Өнеркәсіптің өндірістік жұмысшылары мен қызметкерлері
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе 2
Әдеби шолу 5
І – Бөлім. Кәсіпорынның қысқаша экономикалық сипаттамасы 9
1.1 Кәсіпорынның орналасқан жері 9
2.1. Кәсіпорынның мамандандыру саласы 9
1.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау 10
IІ-Бөлім. Еңбек және еңбекақы ұғымы 15
2.1 Еңбек есебі және нормативтік реттеу 15
2.2 Жұмыскерлердің құрамы мен жұмыс уақытын пайдалану есебі 16
2.3 Еңбекақы жүйелері және өнім өндіру есебі 20
ІІІ- Бөлім. Жұмыскерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысу есебі 24
3.1Еңбекақының түрлері мен нысандары(формалары) 24
3.2 Қосымша еңбекақы есебі 29
3.3. Орташа еңбекақыны есептеу тәртібі 36
3.4 Еңбекақыдан ұсталатын және шегерілетін сомалар 38
3.5 Еңбекақының аналитикалық (талдамалық) және синтетикалық (топтамалық)
есебі 43
Қорытынды 47
Пайдаланған әдебиеттер 49
Кіріспе
Жұмыс күші болашақ товар ретінде өзін еңбек рыногында өткізеді,
өзінің әлеуметтік, экономикалық қатынастар болып саналатын жалдауға беретін
жұмыс күші туралы және жұмыс беруші мен жұмыс күші арасындағы пайданы
көрсетеді. Жұмыспен қамтылу – бұл еңбекақы алу еңбек табысы,негізінде жеке
және қоғамдық мұқтаждықты қанағаттандыруға байланысты адамның іс-
әрекеті.
Қазіргі кезде Қазақстанның экономикасы әлі де болса, аса күрделі
өтпелі кезенді бастан кешіруде, бұл сөзсіз еңбек нарқына кері әсерін
тигізуде. Жұмыссыздық проблемасы, дер кезінде еңбекақыны төлеу және тағы
басқалар өте шиеленіскен жағдайда болып отыр. Міне, сондықтан да еңбек
нарқы жөніндегі мемлекеттік саясатты одан әрі жетілдіруді қажет етеді.
Еңбек нарқының негізгі мақсаты – еңбек ресурстарын жұмыспен тиімді және
нәтижелі қамту. Еңбекке жарамды адамдарды жұмыспен қамтамасыз ету аса
күрделі әрі мемлекеттік маңызды мәселе. Жұмыспен қамтамасыз ету әрбір
елдің нақтылы даму кезеңдерінің деңгейіне сай жұмысқа жарамды адамдарды
үнемді және нәтижелі пайдаланып, оларды шаруашылық салалары және аймақ
бойынша бөлудің тепе-теңдік үлесімділігіне жету. Қорыта айтқанда,
республикамызда еңбек нарқын қалыптастырудың және дамытудың негізгі
мақсаты осындай.
Жұмыс атқарудың бағалығы. Қызметті атқару бағасы- бұл қызметтің іс-
әрекетінің қорытындысы. Ол басшының өз қарамағындағы бағынышты қызметінің
ресми және жүйелі түрде бағалануынан байқалады.
Қызметті атқарудың, бағалаудың көптеген мақсаттары бар, олардың
ішінде:
- қызметті атқаруды жақсарту;
-шешім қабылдау үшін ақпарат жинау;
- стандартты бұзбауға мүмкіндік туғызу;
- сараланған еңбекақының негізі болуының қажеттілігіне көшу;
- қорытынды субьектілігін барынша азайту үшін деректер жинау;
-оқыту және қайта дайындау жөніндегі қажеттілікті хабарлау;
- қызметті атқарудың алдағы бейнесін жасауға байланысты мәліметтер
жинау;
-стандартты бұзбауға бағытталған кейбір жеке тұлғалар мен жалпы
топтарды ынталандыру;
- моральдық факторларды кеңейту;
Атқаруды бағалаудың әдістері мыналар табылады:
- саралау ;
- балдық бағалау( бес балдық, орташадан төмен, жоғарыдан төмен, өте
жақсы);
- әңгімелесу, бағынышты қызметтер бағалану кезінде өзінің жетістіктері
мен кемшіліктерін айтады.
Әрбір кәсіпорын еңбекақы бойынша есеп айырысу кезінде, белгілі заңға
сәйкес орындауы керек. Осы жұмыста пайдаланатын негізгі ұғымдар:
Еңбек қатынастары – тараптардың әдетте жеке еңбек және ұжымдық
шарттар негізінде белгілі бір еңбек қызметін жүзеге асыруы жөнінде
туындайтын жұмыс беруші мен қызметкер арасындағы қатынас.
Зиянды еңбек жағдайлары – белгілі бір өндіріс факторларының әсер
етуі қызметкерлердің жұмыс қабілеті төмендеуіне немесе ауыруына, не оның
ұрпақтарының денсаулығына теріс ықпал етуіне әкеп соғатын еңбек
жағдайлары.
Қауіпті еңбек жағдайлары – белгілі бір өндіріс факторларының әсер
етуі еңбекті қорғау ережелері сақталмаған жағдайда қызметкер денсаулығының
кенеттен күрт нашарлауына немесе жарақаттануына, не оның қайтыс болуына
әкеп соғатын еңбек жағдайлары.
Біліктілік разряды- қызметкердің өзі орындайтын жұмыстардың
күрделілігін көрсететін біліктілік деңгейі.
Іссапар- жұмыс берушінің өкімі бойынша қызметкерді тұрақты жұмыс
орнынан тыс жерге еңбек міндеттерін орындау үшін жіберу.
Өтемақылар – жұмыс режимі мен еңбек жағдайларына, жұмысты орындаған
кездегі қызметкерлердің шеккен шығындарының орнын толтыруға байланысты
ақшалай төлемдер.
Жұмыс беруші- қызметкер еңбек қатынастарында тұратын заңды немесе
жеке тұлға.
Жұмыс уақыты- қызметкер жұмыс берушінің актілері мен жеке еңбек
шартының талаптарына сәйкес еңбек міндеттерін орындайтын уақыт.
Еңбек міндеттері- қызметкер мен жұмыс берушінің жеке еңбек шартымен
байланысты міндеттеме.
Еңбек стажы- қызметкердің заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік және өзге
де қызметпен айналысушы қызметкер немесе жеке адам ретінде еңбек
міндеттерін жүзеге асыруға жұмсаған күнтізбемен есептелген уақыты.
Еңбек дауы – еңбек туралы заңдарының қолдануы мәселелері бойынша
бұрын қызметкер мен жұмыс беруші арасында реттелмеген жеке еңбек, ұжымдық
шарттардың талаптарын орындау туралы қызметкер мен жұмыс берушінің
арасындағы келіспеушілік.
Еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган - еңбек қатынастары
саласында өз өкілеттілігін Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
жүзеге асыратын орталық атқарушы орган.
Еңбек жағдайлары- еңбекке ақы төлеу, оны қорғау мен нормалау
жағдайы, жұмыс режимі, мамандықтарды қоса атқару мүмкіндігі мен тәртібі,
техникалық, санитарлық, гигиеналық, өндірістік–тұрмыстық жағдайлар, сондай-
ақ жеке еңбек және ұжымдық шарттар тараптарының келісімі бойынша өзге
де жағдайлар.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге дұрыс жалақының есептелінуі, сол
кәсіпорынның жақсы деңгейде тұрғаның көрсетеді. Өйткені қызметкерлер жұмыс
жасаған күніне тиісті жалақы алмаса, онда кез келген кәсіпорынның деңгейі
төмен екені анықталады.
Жалақы – бұл еңбек өлшемі мен тұтыну өлшеміне бақылау жасауды
жүзеге асыруға көмектесетін маңызды экономикалық құрал (тұтқа).
Шаруашылық субьектісінің түріне қарамастан әрбір қызметкердің кірісі
субьект жұмысының түпкілікті нәтижелерін ескергенде, оның жеке үлесімен
анықталады және салықтармен реттеледі. Жалақы тұтынушы кірісінің үлкен
бөлігін құрайды, сондықтан да сұраныстың мөлшеріне, тауардың тұтынысына
және олардың бағасына елеулі әсер етеді.
Кәсіпорын шаруашылық қызметін жасаудың процесінде қызметкерлерді
жұмысқа қабылдап және шығарып отырады, яғни олардың сандары өзгереді, демек
жұмыс барысында әртүрлі ауыс-түйістер болып тұрады. Қызметкерлердің
құрамдық өзгерісінің есебін кадрлар бөлімі жүргізеді, ол бүкіл субьектідегі
және оның құрылымдық бөлімшелеріндегі қызметкерлердің санын және оның
өзгеру себептерін, жынысын, жас мөлшерін, категорияларын, кәсіптерін,
қызмет органдарын, мамандықтарын, біліктілігін және жұмыс стажын, білімін
және басқа белгілерін есепке алады.
Тақырыптың актуальдығы. Бұл жұмыстың актуальдығы жұмысшылардың
жалақысының деңгейі, мөлшері олардың өмір сүру кезеңіне байланысты.
Еңбекақы біздің еліміздің өмір сүруі үшін ең маңызды көзі десе болады.
Сондықтан да қызметкерлердің, жұмысшылардың еңбекақыға байланысты
сұрақтар неғұрлым актуальді болып табылады.
Мақсаты. Еңбек және еңбекақы, жұмысшылармен еңбекақы бойынша есеп
айырысу есебі туралы дәлелді, орынды мағлұмат беру.
Жұмыстың негізгі тапсырмасы болып мыналар табылады: Еңбек есебі
және нормативтік реттеу, жұмыскерлердің құрамы мен жұмыс уақытын пайдалану
есебі, еңбекақы жүйелері және өнім өндіру жүйесі.
Еңбекақы есебі, еңбекақының түрлері мен нысандары, қосымша еңбекақы
есебі, орташа еңбекақыны есептеу тәртібі, еңбекақыдан ұсталынатын және
шегерілетін сомалар есебі, еңбекақының аналитикалық (талдамалық) және
синтетикалық (топтамалық) есебі.
Курстық жұмыс Алматы қаласындағы Стелс жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің мәліметтері негізінде орындалған.
Әдеби шолу
Еңбек және еңбекақы есебі – шаруашылық үрдістері (процестері)
жабдықтау, өндіру және сату деп алдыңғы тауарларда айтып өткен болсақ, осы
өнім өндіру үшін қажеттілер еңбек заттары, еңбек құралдары, сондай-ақ
жұмысшы күші екендігі белгілі. Осыған байланысты көптеген бухгалтерлік есеп
саласының ғаламдары өз үлестерін қосқан. Атақты ғылыми профессор Қуатхан
Кеулімжайұлы мен Нурадин Құдайбергеновтың пікірлер бойынша тауарлық-
материалдық қорлардың есебін қарастырғанда еңбек заттарының, негізгі
құралдардың есебін қарастырғанда еңбек құралдарының есебі қалай
жүргізілетіндігіне тоқталып өткен болатынбыз. Ал кез келген кәсіпорындар
мен ұйымдардағы жұмыстарды орындап, қызметтерді атқарып жүрген адамдардың
еңбегін дұрыс бағалап, олардың сіңірген еңбектеріне қарай әділ еңбекақы
төлеу қай кәсіпорынның болмасын күрделі мәселелерінің бірі. Міне, сондықтан
да ұйымның міндеттемелерінің бірі болып табылатын қөызметкерлермен еңбекақы
бойынша есеп айырысу тақырыбы өз алдына бөлек тарау болып
қарастырылатындығы осыдан.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің өндірген өнімдері мен істелген
жұмыстарына толтырылған алғашқы құжаттармен жұмыс уақытының табельдері
оларға еңбекақы есептеу және оны төлеу үшін ұйымның цехынан,
бөлімшелерінен, бригадаларынан кәсіпорынның әкімшілігі белгілеген мерзімде
бухгалтерияға келіп түседі. Еңбекақы есептеу үшін толтыратын бұл алғашқы
құжаттар мен табельдердің дұрыс толтырылуы, лауазымды тұлғалардың
қолдарының қойылыуы мұқият тексеріледі.
Еңбек пен еңбекақы есебінің негізгі міндеттері
1. Өндірілген өнімдер мен істелетін жұмысқа кеткен еңбек пен оған
төленетін еңбекақы мөлшерін дұрыс анықтау.
2. Еңбек өнімділігінің өсімін бақылау
3. Жұмсалған еңбектің саны мен сапасын бақылау
4. Жұмысшылар мен қызметкерлергееңбекақы төлеу үшін еңбекақы
қорынан, қоғамдық тұтыну қорынан және тағы басқа қорлардан
бөлінетін қаржыларды бақылау.
5. Жұмысшы және қызметкерлермен уақтылы дұрыс есеп айырысу
6. Өндіріске жедел басшылық жасау үшін тиісті мәліметтер алу
7. Еңбек және еңбекақы туралы статистикалық және бухгалтерлік
қорытынды есепті беру
Сонымен қатар еңбек пен еңбекақы есебін ұйымдастыруды одан әрі
жетілдіру үшін мынадай жағдайлар қажет:
1. Еңбектің өнімділігі мен орындалған жұмыстың көлемін ұлғайтуға
ынталандыратын еңбекақының тиімді түрлерін кеңінен қолдану.
2. Еңбек пен өндірісті басқарудағы ғылыми жолмен басқарудың типтелген
прогрестік құрылымын қолдану.
3. Еңбекақы төлеудің сыйлық беру жүйесімен басқа да түрлерін жұмыстағы
жетістіктермен тығыз байланыстыра отырып дұрыс қолдану.
4. Еңбек пен еңбекақы есептеуде осы күнгі талаптарға сай есептеу мен
ұйымдастыру техникаларын қолдану, алғашқы есеп жүйесін жетілдіру мен
жеңілдету.
Ал “Экономикалық нақты секторындағы бухгалтерлік есеп және аудит”
кафедрасының меңгерушісі Вера Назарова ханымның пікірін алатын болсақ еңбек
және еңбекақы есебі – жұмысшылар санының өзгеруі, жұмыс уақытының
шығындары, жұмысшылар категориясы, өндірістік шығын сияқты мағлұматтар
түгел қамтылатын дәл әрі оперативтік деректерді талап ететін аса маңызды да
күрделі жұмыставрдың бірі болып табылады.
Еңбек және оған ақы төлеу есебінің негізгі міндеттеріне жататындар:
• Еңбекақы қорын және жұмыс уақытын пайдаланып жұмыс мөлшерінің
орындалуын, еңбектің саны мен сапасын бақылау;
• Бастапқа құжаттарды уақтылы және дұрыс рәсімдеу, еңбекақы қорынан
жалақыны ұстап қалу;
• Шаруашылық жүргізуші субъектінің әрбір жұмысшысына жалақыны
уақтылы және дұрыс есептеу;
• Белгіленген мерзімде еңбекақы бойынша есеп айырысу;
• Жалақы бойынша шығынды өнімнің, жұмыстың, қызметтен өзіндік
құнына дұрыс әрі уақтылы қосу керек.
Еңбек және еңбекақы деректері өндірістік процесті оперативті
басқару үшін қажет. Қазақстан Республикасы Еңбек туралы заңының 5-бабына
сәйкес жұмыс беруші мен жұмысшылардың арасындағы еңбек қатынасы нормативті
құқықтық актілерімен, еңбек заңына сәйкес бекітілген ұжымдық келісімшартпен
реттеледі.
Кәсіпорын дербес болғанымен заңға сәйкес штат кестесі, формалары және
еңбекақы, сыйлықақы жүйесі белгіленеді.
Әрбір қызметкердің еңбекақылық табысы кәсіпорын қызметінің түпкілікті
қорытындысына байланысты оның еңбекке қосқан үлесі бойынша анықталады. Ол
салықпен реттеледі және ең жоғары көлеміне шектеу қойылмайды.
Еңбекақы мөлшерін жұмыс берушінің өзі белгілейді және жұмыс беруші
белгіленген еңбекақы мөлшері Қазақстан Республикасының заңында белгіленген
(Қазақстан Республикасы Еңбек туралыЗаңының 71-бабы) ең аз шамадағы
еңбекақы мөлшерінен төмен болмауы керек.
Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 7,8-бабына сәйкес
қызметкерлердің мынадай құқысы бар:
• қандай да бір кемсітілушіліксіз (дискриминация) тең еңбекақы
алуға;
• қауіпсіздік және тазалық (гигиена) талаптарына жауап беретін
еңбек жағдайында жұмыс істеуге;
• кепілдік және өтемақы алуға және т.б.
Жұмыс берушінің құқықтары:
• қызметкерлерді көтермелеуге, олардан белгіленген заңға сәйкес
әрекет ететін тәртіп бойынша материалдық және жауапкершілікті
талап етуге;
• қызметкер келтірген зиянның орнын толтыруға және т.б
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеттің (АХШИ)
бухгалтерлік есеп пен аудит кафедрасының проофессоры, экономика
ғылымдарының докторы, Қазақстан ғылымы мен техникасының еңбек сіңірген
қайраткері Владимир Радостовецтың пікірі бойынша кәсіпорын шаруашылық
қызметін жасаудың процесінде қызметкерлерді жұмысқа қабылдап және жұмыстан
шығарып отырады, яғни олардың сандары өзгереді, демек жұмыс барысында
әртүрлі ауыс –түйістер болып тұрады. Қызметкерлердің құрамдық өзгерісінің
есебін кадрлар бөлімі (кадрлар жөніндегі инспектор немесе басшы осыған
өкілетті етіп қойған басқа бір адам) жүргізеді, ол бхүкіл субъектідегі және
оның құрылымдық бөлімшелеріндегі қызметкерлердің санын және оның өзгеру
себептерін, жынысын, жас мөлшерін, категорияларын, кәсіптерін, қызмет
орындарын, мамандықтарын, біліктілігін, жұмыс стажын, білімін және басқа
белгілерін есепке алады.
Жұмыс беруші жұмысқа қабылдаған кезде (заңды немесе жеке тұлға,
еңбеккер мен еңбек қатынасын қалыптастырады) еңбекккерлермен өзара тікелей
жеке еңбек келісім-шарттарын жасайды.
Жеке еңбек келісімшарты – жұмыс беруші мен еңбеккерлер арасындағы
жазбаша түрдегі келісім, онда жұмыс орны, келісім шарттың мерзімі, еңбек
тәртібінің жағдайы, демалысы, жалақысы, еңбекті қорғаудың басқа да
мәселелері туралы сұрақтар қарастырылады.
Әдетте, жалақысының деңгейін жұмыс беруші белгілейді және ол жеке еңбек
келісімшартында тіркеледі.
Жеке еңбек келісім-шарты бойынша тараптардың жауакершілігі, міндеті,
құқықтары белгіленеді. Жеке еңбек келісімшартында өндіріс саласының
ерекшеліктері, нақты міндеті, жұмыс берушінің қаржылық мүмкіндігі, бір
сөзбен айтқанда, шарттың мазмұны мен сипаты ашылады. Дегенмен де, келісім-
шартқа Қазақстан Республикасы Еңбек туралы заңының 7,8 және 9 баптары
енгізілуі тиіс. Кез-келген 16 жасқа толған азамат, осындай жеке еңбек
шартын жасауға құқылы, ал егерде ата-ансы рұқсат берсе, онда ол 15 жастан
және өте сирек 14 жастан еңбек етуі мүмкін.
Жеке еңбек келісім-шартында мыналар қарастырылады:
- белгісіз мерзімге;
- белгілі мерзімге;
- белгілі бір жұмыс орнына, белгілі уақытқа;
- еңбеккерлер жоқ болған жағдайда оның жұмысын уақытша
атқаруға;
Заңда келісім-шарттың максимальды және минималды мерзімі белгіленбеуі
мүмкін. Егер де жеке еңбек келісім-шартында мерзімі айтылмаса, онда ол
белгісіз мерзімге қабылданған болып саналады. Жеке еңбек келісімшарты екі
данада жазбаша түрде жасалады және оған екі жақта қол қояды. Оның бір
данасы жұмысқа тұрушы еңбеккерге беріледі. Еңбеккер өз қызметіне келісім-
шартта көрсетілген күннен бастап кірісіде, онда оның нақты жұмысқа шыққан
күні есептелінеді.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің есеп және аудит
кафедрасының доценті, экономика ғылымдарының кандидаты Баймұханова Сария
апайымыздың пікірі бойынша жаңадан жұмысқа алынған қызметкерлерге жұмысқа
алушы (заңды немесе жеке тұлға) және қызметкер (жеке тұлға) арасында жеке
еңбектік келісімшарт жасалуы тиіс.
Жеке еңбектік келісімшарт дегеніміз жұмысшымен жұмыс беруші арсында
жазбаша жұмыс орны, келісімшарттың мерзімі, еңбек режімі жағдайы, демалыс,
еңбекақы, екі жақтың материалдық жауапкершілігі, басқа да жұмыскерді
әлеуметтік тұрмыстық қамтамасыздандыру сұрақтары бойынша келісім.
Әдетте, еңбекақы мөлшерін жұмыс беруші тағайындайды, ал жұмысшы немесе
қызметкер екі жақты келісімге сәйкес белгілі мамандығы бойынша берілген
жұмысты атқаруға міндеттенеді, ал жұмыс беруші басқа да төлемақыларда
уақтылы төлеп отыруға міндеттенеді.
Еңбекақы – қызметкердің орындаған жұмыс көлемі мен белгілеген еңбек
шарты және мансап инструкциясына байланысты төлем. Еңбек тиімділігін
арттырудың әр түрлі ынталандыру жолдары болып, сыйақы, қосымша төлем,
кепілді төлемақы және т.б. болып табылады. Жұмысқа алушы еңбекақы жүйесі
мен нысанын Еңбек туралы ережеге сәйкес, нақтылы еңбек жағдайын ескере
отырып, персоналдар ережесі бекіткен жұмысшылар категориясы және жұмыс
уақыты режімі бойынша өздері белгілейді. Аталған ережелер жұмысқа алушыға
тек еңбек шартына отыру немесе еңбек режімін ұйымдастыру үшін ғана емес,
сонымен қатар шығындар мен төлемдерді негіздеу мақсатында да қажет.
Жалақы жеке жұмыс нәтижесі бойынша немесе колективтің жұмыс нәтижесіне
байланысты төленеді. Бұл жағдайда қызметкерге белгіленген еңбекақы көлемі
заң бойынша белгіленетін төменгі еңбекақы мөлшерінен төмен болмауы тиіс.
Тәжірибе жүзінде еңбекақыны ұйымдастырудың негізгі екі нысаны –
мерзімдік және кесімді қолданылады.
.
І – Бөлім. Кәсіпорынның қысқаша экономикалық сипаттамасы
1.1 Кәсіпорынның орналасқан жері
Стелс ұйымы 2000 жылдан бастап қызмет көрсетеді. Ұйым жарнама
агенттігі қызмет түрімен айналысады. Ұйым Алматы қаласының Абдуллин көшесі
3621 орналасқан. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік ұйымдастыру –
құқықтық нысанында құрылған. Серіктестіктің мақсаты пайда табу және оны
құрылтайшылардың мүдделеріне жарату. ЖШС Стелс жарнама агенттігі
қызметінің пәні мен мақсаты Алматы қаласындағы халықтың қажеттіліктерін
неғұрлым толық қанағаттандыру болып табылады.
Стелс ЖШС-нің жарнама агенттігінің жобасы бойынша берілген бизнес-
жоспар жоба юойынша барлық қажетті аспектілерді атап айтқанда:
- жоба мәні;
- нақты нарықтық жағдайда жобаны іске асыру мүмкіндігі;
- қаржы жобасының көзін;
- жобаны инвестициялаудан потенциалды пайда (қызмет көрсету көлемі,
жоспарлы шығынды, пайда, инвестицияланған қаражаттар қайтарымы).
2.1. Кәсіпорынның мамандандыру саласы
Атқаратын қызметтеріне қарай кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмысшылары
мен қызметкерлері болып екіге бөлінеді. Қызметкерлер тобы басшылар,
мамандар және тағы басқа топтарға бөлінеді.
Басшылар қатарына – президент, директор, меңгеруші, тағы басқалар
жатады.
Мамандар қатарына – инженерлер, техникалық қызметтегі адамдар тағы
басқалары.
Басқа да қызметкерлер қатарына – құжаттарды дайындайтын, есеп және
бақылау жұмысын жүргізетін, шаруашылық қызметтерін атқаратын бухгалтерлер,
менеджерлер, аграномдар, механиктер, тағы басқалары.
Маман – ұйымның инженерлік-техникалық, экономикалық, экономикалық және
басқа да жұмыстарымен айналысатын қызметкері. Маман әдетте жоғары немесе
арнаулы орта білімді болады. Атап айтқанда, агроном, бухгалтер, геолог,
инженер, метематик, техник, суретші, экономист, энергетик және т.б.
Мамандардың негізгі міндеті - өздеріндегі арнаулы кәсіби даярлық негізінде
жекелеген өндірістік, әлеуметтік немесе басқарушылық мәселелер бойынша
шешімдердің нұсқаларын, ұсыныстар әзірлеу, қорытынды жасау және орындау.
Қайсыбір істі егжей-тегжейлі білетін қызметкерді де белгілі бір мамандықтың
өкілін де маман деп атайды.
Біріңғай тарифтік сетка бойынша жұмысшылар мен мамандар 1 мен 8 разряд,
ал қызметкерлер 2 мен 21 разряд бойынша тарификацияланады. Қызметкерлерді
тарификациялау біріңғай тарифтік-мамандандырылған анықтама (БТМА) немесе
мамандандырылған анықтама (МА) бойынша жүргізіледі.
Әр түрлі кәсіби маманданған қызметкерлер тобының тарифтік ставкасы мен
қызмет ақысы, кәсіпорын бекіткен 1 разрядтық ставка бойынша, қызметке
алушының төменгі еңбекақы көлемі кепіліне байланысты (1 разрядтық ставканың
жоғары, бірақ төменгі еңбекақы мөлшерінен кем болмауы тиіс) және біріңғай
тарифтік сеткада бекітілген тарифтік мамандандырылған коэффицентке
байланысты анықталады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің тарифтік-мамандандырылған анықтамасы
қызметкерге разряд беріп және жұмысын тарификациялайтын, барлық мамандар
кәсібіне сипаттама беріп, өндіріс және жұмыс жүрісіне байланысты бөлетін
анықтама болып табылады.
Мамандандырылған анықтама құзыреті мен жұмыс күрделілігі сатысы және
мамандану деңгейіне байланысты дифференциялауды қамтамасыз етеді.
Бұл анықтама мамандандырылған комиссияға қызметкерлердің мамандық
разрядын белгілеу үшін қажет.
Қажет болған жағдайда тарифтік-мамандандырылған анықтаманы қолданады.
Ол үшін тарифтік-мамандандырылған комиссия құрылып (ТМК), тарифтік-
мамандандырылған коэффиценттерді пайдалану негізінде қызметкерлердің
мамандық разрядына сәйкестік аттестациясынан өткізеді.
1.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау –
кәсіпорынның барлық мүлектерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті
және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Алайда, неғұрлым дәл бағалау үшін, кәсіпорынның соңғы 2-3 жылдық қаржы есеп
берулері бар болуы қажет. Бүкіл баланстың өзгеру бағытын анықтаумен қатар,
оның кейбір баптары мен бөлімдерінің өзгеру сипатын анықтау қажет.
Қаржылық есептіңманызды элементі болып саналатын активтерді, талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрлымын және оның жеке
топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақ тағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың таратылуына
талдау жасау үшін келесі 1-аналитикалық кесте құрылады.
2005 жылдың басы мен соңындағы Стелс ЖШС-гінің баланс активінің
құрамы мен құрылуы.
1 – кесте
№ Көрсеткіштер Жыл басында Жыл соңында
Ауытқуы
сомасы, Үлес сомасы, Үлес
тг салмағы, тг салмағы
% %
1 Активтер құны, 2138637 100 3560757 100 1422120
барлығы соның
ішінде: 18770 0,87 2561 0,07 -16209
1. 1 Ұзақ мерзімді
активтер: 18642 0,87 19497 0,54 855
а) негізгі құралдар;1284 0,06 1842 0,05 558
ә) қалдық құны 21781 1,01 32485 0,91 10704
1.2 Ағымдағы 28942 1,35 212408 5,96 183466
активтер: 1509466 70,58 2486947 69,84 977481
а) Ақша қаражаттары
ә) дайын өнім
Кесте мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін баланс
валютасының есепті жылы 1422120 теңгеге артқандығын көруге болады. Бұл
кәсіпорынның әрі қарайғы дамуын көрсететіндіктен, оның жұмысының оң
нәтижесін сипаттайды. Алайда активтерді талдай отырып, олардың қалай
таратылғанын және есепті жылы неге көбірек көңіл бөлінгенін, сондай-ақ
негізгі құралдарының жағдайын және кәсіпорын мүлкінің мобильділігін анықтау
қажет.
Бірінші әдістеме бойынша оның құнына негізгі құралдардың, ақша
қаражаттары қосылады.
Кәсіпорынның есепті кезеңдегі қызметінің қаржылық нәтижелері
активтерді меншікті қаражат есебінен толықтыруға мүмкіндік бермейтін болса,
өндірістік мақсаттағы мүлікті арттыру үшін ұзақ мерзімді қарыз қаражаттарын
тартқан жөн.
Әрі қарай, келесі 2 – аналитикалық кестені құрастыра отырып, ағымдағы
активтердің құрамы мен құрылымын талдау қажет.
2-кесте
Кәсіпорынның ағымдағы активтерінің
құрамы мен құрылымы
№ Көрсеткіштер Жыл басында Жыл соңында Өсуі (+)
Кемуі (-)
%
сомасы, Үлес сомасы, Үлес
тг салмағы, тг салмағы
% %
1 Ағымдағы активтер 21781 100 32485 100 +107,04
құны, соның ішінде:
1.1 Тазарлы
материалдық қорлар 37250 171,02 2164 6,66 -164, 34
1.2 Дебиторлық 562979 2584,7 781673 2406,2 -178,5
борышы
1.3Ақша қаражаттары
және қысқа мерзімді
қаржылық
инвестициялар 28942 132,8 212408 653,86 +521,06
1.4 Басқа да
ағымдағы активтер - - - - -
Келтірілген мәліміттер кәсіпорын активтерінің жалпы алғанда ағымды
динамикасын көрсетді. Оларды жеке элементтер тұрғысынан зерттеу келесідей
қортындыларды жасауға мүмкіндік береді. Кәсіпорынның тауарлы – материалдық
қорлар мен дебиторлық борыш азайған.
Есеп айырысу шотында қаражаттар қолдығының аздаған сомасының бар болуы
немесе олардың болмауы әлі де болса кәсіпорынның төлем қабілетсіздігін
көрсетпейді.
Кәсіпорынның материалдық айналым қаражаттары есепті жылы -164, 34%-ке
азайған. Біздің кәсіпорнымызда ақша қаражаттары және қысқа мерзімді
қаржылық инвестициялары +521, 06 % көбейген.
Дебиторлық борыштың құрамы және құрылымымен толық танысып шыққаннан
кейін оны нақты құны бойынша бағалау керек. Себебі дебиторлық борыштың
барлығы бірден өндіріліп алмауы мүмкін. Оның кайталымдылығы өткен
тәжірбиенің, сондай-ақ ағымдағы жағдайлардың негізінде анықталады.
Қаржылық есеп берудің активтерінің қалып тасу көздерінің құрылымын
зерттеу үшін келесіндей талдау кестесі құрылады.
3 – кесте
Стелс Ж.Ш.С. 2005 жылдың басы мен соңындағы жағдайы негізінде
кәсіпорынның авансталынған капиталының құрамы мен құрылымы
№ Көрсеткіштер Жыл басында Жыл соңында Құрылымын
ың
өзгеруі,
пункт
(4гр-2гр)
сомасы, Үлес сомасы, Үлес
тг салмағы,тг салмағы
% %
1 Авансталған капитал
сонын ішінде: 2138637 100 3560757 100 28496,97
Меншік капитал 27908 13,04 71500 2,00 -11,04
Қарыздық капитал, 2031891 95,00 3602121 101,2 6,2
оның ішінде:
ұзақ мерзімінді. - - - - -
2 Тәуелсіздік 0,01 0,13 0,02 0,02 -0,11
коэффициент (11 жол:1
жол)
3 Қаржыландыру 1,05 1,05 0,98 0,98 -0,07
коэффициент
(1жол:1.2жол)
4 Қатыстырылған
капиталдың меншіктік
капиталға қатынасы
коэффициентті
(1.2жол:1.1жол) 72,8 7,28 50,4 202,4 195,12
3-кестеден кәсіпорынның есеп беру жылындағы активтерінің қалыптасу
көзі 28496, 97 мың теңгеге өскені көрініп тұр. Бұл өсу жылдың сонында
3602121 мың теңге болған, қарастырылған капиталдың өсуінен болған бұл
кезеңде тәуелсіздік коэффициентті 0,13-тен 0,02-ге немесе - 0,11 пунктке
төмендеген.
Алайда бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайының (тұрақтылғының)
төмендегінін дәлелдемейді.
Бұны тәуелсіздік коэффициентіне кері көрсеткіш болып табылатын
қарастырылған капиталдың барлық авансталған капиталдағы үлес салмағы да
дәлелдейді. Оны тәуелсіздік коэффициентті деуге де болады. Ол мына
формулалармен анықталады:
Кк ═ Қк:Ак немесе Кт ═ 1 – Ктс
Мұндағы; Кт – тәуелділік коэффициентті;
Қк – қатыстырылған капитал;
Ак – авансталған капитал (баланс валютасы, жиыны);
Ктс – тәуелсіздік коэффициенті.
Бұл коэффициент авансталған капиталдың жалпы самасындағы қарыздың
үлесін сипаттайды.
Бұл үлес жоғары болған сайын, кәсіпорынның сыртқы қаржыландыру
көздерінен тэуелділігі жоғарылайды.
Келесі, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын меншікті
капиталдың қатыстырылған капиталға қатынасын көрсететін қаржыландыру
коэффициентті болып табылады.
Кк ═ Мк : Қк
Мұндағы: Кк – қаржыландыру коэффициенті;
Мк – меншікті капитал;
Қк – қарастырылған капитал.
Бұл коэффициент кәсіпорын қызметінің қандай бөлігі өз қаражатымен, ал
қандай бөлігі қарыз қаражатымен қаржыландырылатынын көрсетеді. Қаржыландыру
коэффициентті 1 болатын жағдай (кәсіпорын мүлкінің көп бөлігі қарыз
қаражатымен қалыптасқан) төлем кәбілеттілігінің өте қауіпті жағдайға
жеткендігін және несие алуды қиындатқанын көрсетеді
IІ-Бөлім. Еңбек және еңбекақы ұғымы
2.1 Еңбек есебі және нормативтік реттеу
Еңбек және еңбекақы есебі – жұмысшылар санының өзгеруі, жұмыс
уақытының шығындары, жұмысшылар категориясы, өндірістік шығын сияқты
мағлұматтар түгел қамтылатын дәл әрі оперативтік деректерді талап ететін
аса маңызды да күрделі жұмыстардың бірі болып табылады.
Еңбек және оған ақы төлеу есебінің негізгі міндеттеріне жататындар:
( еңбекақы қорын және жұмыс уақытын пайдаланып жұмыс мөлшерінің
орындалуын, еңбектің саны мен сапасын бақылау;
( бастапқы құжаттарды уақытылы және дұрыс рәсімдеу, еңбекақы қорынан
ұстап қалу;
( шаруашылық жүргізуші субьектінің әрбір жұмысшысына жалақыны
уақытылы және дұрыс есептеу;
( белгіленген мерзімде еңбекақы бойынша есеп айырысу;
( жалақы бойынша шығынды өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнына
дұрыс әрі уақытылы қосу керек.
Еңбек және еңбекақы деректері өндірістік процесті оперативті
басқару үшін қажет. “ҚР Еңбек туралы” заңына сәйкес жұмыс беруші мен
жұмысшылардың арасындағы еңбек қатынасы нормативті құқықтық актілермен,
еңбек заңына сәйкес бекітілген ұжымдық келісім-шартпен реттеледі[1].
Әрбір қызметкердің еңбекақылық табысы Стелс жарнама агенттігі
қызметінің түпкілікті қорытындысына байланысты оның еңбекке қосқан үлесі
бойынша анықталынады. Ол салықпен реттеледі және ең жоғарғы көлеміне
шектеу қойылмайды.
Еңбекақы мөлшерін жұмыс берушінің өзі белгілейді және жұмыс беруші
белгіленген еңбекақы мөлшері ҚР заңында белгіленген ең аз шамадағы
еңбекақы мөлшерінен төмен болмауы керек[2].
“ҚР Еңбек туралы” заңының 7,8-бабына сәйкес қызметкерлердің мынадай құқысы
бар:
( қандай да бір кемсітушіліксіз тең еңбекке тең еңбекақы алуға;
( қауіпсіздік және тазалық талаптарына жауап беретін еңбек
жағдайында жұмыс істеуге;
( кепілдік және өтемақы алуға және т.б.
Жұмыс берушінің құқықтары:
(қызметкерлерді көтермелеуге, олардан белгіленген заңға сәйкес
әрекетететін тәртіп бойынша материалдық және жауапкершілікті талап
етуге;
( қызметкер келтірілген зиянның орнын толтыруға және т.б.
Жұмыс берушінің міндеттері:
( ҚР-ның нормативті құқықтық актілерінде, жеке еңбек
келісімшартында, ұжымдық келісімшартта, жұмыс берушінің актісінде
қарастырылған еңбекақыны және басқа төлемақыларды уақытылы толық төлеу;
( еңбек туралы заңдағы, ұжымдық келісімшарттағы талаптарды сақтау;
( қызметкерге қауіпті және зиянды жұмыс жағдайын,болуы мүмкін кәсіби
ауруды ескерту және т.б.
Жеке еңбек келісімшартында негізгі тармақтар қамтылуы керек:
( жұмыс уақыты және демалыс уақытының режимі;
( еңбекақы мен еңбекті қорғау жағдайы;
( өтемақы төлеу және кепілдік беру тәртібі және т.б. (“ҚР Еңбек
туралы”заңы 9-бап )
Қызметкер бірнеше жұмыс берушімен толық емес жұмыс уақытын
қарастыратын жеке еңбек келісімшартында отыруға құқы бар.
ҚР Еңбек туралы заңының 13-бабына сәйкес қызметкердің еңбек ететін
растайтын құжаттарға мыналар жатады: еңбек кітапшасы, жұмысқа
қабылданғаны, жұмыстан шығарылғаны туралы бұйрықтың көшірмесі.
Сол ұйымның басқа жұмысына немесе ұйыммен бірге басқа орынға
көшіру қызметкердің тек жазбаша келісімі бойынша, жеке еңбек
келісімшартында немесе агрегаттағы жұмысты тапсыру үшін қызметкердің
келісімі талап етілмейді.
Жұмыс болмай қалған жағдайда жұмыс беруші қызметкерді мамандығына,
біліктілігіне сай, денсаулығына қатер төндірмейтін,оның келісімінсіз бір
айға дейін басқа жұмысқа ауыстыруға құқы бар.
Егер қызметкер жаңа жағдайдағы ұсынылған жұмысқа келісімін бермесе,
онда “ҚР Еңбек туралы”заңының 26-бабы,7-тармағына сәйкес онымен жеке еңбек
келісімшарты бұзылады. Қызметкерді денсаулығына байланысты басқа жұмысқа
уақытша ауыстыру “ҚР Еңбек туралы” заңының 23-бабында қарастырылған
шарттар мен тәртіптертері бойынша жүзеге асырылады.
Жеке еңбек келісімшарты мынадай жағдайларда бұзылуы мүмкін:
( ұйым таратылғанда,жұмыс берушінің қызметі тоқтағанда;
( қызметкерлердің штаты немесе саны қысқартылғанда;
( әскери қызметке шақырылғаннан растайтын құжат негізіндегі
қызметкерді үшін күндік мерзімге босатқанда[3].
“ҚР Еңбек туралы” Заңының 27-бабы, 3-тармағына сәйкес жеке еңбек, ұжымдық
келісімшартында өтемақының мөлшері және басқа негіздері белгіленеді.
2.2 Жұмыскерлердің құрамы мен жұмыс уақытын пайдалану есебі
Еңбекақының формалары мен жүйелері Еңбек және халықты әлеуметтік
қорғау министрлігінің 15.05.2000ж. №111-п “Қызметкерлерге еңбекақы төлеу
мәселелері бойынша әдістемелік ұсыныс” Бұйрығында белгіленген және
жұмысшыларға еңбекақы есептеудің әр түрлі тәсілін анықтайды[4]. Олар
өндіріс жағдайы мен жұмыс жасайтын жеке құрам категориясына байланысты,
яғни Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде 1997 жылдың 16-шы
қаңтарында тіркелген №244 тіркелімі және ҚР Ұлттық статистикалық
агенттігінің 1996 жылдың 19-шы желтоқсанындағы №50 қаулысында бекітілген
жалданып жұмыс істейтін сан және еңбекақы статистикасы бойынша
Нұсқаулықтың 5-ші бөліміне сәйкес жұмысшылар мен қызметкерлер болып екі
топқа бөлінеді:
1. Өнеркәсіптің өндірістік жұмысшылары мен қызметкерлері.
2. Өнеркәсіптік ұйымның балансындағы өндіріске жатпайтын ұйымдардың
жұмысшы-қызметкерлері.
Атқаратын қызметтеріне қарай кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмысшылары мен
қызметкерлері болып екіге бөлінеді. Қызметкерлер тобы басшылар, мамандар
және тағы басқа топтарға бөлінеді.
Басшылар қатарына – президент, ректор, директор, меңгеруші, тағы
басқалар жатады.
Мамандар қатарына – инженерлер,техникалық қызметтегі адамдар тағы
басқалары.
Басқа да қызметкерлер қатарына – құжаттарды дайындайтын, есеп және
бақылау жұмысын жүргізетін, шаруашылық қызметтерін атқаратын бухгалтерлер,
менеджерлер, агрономдар, механиктер, тағы басқалары. Бухгалтерлік
есепте жұмысшылармен қызметкерлердің саны мен олардың жұмыс істеген уақытын
есепке алуға тура келеді. Стелс жарнама агенттігіндегі қызмет атқаратын
адамдардың жалпы саны олардың тізімдегі саны деп аталады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны – кәсіпорындар мен
ұйымдарға қызметке жаңа адамды алуға немесе кейбір қызметкерлерді жұмыстан
босатуға байланысты өзгеріп отырады. Стелс жарнама агенттігінде
жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және олардың жұмыс уақыты да
есептеледі. Жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы 40 сағаттан аспауы керек.
Барлық категориядағы жұмыс істеушілердің жұмыс уақытын пайдалану есебі
жұмысшылар мен қызметкерлердің белгіленген жұмыс режимін қадағалауға,
атқарылған жұмыс уақыты туралы ақпаратты алуға, еңбекақылық есеп айырысу,
сондай-ақ еңбек бойынша статистикалық есепті жасауға арналған “Жұмыс
уақытының есеп ”табелі (Т-13формасы) жазылады[5]. Жұмыс уақытының орындалу
есебі үшін жұмыс уақытының есеп табелі (Т-13,13а формасы) қолданылады.
Мамандар бөлімінде мынадай алғашқы құжаттар қолданылады:
-жұмысқа алу жайлы бұйрық үлгілі түрі Т-1;
- басқа жұмысқа ауысу жайлы бұйрық үлгілі Т-5;
- демалыс берілуі жайлы үлгілі түрі Т-6;
- жұмыстан шығарылу жайлы бұйрық үлгілі түрі Т-8.
Бірінші рет жұмысқа орналасқан жұмысшылар мен қызметкерлерге ұйымның
мамандар бөлімі еңбек кітапшасын толтырады.
Еңбек кітапшасы мамандар бөлімінде сақталып оған жұмысшылар мен
қызметкерлердің қызмет орнының өзгеруі, алған мақтаулары мен сыйлықтары,
сондай-ақ ескертулер, сөгістер, тағы да басқа деректер жазылады.
Жұмысқа алу жайлы хат негізінде жұмысшылармен қызметкерлердің еңбек
кітапшасына төл құжаттардағы тиісті жазулар жазылып және оған үлгілі түрі Т-
2 жеке карточкасы ашылады. Ол карточкада жұмысшылар қызметкерлердің
білімі, жұмыс орны,аты-жөні, ұлты,еңбек стажы, дүниеге келген күні, айы
мен жылы, мекен–жайы, тағы басқа мәліметтер толтырады (№1Қосымша).
Стелс жарнама агенттігіндегі әрбір қызметке алынған адамға, яғни
жұмысшылар мен қызметкерлерге табельдік номір беріледі. Бұл нөмір еңбекақы
бойынша есеп айырысу құжаттарында көрсетіледі.
Белгілі бір кезендегі яғни,уақыттағы ұйымның жұмысшылар мен
қызметкерлердің тізімдегі орташа санын анықтау үшін жұмысшылар
қызметкерлердің күнделікті сандық есебін жүргізу қажет. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің күнделікті тізімдегі саны қызметкерлердің жұмыс уақытын
пайдалану есебінде табельінің деректеріне сәйкес келуі керек.
Есеп беретін айдағы ұйымның жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі
санын қосып, яғни 1-нен 30-на дейін немесе 1-нен 31-не дейін (ақпан айында
1-нен 28-не дейін немесе 1-нен 29-на дейін) мейрам және қызмет істемейтін,
демалыс күндерін қоса алғандағы қосынды сандық күтізбенің күніне бөлу
арқылы табады.
Толық ай жұмыс істемеген ұйымдарда (құрылыс ұйымдарында, жаңадан іске
қосылыған ұйымдарда, сондай-ақ маусым мен жұмыс істейтін ұйымдарда)
жұмысшылар мен қызметкерлердің ай бойы орташа саны есеп беретін айдағы
кәсіпорынның жұмыс істеген күндеріндегі жұмысшылар мен қызметкерлердің
санының қосындысын сол айдағы күнтізбелік күн санына бөлу арқылы алынады.
Мысалы: Стелс жарнама агенттігі пайдалануға беріліп 2002 жылы 23
қаңтардан бастап жұмыс істейтін болды. Жұмысшылар мен қызметкерлердің саны
бұл ұйымда мына төмендегідей:
23қаңтар күні 403 адам
24 қаңтар күні сенбі (403адам)
25 қаңтар жексенбі (403адам)
26 қаңтар күні 404 адам
27 қаңтар 403адам
28 қаңтар күні 406 адам
29 қаңтар күні 401 адам
30 қаңтар күні 402 адам
31 қаңтар күні сенбі (402адам)
Сонымер қаңтар айында жұмыс істеген қызметкерлердің жалпы саны бұл
кәсіпорын бойынша 3627 адам. Осы айдың күнтізбесінде күн саны 31 күн.
Осыдан Стелс жарнама агенттігіндегі жұмысшылар мен қызметкерлердің орташа
осы айдағы саны 362731=117адам.
Тоқсан бойынша ұйымдағы жұмысшылармен қызметкерлердің саны қаңтар
айында 117 адам, ақпан айында 408 адам, наурыз айында 420 адам болды делік.
Осыдан Стелс жарнама агенттігіндегі жұмысшылармен қызметкерлердің саны
315 адамға тең болады, яғни
(117+408+420): 3=315
Ескерту: егер ұйым наурыз айынан бастап жұмыс істеген болса, онда
ұйымдағы жұмысшылар мен қызметкерлердің бір тоқсан бойындағы орташа саны
140 адамға тең болады, яғни
420: 3=140
Жұмысшылар мен қызметкерлердің кәсіпорын бойынша бір жылдық орташа
саны осы жылдағы барлық айлардағы олардың тізімінің орташа санының
қосындысын 12-ге бөлумен анықталады. Егер кәсіпорын толық жыл бойы жұмыс
істемеген болса, онда жұмыскерлердің тізімдік орташа саны істеген
айларындағы олардың сандарының қосындысын 12-ге бөлу арқылы табылады.
Ескерту: Жұмыскерлер мен қызметкерлердің Стелс жарнама агенттігі
бойынша орташа еңбекақысын, еңбек өнімділігін және басқа да орташа
шамаларын анықтау үшін орташа еңбекақы және басқа да орташа шамаларды
есептеп шығаруға қолданатын жұмысшылар мен қызметкерлердің саны деген
көрсеткіш қолданылады.
Бұл көрсеткішті табу үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің кейбір
санаттарына жататын адамдардың санын алып тастау керек. Ондай жұмысшылар
мен қызметкерлердің қатарына жататындар:
( Жүкті (екі қабат) және босануға байланысты демалыстағы әйелдер;
( Заңда қаралған жасқа дейін баланы қарауға демалыс;
( Оқу демалысындағы еңбекақылары түгел, жартылай сақталған, немесе
сақталмаған жұмысшылар мен қызметкерлер;
( Әкімшіліктің ұйғарымы бойынша еңбекақысы сақталмай демалысқа кеткен
жұмысшылар және қызметкерлер.
Стелс жарнама агенттігіндегі орташа еңбекақыны табу үшін есепке
алынатын жұмысшылар мен қызметкерлер санын анықтау барысында нақтылы жұмыс
істегеніне қарай үйлесімді түрде күніне немесе аптасына толық жұмыс
істемейтіндер кіргізіледі. Алдымен жұмыс істеген адамкүні табылады.
Орташа еңбекақы есептеу үшін есепке алынатын жұмысшылар құрамына үйде
отырып жұмыс істейтін жұмысшы-қызметкерлер де кіреді. Олардың саны ұйымдағы
жұмысшылар мен қызметкерлерге айлық еңбекақы қорының сомасын сол ұйымда
негізгі қызметті атқаратын жұмысшылар мен қызметкерлердің есепті айдағы
орташа еңбекақысына бөлу арқылы анықталады.
Жұмыс істелген уақыт көрсеткіші, жұмысшылар мен қызметкерлердің
еңбекақысын жұмыс істеген уақытына қарай есептеуге, оларға өндірілген
өнімнің өнімділігін есептеуге және қызметкерлердің белгіленген мөлшерін
орындау барысын анықтауға, сонымен қатар жұмыс істегені жайлы статистикалық
көрсеткіштерді алуға, жұмыс күнінің балансын жасауға қолданылады.
Жұмыс істелген уақыт есебі жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмысқа
келуі, олардың жұмыс істегені, жұмыстың тоқтап қалуы және де жұмысқа
келмеген жұмысшылар мен қызметкерлердің санаттары бойынша табельде алфавит
бойынша реттік номері санына қарай жүргізіледі. Жалпы табельдер жұмыс
істеген уақыты бойынша жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақысын есептеуге
арналған.
Табельдерде кәсіпорынның әр құрылымының өкілдері бойынша жұмысшылар
мен қызметкерлердің жұмысқа келмегені, жұмыстың тоқтап қалғанына байланысты
белгіленген шартты белгілерді қою арқылы толтырылады. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің уақытша жұмысқа жарамай қалғаны туралы құжаттары осы
табелге қосымша тіркеледі.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің демалысқа шығуы, іс-сапарда болуы,
жұмысқа себепсіз кешігуі, тағы басқа жағдайлар табельде тиісті белгімен
көрсетіледі.
Ол үшін әріптік, мысалы:
- іс-сапарындағы жұмысшы- қызметкерлер үшін -і
- демалыстағы жұмысшы-қызметкерлер үшін -д
- жұмыстан себепсіз кешіккен жұмысшылар үшін - с
тағы басқа белгілер қолданылады.
Табельде жұмысшылар мен қызметкерлердің тек қана жұмысқа келмеген және
келген күнін белгілеп қана қоймай, олардың жұмысқа кешіккенін, мерзімнен
тыс жұмыс істегенін, жұмыс істеген белгіленген уақытын, тағы басқа
себептерді есептеу үшін белгілер қойылады.(№2Қосымша)
Табельдер мен оларға негіз болған алғашқы құжаттар еңбекақы есептеуге
және жұмысшы қызметкерлердің жұмыс істеген уақытын есептеу үшін
пайдаланады.
Сонымен қатар цехтар мен бөлімшелер бойынша жинақталған деректер
жұмыс уақытының балансын жасауға, нақтылы жұмыс істелген уақыты жайлы
статистикалық есеп беруге пайдаланылады. Бұл көрсеткіштер еңбектің
өнімділігін анықтау үшін ғана емес, сонымен қатар жұмыс уақытының пайдалану
нәтижесінде анықтау үшін де қажет болып табылады.
2.3 Еңбекақы жүйелері және өнім өндіру есебі
Еңбек есебінің маңызды элементі болып еңбектің күрделілігіне,
жұмысшылар мен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне қарай жұмыстың әр
түріне кететін жұмыс уақытының мөлшерін анықтау болып саналады. Жұмыстың
күрделілігіне қарай еңбекақының мөлшері тарифтік жүйеде қаралады. Тариф
жүйесінің негізгі элементтері болып мыналар табылады:
- тарифтік кесте;
- тарифтік еңбекақы мөлшері;
- тарифтік мамандық анықтамалары.
Осыларға негізделіп жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақы мөлшерінің
үлгілі кестесі жасалады. Тариф жүйесінің көмегімен жұмыстың барлық түрі
күрделігіне және көп еңбек сіңіруді қажет ететіндігіне қарай топтастырылады
және жұмысшылар мен қызметкелердің мамандық дәрежесіне қарай оларға тариф
бойынша әртүрлі еңбекақы мөлшері белгіленеді. Тарифте мамандықтар бойынша
өндірістің қай саласында болмасын негізгі жұмыстың әрбір түріне,жұмыстың
күрделілігімен қаншалықты еңбек етуіне керекті ұқыптылықпен жауапкершілікке
қарай берілген разрядтар көрсетіледі.
Тарифтік кестеде – жұмысшылар менқызметкерлердің әрбір топтарының
арасында төленуге тиісті еңбек мөлшерінің арақатынасы айқындалады.
Тарифтік кестеде: тарифтік еңбекақы (сағаттық, күндік, айлық) өте қарапайым
және жеңіл бірінші дәрежелі болып саналатын жұмысқа төленетін мөлшерде
бекітіледі.
Жоғары дәрежелі еңбекке төленетін еңбекақы бірінші дәрежелі еңбекке
төленетін еңбекақы мөлшерімен осы қарастырылып отырған дәрежелі еңбектің
арақатынасының тарифтік коэффициентін, бірінші дәрежелі еңбекке төленетін
еңбекақы мөлшеріне көбейту арқылы анықталады.
Тарифтік кестеде тарифтік еңбекақы жұмыстың түріне қарап кесімді
және мерзімді еңбекақы болып екіге бөлінеді. Тарифтік мерзімді еңбекақы
мөлшері бір сағатқа белгіленеді. Кесімді еңбек бағасы белгілі тарифтік
баға бойынша бір сағатқа белгіленген немесе бір сағатқа тиісті еңбекақы
мөлшерін сол сағатта өндірілген өнім көлеміне, орындалған жұмыстың
мөлшеріне бөлу арқылы табылады немесе бір өнімге кеткен уақытқа көбейту
арқылы табылады. Уақыт мөлшері мен өндірілетін өнім мөлшері,көлемі, барлық
өндіріс саласында техникалық мөлшерлеу үрдісін жүргізу кезінде анықталады.
1-ші разряд мөлшерлемесі ең аз шамадағы еңбекақы мөлшеріне (6600т) тең
болса, онда бюджет саласындағы қызметкерлердің еңбекақысы бойынша Бірыңғай
тарифтік кестеде тарифтік мөлшерлемесі көлемі былай болады.
ҚР Үкіметінің 1997жылғы 6-шы ақпандағы №170 “ҚР еңбекақы
ұйымдастыруды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
Әдеби шолу 5
І – Бөлім. Кәсіпорынның қысқаша экономикалық сипаттамасы 9
1.1 Кәсіпорынның орналасқан жері 9
2.1. Кәсіпорынның мамандандыру саласы 9
1.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау 10
IІ-Бөлім. Еңбек және еңбекақы ұғымы 15
2.1 Еңбек есебі және нормативтік реттеу 15
2.2 Жұмыскерлердің құрамы мен жұмыс уақытын пайдалану есебі 16
2.3 Еңбекақы жүйелері және өнім өндіру есебі 20
ІІІ- Бөлім. Жұмыскерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысу есебі 24
3.1Еңбекақының түрлері мен нысандары(формалары) 24
3.2 Қосымша еңбекақы есебі 29
3.3. Орташа еңбекақыны есептеу тәртібі 36
3.4 Еңбекақыдан ұсталатын және шегерілетін сомалар 38
3.5 Еңбекақының аналитикалық (талдамалық) және синтетикалық (топтамалық)
есебі 43
Қорытынды 47
Пайдаланған әдебиеттер 49
Кіріспе
Жұмыс күші болашақ товар ретінде өзін еңбек рыногында өткізеді,
өзінің әлеуметтік, экономикалық қатынастар болып саналатын жалдауға беретін
жұмыс күші туралы және жұмыс беруші мен жұмыс күші арасындағы пайданы
көрсетеді. Жұмыспен қамтылу – бұл еңбекақы алу еңбек табысы,негізінде жеке
және қоғамдық мұқтаждықты қанағаттандыруға байланысты адамның іс-
әрекеті.
Қазіргі кезде Қазақстанның экономикасы әлі де болса, аса күрделі
өтпелі кезенді бастан кешіруде, бұл сөзсіз еңбек нарқына кері әсерін
тигізуде. Жұмыссыздық проблемасы, дер кезінде еңбекақыны төлеу және тағы
басқалар өте шиеленіскен жағдайда болып отыр. Міне, сондықтан да еңбек
нарқы жөніндегі мемлекеттік саясатты одан әрі жетілдіруді қажет етеді.
Еңбек нарқының негізгі мақсаты – еңбек ресурстарын жұмыспен тиімді және
нәтижелі қамту. Еңбекке жарамды адамдарды жұмыспен қамтамасыз ету аса
күрделі әрі мемлекеттік маңызды мәселе. Жұмыспен қамтамасыз ету әрбір
елдің нақтылы даму кезеңдерінің деңгейіне сай жұмысқа жарамды адамдарды
үнемді және нәтижелі пайдаланып, оларды шаруашылық салалары және аймақ
бойынша бөлудің тепе-теңдік үлесімділігіне жету. Қорыта айтқанда,
республикамызда еңбек нарқын қалыптастырудың және дамытудың негізгі
мақсаты осындай.
Жұмыс атқарудың бағалығы. Қызметті атқару бағасы- бұл қызметтің іс-
әрекетінің қорытындысы. Ол басшының өз қарамағындағы бағынышты қызметінің
ресми және жүйелі түрде бағалануынан байқалады.
Қызметті атқарудың, бағалаудың көптеген мақсаттары бар, олардың
ішінде:
- қызметті атқаруды жақсарту;
-шешім қабылдау үшін ақпарат жинау;
- стандартты бұзбауға мүмкіндік туғызу;
- сараланған еңбекақының негізі болуының қажеттілігіне көшу;
- қорытынды субьектілігін барынша азайту үшін деректер жинау;
-оқыту және қайта дайындау жөніндегі қажеттілікті хабарлау;
- қызметті атқарудың алдағы бейнесін жасауға байланысты мәліметтер
жинау;
-стандартты бұзбауға бағытталған кейбір жеке тұлғалар мен жалпы
топтарды ынталандыру;
- моральдық факторларды кеңейту;
Атқаруды бағалаудың әдістері мыналар табылады:
- саралау ;
- балдық бағалау( бес балдық, орташадан төмен, жоғарыдан төмен, өте
жақсы);
- әңгімелесу, бағынышты қызметтер бағалану кезінде өзінің жетістіктері
мен кемшіліктерін айтады.
Әрбір кәсіпорын еңбекақы бойынша есеп айырысу кезінде, белгілі заңға
сәйкес орындауы керек. Осы жұмыста пайдаланатын негізгі ұғымдар:
Еңбек қатынастары – тараптардың әдетте жеке еңбек және ұжымдық
шарттар негізінде белгілі бір еңбек қызметін жүзеге асыруы жөнінде
туындайтын жұмыс беруші мен қызметкер арасындағы қатынас.
Зиянды еңбек жағдайлары – белгілі бір өндіріс факторларының әсер
етуі қызметкерлердің жұмыс қабілеті төмендеуіне немесе ауыруына, не оның
ұрпақтарының денсаулығына теріс ықпал етуіне әкеп соғатын еңбек
жағдайлары.
Қауіпті еңбек жағдайлары – белгілі бір өндіріс факторларының әсер
етуі еңбекті қорғау ережелері сақталмаған жағдайда қызметкер денсаулығының
кенеттен күрт нашарлауына немесе жарақаттануына, не оның қайтыс болуына
әкеп соғатын еңбек жағдайлары.
Біліктілік разряды- қызметкердің өзі орындайтын жұмыстардың
күрделілігін көрсететін біліктілік деңгейі.
Іссапар- жұмыс берушінің өкімі бойынша қызметкерді тұрақты жұмыс
орнынан тыс жерге еңбек міндеттерін орындау үшін жіберу.
Өтемақылар – жұмыс режимі мен еңбек жағдайларына, жұмысты орындаған
кездегі қызметкерлердің шеккен шығындарының орнын толтыруға байланысты
ақшалай төлемдер.
Жұмыс беруші- қызметкер еңбек қатынастарында тұратын заңды немесе
жеке тұлға.
Жұмыс уақыты- қызметкер жұмыс берушінің актілері мен жеке еңбек
шартының талаптарына сәйкес еңбек міндеттерін орындайтын уақыт.
Еңбек міндеттері- қызметкер мен жұмыс берушінің жеке еңбек шартымен
байланысты міндеттеме.
Еңбек стажы- қызметкердің заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік және өзге
де қызметпен айналысушы қызметкер немесе жеке адам ретінде еңбек
міндеттерін жүзеге асыруға жұмсаған күнтізбемен есептелген уақыты.
Еңбек дауы – еңбек туралы заңдарының қолдануы мәселелері бойынша
бұрын қызметкер мен жұмыс беруші арасында реттелмеген жеке еңбек, ұжымдық
шарттардың талаптарын орындау туралы қызметкер мен жұмыс берушінің
арасындағы келіспеушілік.
Еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган - еңбек қатынастары
саласында өз өкілеттілігін Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
жүзеге асыратын орталық атқарушы орган.
Еңбек жағдайлары- еңбекке ақы төлеу, оны қорғау мен нормалау
жағдайы, жұмыс режимі, мамандықтарды қоса атқару мүмкіндігі мен тәртібі,
техникалық, санитарлық, гигиеналық, өндірістік–тұрмыстық жағдайлар, сондай-
ақ жеке еңбек және ұжымдық шарттар тараптарының келісімі бойынша өзге
де жағдайлар.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге дұрыс жалақының есептелінуі, сол
кәсіпорынның жақсы деңгейде тұрғаның көрсетеді. Өйткені қызметкерлер жұмыс
жасаған күніне тиісті жалақы алмаса, онда кез келген кәсіпорынның деңгейі
төмен екені анықталады.
Жалақы – бұл еңбек өлшемі мен тұтыну өлшеміне бақылау жасауды
жүзеге асыруға көмектесетін маңызды экономикалық құрал (тұтқа).
Шаруашылық субьектісінің түріне қарамастан әрбір қызметкердің кірісі
субьект жұмысының түпкілікті нәтижелерін ескергенде, оның жеке үлесімен
анықталады және салықтармен реттеледі. Жалақы тұтынушы кірісінің үлкен
бөлігін құрайды, сондықтан да сұраныстың мөлшеріне, тауардың тұтынысына
және олардың бағасына елеулі әсер етеді.
Кәсіпорын шаруашылық қызметін жасаудың процесінде қызметкерлерді
жұмысқа қабылдап және шығарып отырады, яғни олардың сандары өзгереді, демек
жұмыс барысында әртүрлі ауыс-түйістер болып тұрады. Қызметкерлердің
құрамдық өзгерісінің есебін кадрлар бөлімі жүргізеді, ол бүкіл субьектідегі
және оның құрылымдық бөлімшелеріндегі қызметкерлердің санын және оның
өзгеру себептерін, жынысын, жас мөлшерін, категорияларын, кәсіптерін,
қызмет органдарын, мамандықтарын, біліктілігін және жұмыс стажын, білімін
және басқа белгілерін есепке алады.
Тақырыптың актуальдығы. Бұл жұмыстың актуальдығы жұмысшылардың
жалақысының деңгейі, мөлшері олардың өмір сүру кезеңіне байланысты.
Еңбекақы біздің еліміздің өмір сүруі үшін ең маңызды көзі десе болады.
Сондықтан да қызметкерлердің, жұмысшылардың еңбекақыға байланысты
сұрақтар неғұрлым актуальді болып табылады.
Мақсаты. Еңбек және еңбекақы, жұмысшылармен еңбекақы бойынша есеп
айырысу есебі туралы дәлелді, орынды мағлұмат беру.
Жұмыстың негізгі тапсырмасы болып мыналар табылады: Еңбек есебі
және нормативтік реттеу, жұмыскерлердің құрамы мен жұмыс уақытын пайдалану
есебі, еңбекақы жүйелері және өнім өндіру жүйесі.
Еңбекақы есебі, еңбекақының түрлері мен нысандары, қосымша еңбекақы
есебі, орташа еңбекақыны есептеу тәртібі, еңбекақыдан ұсталынатын және
шегерілетін сомалар есебі, еңбекақының аналитикалық (талдамалық) және
синтетикалық (топтамалық) есебі.
Курстық жұмыс Алматы қаласындағы Стелс жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің мәліметтері негізінде орындалған.
Әдеби шолу
Еңбек және еңбекақы есебі – шаруашылық үрдістері (процестері)
жабдықтау, өндіру және сату деп алдыңғы тауарларда айтып өткен болсақ, осы
өнім өндіру үшін қажеттілер еңбек заттары, еңбек құралдары, сондай-ақ
жұмысшы күші екендігі белгілі. Осыған байланысты көптеген бухгалтерлік есеп
саласының ғаламдары өз үлестерін қосқан. Атақты ғылыми профессор Қуатхан
Кеулімжайұлы мен Нурадин Құдайбергеновтың пікірлер бойынша тауарлық-
материалдық қорлардың есебін қарастырғанда еңбек заттарының, негізгі
құралдардың есебін қарастырғанда еңбек құралдарының есебі қалай
жүргізілетіндігіне тоқталып өткен болатынбыз. Ал кез келген кәсіпорындар
мен ұйымдардағы жұмыстарды орындап, қызметтерді атқарып жүрген адамдардың
еңбегін дұрыс бағалап, олардың сіңірген еңбектеріне қарай әділ еңбекақы
төлеу қай кәсіпорынның болмасын күрделі мәселелерінің бірі. Міне, сондықтан
да ұйымның міндеттемелерінің бірі болып табылатын қөызметкерлермен еңбекақы
бойынша есеп айырысу тақырыбы өз алдына бөлек тарау болып
қарастырылатындығы осыдан.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің өндірген өнімдері мен істелген
жұмыстарына толтырылған алғашқы құжаттармен жұмыс уақытының табельдері
оларға еңбекақы есептеу және оны төлеу үшін ұйымның цехынан,
бөлімшелерінен, бригадаларынан кәсіпорынның әкімшілігі белгілеген мерзімде
бухгалтерияға келіп түседі. Еңбекақы есептеу үшін толтыратын бұл алғашқы
құжаттар мен табельдердің дұрыс толтырылуы, лауазымды тұлғалардың
қолдарының қойылыуы мұқият тексеріледі.
Еңбек пен еңбекақы есебінің негізгі міндеттері
1. Өндірілген өнімдер мен істелетін жұмысқа кеткен еңбек пен оған
төленетін еңбекақы мөлшерін дұрыс анықтау.
2. Еңбек өнімділігінің өсімін бақылау
3. Жұмсалған еңбектің саны мен сапасын бақылау
4. Жұмысшылар мен қызметкерлергееңбекақы төлеу үшін еңбекақы
қорынан, қоғамдық тұтыну қорынан және тағы басқа қорлардан
бөлінетін қаржыларды бақылау.
5. Жұмысшы және қызметкерлермен уақтылы дұрыс есеп айырысу
6. Өндіріске жедел басшылық жасау үшін тиісті мәліметтер алу
7. Еңбек және еңбекақы туралы статистикалық және бухгалтерлік
қорытынды есепті беру
Сонымен қатар еңбек пен еңбекақы есебін ұйымдастыруды одан әрі
жетілдіру үшін мынадай жағдайлар қажет:
1. Еңбектің өнімділігі мен орындалған жұмыстың көлемін ұлғайтуға
ынталандыратын еңбекақының тиімді түрлерін кеңінен қолдану.
2. Еңбек пен өндірісті басқарудағы ғылыми жолмен басқарудың типтелген
прогрестік құрылымын қолдану.
3. Еңбекақы төлеудің сыйлық беру жүйесімен басқа да түрлерін жұмыстағы
жетістіктермен тығыз байланыстыра отырып дұрыс қолдану.
4. Еңбек пен еңбекақы есептеуде осы күнгі талаптарға сай есептеу мен
ұйымдастыру техникаларын қолдану, алғашқы есеп жүйесін жетілдіру мен
жеңілдету.
Ал “Экономикалық нақты секторындағы бухгалтерлік есеп және аудит”
кафедрасының меңгерушісі Вера Назарова ханымның пікірін алатын болсақ еңбек
және еңбекақы есебі – жұмысшылар санының өзгеруі, жұмыс уақытының
шығындары, жұмысшылар категориясы, өндірістік шығын сияқты мағлұматтар
түгел қамтылатын дәл әрі оперативтік деректерді талап ететін аса маңызды да
күрделі жұмыставрдың бірі болып табылады.
Еңбек және оған ақы төлеу есебінің негізгі міндеттеріне жататындар:
• Еңбекақы қорын және жұмыс уақытын пайдаланып жұмыс мөлшерінің
орындалуын, еңбектің саны мен сапасын бақылау;
• Бастапқа құжаттарды уақтылы және дұрыс рәсімдеу, еңбекақы қорынан
жалақыны ұстап қалу;
• Шаруашылық жүргізуші субъектінің әрбір жұмысшысына жалақыны
уақтылы және дұрыс есептеу;
• Белгіленген мерзімде еңбекақы бойынша есеп айырысу;
• Жалақы бойынша шығынды өнімнің, жұмыстың, қызметтен өзіндік
құнына дұрыс әрі уақтылы қосу керек.
Еңбек және еңбекақы деректері өндірістік процесті оперативті
басқару үшін қажет. Қазақстан Республикасы Еңбек туралы заңының 5-бабына
сәйкес жұмыс беруші мен жұмысшылардың арасындағы еңбек қатынасы нормативті
құқықтық актілерімен, еңбек заңына сәйкес бекітілген ұжымдық келісімшартпен
реттеледі.
Кәсіпорын дербес болғанымен заңға сәйкес штат кестесі, формалары және
еңбекақы, сыйлықақы жүйесі белгіленеді.
Әрбір қызметкердің еңбекақылық табысы кәсіпорын қызметінің түпкілікті
қорытындысына байланысты оның еңбекке қосқан үлесі бойынша анықталады. Ол
салықпен реттеледі және ең жоғары көлеміне шектеу қойылмайды.
Еңбекақы мөлшерін жұмыс берушінің өзі белгілейді және жұмыс беруші
белгіленген еңбекақы мөлшері Қазақстан Республикасының заңында белгіленген
(Қазақстан Республикасы Еңбек туралыЗаңының 71-бабы) ең аз шамадағы
еңбекақы мөлшерінен төмен болмауы керек.
Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 7,8-бабына сәйкес
қызметкерлердің мынадай құқысы бар:
• қандай да бір кемсітілушіліксіз (дискриминация) тең еңбекақы
алуға;
• қауіпсіздік және тазалық (гигиена) талаптарына жауап беретін
еңбек жағдайында жұмыс істеуге;
• кепілдік және өтемақы алуға және т.б.
Жұмыс берушінің құқықтары:
• қызметкерлерді көтермелеуге, олардан белгіленген заңға сәйкес
әрекет ететін тәртіп бойынша материалдық және жауапкершілікті
талап етуге;
• қызметкер келтірген зиянның орнын толтыруға және т.б
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеттің (АХШИ)
бухгалтерлік есеп пен аудит кафедрасының проофессоры, экономика
ғылымдарының докторы, Қазақстан ғылымы мен техникасының еңбек сіңірген
қайраткері Владимир Радостовецтың пікірі бойынша кәсіпорын шаруашылық
қызметін жасаудың процесінде қызметкерлерді жұмысқа қабылдап және жұмыстан
шығарып отырады, яғни олардың сандары өзгереді, демек жұмыс барысында
әртүрлі ауыс –түйістер болып тұрады. Қызметкерлердің құрамдық өзгерісінің
есебін кадрлар бөлімі (кадрлар жөніндегі инспектор немесе басшы осыған
өкілетті етіп қойған басқа бір адам) жүргізеді, ол бхүкіл субъектідегі және
оның құрылымдық бөлімшелеріндегі қызметкерлердің санын және оның өзгеру
себептерін, жынысын, жас мөлшерін, категорияларын, кәсіптерін, қызмет
орындарын, мамандықтарын, біліктілігін, жұмыс стажын, білімін және басқа
белгілерін есепке алады.
Жұмыс беруші жұмысқа қабылдаған кезде (заңды немесе жеке тұлға,
еңбеккер мен еңбек қатынасын қалыптастырады) еңбекккерлермен өзара тікелей
жеке еңбек келісім-шарттарын жасайды.
Жеке еңбек келісімшарты – жұмыс беруші мен еңбеккерлер арасындағы
жазбаша түрдегі келісім, онда жұмыс орны, келісім шарттың мерзімі, еңбек
тәртібінің жағдайы, демалысы, жалақысы, еңбекті қорғаудың басқа да
мәселелері туралы сұрақтар қарастырылады.
Әдетте, жалақысының деңгейін жұмыс беруші белгілейді және ол жеке еңбек
келісімшартында тіркеледі.
Жеке еңбек келісім-шарты бойынша тараптардың жауакершілігі, міндеті,
құқықтары белгіленеді. Жеке еңбек келісімшартында өндіріс саласының
ерекшеліктері, нақты міндеті, жұмыс берушінің қаржылық мүмкіндігі, бір
сөзбен айтқанда, шарттың мазмұны мен сипаты ашылады. Дегенмен де, келісім-
шартқа Қазақстан Республикасы Еңбек туралы заңының 7,8 және 9 баптары
енгізілуі тиіс. Кез-келген 16 жасқа толған азамат, осындай жеке еңбек
шартын жасауға құқылы, ал егерде ата-ансы рұқсат берсе, онда ол 15 жастан
және өте сирек 14 жастан еңбек етуі мүмкін.
Жеке еңбек келісім-шартында мыналар қарастырылады:
- белгісіз мерзімге;
- белгілі мерзімге;
- белгілі бір жұмыс орнына, белгілі уақытқа;
- еңбеккерлер жоқ болған жағдайда оның жұмысын уақытша
атқаруға;
Заңда келісім-шарттың максимальды және минималды мерзімі белгіленбеуі
мүмкін. Егер де жеке еңбек келісім-шартында мерзімі айтылмаса, онда ол
белгісіз мерзімге қабылданған болып саналады. Жеке еңбек келісімшарты екі
данада жазбаша түрде жасалады және оған екі жақта қол қояды. Оның бір
данасы жұмысқа тұрушы еңбеккерге беріледі. Еңбеккер өз қызметіне келісім-
шартта көрсетілген күннен бастап кірісіде, онда оның нақты жұмысқа шыққан
күні есептелінеді.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің есеп және аудит
кафедрасының доценті, экономика ғылымдарының кандидаты Баймұханова Сария
апайымыздың пікірі бойынша жаңадан жұмысқа алынған қызметкерлерге жұмысқа
алушы (заңды немесе жеке тұлға) және қызметкер (жеке тұлға) арасында жеке
еңбектік келісімшарт жасалуы тиіс.
Жеке еңбектік келісімшарт дегеніміз жұмысшымен жұмыс беруші арсында
жазбаша жұмыс орны, келісімшарттың мерзімі, еңбек режімі жағдайы, демалыс,
еңбекақы, екі жақтың материалдық жауапкершілігі, басқа да жұмыскерді
әлеуметтік тұрмыстық қамтамасыздандыру сұрақтары бойынша келісім.
Әдетте, еңбекақы мөлшерін жұмыс беруші тағайындайды, ал жұмысшы немесе
қызметкер екі жақты келісімге сәйкес белгілі мамандығы бойынша берілген
жұмысты атқаруға міндеттенеді, ал жұмыс беруші басқа да төлемақыларда
уақтылы төлеп отыруға міндеттенеді.
Еңбекақы – қызметкердің орындаған жұмыс көлемі мен белгілеген еңбек
шарты және мансап инструкциясына байланысты төлем. Еңбек тиімділігін
арттырудың әр түрлі ынталандыру жолдары болып, сыйақы, қосымша төлем,
кепілді төлемақы және т.б. болып табылады. Жұмысқа алушы еңбекақы жүйесі
мен нысанын Еңбек туралы ережеге сәйкес, нақтылы еңбек жағдайын ескере
отырып, персоналдар ережесі бекіткен жұмысшылар категориясы және жұмыс
уақыты режімі бойынша өздері белгілейді. Аталған ережелер жұмысқа алушыға
тек еңбек шартына отыру немесе еңбек режімін ұйымдастыру үшін ғана емес,
сонымен қатар шығындар мен төлемдерді негіздеу мақсатында да қажет.
Жалақы жеке жұмыс нәтижесі бойынша немесе колективтің жұмыс нәтижесіне
байланысты төленеді. Бұл жағдайда қызметкерге белгіленген еңбекақы көлемі
заң бойынша белгіленетін төменгі еңбекақы мөлшерінен төмен болмауы тиіс.
Тәжірибе жүзінде еңбекақыны ұйымдастырудың негізгі екі нысаны –
мерзімдік және кесімді қолданылады.
.
І – Бөлім. Кәсіпорынның қысқаша экономикалық сипаттамасы
1.1 Кәсіпорынның орналасқан жері
Стелс ұйымы 2000 жылдан бастап қызмет көрсетеді. Ұйым жарнама
агенттігі қызмет түрімен айналысады. Ұйым Алматы қаласының Абдуллин көшесі
3621 орналасқан. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік ұйымдастыру –
құқықтық нысанында құрылған. Серіктестіктің мақсаты пайда табу және оны
құрылтайшылардың мүдделеріне жарату. ЖШС Стелс жарнама агенттігі
қызметінің пәні мен мақсаты Алматы қаласындағы халықтың қажеттіліктерін
неғұрлым толық қанағаттандыру болып табылады.
Стелс ЖШС-нің жарнама агенттігінің жобасы бойынша берілген бизнес-
жоспар жоба юойынша барлық қажетті аспектілерді атап айтқанда:
- жоба мәні;
- нақты нарықтық жағдайда жобаны іске асыру мүмкіндігі;
- қаржы жобасының көзін;
- жобаны инвестициялаудан потенциалды пайда (қызмет көрсету көлемі,
жоспарлы шығынды, пайда, инвестицияланған қаражаттар қайтарымы).
2.1. Кәсіпорынның мамандандыру саласы
Атқаратын қызметтеріне қарай кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмысшылары
мен қызметкерлері болып екіге бөлінеді. Қызметкерлер тобы басшылар,
мамандар және тағы басқа топтарға бөлінеді.
Басшылар қатарына – президент, директор, меңгеруші, тағы басқалар
жатады.
Мамандар қатарына – инженерлер, техникалық қызметтегі адамдар тағы
басқалары.
Басқа да қызметкерлер қатарына – құжаттарды дайындайтын, есеп және
бақылау жұмысын жүргізетін, шаруашылық қызметтерін атқаратын бухгалтерлер,
менеджерлер, аграномдар, механиктер, тағы басқалары.
Маман – ұйымның инженерлік-техникалық, экономикалық, экономикалық және
басқа да жұмыстарымен айналысатын қызметкері. Маман әдетте жоғары немесе
арнаулы орта білімді болады. Атап айтқанда, агроном, бухгалтер, геолог,
инженер, метематик, техник, суретші, экономист, энергетик және т.б.
Мамандардың негізгі міндеті - өздеріндегі арнаулы кәсіби даярлық негізінде
жекелеген өндірістік, әлеуметтік немесе басқарушылық мәселелер бойынша
шешімдердің нұсқаларын, ұсыныстар әзірлеу, қорытынды жасау және орындау.
Қайсыбір істі егжей-тегжейлі білетін қызметкерді де белгілі бір мамандықтың
өкілін де маман деп атайды.
Біріңғай тарифтік сетка бойынша жұмысшылар мен мамандар 1 мен 8 разряд,
ал қызметкерлер 2 мен 21 разряд бойынша тарификацияланады. Қызметкерлерді
тарификациялау біріңғай тарифтік-мамандандырылған анықтама (БТМА) немесе
мамандандырылған анықтама (МА) бойынша жүргізіледі.
Әр түрлі кәсіби маманданған қызметкерлер тобының тарифтік ставкасы мен
қызмет ақысы, кәсіпорын бекіткен 1 разрядтық ставка бойынша, қызметке
алушының төменгі еңбекақы көлемі кепіліне байланысты (1 разрядтық ставканың
жоғары, бірақ төменгі еңбекақы мөлшерінен кем болмауы тиіс) және біріңғай
тарифтік сеткада бекітілген тарифтік мамандандырылған коэффицентке
байланысты анықталады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің тарифтік-мамандандырылған анықтамасы
қызметкерге разряд беріп және жұмысын тарификациялайтын, барлық мамандар
кәсібіне сипаттама беріп, өндіріс және жұмыс жүрісіне байланысты бөлетін
анықтама болып табылады.
Мамандандырылған анықтама құзыреті мен жұмыс күрделілігі сатысы және
мамандану деңгейіне байланысты дифференциялауды қамтамасыз етеді.
Бұл анықтама мамандандырылған комиссияға қызметкерлердің мамандық
разрядын белгілеу үшін қажет.
Қажет болған жағдайда тарифтік-мамандандырылған анықтаманы қолданады.
Ол үшін тарифтік-мамандандырылған комиссия құрылып (ТМК), тарифтік-
мамандандырылған коэффиценттерді пайдалану негізінде қызметкерлердің
мамандық разрядына сәйкестік аттестациясынан өткізеді.
1.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау –
кәсіпорынның барлық мүлектерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті
және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Алайда, неғұрлым дәл бағалау үшін, кәсіпорынның соңғы 2-3 жылдық қаржы есеп
берулері бар болуы қажет. Бүкіл баланстың өзгеру бағытын анықтаумен қатар,
оның кейбір баптары мен бөлімдерінің өзгеру сипатын анықтау қажет.
Қаржылық есептіңманызды элементі болып саналатын активтерді, талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрлымын және оның жеке
топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақ тағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың таратылуына
талдау жасау үшін келесі 1-аналитикалық кесте құрылады.
2005 жылдың басы мен соңындағы Стелс ЖШС-гінің баланс активінің
құрамы мен құрылуы.
1 – кесте
№ Көрсеткіштер Жыл басында Жыл соңында
Ауытқуы
сомасы, Үлес сомасы, Үлес
тг салмағы, тг салмағы
% %
1 Активтер құны, 2138637 100 3560757 100 1422120
барлығы соның
ішінде: 18770 0,87 2561 0,07 -16209
1. 1 Ұзақ мерзімді
активтер: 18642 0,87 19497 0,54 855
а) негізгі құралдар;1284 0,06 1842 0,05 558
ә) қалдық құны 21781 1,01 32485 0,91 10704
1.2 Ағымдағы 28942 1,35 212408 5,96 183466
активтер: 1509466 70,58 2486947 69,84 977481
а) Ақша қаражаттары
ә) дайын өнім
Кесте мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін баланс
валютасының есепті жылы 1422120 теңгеге артқандығын көруге болады. Бұл
кәсіпорынның әрі қарайғы дамуын көрсететіндіктен, оның жұмысының оң
нәтижесін сипаттайды. Алайда активтерді талдай отырып, олардың қалай
таратылғанын және есепті жылы неге көбірек көңіл бөлінгенін, сондай-ақ
негізгі құралдарының жағдайын және кәсіпорын мүлкінің мобильділігін анықтау
қажет.
Бірінші әдістеме бойынша оның құнына негізгі құралдардың, ақша
қаражаттары қосылады.
Кәсіпорынның есепті кезеңдегі қызметінің қаржылық нәтижелері
активтерді меншікті қаражат есебінен толықтыруға мүмкіндік бермейтін болса,
өндірістік мақсаттағы мүлікті арттыру үшін ұзақ мерзімді қарыз қаражаттарын
тартқан жөн.
Әрі қарай, келесі 2 – аналитикалық кестені құрастыра отырып, ағымдағы
активтердің құрамы мен құрылымын талдау қажет.
2-кесте
Кәсіпорынның ағымдағы активтерінің
құрамы мен құрылымы
№ Көрсеткіштер Жыл басында Жыл соңында Өсуі (+)
Кемуі (-)
%
сомасы, Үлес сомасы, Үлес
тг салмағы, тг салмағы
% %
1 Ағымдағы активтер 21781 100 32485 100 +107,04
құны, соның ішінде:
1.1 Тазарлы
материалдық қорлар 37250 171,02 2164 6,66 -164, 34
1.2 Дебиторлық 562979 2584,7 781673 2406,2 -178,5
борышы
1.3Ақша қаражаттары
және қысқа мерзімді
қаржылық
инвестициялар 28942 132,8 212408 653,86 +521,06
1.4 Басқа да
ағымдағы активтер - - - - -
Келтірілген мәліміттер кәсіпорын активтерінің жалпы алғанда ағымды
динамикасын көрсетді. Оларды жеке элементтер тұрғысынан зерттеу келесідей
қортындыларды жасауға мүмкіндік береді. Кәсіпорынның тауарлы – материалдық
қорлар мен дебиторлық борыш азайған.
Есеп айырысу шотында қаражаттар қолдығының аздаған сомасының бар болуы
немесе олардың болмауы әлі де болса кәсіпорынның төлем қабілетсіздігін
көрсетпейді.
Кәсіпорынның материалдық айналым қаражаттары есепті жылы -164, 34%-ке
азайған. Біздің кәсіпорнымызда ақша қаражаттары және қысқа мерзімді
қаржылық инвестициялары +521, 06 % көбейген.
Дебиторлық борыштың құрамы және құрылымымен толық танысып шыққаннан
кейін оны нақты құны бойынша бағалау керек. Себебі дебиторлық борыштың
барлығы бірден өндіріліп алмауы мүмкін. Оның кайталымдылығы өткен
тәжірбиенің, сондай-ақ ағымдағы жағдайлардың негізінде анықталады.
Қаржылық есеп берудің активтерінің қалып тасу көздерінің құрылымын
зерттеу үшін келесіндей талдау кестесі құрылады.
3 – кесте
Стелс Ж.Ш.С. 2005 жылдың басы мен соңындағы жағдайы негізінде
кәсіпорынның авансталынған капиталының құрамы мен құрылымы
№ Көрсеткіштер Жыл басында Жыл соңында Құрылымын
ың
өзгеруі,
пункт
(4гр-2гр)
сомасы, Үлес сомасы, Үлес
тг салмағы,тг салмағы
% %
1 Авансталған капитал
сонын ішінде: 2138637 100 3560757 100 28496,97
Меншік капитал 27908 13,04 71500 2,00 -11,04
Қарыздық капитал, 2031891 95,00 3602121 101,2 6,2
оның ішінде:
ұзақ мерзімінді. - - - - -
2 Тәуелсіздік 0,01 0,13 0,02 0,02 -0,11
коэффициент (11 жол:1
жол)
3 Қаржыландыру 1,05 1,05 0,98 0,98 -0,07
коэффициент
(1жол:1.2жол)
4 Қатыстырылған
капиталдың меншіктік
капиталға қатынасы
коэффициентті
(1.2жол:1.1жол) 72,8 7,28 50,4 202,4 195,12
3-кестеден кәсіпорынның есеп беру жылындағы активтерінің қалыптасу
көзі 28496, 97 мың теңгеге өскені көрініп тұр. Бұл өсу жылдың сонында
3602121 мың теңге болған, қарастырылған капиталдың өсуінен болған бұл
кезеңде тәуелсіздік коэффициентті 0,13-тен 0,02-ге немесе - 0,11 пунктке
төмендеген.
Алайда бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайының (тұрақтылғының)
төмендегінін дәлелдемейді.
Бұны тәуелсіздік коэффициентіне кері көрсеткіш болып табылатын
қарастырылған капиталдың барлық авансталған капиталдағы үлес салмағы да
дәлелдейді. Оны тәуелсіздік коэффициентті деуге де болады. Ол мына
формулалармен анықталады:
Кк ═ Қк:Ак немесе Кт ═ 1 – Ктс
Мұндағы; Кт – тәуелділік коэффициентті;
Қк – қатыстырылған капитал;
Ак – авансталған капитал (баланс валютасы, жиыны);
Ктс – тәуелсіздік коэффициенті.
Бұл коэффициент авансталған капиталдың жалпы самасындағы қарыздың
үлесін сипаттайды.
Бұл үлес жоғары болған сайын, кәсіпорынның сыртқы қаржыландыру
көздерінен тэуелділігі жоғарылайды.
Келесі, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын меншікті
капиталдың қатыстырылған капиталға қатынасын көрсететін қаржыландыру
коэффициентті болып табылады.
Кк ═ Мк : Қк
Мұндағы: Кк – қаржыландыру коэффициенті;
Мк – меншікті капитал;
Қк – қарастырылған капитал.
Бұл коэффициент кәсіпорын қызметінің қандай бөлігі өз қаражатымен, ал
қандай бөлігі қарыз қаражатымен қаржыландырылатынын көрсетеді. Қаржыландыру
коэффициентті 1 болатын жағдай (кәсіпорын мүлкінің көп бөлігі қарыз
қаражатымен қалыптасқан) төлем кәбілеттілігінің өте қауіпті жағдайға
жеткендігін және несие алуды қиындатқанын көрсетеді
IІ-Бөлім. Еңбек және еңбекақы ұғымы
2.1 Еңбек есебі және нормативтік реттеу
Еңбек және еңбекақы есебі – жұмысшылар санының өзгеруі, жұмыс
уақытының шығындары, жұмысшылар категориясы, өндірістік шығын сияқты
мағлұматтар түгел қамтылатын дәл әрі оперативтік деректерді талап ететін
аса маңызды да күрделі жұмыстардың бірі болып табылады.
Еңбек және оған ақы төлеу есебінің негізгі міндеттеріне жататындар:
( еңбекақы қорын және жұмыс уақытын пайдаланып жұмыс мөлшерінің
орындалуын, еңбектің саны мен сапасын бақылау;
( бастапқы құжаттарды уақытылы және дұрыс рәсімдеу, еңбекақы қорынан
ұстап қалу;
( шаруашылық жүргізуші субьектінің әрбір жұмысшысына жалақыны
уақытылы және дұрыс есептеу;
( белгіленген мерзімде еңбекақы бойынша есеп айырысу;
( жалақы бойынша шығынды өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнына
дұрыс әрі уақытылы қосу керек.
Еңбек және еңбекақы деректері өндірістік процесті оперативті
басқару үшін қажет. “ҚР Еңбек туралы” заңына сәйкес жұмыс беруші мен
жұмысшылардың арасындағы еңбек қатынасы нормативті құқықтық актілермен,
еңбек заңына сәйкес бекітілген ұжымдық келісім-шартпен реттеледі[1].
Әрбір қызметкердің еңбекақылық табысы Стелс жарнама агенттігі
қызметінің түпкілікті қорытындысына байланысты оның еңбекке қосқан үлесі
бойынша анықталынады. Ол салықпен реттеледі және ең жоғарғы көлеміне
шектеу қойылмайды.
Еңбекақы мөлшерін жұмыс берушінің өзі белгілейді және жұмыс беруші
белгіленген еңбекақы мөлшері ҚР заңында белгіленген ең аз шамадағы
еңбекақы мөлшерінен төмен болмауы керек[2].
“ҚР Еңбек туралы” заңының 7,8-бабына сәйкес қызметкерлердің мынадай құқысы
бар:
( қандай да бір кемсітушіліксіз тең еңбекке тең еңбекақы алуға;
( қауіпсіздік және тазалық талаптарына жауап беретін еңбек
жағдайында жұмыс істеуге;
( кепілдік және өтемақы алуға және т.б.
Жұмыс берушінің құқықтары:
(қызметкерлерді көтермелеуге, олардан белгіленген заңға сәйкес
әрекетететін тәртіп бойынша материалдық және жауапкершілікті талап
етуге;
( қызметкер келтірілген зиянның орнын толтыруға және т.б.
Жұмыс берушінің міндеттері:
( ҚР-ның нормативті құқықтық актілерінде, жеке еңбек
келісімшартында, ұжымдық келісімшартта, жұмыс берушінің актісінде
қарастырылған еңбекақыны және басқа төлемақыларды уақытылы толық төлеу;
( еңбек туралы заңдағы, ұжымдық келісімшарттағы талаптарды сақтау;
( қызметкерге қауіпті және зиянды жұмыс жағдайын,болуы мүмкін кәсіби
ауруды ескерту және т.б.
Жеке еңбек келісімшартында негізгі тармақтар қамтылуы керек:
( жұмыс уақыты және демалыс уақытының режимі;
( еңбекақы мен еңбекті қорғау жағдайы;
( өтемақы төлеу және кепілдік беру тәртібі және т.б. (“ҚР Еңбек
туралы”заңы 9-бап )
Қызметкер бірнеше жұмыс берушімен толық емес жұмыс уақытын
қарастыратын жеке еңбек келісімшартында отыруға құқы бар.
ҚР Еңбек туралы заңының 13-бабына сәйкес қызметкердің еңбек ететін
растайтын құжаттарға мыналар жатады: еңбек кітапшасы, жұмысқа
қабылданғаны, жұмыстан шығарылғаны туралы бұйрықтың көшірмесі.
Сол ұйымның басқа жұмысына немесе ұйыммен бірге басқа орынға
көшіру қызметкердің тек жазбаша келісімі бойынша, жеке еңбек
келісімшартында немесе агрегаттағы жұмысты тапсыру үшін қызметкердің
келісімі талап етілмейді.
Жұмыс болмай қалған жағдайда жұмыс беруші қызметкерді мамандығына,
біліктілігіне сай, денсаулығына қатер төндірмейтін,оның келісімінсіз бір
айға дейін басқа жұмысқа ауыстыруға құқы бар.
Егер қызметкер жаңа жағдайдағы ұсынылған жұмысқа келісімін бермесе,
онда “ҚР Еңбек туралы”заңының 26-бабы,7-тармағына сәйкес онымен жеке еңбек
келісімшарты бұзылады. Қызметкерді денсаулығына байланысты басқа жұмысқа
уақытша ауыстыру “ҚР Еңбек туралы” заңының 23-бабында қарастырылған
шарттар мен тәртіптертері бойынша жүзеге асырылады.
Жеке еңбек келісімшарты мынадай жағдайларда бұзылуы мүмкін:
( ұйым таратылғанда,жұмыс берушінің қызметі тоқтағанда;
( қызметкерлердің штаты немесе саны қысқартылғанда;
( әскери қызметке шақырылғаннан растайтын құжат негізіндегі
қызметкерді үшін күндік мерзімге босатқанда[3].
“ҚР Еңбек туралы” Заңының 27-бабы, 3-тармағына сәйкес жеке еңбек, ұжымдық
келісімшартында өтемақының мөлшері және басқа негіздері белгіленеді.
2.2 Жұмыскерлердің құрамы мен жұмыс уақытын пайдалану есебі
Еңбекақының формалары мен жүйелері Еңбек және халықты әлеуметтік
қорғау министрлігінің 15.05.2000ж. №111-п “Қызметкерлерге еңбекақы төлеу
мәселелері бойынша әдістемелік ұсыныс” Бұйрығында белгіленген және
жұмысшыларға еңбекақы есептеудің әр түрлі тәсілін анықтайды[4]. Олар
өндіріс жағдайы мен жұмыс жасайтын жеке құрам категориясына байланысты,
яғни Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде 1997 жылдың 16-шы
қаңтарында тіркелген №244 тіркелімі және ҚР Ұлттық статистикалық
агенттігінің 1996 жылдың 19-шы желтоқсанындағы №50 қаулысында бекітілген
жалданып жұмыс істейтін сан және еңбекақы статистикасы бойынша
Нұсқаулықтың 5-ші бөліміне сәйкес жұмысшылар мен қызметкерлер болып екі
топқа бөлінеді:
1. Өнеркәсіптің өндірістік жұмысшылары мен қызметкерлері.
2. Өнеркәсіптік ұйымның балансындағы өндіріске жатпайтын ұйымдардың
жұмысшы-қызметкерлері.
Атқаратын қызметтеріне қарай кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмысшылары мен
қызметкерлері болып екіге бөлінеді. Қызметкерлер тобы басшылар, мамандар
және тағы басқа топтарға бөлінеді.
Басшылар қатарына – президент, ректор, директор, меңгеруші, тағы
басқалар жатады.
Мамандар қатарына – инженерлер,техникалық қызметтегі адамдар тағы
басқалары.
Басқа да қызметкерлер қатарына – құжаттарды дайындайтын, есеп және
бақылау жұмысын жүргізетін, шаруашылық қызметтерін атқаратын бухгалтерлер,
менеджерлер, агрономдар, механиктер, тағы басқалары. Бухгалтерлік
есепте жұмысшылармен қызметкерлердің саны мен олардың жұмыс істеген уақытын
есепке алуға тура келеді. Стелс жарнама агенттігіндегі қызмет атқаратын
адамдардың жалпы саны олардың тізімдегі саны деп аталады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны – кәсіпорындар мен
ұйымдарға қызметке жаңа адамды алуға немесе кейбір қызметкерлерді жұмыстан
босатуға байланысты өзгеріп отырады. Стелс жарнама агенттігінде
жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және олардың жұмыс уақыты да
есептеледі. Жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы 40 сағаттан аспауы керек.
Барлық категориядағы жұмыс істеушілердің жұмыс уақытын пайдалану есебі
жұмысшылар мен қызметкерлердің белгіленген жұмыс режимін қадағалауға,
атқарылған жұмыс уақыты туралы ақпаратты алуға, еңбекақылық есеп айырысу,
сондай-ақ еңбек бойынша статистикалық есепті жасауға арналған “Жұмыс
уақытының есеп ”табелі (Т-13формасы) жазылады[5]. Жұмыс уақытының орындалу
есебі үшін жұмыс уақытының есеп табелі (Т-13,13а формасы) қолданылады.
Мамандар бөлімінде мынадай алғашқы құжаттар қолданылады:
-жұмысқа алу жайлы бұйрық үлгілі түрі Т-1;
- басқа жұмысқа ауысу жайлы бұйрық үлгілі Т-5;
- демалыс берілуі жайлы үлгілі түрі Т-6;
- жұмыстан шығарылу жайлы бұйрық үлгілі түрі Т-8.
Бірінші рет жұмысқа орналасқан жұмысшылар мен қызметкерлерге ұйымның
мамандар бөлімі еңбек кітапшасын толтырады.
Еңбек кітапшасы мамандар бөлімінде сақталып оған жұмысшылар мен
қызметкерлердің қызмет орнының өзгеруі, алған мақтаулары мен сыйлықтары,
сондай-ақ ескертулер, сөгістер, тағы да басқа деректер жазылады.
Жұмысқа алу жайлы хат негізінде жұмысшылармен қызметкерлердің еңбек
кітапшасына төл құжаттардағы тиісті жазулар жазылып және оған үлгілі түрі Т-
2 жеке карточкасы ашылады. Ол карточкада жұмысшылар қызметкерлердің
білімі, жұмыс орны,аты-жөні, ұлты,еңбек стажы, дүниеге келген күні, айы
мен жылы, мекен–жайы, тағы басқа мәліметтер толтырады (№1Қосымша).
Стелс жарнама агенттігіндегі әрбір қызметке алынған адамға, яғни
жұмысшылар мен қызметкерлерге табельдік номір беріледі. Бұл нөмір еңбекақы
бойынша есеп айырысу құжаттарында көрсетіледі.
Белгілі бір кезендегі яғни,уақыттағы ұйымның жұмысшылар мен
қызметкерлердің тізімдегі орташа санын анықтау үшін жұмысшылар
қызметкерлердің күнделікті сандық есебін жүргізу қажет. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің күнделікті тізімдегі саны қызметкерлердің жұмыс уақытын
пайдалану есебінде табельінің деректеріне сәйкес келуі керек.
Есеп беретін айдағы ұйымның жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі
санын қосып, яғни 1-нен 30-на дейін немесе 1-нен 31-не дейін (ақпан айында
1-нен 28-не дейін немесе 1-нен 29-на дейін) мейрам және қызмет істемейтін,
демалыс күндерін қоса алғандағы қосынды сандық күтізбенің күніне бөлу
арқылы табады.
Толық ай жұмыс істемеген ұйымдарда (құрылыс ұйымдарында, жаңадан іске
қосылыған ұйымдарда, сондай-ақ маусым мен жұмыс істейтін ұйымдарда)
жұмысшылар мен қызметкерлердің ай бойы орташа саны есеп беретін айдағы
кәсіпорынның жұмыс істеген күндеріндегі жұмысшылар мен қызметкерлердің
санының қосындысын сол айдағы күнтізбелік күн санына бөлу арқылы алынады.
Мысалы: Стелс жарнама агенттігі пайдалануға беріліп 2002 жылы 23
қаңтардан бастап жұмыс істейтін болды. Жұмысшылар мен қызметкерлердің саны
бұл ұйымда мына төмендегідей:
23қаңтар күні 403 адам
24 қаңтар күні сенбі (403адам)
25 қаңтар жексенбі (403адам)
26 қаңтар күні 404 адам
27 қаңтар 403адам
28 қаңтар күні 406 адам
29 қаңтар күні 401 адам
30 қаңтар күні 402 адам
31 қаңтар күні сенбі (402адам)
Сонымер қаңтар айында жұмыс істеген қызметкерлердің жалпы саны бұл
кәсіпорын бойынша 3627 адам. Осы айдың күнтізбесінде күн саны 31 күн.
Осыдан Стелс жарнама агенттігіндегі жұмысшылар мен қызметкерлердің орташа
осы айдағы саны 362731=117адам.
Тоқсан бойынша ұйымдағы жұмысшылармен қызметкерлердің саны қаңтар
айында 117 адам, ақпан айында 408 адам, наурыз айында 420 адам болды делік.
Осыдан Стелс жарнама агенттігіндегі жұмысшылармен қызметкерлердің саны
315 адамға тең болады, яғни
(117+408+420): 3=315
Ескерту: егер ұйым наурыз айынан бастап жұмыс істеген болса, онда
ұйымдағы жұмысшылар мен қызметкерлердің бір тоқсан бойындағы орташа саны
140 адамға тең болады, яғни
420: 3=140
Жұмысшылар мен қызметкерлердің кәсіпорын бойынша бір жылдық орташа
саны осы жылдағы барлық айлардағы олардың тізімінің орташа санының
қосындысын 12-ге бөлумен анықталады. Егер кәсіпорын толық жыл бойы жұмыс
істемеген болса, онда жұмыскерлердің тізімдік орташа саны істеген
айларындағы олардың сандарының қосындысын 12-ге бөлу арқылы табылады.
Ескерту: Жұмыскерлер мен қызметкерлердің Стелс жарнама агенттігі
бойынша орташа еңбекақысын, еңбек өнімділігін және басқа да орташа
шамаларын анықтау үшін орташа еңбекақы және басқа да орташа шамаларды
есептеп шығаруға қолданатын жұмысшылар мен қызметкерлердің саны деген
көрсеткіш қолданылады.
Бұл көрсеткішті табу үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің кейбір
санаттарына жататын адамдардың санын алып тастау керек. Ондай жұмысшылар
мен қызметкерлердің қатарына жататындар:
( Жүкті (екі қабат) және босануға байланысты демалыстағы әйелдер;
( Заңда қаралған жасқа дейін баланы қарауға демалыс;
( Оқу демалысындағы еңбекақылары түгел, жартылай сақталған, немесе
сақталмаған жұмысшылар мен қызметкерлер;
( Әкімшіліктің ұйғарымы бойынша еңбекақысы сақталмай демалысқа кеткен
жұмысшылар және қызметкерлер.
Стелс жарнама агенттігіндегі орташа еңбекақыны табу үшін есепке
алынатын жұмысшылар мен қызметкерлер санын анықтау барысында нақтылы жұмыс
істегеніне қарай үйлесімді түрде күніне немесе аптасына толық жұмыс
істемейтіндер кіргізіледі. Алдымен жұмыс істеген адамкүні табылады.
Орташа еңбекақы есептеу үшін есепке алынатын жұмысшылар құрамына үйде
отырып жұмыс істейтін жұмысшы-қызметкерлер де кіреді. Олардың саны ұйымдағы
жұмысшылар мен қызметкерлерге айлық еңбекақы қорының сомасын сол ұйымда
негізгі қызметті атқаратын жұмысшылар мен қызметкерлердің есепті айдағы
орташа еңбекақысына бөлу арқылы анықталады.
Жұмыс істелген уақыт көрсеткіші, жұмысшылар мен қызметкерлердің
еңбекақысын жұмыс істеген уақытына қарай есептеуге, оларға өндірілген
өнімнің өнімділігін есептеуге және қызметкерлердің белгіленген мөлшерін
орындау барысын анықтауға, сонымен қатар жұмыс істегені жайлы статистикалық
көрсеткіштерді алуға, жұмыс күнінің балансын жасауға қолданылады.
Жұмыс істелген уақыт есебі жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмысқа
келуі, олардың жұмыс істегені, жұмыстың тоқтап қалуы және де жұмысқа
келмеген жұмысшылар мен қызметкерлердің санаттары бойынша табельде алфавит
бойынша реттік номері санына қарай жүргізіледі. Жалпы табельдер жұмыс
істеген уақыты бойынша жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақысын есептеуге
арналған.
Табельдерде кәсіпорынның әр құрылымының өкілдері бойынша жұмысшылар
мен қызметкерлердің жұмысқа келмегені, жұмыстың тоқтап қалғанына байланысты
белгіленген шартты белгілерді қою арқылы толтырылады. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің уақытша жұмысқа жарамай қалғаны туралы құжаттары осы
табелге қосымша тіркеледі.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің демалысқа шығуы, іс-сапарда болуы,
жұмысқа себепсіз кешігуі, тағы басқа жағдайлар табельде тиісті белгімен
көрсетіледі.
Ол үшін әріптік, мысалы:
- іс-сапарындағы жұмысшы- қызметкерлер үшін -і
- демалыстағы жұмысшы-қызметкерлер үшін -д
- жұмыстан себепсіз кешіккен жұмысшылар үшін - с
тағы басқа белгілер қолданылады.
Табельде жұмысшылар мен қызметкерлердің тек қана жұмысқа келмеген және
келген күнін белгілеп қана қоймай, олардың жұмысқа кешіккенін, мерзімнен
тыс жұмыс істегенін, жұмыс істеген белгіленген уақытын, тағы басқа
себептерді есептеу үшін белгілер қойылады.(№2Қосымша)
Табельдер мен оларға негіз болған алғашқы құжаттар еңбекақы есептеуге
және жұмысшы қызметкерлердің жұмыс істеген уақытын есептеу үшін
пайдаланады.
Сонымен қатар цехтар мен бөлімшелер бойынша жинақталған деректер
жұмыс уақытының балансын жасауға, нақтылы жұмыс істелген уақыты жайлы
статистикалық есеп беруге пайдаланылады. Бұл көрсеткіштер еңбектің
өнімділігін анықтау үшін ғана емес, сонымен қатар жұмыс уақытының пайдалану
нәтижесінде анықтау үшін де қажет болып табылады.
2.3 Еңбекақы жүйелері және өнім өндіру есебі
Еңбек есебінің маңызды элементі болып еңбектің күрделілігіне,
жұмысшылар мен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне қарай жұмыстың әр
түріне кететін жұмыс уақытының мөлшерін анықтау болып саналады. Жұмыстың
күрделілігіне қарай еңбекақының мөлшері тарифтік жүйеде қаралады. Тариф
жүйесінің негізгі элементтері болып мыналар табылады:
- тарифтік кесте;
- тарифтік еңбекақы мөлшері;
- тарифтік мамандық анықтамалары.
Осыларға негізделіп жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақы мөлшерінің
үлгілі кестесі жасалады. Тариф жүйесінің көмегімен жұмыстың барлық түрі
күрделігіне және көп еңбек сіңіруді қажет ететіндігіне қарай топтастырылады
және жұмысшылар мен қызметкелердің мамандық дәрежесіне қарай оларға тариф
бойынша әртүрлі еңбекақы мөлшері белгіленеді. Тарифте мамандықтар бойынша
өндірістің қай саласында болмасын негізгі жұмыстың әрбір түріне,жұмыстың
күрделілігімен қаншалықты еңбек етуіне керекті ұқыптылықпен жауапкершілікке
қарай берілген разрядтар көрсетіледі.
Тарифтік кестеде – жұмысшылар менқызметкерлердің әрбір топтарының
арасында төленуге тиісті еңбек мөлшерінің арақатынасы айқындалады.
Тарифтік кестеде: тарифтік еңбекақы (сағаттық, күндік, айлық) өте қарапайым
және жеңіл бірінші дәрежелі болып саналатын жұмысқа төленетін мөлшерде
бекітіледі.
Жоғары дәрежелі еңбекке төленетін еңбекақы бірінші дәрежелі еңбекке
төленетін еңбекақы мөлшерімен осы қарастырылып отырған дәрежелі еңбектің
арақатынасының тарифтік коэффициентін, бірінші дәрежелі еңбекке төленетін
еңбекақы мөлшеріне көбейту арқылы анықталады.
Тарифтік кестеде тарифтік еңбекақы жұмыстың түріне қарап кесімді
және мерзімді еңбекақы болып екіге бөлінеді. Тарифтік мерзімді еңбекақы
мөлшері бір сағатқа белгіленеді. Кесімді еңбек бағасы белгілі тарифтік
баға бойынша бір сағатқа белгіленген немесе бір сағатқа тиісті еңбекақы
мөлшерін сол сағатта өндірілген өнім көлеміне, орындалған жұмыстың
мөлшеріне бөлу арқылы табылады немесе бір өнімге кеткен уақытқа көбейту
арқылы табылады. Уақыт мөлшері мен өндірілетін өнім мөлшері,көлемі, барлық
өндіріс саласында техникалық мөлшерлеу үрдісін жүргізу кезінде анықталады.
1-ші разряд мөлшерлемесі ең аз шамадағы еңбекақы мөлшеріне (6600т) тең
болса, онда бюджет саласындағы қызметкерлердің еңбекақысы бойынша Бірыңғай
тарифтік кестеде тарифтік мөлшерлемесі көлемі былай болады.
ҚР Үкіметінің 1997жылғы 6-шы ақпандағы №170 “ҚР еңбекақы
ұйымдастыруды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz