүмкін. Қандай да болмасын заңды ұйымдар
тек қана өз меншігіндегі қалыптасқан активтер саласымен шектеліп қана
қоймай, бұлар сыртқы көздерден :банктерден несие, басқалардан қарыз салалар
мен сауда алуға толық құқылы. Сыртқы көздерден алынған қаражаттарды –
қарастырылған қаржы көздері деп атайды. Мұндай келтірілген көздер негізгі
үлкен екі топқа: ұзақ және ағымдағы яғни қысқа мерзімді міндеттемелерге
бөлінеді. Бірінші топқа ұйымдар меншігіндегі бір жылдан артық мерзімде
қолданылатын немесе пайдаланатын, ал екінші топта бір жыл ішінде
өндірілетін және сатылып алынып, жұмсалынатын немесе бір жыл ішінде ақшаға
айналатын міндеттемелер саласы көрсетіледі.
Кәсіпорындардағы ағымдағы міндеттемелердің есебі типтік шоттар
кестесінің үшінші қысқа мерзімді деп аталатын бөлім шоттарында есептеліп
жүргізіледі. Типтік шоттар кестесі бойынша қысқа мерзімді міндеттемелер
мынандай бөлімдерді қамтиды: қысқа мерзімді міндеттемелер, салықтар бойынша
міндеттемелер, міндетті және өз бетінше төлемдер, қысқа мерзімді
кредиторлық борыштар, қысқа мерзімді бағаланушы міндеттемелер, басқа да
қысқа мерзімді міндеттемелер.
Курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады: Шолу жасап отырған кәсіпорынның
экономикалық сипаттамасы, Міндеттемелер есебі және Ағымдағы
міндеттемелердің мәні мен мазмұны.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде Қарастырып отырған Қазақстан ГИС
Центр акционерлік қоғамының жалпы экономикалық сипаттамасына және есеп
саясатының қалай жүргізілетіні туралы ашып көрсеттім. Осы берілген
кәсіпорынның қаржылық жағдайының талдауына көп көңіл бөлдім.
Курстық жұмыстың екінші бөлімінде міндеттемелерге жалпы шолу,
анықтама беріп одан қысқа мерзімді міндеттемелердің мәні мен мазмұнын ашып
көрсетіп жеке- жеке қарастырамын.
Курстық жұмыстың үшінші бөлімінде ағымдағы міндеттемелердің
бөлімшелеріне толық мағұлмат беруге және олардың қаржылық есепкерлікте
тиімді пайдалануын көрсетемін. Сонымен қатар курстық жұмысымның
мәліметтерін ескі шоттар көрсеткіштері бойынша жазамын.
Жоғарыда айтылғандарды мақсат тұта отырып және олардың мәліметтеріне
сүйене отырып, қысқа мерзімді міндеттемелердің қаржылық есеп үшін және
экономикадағы шаруашылық субъектілері үшін міндеттемелердің тиімді
пайдалануын анықтаймыз.
1-бөлім. Қазақстан ГИС Центр акционерлік қоғамының экономикалық
сипаттамасы және орналасқан жері
1.1 Қазақстан ГИС Центр акционерлік қоғамы (әрі қарай – қоғам) Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес жеке балансы және банктік шоттары бар,
өзінің атынан меншіктік және меншіктік емес құқықтарды иеленуі және
қалыптастыруы мүмкін, міндеттемелерді алуы, сотта жауап беруші және арыз
берушіьолуы мүмкін заңды тұлға болып табылады.
Қоғамның қаржылық және өндірістік қызметті тәуелсіз шаруашылық
негізінде жүзеге асырады. Қоғамда өзінің жеке қорытынды балансы, банкте
валюталық, есептік және басқа шоттары, эмблемасы, қазақ және орыс тілінде
аталуы берілген мөрі және өз қызметін жүзеге асыруға қажетті басқада
реквизиттері бар.
Қоғамның орналасқан жері: 050057, Қазақстан Республикасы, Алматы
Қаласы, Жароков көшесі, 210 А.
Кәсіпорынның жарғылық капиталы 259 млн теңгені құрайды.
Қоғам Қазақстан Республикасының қорғаныс Министрлігі Қазақстан
Республикасының қарулы күштер геоақпаратпен қамтамасыз ету орталығына
шаруашылық жүргізу құқығын Республиканың мемлекеттік кәсіпорнын қайта
ұйымдастыру туралы № 1003 2004 30 қыркүйегінен ҚЗ үкіметінің қаулысына
сәйкес құрылды
Жоғарыда көрсетілген ҚР Үкіметінің Қаулысына сәйкес Қоғамның
мемлекеттік акциялар пакетіне иелік ету және пайдалану құқығы Қазақстан
Республикасының қорғаныс Министрлігіне берілді және негізгі қызмет ету
бағыттары анықталады;
1) топографо- геодезиялық және сандық картография мәліметтері
негізінде геоақпараттық жүйені құру;
2) Ақпарат жүйелерін құру;
3) Телекоммуникациялық жүйені құру;
4) Баспа және полиграфиялық қызмет.
Қоғам өзінің қызметінде Қазақстан Республикасының конституциясына,
Қазақстан Республикасының заңнамасына және жарғысына жүгінеді.
Қоғам Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіпке
сәйкес заңды тұлғалардың жарғылық капиталына қатысуына құқығы бар.
Қазақстан Республикасы заң актілерінде қарастырылған тәртіпке сәйкес,
қоғам өзінің орнынан тыс, заңды тұлға болып табылмайтын қоғамның атынан
және бұйрығымен қызмет жасайтын еншілес кәсіпорындарын құруға құқылы.
Қоғамның балансында құны көрсетілетін негізгі құралдар, айналым
құралдары және құндылықтар қоғамның меншігін құрайды. Қоғаммен құрылған
еншілес кәсіпорындарының және өкілдіктерінің ( ары қарай құрылымдық
бөлімше) меншігі қоғам меншігі болып саналады. Меншік еншілес
кәсіпорындарының және өкілдіктерінің балансында көрінуімен қатар,
құрылымдық бөлімшелердің балансын консалидациялау жолымен Қоғамның
балансында да көрінеді
. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру.
Қоғамның бухгалтерлік есебі қаржылық есептілікті, синтетикалық және
аналитикалық регистрлерді жүргізу үшін есеп ақпараттарын жазу
автоматтандырылған тәсілмен ұйымдастырылған
Президент жыл сайын өнімдік тұлғаны қызметтен босату жағдайында
ұйымдастыру – басқарушы және қаржы – есеп құжаттарында қол қою құқығы бар
жұмысшылар тізімін анықтайды.
Құжат айналымын ұйымдастыру.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік ұйымдарындағы құжаттау және
құжаттарды басқарудың типтік тәртібі туралы 29.04. 2003 жылдан № 33
Қазақстан Республикасының ақпарат және қоғамдық келісіміне сәйкес мәдениет
министрлігінің архив және құжаттарды басқару комитетінің председателінің
бұйрығына сәйкес есеп бухгалтерлік ақпараттарды сақтау және жою жүзеге
асырылады.
Құжаттар қозғалысының тәртібі, орындацшылар тізімі, Бухгалтерияға
түсу мерзімі, құжаттардың ішкі есеп аппаратынан өңдеу және өту, сонымен
қоса есепті кезеңде бухгалтерлік балансты және есептілікті құрастыру
жұмыстарының аяқталуы құжат айналымын көрсетеді. Оның орындалуы есептегі
ғана емес, кәсіпорынның басқада жұмысшыларына міндетті. Олар құжат айналымы
графигі бойынша олардың қызмет орталығына жататын құжаттарды толтырады және
ұсынады.
Бұл үшін әрбір орындаушыға оның қызмет ету ортасына жататын алғашқы
құжаттар тізімі және құжаттарды ұсыну мерзімі және орны көрсетілген
графиктен көшірме беріледі.
Қоғамдағы шаруашылық операциялардың құжатталуының қабылданған жүйесі
оның толық көрсетілуін қамтамасыз етеді.
Құжат айналымы графигін сақтау, құжаттарды дер кезінде және сапалы
толтыру, мәліметтердің сенімділігі, бухгалтерлік баланста мәліметтерді
көрсету үшін құжаттарды дер кезінде өткізу жауапкершілігі құжаттарға қол
қойған тұлғаларға жүктеледі.
Құжат айналымы графигін орындаушыларын басбухгалтер бақылайды.
Бухгалтерлік құжаттарды және мәліметтерді толтыру және ұсыну тәртібі
бойынша бас бухгалтердің талабы қоғамның барлық жұмысшыларына міндетті.
Алғашқы құжаттар Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің
19.03. 2004 ж №128 бұйрығында белгіленген алғашқы құжаттардың типтік
формасына сәйкес құрылады.
Бухгалтерлік есеп регистрлерінің және ішкі қаржылық есетіліктің
мазмұны коммерциялық құпия болып табылады.
Бухгалтерлік есеп ақпараттарына рұқсатты тек қана Қоғам Президентінің
рұқсаты бар адамдар алады. Сонымен қоса Қазақстан Республикасының
заңнамасында белгіленген мемлекеттік орган қызметтеріне беріледі. Қоғамда
коммерциялық құпия мазмұны бар алғашқы құжаттар тізімі анықталған:
1) Төлем тапсырмасы
2) Банктерден көшірме
3) Кіріс және шығыс касса ордерлері
4) Есеп ведомосы.
5) Кәсіпорынға кіретін және шығатын келісім шарттар.
1.2. Қазақстан ГИС Центр акционерлік қоғамының есеп саясатының жалпы
жағдайы
Қоғамның бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жүйесін реттеу
келесідей нормативтік құжаттарға сәйкес жүргізіледі: Қазақстан
Республикасы Президентінің 26.12.1995 ж № 2732 Бухгалтерлік есеп туралы
заң күші бар жарлығы және Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің 18
қыркүйек 2002, №438 бұйрығы бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары (
ҚР Қаржы Министрлігінің 21.10.2003 ж №372 бұйрығымен енгізілген зерттеулер)
және есеп қолданудағы әдістемелік ұсынылымдар. Оны құру базалары болып
Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясының бухгалтерлік есеп туралы
1996 ж13-15 қарашадағы №3 бухгалтерлік есеп стандарттары (БЕС) және оған
әдістемелік ұсынылымдар, сонымен қоса ҚР бухгалтерлік есеп жүйесін
реттеудегі басқада нормативті – құқықтық құжаттар болып табылады. Берілген
есеп саясатымен есепті ұйымдастырудың негізгі тәртіптері және ішкі бақылау
және сыртқы аудит талаптары анықталады.
Құрылу негізіне келесідей принциптер енгізілген есептеу, үздіксіз
қызмет, түсініктілік, мәнділік, маңыздылық, сенімділік, бейтараптылық,
сақтық, аяқтылық, сәйкестік, жүйелілік, шын және айқын болуы.
Салық есептемесі және төлемдері ҚР Салық және бюджетке міндетті
басқа да төлемдер Қазақстан Республикасының 2001 ж 12 маусым №210 -2
өзгертулермен толықтырылуларына сәйкес жүргізіледі.
Бухгалтерлік есепте есептеу әдісі қолданылады. Есеп саясатын құру
және бухгалтерлік есепті ұйымдастыру жауапкершілігі қоғам президентіне
жүктеледі.
Қазақстан ГИС Центр АҚ есеп саясатының негізгі жағдайлары
Қоғамның бухгалтерлік балансы БЕС №2 Бухгалтерлік баланс және
қаржылық есептіліктегі негізгі алынымдар талаптарына сәйкес.
Қоғам өзіндік капиталы 01.12.2005 ж жарғылық капиталынан құралған.
Оның сомасы 290000 теңге, яғни қоғам жарғысына сәйкес. Қазіргі уақытта
Қоғамда ұзақ мерзімді міндеттемелер жоқ.
Қаржы – шаруашылық қызметі нәтижелері туралы есептілік БЕС №3 сәйкес.
Есепті кезеңде танылған барлық табыстар мен шығындар есепті кезеңде таза
табыс пен зиянды анықтауда қосылады.
Қоғамның есепті кезеңі болып күнтізбелік жыл есептеледі,. Алдыңғы
кезеңдегі қаржы есептілігін құру кезінде жіберілген қателер сомасын
дұрыстау есепті кезеңнің табыс және зияны (шығынға) енгізіледі. Алдынғы
кезеңдегі мәнді қателер сомасын дұрыстау, есептілікте бөлінбеген табыстың
бастапқы сальдосын өзгерту арқылы жүргізеді.
БЕС №3 Қаржы шаруашылық қызметі нәтижелері туралыесеп калькуляциялау
үшін, және сонымен қатар жоспарлау, экономикалық талдау және бақылау үшін
қажет. Бұл есептілік қоғамның ішкі пайдаланушылары үшін бағытталған,
сондықтан ол сыртқы пайдаланушыларға берілмейді және қоғамның коммерциялық
құпиясы болып табылады.
Табыспен сәйкестендіру мақсатында, оған қоса Қазақстан ГИС Центр АҚ
құрудағы мақсаттары мен міндеттерін ескере отырып, шығындар бөлімі шартты
түрде негізгі және негізгі емес қызметіне бағытталған шығындар болып
бөлінеді.
Қазақстан ГИС Центр АҚ негізгі қызметіне мыналар жатады:
- Сандық картография және топогрофо- годузиялық мәліметтер негізінде
геоақпараттық жүйені құру
- Ақпараттық жүйені құру;
- Басылым және полиграфиялық қызмет;
Негізгі емес қызметтер шығындарына:
- негізгі құралдарды және ТМҚ сату
- жалға ғимараттарды, алаңдарды ұсыну және т.б.
- басқалары.
1.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының талдауы
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кісіпорындардың тәелсіздікке ие болуымен,
сондай- ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер
және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік – кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты келесілер болып табылады:
- Қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
- Активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
- Айналым капиталының көлемін, оның өсуін немесе кемуінжәне ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
- Қаржы- есептік және несие ережесін сақтау;
- Кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
- Ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
- Баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу
қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
- Кәсіпорын табыстылығын бағалау;
- Кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай – ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторарды есептеп шығару;
- Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- Кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды:
Жабдықтау, өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық,
өндірістік және қаржылық қызметті құрайды.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің
үздіксіздігін және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын
қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
1) кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
2) кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық
динамикасын талдау;
3) кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
4) Баланс өтімділігін талдау;
5) Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі қызметін
бухгалтерлік баланс атқарады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі
қаржылық есеп беру болып табылады
Қазақстан ГИС Центр акционерлік қоғамының 2004 және 2005 жылға құрылған
бухгалтерлік балансы бойынша ағымдағы міндеттемелердің құрамы мен
құрылымын талдау
Көрсеткіштер Жыл басы Жыл аяғы Ауытқу
(2004) (2005) (+;-)
сома үлесі сома үлесі сома пункт
Ағымдағы 70711 100 11907 100 58804 -
міндеттемелердің
барлығы
Оның ішінде:
Төленуге тиісті 51246 0,73 7776 0,65 43470 0,08
вексельдер
Төленген дивиденттер - -
Алынған аванстар 2173 0,03 2040 0,17 133 -0,14
Бюджет пен есеп айрысу
10590 0,15 115 0,009 10475 0,141
Тәуелді кредиторлық - - -
қарыздар
Аударылған және басқада 6702 0,09 940 0,08 5760 0,01
кредиторлық қарыздардың
барлығы
Кестеде көріп отырғанымыздай ағымдағы міндеттемелердің құрылымын
талдау барысында ек іжылдағы болып отырған өзгерістерін салыстыру әдісін
қолдана отырып талдау жасадым. Бұл акционерлік қоғамның ағымдағы активтерін
өткен жылмен салыстырғанда 58804 мың теңгеге өскені байқалады.Бұл өсудің
себебін айтатын болсақ осы кәсіпорынның жасаған жұмыстарының нәтижелі
қортындыға келуінен. Екі жылдық көрсеткіштерді, яғни төленуге тиісті
векселдерді алатын болсақ үлкен жетістікке (+43470) мың теңгеге өскенін
көріп отырмыз. Демек бұл қортындымыз Қазақстан ГИС Центр акционерлік
қоғамының үлкен табысқа ие болуымен тең саналады. Алынған аванстврдың -0,14-
пунктке азаюы оның қаржылық жағдайының нашар субъектіге жататынын
білдіреді. Кәсіпорынның менеджерлеріне бизнесті кеңейту және акционерлер
санын көбейту арқылы инвесторлардың аудартуы керек.Бюджетпен есеп айрысу
(+10475) мың теңгелік қортынды көрсеткіштерін көріп отырмыз.Өйткені осындай
жетістіктерге жетуіміз туелді кредиторлық қарыздардың шығынға ұшырамауынан
және аударылған басқада кредиторлық қарыздардың оң (+5760) нәтижеге жету
барысында. Қорыта айтатын болсақ бұл кезең Қазақстан ГИС Центр
акционерлік қоғамы үшін өте жақсы кезең болып саналады.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынандай факторларды атап көрсетуге болады:
-кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
-төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
-шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы динамикасы;
-қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен қоса алғандағы мүлік пен қаржы
ресурстарының жағдайы
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым- қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің
және оның қатынастар тұрғысындағы экономикалық қызығушылықтары қаншалықты
дәрежеде кепілдендірілгенін бағалайды.
2. Ұзақ мерзімді міндеттемелердің мәні мен мазмұны
2.1. Ұзақ мерзімді міндеттемелер туралы түсінік
Қандай да болмасын шаруашылық субъектілерін олардың қандай салада
қызмет атқаратындығына қарамастан алып қарайтын болсақ, олардың барлығының
да міндеттемелері болады. Кез келген өндіріспен айналысатын субъекті сол
өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттар мен материалдар үшін
жабдықтаушыларының алдында міндетті болса, саудамен айналысатын шаруашылық
субъектісі сол сататын тауарларын жеткізіп беруші яғни жабдықтаушы
субъектінің алдында міндетті болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де, саудамен де
айналыспайтын субъектілердің өзінің қарамағында жұмыс істейтін жұмысшы
қызметкерлерге олардың істеген еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі
салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі
таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тысмекемелерден, шет
елден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырып жатқан, сондай-ақ
міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай
жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан субъектілер көптеп кездеседі.
Осы айтылғандар туралы толық түсінік беретін қаржылық есептің ең
негізгілерінің бірі болып саналатын тақырыптардың бірі- міндеттемелер
есебі.
Міндеттемелер- бұл бір тұлғаның (борышқор) нақты әрекетпен басқа
тұлғаның (кредит беруші) пайданы көздейтін істі орындау борышы немесе
міндеті: борышқордың нақты әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты
орындау, ақша төлеу және таксалар, әйтпесе белгілі бір әрекетпен тартыну
(бас тарту), ал кредит беруші борышқорынан өз міндетін орындауын талап
етуге толық құқылы.
Міндеттеме - өткен кезең оқиғасынан пайда болған субъектінің
берешегі. Бұл берешекті реттеу (жою) экономикалық пайдасы мен ресурстар
(ақшалай қаражаттар) ағынына әкеп соғады.
Міндеттеме саласы болашақтағы барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы
құны ретінде өлшенеді.
Міндеттеме үш себеп бойынша анықталады:
1.Міндеттемелердің пайда болуына себеп болған жағдайдың анық болуы.
2.Активтің немесе қызметтің өзге субъектілерге аудару арқылы міндеттеме
реттелінеді.
3.Міндеттеме нақты болы қажет.
1.Келтірілген анықтамаға сәйкес міндеттеме танылған жағдайда, оны
дереу бухгалтерлік кітапшаға кіргізу керек. Міндеттемелердің сомасы барлық
болашақ ақшалай төлемдердің ағымдағы құны ретінде өлшенеді және олар сәйкес
тәуелділіктің проценттық қойылымы бойынша дисконтталынады Міндеттеме өзіне
негізгі соманы және проценттерді кіргізеді. Міндеттемелердің көбеюі
кәсіпорын үшін қауіпті, өйткені міндеттеме бойынша проценттерді төлеу
шығындардың үлес салмағы өседі. Қарыздық келісімдер іс-әрекеттерді және
ұйымдардың қаржылық құрамын шектейді.Міндеттемелердің орындалмау
тәуекелділігін азайту мақсатында шектеулер девиденттердің максималдық
мөлшерін табыстық белгіленген деңгейін сақтау талабында және өтімділікті
кіргізеді. Міндеттемелердің міндеті мен мақсаты-өндіріс тиімділігін
жақсарту, кәсіпорынды ақша қаражаттарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Инвестордың позициясы ьойынша несиелендіру-бұл инвестицияларды
орналастыруды ең үмітті тәсілі.Өйткені несие берушілер қарыздық төлемдердің
заңды орындалудың ең жоғары қауіпсіздігін қолданады және егер де қарыз
алушы ұйымы жойылса, активтерге құқықтарын алады. Міндеттемелердің пайда
болуы ресурстардың кетуімен байланысты. Сондықтан осы міндеттемелердің
орындалу мерзімі ұйымның қаржылық жағдайын бағалау үшін өте маңызды.Сонымен
қатар, кәсіпорын үшін міндеттемелерді реттеп отыру өте маңызды.Реттеу әр
түрлі тәсілдер арқылы жүргізіледі:
1.Ақшалай қаражаттарды төлеу арқылы
2.Өзге активтерді ауыстыру арқылы
3.Қызметтерді көрсету арқылы
4.Бір міндеттемені өзге міндеттемемен ауыстыру арқылы
5.Міндеттемені капиталға жіберу арқылы
Кәсіпорында негізінде міндеттемелердің көп түрлері қолданылады:
Олар:
1.Қысқа мерзімді міндеттемелер
2.Ағымдағы міндеттемелер
3.Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді міндеттеме – бұл займ алушының балансының нақты датасын бір
жылдан астам төлем мерзімі бар міндеттеме. Ұзақ мерзімді міндетттемелер
арасына ұзақ мерзімді несиелерді, мерзімі ұзартылған салықтарды, зақ
мерзімді дебиторлық берешекті қатыстырады. Жалпы ұзақ мерзімді
міндеттемелердің көбеюі пайыздың көбеюіне алып келеді. Бірақ ұзақ мерзімді
міндеттемелердің көбеюі кәсіпорын үшін қауіпті, себебі міндеттемелер
бойынша пайыздарды төлеу шығындарының үлес салмағы өседі. Қарыздық
келісімдер іс-әрекеттерді және ұйымдардың қаржылық құрамын шектейді.
Міндеттемелердің орындалмау тәуекелін азайту мақсатында шектеулер
дивиденттердің максималдық мөлшерін табыстардың белгіленген деңгейлерін
сақтау талабында және өтімділікті кіргізеді. Инвестордың позициясы бойынша
несиелендіру – бұл инвестицияларды орналастырудың ең үмітті тәсілі, себебі
несие берушілер қарыздық төлемдердің заңды орындалуының ең жоғарғы
қауіпсіздігі қолданылады және активтер құқықтарын алады, егерде қарыз
алушының ұйымы жойылса.
Ағымдағы міндеттемелердің пайда болу себептеріне келесілерді
кіргіземіз:
1)Тартылған капиталды алу кейбір компаниялар үшін оңай
2)Тартылған қаражаттардың толық құны жаңа акциялардың
қаржыландыруынан төмен
3)Кейбір субъектілер тартылған қаражаттардың үлкен үлес салмағына
қарамастан, осы қаражаттарға пайда түсіреді және пайданың мөлшері
пайыздық төлемдерден артық болады.
2.2. Салық міндеттемелерінің есебі және міндеттеме тәсілімен табыс
салығының есебі.
Салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің
міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргізіледі.
Салықтарды, алымдарды және басқа да міндетті төлемдерді енгізу және
аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан Республикасының заң органдарының
өкіметтілігіне жүктелген.Бұл құқық тек қана салық кодексіне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу арқылы жүзеге асырылады.
Салық төлеуші, салық міндеттемесін орындау барысында, салық салынатын
объектісі және салық салумен байланысты объектілері: мүлік және әректті
болып табылады, егер де олар бар болса, онда салық төлеушінің міндеттемесі
де пайда болады.
Салық мөлшерлемесі салық базасының өлшем бірлігіне есептелген салық
деңгейі болып табылады.Салық мөлшерлемесі пайыздық немесе абсолюттік саласы
бойынша табылады.
Салық кезеңі – бұл уақыт кезеңі, әрбір салық түріне және салық
кодексінің басқа да міндетті төлемдеріне қолайлы етіп белгіленеді, сол
кезең біткеннен кейін салық базасы анықталып бюджетке төленуге жататын
салық пен басқа да міндетті төлемдері есептелінеді.
Корпоративтік табыс салығы.Корпоративтік табыс салығы бойынша
бюджетпен есеп айырысу 631 Төлеуге жататын ағымдағы табыс салығы деген
пассивті шотта жүргізіледі.
Корпоративті табыс салығының салық салынатын негізгі объектісі салық
салынатын табысы болып табылады, оның деңгейі жылдық табыс жиынтығы мен
шегерімнің арасындағы айырмасы арқылы анықталады:
Салық салынатын табыс = Жылдық табыс жиынтығы - Шегерімдер.
Жылдық табыс жиынтығына : жөнелтілген өнімдер, атқарылған жұмыстар,
көрсетілген қызметтер және басқа да операциялар үшін, салық төлеушінің
алынуына жататын ақшалай немесе басқа да қаражаттар, өзара есеп айырысу
ретінде үшінші тұлғаларға жіберілген, тікелкей, не жанама түрінде
шығындарды өтеуге жіберілген қаражаттар кіреді.
Күмәнді міндеттемелердің төленуі бойынша жасалынатын шегерім.Егер де
бұрындары күмәнді деп танылатын табысты сплық төлеуші кредиторға төлесе,
онда оның сол төленген деңгейінде шегерім жасауға рұқсат етіледі.
Күмәнді қарыз талабы бойынша шегерім тиісті құжаттармен расталса және
ол бухгалтерлік есепте көрсетілсе ғана жасалады.Күмәнді қарыз талабы –
негізінен ҚР-ң заң тұлғалары және жеке кәсіпкерлері көрсеткен қызметінің,
атқарған жұмысының, сатқан тауарының нәтижесінде шығатын талап; сондай-ақ
ҚР-да тұрақты ұйымдар арқылы қызметін жүзеге асырып жүрген заңды тұлға-
резидент еместердің де және үш жылға дейін талабын қанағаттандырмаған
кезде, немесе ҚР-ң Заңына сәйкес салық төлеуші-дебиторларды банкрот деп
таныған жағдайда шығады.
Кейінге қалдырылған салықтың есебі үшін 632 Кейінге қалдырылған
табыс салығы шоты арналған.Бұл шотта бухгалтерлік және салық есебінің
талаптарындағы айырманың нәтижесінде пайда болған уақытша сомалары
көрсетіледі.
Бухгалтерлік және салық есебі арасындағы мәліметтердің теңдігін
сақтау оңай шара емес, өйткені олардың арасында тұрақты және уақытша
сипаттағы айырмашылықтары болады.
Тұрақты айырмашылықтар-бұл ағымдағы есепті кезеңде туындайтын және
бұдан кейінгі есепті кезеңдерде жойылмайтын салық салынатын және
бухгалтерлік табыстар арасындағы айырмашылықтар.
Уақытша айырма бухгалтерлік табысты есептеген кезде кейбір табыс пен
шығыс баптарының бір бөлігі бір есептік кезеңде,ал салық салынатын табысты
есептеген кезде басқа есептік кезеңде есептелінеді.Сондықтан бірінде болған
айырма, екіншісінде жойылады.
Қосылған құн салығы.Бұл өндіріс процесіне жеке тауардың айналасына
қосылған, сату айналысына салынатын құн бөлігінің бюджетке аударылатын,
қосылған құны салығы болып табылады, сондай-ақ ҚР-ң аумағына тауарларды
импорттау кезінде жасалатын аударымдар.Бюджеткетөлеуге жататын қосылған құн
салығы тауар айналымына қосылған құннанорындалған жұмыстан, көрсетілген
қызметтен ұсталынады.
Қосылған құн салығы салынатын тауарларды тиеуді, жұмыстарды атқаруды
немесе қызмет көрсетуді жүзеге асыратын қосымша құнға салынатын салық
бойынша есепте тұрған салық төлеуші аталған тауарларды, атқарылған
жұмыстарды немесе көрсетілген қызметтерді қабылдап алатын тұлғаға салық шот-
фактурасын ұсынуға міндетті.Егер де ҚҚС саласы шот-фактурасында көрсетілсе,
онда оған 331 шоты дебиттеліп, 333,671,687 шоттары кредиттеледі.
ҚҚС есептеу кезінде 301 Алынуға тиісті қарыздар шоты дебиттеледі
де, 633 Қосылған құн салығы шоты кредиттеледі.
2.3.Ұзақ мерзімді міндеттемелердің есебін ұйымдастыру тәртібі
Қарыз ресми мәртебесі бар банктерге, мерзім, төлеу және қайтару
шарттарын қарастыратын коммерциялық келісім – шарт негізінде кредитті төлеу
қабілеті бар ұйымдарға беріледі.
Банк қарыз- банктің клиенттке соманы белгілі бір мерзімге сыйақы
төлеу мен ұсынуы және бөлісуі.
Банктен тыс мекемелерден қарыз алу – Қарыз беруші жақ Қарыз
алушы жаққа белгілі бір кезеңде қайтару шартымен ақша немесе материалдық
қорды келісім шарт бойынша қарызға береді.
Банктен тыс мекемелерден берілетін қарыз мыналар бойынша
айрықшаланады:
-өтемақылық- шетелдік валюта қарызын отандық валюта қарызына айырбастау;
-тіркелген – тіркелген уақыт кезеңіне тіркелген процент.
Банктің қарыз түрлері:
-қысқа мерзімді – бір жылға дейін, бірақ екі жылдан көп болмауы керек;
-орташа мерзімді- бір жылдан үш жылға дейін;
-ұзақ мерзімді – үш жылдан жоғары.
Орташа мерзімді және ұзақ мерзімді қарыздар өндірістік және
кәсіпорынның әлеуметтік даму мақсаттарына пайдаланады.
Несие- бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке
адамның заңды тұлғаға әдетте келісілген мөлшерде процент( пайыз, өсім) алу
үшін белгілі бір уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге
байланысты пайда болатын экономикалық қарым – қатынас жүйесі болып
табылады.
Нарықтық экономика жағдайында несие коммерциялық және банктік болып
екіге бөлінеді.
Коммерциялық несие- бір субъектінің екінші субъектіге сатқан
тауарының құнынан алынатын төлемнің кейінге қалдырылуына байланысты
туындайды.
Банк несиесі- субъектіге ақша қаражаты түрінде өндірісін ұлғайтуға,
ағымдағы қызметтеріне байланысты қарыздарын төлеу үшін беріледі.
Банк қарыз алушыға несиелік қызмет көрсету үшін онымен бір жылға
немесе одан ұзақ мерзімге шарт жасайды және әрбір несие берудің жағдайын
әрбір клиент бойынша анықтайды.
Ұзақ мерзімді несие, әдетте, бір жылданартық мерзімге несиеленетін
материалдық құндылықтардың айналымдылығына және шыққан шығынның өзін- өзі
ақтауына негізделіп беріледі. Жеклеген жағдайларда өндіріс циклінің
ерекшелігіне байланысты несиелер неғұрлым ұзақ мерзімге де, бірақ екі
жылдан аспайтын мерзімге де берілуі мүмкін.
Банктен бірінші рет несие алайын деп отырған кәсіпорындар мен
ұйымдар, яғни шаруашылық субъектілері банк мекемесі басшысының атына өтініш
береді. Бұл өтінішке қосымша өзіне қажетті несие сомасы мөлшерін, оның
жұмсалатын мақсаты мен бағытын, өтеліну яғни қайтару мерзімін, сонымен
қатар осы несие сомасы арқылы орындалатын операциялар үшін жасалған бизнес
жоспар және банкке өздерінің жарғысын, құрылтайлық құжаттарының көшірмесін,
тіркелу куәліктерін және т.б құжаттарды табыс етуі керек.
Жалпы шаруашылық субъектілеріне берілетін несие сомасы, банк
мекемесінің жауапты мамандары субъектінің өткізген құжаттарын тексеріп
болғаннан кейін, несие бойынша борышты және пайызды қайтару, өтеу үшін
кепілдікке салынған меншік туралы келісім шарттың орындалуына сәйкес
беріледі.
Қарыз беруші банк қарыз алушыдан негізгі қарызын да, оған төленетін
пайызын да өндіріп алуға және олардан кепілдік мүліктерін талап етуге
құқығы бар. Тауарлы – материалдық құндылықтарды, өнімдерді және басқа да
кепілдік салуға болатын мүліктерін ұсынған жағдайда банк несие береді.Қарыз
алушының мүлкіне банк олардың арасында жасалған келісім шарт бұзылған
жағдайда ғана иелік ете алады. Сондай- ақ кепілге алу міндеттемесі қарыз
алушы төлеуге қабілетсіз және банкротқа ұшыраған кезде, кепілге алынған
мүлікті өткізуден түскен түсімді несиені өтеуге жатқызылады.Кепілге салу
жөніндегі келісім тұрғын үйді кепілге салуды қоспағандыа нотариалдық
куәліксіз жазбаша түрде жасалады.
Кепілдеме негізінен жазбаша түрде ұсынылады және ол несиені пайызымен
бірге өтеудің міндеттемесі болып табылады. Қарызданушы кепілдеме хатын
өзінің шоты тұрған жердегі банк мекемесіне ұсынады. Бұл жерде қарыз да,
оның проценті де толығымен өтелгенге дейін сақталады.
Банк несиелік келісім – шартты жасамастан бұрын, қарыз алушының (
немесе қарызданушының) несиені өтеу қабілеттілігін, қарызданушының
репутациясын, қаржылық және экономикалық жағдайын, баланс өтімділігін,
айналым қаражаттарының пайдалану тиімділігін басқа да жағдайларын жан –
жақты талдап зерттейді.
Мысалы. Кәсіпорын банкіден 1105600 тенге несие алған, ол бір жылға
берілген және оның жылдық пайызы 20% құраған.
Несиені берген кезде, оның эквиваленті 8000 АҚШ долларына тең болған
және сол эквивалент бойынша (8000 дол) қайтарылатын болып шарттасқан.
Әр тоқсанның соңында эквивалент сомасын марапаттау пайызын төлейтін
болып келісілген. Сол есептелетін пайыз бойынша оның сомасы былайша
анықталады:
Жылдық Қарыз Несиенің
Пайыздың * қалдығы * берілген
360 күн
мөлшерлемесі күнінің саны
Шоттар корреспонденциясын жасайық.
№ Шаруашылық операцияларының мазмұны Сомасы, Шоттар
теңге корреспонденциясы
дебет кредит
1. 03.01.2002ж. Есеп айырысу шотына 1105600 441 601
несие аударылды
2. Келісімшарттың жағдайына сәйкес
несие қаражатын пайдаланған
мерзіміне есептелген пайызы:
-1 тоқсан
8000*141,8 * 20% * = 56720 тенге
-2 тоқсан
8000 * 142,6 * 20% * 90360 = 57040
тенге,
-3 тоқсан
8000*142,75 *20% * 90 360 = 57100
тенге,
-4 тоқсан
8000*144,5 * 20% * 90 360= 57800
тенге,
Несиенің нақты сомасы 28.02.2001 228660 831 684
ж.өтелді.
Алынған несие бойынша барлық
есептелген пайызы 228660 теңге
(56720+57040+57100+57800)
3. Есептелген пайыз сомасы төленді 228660 684 441
4. Алынған несиенің негізгі қарызы
өтелді, яғни 8000 АҚШ долларының
эквивалентінде
-алғашқы алынған несие сомасы 1103600 601 441
-бағамдық өзгерістердің нәтижесінде
пайда болған, айырма сомасы – 50400 50400 845 441
теңге
(8000*144,5- 8000 * 138,2)
Шетелдік валютада алынған несиенің есебі. Қазақстан Республикасының
шаруашылық жүргізуші субъектілері өкілетті банктерден шетелдік валютада
несие алуға құқылы. Несие заңды тұлға – резиденттерге қолма – қолсыз, яғни
ақшасыз тәртіпте ғана беріледі. Валюталық құндылықтарды өкілетті банк
кепілдік ретінде заңды тұлға – резиденттерге несие беру үшін де пайдалана
алады және ол шетел және ұлттық валютада беріледі.
Мемлекеттік және мемлекеттік емес сыртқы қарыздарды алу туралы
келісімдерді тіркеу міндетті емес, егер олардың сомасы 100 мың доллардан
және 120 күннен аспаса. Бұлардың қатарына қаржылық лизингі де жатады.
Мысал. Несиелік келісім – шартқа сәйкес кәсіпорын 01.04.02 ж. 300000
Доллар, 6 айға несие алды делік. Келісім – шартта қалқып жүретін
мөлшерлемесі қарастырылған Лондондық банк аралық нарық бойынша
(ЛИБОР).
Енді біз осы аталған жағдай мен байланысты шоттар корреспонденциясын жасап
көрейік.
№ Шаруашылық операциялардың мазмұны Сомасы, Шоттар
теңге корреспонденциясы
дебет кредит
1. 300000 доллар сомасындағы несие
валюталық шотқа аударылды (АҚШ 1
долларына 141,9 теңге бағамы бойынша
– 42570000 теңге) 42570000 431 601
2. Сәуір, мамыр, маусым айлары үшін
несие пайызы есептелінді
(ЛИБОР мөлшерлемесі бойынша –
6,76375) 10145,63 АҚШ доллары
немесе 1 доллар үшін 124,6 бағамы
бойынша – 1446766 теңге 1446766 831 684
3. Белгіленген мерзімде төленбеген
марапаттау сомасы негізгі қарыздың
сомасына жатқызылады 1446766 684 601
4. Қалған үш айға несие үшін пайызы
есептелінді : 10488,74 доллар
(310145,63 * 6,76375 * 290 100360)
Немесе 1 доллар үшін 142,7 бағамы 1496744 831 684
бойынша – 1496744 теңге
5. Теңгенің 1 долларға 142,7 теңге болып
тұрған кезінде, алынғаннесие үшін
мрапаттау сомасы төленді:
-бағамдық айырма сомасына: 524 844 684
524 теңге (10488, 74 * 142,7 –
10488,74 * 142,75)
-төленетін марапаттау сомасына: 1497268 684 431
1497268 теңге ( 10488, 74 * 142,75
6. Теңгенің 1 долларға 142,75 теңге
болып тұрған кезінде, 310145, 63
Доллардай негізгі қарыздың сомасы 44273289 601 431
өтелді.
7. Несиені алған және өтеген күндеріне
сәйкес, валютаның бағамдық
өзгерістерінің айырмасы көрініс тапты
256522 теңге (44273289 – 42570000 256523 844 601
+1446766)
Алынған авонстар бойынша есеп айырысу есебі.
Басқа заңды немесе жеке тұлғаларға сатылатын тауарлар мен
көрсетілетін қызметтер үшін алдын-ала алынған авонс салалары бойынша есеп
айырысу есебі ТМҚ қою үшін алынған аванстар және Жұмыстарды орындау және
қызмет көрсету үшін алынған аванстар деп аталатын шоттарда есептеледі.
Осы аталған операцияларға сәйкес кәсіпорынның алынған аванс сомалары:
Дт: Ақшалар шоты
Кт: Тауарлы-материалдық қорларды қою үшін алынған аванстар немесе
Жұмыстарды орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар деп аталатын
шоттардың тиістілері түрінде екі жақты жазу жазылады.
Ал сатып алушыларға босатылған тауарлар, көрсетілген қызметтер
құнынан алдын ала алынған аванстар сомасы шегергенде:
Дт: Тауарлы материалдық қорларды қою үшін алынған авастар немесе
Жұмыстарды орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар деп аталатын
шоттарының тиістілері.
Кт ; Ақшалар дкп аталатын шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Тауарды жеткізуге не жұмыстарды орындауға арналған аванстар боцынша
сондай-ақ ішінара дайындығына қарай тапсырыс берушілер үшін өндірілген өнім
мен атқарылған жұмыстардың өтемақысы бойынша есеп айырысу үшін 661
тауарлық – материалдық босалқылармен жабдықтау үшін алынған аванстар және
662 орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін алынған аванстар
деп аталатын шоттарды пайдаланылады.
Алынған аванстар мен өнімді және жұмыстарды ішінара дайындау кезінде
, алынған төлемақы сомасына 441, 451 шоттары 661 немесе 662- шоттары
кредиттеледі, бірақ олд кезде төлемдердің мақсаттарына қарай бухгалтерлік
жазбалар жазылады.
Алынған аванстар және толық дайын бұйымдарды , материалдарды
жеткізгені және орындалған жұмыстар үшін сатып алушылар мен тапсырыс
берушілер шоттарды ұсынған кезде есепке алынған ішінара дайын өнімдер мен
жұмыстар бойыншав төлемақы сомасы 661 және 662 – шоттардың дебиті және
сәйкесінше , 301-шоты немесе 321-323 шоттардың кредиті бойынша көрініс
табады.
661 және 662 шоттар бойынша талдамалық есеп әрбір несие беруші
бойынша тізімдемеде жүргізіледі.
Ағымдағы міндеттемелердің пайдаланылу жолдары
Ағымдағы міндеттемелерді бағалау және өлшеу кезінде келесі
принциптерді есепке алу қажет:
1)Ағымдағы міндеттемелерді қарызға алынған таурлар мен қызметтердің
әділетті нарықтық құн бойынша тіркейді.
2) Пайыздардың өз мерзімінде төленуі міндеттемелерді шығару күніндегі
нарықтық пайыздық қойылымына негізделген
3) Қысқа мерзімді міндеттемелердің баланс датасындағы қалдық құны- бұл
эмисся негізіндегі нарықтық пайыздық қойылымына дейін дисконтталған қолма –
қол қалған төлемдердің нақты құны. Пайыздық қойылым міндеттемелердің
негізінде өзгермейді
Қысқа мерзімді міндеттемелер қысқа мерзімді болып сыныпталған
ұйымдардың міндеттемелерін есепке алуға болады.
Қандай да болмасын заңды ұйымдар тек қана өз меншігіндегі қалыптасқан
активтер саласымен шектеліп қана қоймай, бұлар сыртқы көздерден: банктерден
несие, басқалардан қарыз салалар мен сауда алуға толық құқылы. Сыртқы
көздерден алынған қаражаттарды – қарастырылғанқаржы көздері деп те атайды.
Мұндай келтірілген көздер негізгі үлкен екі топқа: ұзақ және ағымдағы яғни
қысқа мерзімді міндеттемелерге бөлінеді. Бірінші топқа ұйымдар меншігінде
бір жылдан артық мерзімде қолданылатын немесе пайдаланатын, ал екінші топта
бір жыл ішінде өндірілетін және сатылып алынып, жұмсалынатын немесе бір жыл
ішінде ақшаға айналатын міндеттемелер саласы көрсетіледі.
Әр түрлі көздерден алынған қаржылық қаражаттар екі үлкен топтан
тұратын: Ұзақ мерзімді және ағымдағы активтерге салынады. Өндірістік
процесте бір жылдан, артық уақыт пайдаланатын активтерді ұзақ мерзімді, ал
жыл ішінде пайдаланатын және ақшаға айналатын активтерді ағымдағы активтер
деп те атайды.
Ең әуелі активтерді ағымдағы ( өтеушілігі жоғары) және ұзақ мерзімді
(өтеушілігі төмендеу) болып екіге бөлінеді. Өтеушілігі жоғары активтерге
ақшалар, нарықтық құнды қағаздар, депозиттер, алдағы кезең шығындары
(мысалы жал төлемі), төленбеген счет- фактуралар, дайын өнімдер,
аяқталмаған өндіріс, шикізаттар мен басқа да материалдарды қаражаттар
жатады. Есеп тәжірибесінде ұйым ақшалары валютаның ағымдағы құнымен
бағаланды, нарықтық құнды қағаздар – бастапқы құнымен немесе сату бағасынан
төмен бағамен, депозиттер мен алдағы кезең шығындары – бастапқы құнымен,
төленбеген счеттардағы сомаларкүмәнді қағаздар резервін шегергеннен кейін
қалған құнымен, дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс табиғи жағдайдан пайда
болған, кем шыққан сомаларды шегергеннен кейін қалған құн бойынша және
ағымдағы нарықтық құнының төменгі дәрежесімен бағаланады.
Өтеушілігі төмендеу активтерге ғимараттар, құрылғылар мен
жабдықтар, аспаптар, орнатылған жабдықтар, тасымалдау құралдары, тағы басқа
ұзақ мерзімді активтер жатады. Өтеушілігі төмендеу активтер бұларға
есептелетін амортизациялық тозу сомасын шегергеннен кейін қалған бастапқы
құнымен бағаланады.
Пассивтерге тән жекелеген баптарды бағалауға тоқталайық. Өз
қызыметі үшін ұйымдар қаржыландыру көздерін көбейтуді мақсат тұтатыны
белгілі. Қаржы көздері негізгі құралдарды алуды, құрылыс салуды, ұзақ
мерзімді басқа активтер алу мүмкіндігін, сондай- ақ шикізаттар және
материалды құндылықтар басқада ағымдағы активтер алу мүмкіндігін қамтамасыз
етуі керек. Біздер қаржы көздері (пассивтер), меншікті капитал ұзақ және
қысқа мерзімді міндеттемелерден тұратындығын білеміз. Меншікті капитал деп-
осы ұйымға заңды және құқылы тұлғалардың салған ақшасын айтамыз. Меншікті
капитал үшін салынған ақша түптің түбінде акция ұстаушыларға дивидент
түрінде қайтарылады.
Ал меншікті капитал- ұйымның алған жалпы міндеттемесінің белгілі бір
бөлігі болып есептеледі. Ұзақ мерзімге есептелініп алынған міндеттемелер
ұзақ мерзімділік болып танылған. Қысқа мерзімді міндеттемелер есеп жүргізу
ережесіне сәйкес бір жыл ішінде жабылады. Бухгалтерлік баланста сырттан
алынған міндеттемелердің көлемі жеке көрсетіледі.
2.3 Жабдықтаушы және қызмет көрсетушілермен есеп айырысу есебі.
Кез келген кәсіпорын үзіліссіз және ырғақты жұмыс істеп тұруы үшін
оны уақытылы керекті материалдармен жабдықтап отырудың маңызы зор болып
табылады. Ұйымды материалдық қорлармен жабдықтау экономикалық және
әлеуметтік дамыту жоспарларына сәйкес жүргізіледі. Кәсіпорын өнім өндіруші
ұйымдармен , сондай-ақ делдалдық ұйымдармен өзіне керекті материалдық
қорлармен және техникалармен қамтамасыз ету жөнінде келісім – шарттар
жасалады немесе өзінің делдалдары арқылы биржадан сатып алады.
Осы жоғарыда аталған ұйымды керекті материалдармен және басқа да
құндылықтармен жабдықтайтын кәсіпорындармен есеп айырысуының есебі
жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу деп аталатын шотта
жүргізіледі . бұл шотта есеп айырысу сомасының деңгейіне және нысандарына
қарамастан жабдықтаушылардан алынған материалдар мен қосалқы ьбөлшектер ,
олардың атқарған жұмыстары мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz