Меншікті негізгі құралдардың амортизациясы мен тозуының есебі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

мазмұны

кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 нарықтық экономика жағдайындағы меншікті Негізгі құралдарды есепке алудың
негіздері

1.1 Меншікті негізгі құралдардың экономикалық мәні және
жіктелуі ... ... ... ... ..4
1.2 Меншікті негізгі құралдарды бағалау және қайта
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Меншікті негізгі құралдардың амортизациясы мен тозуының
есебі ... ... ... ...8
2 кәсіпорындағы меншікті негізгі құралдарды есепке алуды ұйымдастыру
(Ақмаржан АҚ мысалында)
2.1 Ақмаржан АҚ қызметінің қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Ақмаржан АҚ негізгі құралдарды есепке алуының
ерекшеліктері ... ... ... ..17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31

кіріспе

Кез-келген кәсіпорын өзінің қызметі барысында негізгі құралдарды есепке
алу мәселесімен кездесіп отырады. Кез келген өнім өндірісі негізгі
қардылардың көмегімен жүзеге асырылады. Негізгі құралдар жинақталған
амортизацияны алып тастағандағы құны бойынша есептеледі. Құрылысы
аяқталмаған объектілердің және пайдалануға берілмеген объектілердің тозуы
пайдалануға берген күннен бастап есептеледі. Тозу негізгі құралдардың
пайдаға асқан мерзіміне қарай желілік әдіс бойынша есептеледі.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс салаларында, сонымен қатар өндірістік
емес салаларда бір жылдан астам уақыт бойы қызмет ететін және де жұмыс
істейтін материалдық - заттық құндылықтар. Оларға жататындар: ғимараттар,
өткізгіш тетіктер, машиналар жабдықтар, көлік құралдарын, өндірістік және
шаруашылық мүлкі, құрал - саймандар жатады. Шаруашылық қызметте пайдалануға
арналған негізгі құралдарды сатуға немесе ақшаға айналдыруға болмайды.
Ақшалай бағаланбаған негізгі қорлар, негізгі құралдар деп аталады. Олар
бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субъект балансында көрініс
табады. Егерде осы негізгі қорлардың бағасы нарықтық экономикада сатып алу
құнымен көрсетілсе, оладың бағалануы инфляция коэфиценттеріне байланысты
болады. Қазақстан Республикасында қазіргі жағдайда халықаралық тәжірбиедегі
негізгі құралдардың есепке алынуының жетік әдістері енгізілуі қолға
алынған.
Тақырыпты таңдаудың негізгі мақсаты кәсіпорындағы негізгі актив көзі болып
табылатын негізгі құралдар есебінің жүргізілундегі ерекшеліктер мен
өзгерістердің кәсіпорынның жұмыс істеуіне тигізетін әсерінің қандай
екендігін ашып көрсету. Келесі жағдай сонымен қатар негізгі құралдардың
жылжуы, есептен шығуы, кіріске алынуы, және тағы басқа көрсеткіштерінің
кәсіпорын жұмысында алатын орны мен атқаратын қызметін ашып көрсету.
Тақырыптың немесе жұмыстың міндеті Ақмаржан Акционерлік қоғамының
бухгалтаерлік есепті жүргізуіндегі басты атқарылатын жұмыстардың
Бухгалтерлік есеп стандарттарының ережелеріне сай жүргізілуін бақылап
олардың кәсіпорын өміріндегі дәрежесін анықтау. Ақмаржан Акционерлік
қоғамындағы жүргізіліп жатқан бухгалтерлік есепте негізгі
Бұл мақсатқа жету үшін келесі мәселерді қарастыру көзделген:
־ өндірісті басқаруды ұйымдастыру, басқару құрылымын және кәсіпорынның
негізгі қаржы - экономикалық кәсіпкерліктерін зерттеу;
־ негізгі құралдардың есебін жүргізуді қарастыру;
־ талдау жүргізу әдістемесінің мәнін және ролін анықтау.
Тақырыпты таңдаудың негізгі мақсаты кәсіпорындағы негізгі актив көзі болып
табылатын негізгі құралдар есебінің жүргізілундегі ерекшеліктер мен
өзгерістердің кәсіпорынның жұмыс істеуіне тигізетін әсерінің қандай
екендігін ашып көрсету. Келесі жағдай сонымен қатар негізгі құралдардың
жылжуы, есептен шығуы, кіріске алынуы, және тағы басқа көрсеткіштерінің
кәсіпорын жұмысында алатын орны мен атқаратын қызметін ашып көрсету.
1 нарықтық экономика жағдайындағы меншікті Негізгі құралдарды есепке
алудың негіздері

1.1 Негізгі құралдардың экономикалық мәні және жіктелуі

Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық - заттық
құндылықтар. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы
барысында пайдаланылады. Пайдаланылады, олар бірте — бірте тозады және
өзінің қасиеті мен түрін сақтай отырып өз құнын бірте - бірте жаңадан
өндірілген өнім аударылады. Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебін дұрыс
ұйымдастыру үшін оларды жүйелеп түгендейді.
Пайдалану мақсатына қарай өндірістік және өндірістік емес болып 2 топқа
бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар тікелей және жанама түрге өндіріс
процестеріне қатысады немесе өндірістік процестің қалыпты жағдайда өтуіне
мүмкіндіктерін жасайды. Мысалы: машиналар, жабдықтар, көлік құралдары,
ғимараттар, құрылыстар жатады. Өндірістік емес негізгі құралдар шаруашылық
мәдени тұрмыстық және әлеуметтік қажеттілігін қанағаттандырады. Мысалы:
тұрғын үйлер, денсаулық сақтау мүлкі жатады.
Өндірістік емес негізгі құралдар шаруашылық мәдени тұрмыстық және
әлеуметтік қажеттілігін қанағаттандырады. [1.24 б]
Иеленуге қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді. Меншікті дегеніміз - субъектіге тиесілі және оның балансында
көрініс табатын негізгі құралдар, ал жалға алынған құралдар - олар
белгіленген мерзімде шарт бойынша басқа субъектілерден алынған негізгі
құралдар.
Пайдалану сипатына қарай жұмыс істеп тұрған, істемей тұрған және қорда
тұрған деп бөлінеді. Жұмыс істеп тұрғанға пайдаланудағы құрал — жабдықтар
жатады. Жұмыс істемей тұрған бұл тоқтатылып қойылуына немесе басқа
жағдайларға байланысты уақытша пайдаланлмайтын негізгі құрал — жабдықтар.
Қорда сақтаулы негізгі құрал — жабдықтарға жұмыс істеп тұрғандары жоспарлы
түрде ауыстыру үшін құралған қордағы объектілер жатады [2.15б].
Заттық құрылымына қарай мүліктік және мүліктік емес болып бөлінеді.
Мүлікке заттай көрінісі бар, санауға және өлшеуге болатындар жатады.
Мысалы: үйлер ғимараттар, машиналар жатады. Мүліктік емеске пайдаланылған
жерлер және басқа күрделі қаржы. Сонымен, яғни заттық нысаны жоқ қаражаттар
жатады. Мысалы: жер учаскелері, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу,
жалға алынған негізгі құралдарға күрделі қаржы жұмсау тағы басқалар жатады.
Пайдалану мақсатына және және атқарылған қызметіне қарай негізгі құралдар
мынадай түрлерге бөлінеді: жер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар
мен құрал — жабдық күш беретін машиналар және жабдықтар: өлшеу және реттеу
аспаптары, және қондырғылары мен лабораториялық жабдықтар және басқа да
негізгі қорлар. Сонымен қатар есептеу техникасы, көлік құралдары, құрал -
саймандары, өндірістік мүлкі жұмысшы, өнім беретін мол және көп жылдық
еккен ағаштары, жерді жақсартуға шыққан күрделі шығын және басқа да негізгі
құралдар. [3.30 б]
Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының құрамыына енетіндер: жер -
субъект меншік құқығымен сатыа алынған жердің көлемі мен құны кіреді.
Үйлер — халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік - мәдени қызмет көрсетуге
жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған
сәулетқұрлыс объектілері.
Ғимараттар — еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір қызметкерді
орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік —
құрылыс объектілері.
Өткізгіш тетіктер — электр, жылу және механикалық энергияны өткізу
қондырғылары. Машиналар мен жабдықтар — күш беретін машиналар және
жабдықтар, өлшеу және реттеу аспаптары, қондырғылар, лабоаториялық
жабдықтар; есептеу техникасы; басқа да машиналар мен жабдықтар; негізгі
құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады.
Күш беретін машиналар мен жабдықтар жылу мен электр энергиясын өндіретін,
генаратор машиналары т.б.
Жұмыс машиналары мен жабдықтар - еңбек өнімдерін жасау процесінде еңбек
затына механикалық, жылулық, химиялық әсер етуге арналған машиналар,
аппараттары жатады.
Өлшеу және реттеу приборлары, қондырғылар және лабораториялық жабдықтар
өлшеуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен қондырғылар.
Есептеу техникасы — процестерді жылдамдату және автоматтандыруға арналған
машиналар, қондырғылар, аспаптар:
- басқадай машиналар мен жабдықтар, аспаптар аппараттар және басқа
құрал - жабдықтар, мысалы: телефон станцияларының, радио
топтарының жабдығы, өрт сөндіргіш машиналар, жатады;
- көлік құралдары адамдар мен жуктерді тасымалдауға арналған
қозғалыс құралы. Мысалы: автокөлік, темір жол және су көлігінің
қозғалмалы құралы;
- құрал — сайман қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немес металдарды, ағашты және тағы
да басқаларды өңдеу үшін машиналарға бекітілген заттар.
Шаруашылық мүлік — кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары. Мысалы:
орындықтар, шкафтар тағы басқалары. Жұмысқа пайдаланылатын және өнім
беретін мал - ат, өгіз, түйе, сиыр және басқа жұмысқа пайдаланылатын және
өнім беретін малдар мүліктік объект болып табылады. Көп жылыдық өсімдіктер
қолдан егілген жас мөлшеріне тәуелсіз көп жылдық өсімдіктер. Жас өсімдіктер
дамуы толысқан өсімдіктерден бөлек есепке алынады.
Жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар ауыл шаруашылық мақсатына
пайдалану бүшін жерді үстірт жақсартту шараларына жұмсалатын мүліктік емес
сипаттағы шығындар.

1.2 Меншікті негізгі құралдарды бағалау және қайта бағалау

Негізгі қүралдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оларды
бағалаудың қабылданған бір түтас принцип болып табылады. Негізгі құралдарды
ақшаға шағын бағалау болардың көлемін, құрылымын тозуын айқындап қайта
өңдейді, жоспарлауға мүмкіндік береді. Негізгі құрал — жабдықтардың
бастапқы құны, ағымды, баланстық құн, сатып өткізу құны жойылу құны, тозу
және қалдық құны болады.
Бастапқы немесе тарихи құн - негізгі құралдарды сатып алуға, сатуға және
жасап шығаруға кеткен нақты шығындардан және сатып алу барысында төленген
салық салаларынан сондай - ақ пайдалануға беру тағы сол сияқты негізгі
құралдарды жұмыс істеу жағдайына қарай жеткізуге қатысты шығындардан
тұрады.
Ағымды құн — бүл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі нарықтық
бағасы бойынша бағаланған құн.
Баланстық құн - бұл бухгалтерлік есепте және қаржылық есеп беруде
көрсетілген жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы негізгі құралдардың
бастапқы немесе ағымды құны.
Сатылу немесе өткізу құны бір — бірін жақсы білетін мәмілеге келуге дайын
тәуелсіз шарттардың негізгі құралдарды өзара айырбасталуы мүмкіндік беретін
құны болып табылады.
Жабылу құны - тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайда болатын қосалқы бөлшектердің болжамды құны.
Тозу құны - негізгі құралдардың бастапқы және жойылу құндарының арасындағы
айырмашылық былайша айтқанда негізгі құралардан амортизацяиялық жолмен
есептеліп өндіріске немесе айналымға жататын шығындар.
Негізгі құралдардың қалдық құны - бұл өндірілген өнімге, орындалған
жұмысқа және көрсетілген қызметіне әлі аударылмаған құн. Қалдық құнды
анықтау үшін бастапқы құннан негізгі құралдар объектісінің қолданыста болу
уақыты ұлғайған сайын мөлшері өсе түсетін есептелген тозу құнын алып
тастайды.
Негізгі құралдарды қайта бағалау барысында негізгі құрал — жабдықтардың
нақты бары және құрылымы, олардың нақты қалпына келтіру құны мен тозу
дәрежесі туралы дәл де толық мәлімет алынады. Негізгі құралдарды қайта
бағалау кәсіпорынға өнімнің өзіндік құнын, рентабельділігін анықтаудың
экономикалық тиімді жағдайларын тудырады, сондай - ақ нарықтық қатынастар
жағдайында өте маңызды болып табылады. Және ол негізгі құралдарды белсенді
түрде жаңартуға қажетті инвестициялық ресурстарды құруға мүмкіндік береді.
Негізгі құрал - жабдықтарды қайта бағалау техникалық прогрестің дамуын
есепке ала отырып, амортизация нормаларын нақтылауға негіз бола алады,
қазіргі заманғы ұдайы өндірісті жетілдіруде қажетті жағдайлар жасап негізгі
құрал - жабдықтарды бағалауды реттеу мақсатын және де өнімнің, жұмыстың
және қызметтің өзіндік құнындағы амортизация үлесін реттеуді көздейді
[4.137 б]
Негізгі құрал - жабдықтарды қайта бағалауды өткізу үшін мүліктік
түгендеудегідей комиссия құралады. Негізгі құралдарды қайта бағалауды
өткізудің алдына мүліктік түгендеу жүреді. Негізгі құраладарды бағалауда
олардың бастапқы (ағымдағы) құны негізгі мәлімет болып табылады. Қайта
бағалау меншік түріне, қызметіне және жүмыс істеу жүйесіне қарамастан
барлық кәсіпорындарда жылына бір рет негізгі құралдардың жыл басындағы күйі
бойынша жүргізіледі. Қайта бағалау өз меншігінде және ұзақ мерзімге жалға
алынған негізгі құрал - жабдықтарға жүргізіледі. Сондай — ақ әлі
орнатылмаған, қоймадағы құрал — жабдық, бітпеген күрделі құрылыс қайта
бағаланады. Қайта бағалау өнеркәсіптік өнімді шығарушы кәсіпорындардың
көтерме бағасына белгіленген салалық индекстер бойынша негізгі құралдардың
құнын өсіру коэфиценттері бойынша жүргізіледі. Қазақстан Республикасы
үкіметінің тапсыруы бойынша коэффиценттертерді статистика агентігі
тағайындайды.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің арнайы қаулысымен кәсіпорындарға негізгі
құрал - жабдықтардың белгілі бір түрлеріне, олардың нарықтық құны сараптау
қорытындылары және құжаттармен дәлелденген жағдайда негізгі құралдарды
индекстеуді олардың бастапқы құнын қайта бағалау жүргізілген күнгі
бағаларға тікелей аудару арқылы жүргізу құқығы берілген.
Негізгі құралдарды түгендеу: негізгі құрал - жабдықтардың нақты бар -жоғын
аны қтау және олардың сақталуына бақылау жасау мақсатында, субъектілер
басшылыққа алынатын нормативтік, заңды және басқа да актілерге сәйкес оқтын
- оқтын негізгі құрал - жабдықтарға мүліктік түгендеу жүргізіп отырады.
Негізгі құрал - жабдықтарды түгендеу жылдық қаржылық есептер мен
баланстарды жасау алдында, жылына ең аз дегенде 1 рет, қараша айында
жүргізіледі. Мүліктік түгендеу міндетіне негізгі құрал - жабдықтардың нақты
барлығы, техникалық жағдайы туралы дәл, толық мәліметтерді алу мен қатар
бухгалтерлік есепке алу, мәліметтерімен салыстыру да жатады. Негізгі құрал
- жабдықтардың нақты бар - жоғы және техникалық жағдайы туралы мәліметтер
Негізгі құрал — жабдықтардды мүліктік түгендеу тізіміне жазылып, мүліктік
түгендеу біткеннен кейін субъектінің бухгалтериясына өткізіледі [5.57 б]
Есепке алынбаған объектілерді мүліктік тізімдеу кезінде бағалау қазіргі
бағалар мен ұдайы өндіріс жағдайларына есепке алып жүргізіледі. Мүліктік
түгендеу кезінде анықталған, есепке алынбаған объектілердің қашан алынғанын
немесе алынғанның, жұмсалған шығындардың қаржыланданру көздерін мүліктік
түгендеу ко миссиясы тауып, оны хаттамада көрсетуі керек.
Негізгі құралдардың құны көтерілген болса - бухгалтерия бұл өзгерістерді
тегін алынған сияқты, ал негізгі құралдардың құны төмендегі анықталса
есептен шығарылуы сияқты көрсетуі тиіс.
Мүліктік түгендеу комиссиясы кейбір объектілердің күрделі өзгерістерінің
есепке алынбауына кінәлілерді анықтап, себептерін табуға тиісті. Мүлікті
түгендеу нәтижелері міндетті мүліктік түгендеу аяқталған айдың есебіне
жазылуы тиіс.
1.3 Меншікті негізгі құралдардың амортизациясы мен тозуының есебі

Амортизациялық аударымдар өнімнің жұмыстардың және қызметтердің өзіндік
құнын құрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады. Амортизациялық
аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске жұмсалатын шығынның,
жалпы табыстың көлемінің бұзылуына, бұдан барып салық салудағы дәлсіздікке
әкеліп соғады. Амортизация латынның өтеу деген сөзінен шыққан. Амортизация
— тозына қарай негізгі қүралдардың құнын олардың көмегімен өндірілетін
өнімге аударатын объективті процесс, арнайы ақша қаржыларын негізгі
қүралдарды қарапайым кеңейтіп өндіру үшін өндіріс немесе айналым
шығындарына енетін, амортизациялық аударымдарды пайдалану. Амортизация үшін
еңбек құралдарының өндіріс процесіне және құн жасауға қатысу ерекшеліктері
объективті негіз болады.
Амортизациялық аударымдар қатардан шыққан негізгі құралдарды қайта қалпына
келтіру үшін жұмсалады. Амортизация нормасы амортизациялық аударымдардың
жылдық сомасынның негізгі құралдарын орташа жылдық құнына процентпен
көрсетілген қатынас.
Амортизациялық аударым нормалары әдетте негізгі қүралдардың бастапқы және
қалпына келтіру құнына процентпен белгіленеді. Есептелген амортизация
сомасы ай - сайын өндірілген өнімнің, орындалған жұмыстың немесе
көрсетілген қызметтің өзіндік құнына аударады. Жаңадан пайдалануға берілген
негізгі құралдар бойынша амортизация есептеу келіп түскен айдан кейінгі
айдың бірінші күнінен бастап, шығын кеткен негізгі құралдар бойынша шыққан
айдан кейінгі айдың бірінші күнінен бастап тоқтатылады.
Жалпы алғанда негізгі құралдар бойынша амортизация есептеудің жалға беру
шартыньщ немесе шарт талаптарына сай жалға беруші немесе жалға алушы
жасайды.
Бұл шоттарға мынадай аралық шоттар алуға болады:
1. Меншікті негізгі қүралдардың тозуы.
2. Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозуы.
Бұл шоттар пассивті шоттар. Бұл шоттардың кредиті бойынша есептелген
амортизация есептеуі белгіленеді, ал дебетінде амортизация сомасын есептеп
шығарады.
Бухгалтерлік есептің ХҚЕС 16 (IAS 16) Негізгі құралдар деп аталатын
ұлттық стандартында амортизацияны есептеудің мына әдістері ұсынылған:
1. Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияның бір қалапты есептеу
әдісі, яғни объектінің құны оның қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс
шығындарына біркелкі апарылады. Бұл бухгалтерлік есептің отандық
тәжірибесінде қолданып жүрген әдіс.
2. Амортизацияны - есептеудің жеделдетілген әдістері. Бұл әдістері
өндірістік мақсатта пайдаланылатын негізгі құралдардың көптеген турлері
пайдаланудың алғашқы жылдарына тиімдірек жұмыс істейтін немесе жоғары
өнімділік қабылетін көрсетеді деген паймдауға негізделген.
Амортизацияны есептеудің жеделдетілген әдісі мынадай 2 әдіске бөлінеді:
1. Кумулятивтік әдіс - латын тілінен аударылғанда - озу, жиналу деген
мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосу бойынша тозудың есептелу тәсілі,
есептеу коэффициентінің бөлігі болып табылады, объектінің қызмет ету
мерзімдегі жылдар санын қосу арқылы анықталады.
2. Азайып отыратын қалдық әдісі — бұл әдісте кумулятивтік әдістің
принциптеріне негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасын
қолдану арқылы азайып отыратын қалдық әдісі деп аталады.
Кәсіпорында ХҚЕС 16 (IAS 16) Негізгі құралдар бухгалтерлік есеп
стандартына сәйкес амортизацияның есептердің төмендегі әдісі ұсынылған.
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны тік сызықты бірыңғай
есептеу әдісі, яғни объектінің құны оның қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс
шығындарына біркелкі апарылады. Бұл әдіс құралдардың тозуы оның қызмет ету
мерзімінің ұзақтығына байланысты деп пайымдауға негізделген және ол
бухгалтерлік есептің отандық тәжірбиесінде қолданылып жүрген әдіс. Әрбір
мерзім (жыл) үшін амортизациялық жарна соммасы амортизацияланушы құнды
(объектінің бастапқы құнының оның жойылу құнын алып тастағанддағы)
объектіні пайдалану мерзіміне байланысты болу арқылы есептелінеді.
Амортизациялау нормасы тұрақты болады. Мысалы: кәсіпорында шілде айында
ГАЗ - 52 — 01, жүк автокөлігінің бастапқы құны 50000 теңге. Яғни осы жүк
автокөлігінің 1 жыл мерзім өткеннен кейінгі жойылу құны 5 000 теңге. Осы
жүк автокөлігінің амортизациясын тік сызықты бірыңғай әдісімен есептеу
төменде келтіріледі. [17.197 б]

Бастапқы құн –
жойылу құны
50 000 – 5000 45 000
Жылдық тозу сомасы =------------------------ =- ------------------ = ----
-----= 4 500
Пайдалану мерзімі
10 10

Жылдық тозу сомасы 4 500
Айлық тозу құны =-------------------------------- =------------------------
----- = 375
12 ай
12 ай

Кәсіпорын бухгалтериясында негізгі құралдардың амортизациясы және тозуы
бойынша келесі шаруашылық операциялар есепке алынған.

Кесте 2 - Кәсіпорындағы негізгі құралдардың тозуының есебі.

№ Мазмұны Сомасы Дт Кт
Көмекші өндірістің негізгі құралдарына
амортизация есептелінді:
- Автокөлік КО 503 - В 58351 8034 2425
- Автокөлік Газ - 52 - 01 61 676 8034 2425

Негізгі құралдар өндіріс процестерінде қатыса отырып, біртіндеп тозады.
Тозудың 2 түрі болады: табиғи және сапалық тозу.
Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесінде қатысу
нәтижесінде және негізгі құралдарды пайдалануға тікелей нәтижесінде және
негізгі құралдарды пайдалануға тікелей қатысты емес, түрлі сыртқы
факторлардың әсерінен ылғалдан, материалдардың тот басуынан, ескеруінен
пайда болады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы техникалық прогреске, өндіріс әдістерін
жетілдіруге жұмыс істейтін негізгі құралдардың ұқсас өнімдерінің
арзандауына ықпал етеді. Осыған орай пайдаланудағы негізгі құралдар өзінің
құнының бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай болады.
Машиналардың, жабдықтардың, үйлердің, ғимараттардың барынша жаңа, неғұрлым
жетілдірілген және үнемді түрлерін малдардың жаңа және жаңартылған өнімді
тұқымдарын, көпжылдық өсімдіктердің түрлері мен сорттарын өндіріске
енгізуге байланысты пайдаланып жүрген негізгі құралдарды бүдан әрі қолдану
экономикалық жағынан тиімсіз болып қалады.

2 кәсіпорындағы меншікті негізгі құралдарды есепке алуды ұйымдастыру
(Ақмаржан АҚ мысалында)

2.1 Ақмаржан АҚ қызметінің қысқаша сипаттамасы

Ақмаржан АҚ тарихи үй ішкі жүйелерінің өңдеу аумағының базасында 1971
жылы шағын жылу топтарының кішкентай қалалық кәсіпорнынан басталады. Бұл
кәсіпорында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру кәсіпорнның өз уақытында ай
сайын шаруашылық қызметінің жиынтығын шығару мақсаты бухгалтермен
байланысты. Әр айдың 10 - шы жұлдызында дебиторлық және кредиторлық
берешектерді және жалақы бойынша берешектердің сомасын анықтау қажет.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есебі бойынша негізгі құралдардың қозғалысы № 13
журнал — ордерде жүргізілді. Мұнда бастапқы құжат мәліметтері бойынша
шаруашылық операцияларда көрсетілді. Материалды жауапты тұлғалар және
негізгі құралдардың түрлері бойынша талдамалы нәтижелер негізгі құралдадың
есеп бағдарламасының қорытынды құжатында көрсетеді. [4. 17б]
Кәсіпорынның негізгі экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізу үшін №1
Бухгалтерлік баланс үлгі № 2 Шаруашылық қызметінің қаржылық қорытындысы
үлгі № 11 Негізгі құралдардың қозғалысының есебі үлгі № 1 - Т Еңбек
ресурстарының есебі құжаттарын пайдаланамыз. Осы экономикалық бөлім
бухгалтерлік есеп стандартын басшылыққа алады. Экономикамыз жағдайға
байланысты кәсіпорынның баға құру саясаты табиғи монополиясы болып жұмыс
істейтін субъект табиғи монополияға қарсы және баға саясаты бойынша Жамбыл
аймақтық коммитетінің келісімімен және кәсіпорын директорының бекітуімен
еркін баға түрлері бойынша өзінің өнімін өткізеді. Жылу энергиясын өткізу
және өндіріс жағдайының өзгеруі есебі бойынша баға өзгереді, сондықтан
кәсіпорын бұрын қойған бағаның мерзімінің өтуі және шектеулі мерзім қызмет
тарифіне байланысты.
Баға қою кезінде экономикалық бөлім бухгалтерлік есеп операцияларын
басшылыққа алады. Сондықтан құрылымдар өнімінің өзіндік құны қосылған
шығындар құрайтын ерекше тәртіппен қалыптастыру, өндірістің немесе
өткізетін шауашылық субъектілерді табиғи монополия мен және баға бойынша
монополияға қарсы саясатпен тарифпен баға есебі үшін пайданы Қазақстан
Республикасының мемлекеттік комитеті бекіткен.
Бухгалтерлік стандарттарға саясатпен анықталатын шығын статьялары бойынша
жылу энергиясына бағаны құрудың негізі, оның өзіндік құнына байланысты.[5.
32б]
Материалдар және шикізат шығындары келесі түрлер мен анықталады: отынға,
электр қуатына, қазандық отынына және жылу энергиясына, өнімділігі 1 Гкал,
электр қуатына кеткен шығындар, өндірістік техникалық бөліммен және
кәсіпорынның бас инженері мен бекітілді.
Жылу мен отынды тұтыну есептері бойынша коммуналдық шаруашылық
мұқтаждықтарды әдістемелік көрсеткіштер негізінде өндірістік — техникалық
бөлім әзірлейді. Экономикалық ғылыми — зерттеулер институтының жоспарлауы
нормативтердің әдістемесінің көрсеткіштеріне келісім жасайды.
Еңбек ақы қоры, тұтыну қоры, төлем жүйесі формалары кәспорынның басшысымен
белгіленеді. Кәсіпорында мерзімдік төлем жүйесі мен әрекеттеледі, ал кейбір
жағдайда кесімді еіңбек ақы жүйесіне ауыстырылады. Сыйлық беру тарифы ереже
экономикалық бөліммен кәсіподақ комитеті келісімі мен немесе директордың
бекітімі мен әзірленеді. [1.47б]
Басқару персонал жұмысшыларының лауазымдық еңбек ақы мөлшері, сызықты
персонал, цехтар, учаскілер, аудандар қызмет жұмыс персоналдарының тарифтік
мөлшері және тарифтік бекітілген коэффиценттермен және кәсіпорынның 1
разряд мөлшерімен негізінде 1996 жылы 9 қаңтар № 31 еңбек ақы қоры
негізіндегі Қазақстан Республикасының үкімет қаулысы мен бекітілген.
Қазіргі уақытта барлық кәсіпорындар бухгалтерлік есептің
автоматтандырылған формасына көшуде. Ақмаржан АҚ - нің бухгалтериясының
құрылымы 2 -ші схемада көрсетілген. Бухгалтерия құрылымына мынадай
сипаттама береміз.
Бухгалтер - материалдық және қаржылық құндылықтар есебін, жұмысшылар мен
қызметкерлердің еңбек ақысы бойынша есеп айырысуды жүргізуші тұлға.
Кәсіпорынның әрбір бухгалтері келесідегідей қызмет атқарады:
־ материалдық бухгалтер негізгі құралдармен тауарлы - материалдық
құндылықтардың есебін жүргізеді. Материалдық бухгалтердің
қызметіне өндірістік шығындар есебі мен дайын өнімдер есебін
жүргізу жатады;
־ есеп айырысу бухгалтері жұмысшылар мен қызыметкерлердің ақысы
бойынша есеп айырысудың есебін, жинақтаушы зейнет ақы қорына
аударымдар, әлеуметтік салықтарды есептеу кәсіподақтық жарнамалар
есебін жүргізеді;
־ екінші есеп айырысу бухгалтері касса операцияларын қадағалау,
есеп айырысу шоттарына ақшалы қаржыларын апару және әкелу, есеп
беруші тұлғалар мен есеп айырысу операцияларын бақылау,
дебиторлық және кредиторлық қарыздардың есебін жүргізу жатады.
Кассир — бұл бухгалтердің көмекшісі ретінде жұмыс атқарады, яғни ол
жұмысшылар мен қызметкерлердің атқарған жұмыс үшін оларға еңбек ақсын
кассадан береді. Оны кассалық шығыс ордеріне тіркейді.
Ақмаржан АҚ - ны жылу энергиясын өндіруге шығарылған кәсіпорын,
сондықтан өндірістік есеп шоттарында жылу мен ыстық су өндіруге кеткен
шығындар жинақталады. Жылу қуатының өндіруге кеткен шығындарына өндіріс
процесінде пайдаланылған табиғи қорлар құны кіреді. Табииғи қорларға
шикізат, материалдар, отын, энергия, негізігі құралдар, еңбек құралдары
т.б. жатады.
Жоспарлау, есептеу, талдау кезінде шығындар пайда болу орындарында
топтастырылады. Негізгі өндіріс және қосалқы шаруашылықтар деп өнімнің
өзіндік құнына кіру тәсіліне байланысты шығындар тура және жанама болып
бөлінеді. Статьялар бойынша шығындары топтастыру кезінде, тура шығындар
элементтері келісімінде, ал жанама шығындар кешендік статиялар, ал жанама
шығындар статьялар түрінде құрылады. Материалдарға жұмсалатын шығындардан
қайтарылатын шығындар құны алынады. [8.471б]
Ақмаржан АҚ - ның бухгалтериясында есептің құрылу негіздері міндетті
есеп беруді жасауды және кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің ай - сайынғы
нәтижесін дер кезінде шығаруды дұрыс жүргізу мақсаты мен бөлінеді. Сонымен
қатар айдың 1 - шы жұлдызында дебиторлық және кредиторлық қарыздар, еңбек
ақы анықталуы тиіс. Сондықтан, әрбір айдың бірінші күнінде касса, банк
айналымдары жабылуы материалдық есеп берушісі мен жасалуы, дер кезінде
еңбек ақыны есептеп, журнал - ордер айналымы есептеліп, жылу энергиясы үшін
қарыздар анықталады.
Табельдермен екі бухгалтер айналысады: біріншісі еңбек ақыны есептейді, ал
екіншісі негізгі құралдардың қозғалысын және амортизациясын есептеу мен
айналысады.
Материалдық столда екі бухгалтер отырады — олардың бірі тауарлы
-материалдық құндылықтардың түсуін және жабдықтаушылар қызметін есепке
алса, екіншісі ішкі тауарлы - материалдық құндылықтардың ішкі қозғалысы мен
есептен шығарылуын есепке алады.
Кассир касса есебін жүргізеді, касса айналымдарын жауып, оны №1, №7 журнал
— ордерлерде жүргізеді. Жылу қуатын пайдаланушылар мен есептеу бухгалтер
мен жіберілген жылу ыстық су көлемін есептейді. Әрбір айдың 15 — ші санына
табыс пен пайда туралы тоқсанның аяғында әлеуметтік — сақтандыру қорлары
бойынша есеп берушілік жасалады. Осы мерзімге №2, 1, 11 журнал — ордерлер,
бас кітап, статистикалық және салықтық есеп берушіліктері жасалады және бас
бухгалтермен тексеріледі. [14.107 б]
Қазіргі кезде Ақмаржан АҚ — ның құрамына жылу электр орталығынан жылу
трассалырын эксплуатациялаудан және талдаудан өтетін 4 қалалық
эксплуатацияланатын аудандар бар. Олардың қазандық және жылу трассаларын
эксплутациялайтын 3 аудан аудандық орталықтадағы 7 эксплуатациялық
аудандар. Кәсіпорынның балансында 56 қазандық және 175,1 км жылу торабы
бар. Қызмет жүргізу барысында 16 тиімсіз қазандықтар жабылады, бірақ
кәсіпорынды қайта құрастыруда қазандықтардың қуатын 1971 жылдан 1985 жылдар
арасында 185 Гкал. Осы уақыт ішінде жылу энергиясын өткізу 5 есе өсті. Ол
1044,2 мың Гкал жылына құрайды. Кәсіпорынның күнімен екі өндірістік база
салынады. Біріншісі өндірісті жылу техникалық жабдықтармен қамтамасыз
ететін жөндеу механикалық шеберханасы. Екіншісі базасынеда 24 машинаға
арналған профилакторияға, гараж, цех және жылу трассалырын және
қазандықтарды, ғимараттарды жөндеуге арналған арнайы аумақтар құрылған.
Кәсіпорынның құрамында электромеханикалық аумақтар, газтехникалық
қызметтер, жөндеп спектрді іске қосу, аумақ тасмалдау цехі қызметтерінің,
аумақтардың цехтардың жұмыс істеуі. Тараз қаласын және 7 аудандық
орталықтарды үздіксіз жылумен қамтамасыз ету міндеттерін кешенді шешуге
көмектеседі. [10.103 б]
Ақмаржан АҚ - да 750 - ге жуық адамдар жұмыс істейді. Олар әрдайым
өздерінің білімдерін, дәрежелерін жоғарылата алады. Өйткені кәсіпорында
әрдайым оқу сыныбы қызмет жасайды. Мұнда жыл сайын 300 адамдар даярлауда
және өздерінің дәрежелерін көтеруден өтуде.
Кәсіпорын өздеренің жұмыстары үшін көп қабатты тұрғын үйлер және
денсаулықтарын тегін жақсартады. Кәсіпорынның негізгі қызметтерінің түрі
болып, жылу энергиясын жіберу болып табылады. Мақсаты - Жамбыл облсының
аудан орталықтарындағы және қаладығы тұрғындарды жылу энергиясы мен толық
қамтамасыз ету. Кәсіпорынның басқа да қызметтері берілген мемлекеттік
лицензияға сәйкес жүргізіледі. Өндірістің негізгі қызметі су және бу түрі
ретінде жылу энергиясын бөлу немес беру қазандық жабдықтарды бу және су
құбырларын, ыстық суды, дәнекерлеу жұмыс өндірісіне арналған оттегі
баллондарын эксплатациялау. Жылу энергиясы коммерциялыық қызметтер түрі,
оны өндіру процесі жылу энергиясын сату мен біріккен. Мишон колориясында
өндірілген өнім тариф бойнша тегісімен. көрсетіледі. Бұл кәсіпорынның
негізгі қызметтен түскен табысы болып табылады.
Қоғамның үздіксіз экономикалық дамуын қамтамасыз ету мақсатында ғылыми
техникалық прогресті жеделдету, соның ішінде негізінде өндірістің
тиімділігін арттыру халық шаруашылығының барлық саласында басқару прогресін
жетілдіре түсуді қажет етеді. Басқару өндірістің маңызды бөлігі болып
саналады, қоғамдық еңбек жүйесіндегі өзіндік ерекшелігі бар қызметтің бір
түрі. Өндірісті басқару процесі барысында ұжымды шешім қабылдау -
басқарудың аса маңызды элменттерінің бірі болып саналады.
Ақмаржан АҚ — ның басқару құрылымына қысқаша сипаттама береміз. [15.110
б]
Директор - өндірістік қорлардың сатылуына, материалдық және қаржылық
ресурстарға, жұмысшылар жағдайының жақсаруына және т.б. жауап береді.
Бас инженердің атқаратын қызметіне өндірістік экономика - бөлімінің,
өндірістік техника білімінің және бас механиктің жұмыстарын қадағалау
жатады.
Директордың орынбасарына кәсіпорынның есеп бөлімі, шаруашылық бөлімі және
басқа да бөлімдер жауапты болады.
Жөндеу жұмысы бойынша директордың орынбасары жөндеу цехтарының, қабылдау
бөлімінің және де басқа да цехтардың қызметінің үздіксіз болуына жауап
береді.[5.47б]
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді, ал
ол еңбек заттары (шикізат, материялдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар)
және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл арада еңбек
құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс процесінде
атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған бу қазаны
сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып алынған
субьект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды келешекте
қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Нарықты қатынас жағдайында Ақмаржан АҚ - ның шаруашылық қызметін басқару
үшін, олардың жұмыстарын жоспарлау, есеп және есеп қисаптарын ұйымдастыру,
жұмыстарын ынталандыру немесе бағалауды жүзеге асыратын экономикалық
көрсеткіштер жүйесі қабылданады. Бұл жүйе кәсіпорынның және сапалық жұмыс
істейтіндігін сипаттайтын өзара байланысты көрсеткіштердің жиынтығынан
тұрады.

Кесте 3 - Ақмаржан АҚ қызметінің қаржылық-экономикалық көрсеткіштері

Көрсеткіш Өлш. 2006 ж 2007 ж Ауытқу Өсу қарқыны
бірл. (+; -) %
Өнімді (жұмысты, мың тг 156708 187377 30669 119,5
қызметті) өткізуден
түскен кіріс
Өткізілген өнімнің мың тг 129910 154771 24861 119,1
(жұмыстың, қызметтің)
өзіндік құны.
Жалпы кіріс мың тг 26798 32606 5808 141,6
Кезең шығындары мың тг 23022 30803 7780 2425,8
Негізгі қызметтен түскенмың тг 3776 1803 -1973 47,7
кіріс (зиян)
Негізгі емес қызметтен мың тг 17079 142098 135209 194,4
түскен кіріс (зиян)
Кіріс (зиян) барлығы мың т2 1970 -31392
Жұмысшылардың орташа Адам 43 438 3 100,7
төзімдік саны
Еңбек ақы ққоры мың тг 35049,6 43626,5 8576,9 124,5
Бір жұмысшының бір мың тг 80,6 99,6 19 123,6
жылдық орташа еңбек
ақысы
Негізгі құралдың орташа мың тг 222903 2616004 49801 2412,3
жылдық құны
Қор қайтарымы Тг 0,70 0,69 -0,01 98,5
Дерек көзі: Ақмаржан АҚ 2004- 2007 ж.ж. жылдық есептері негізінде
құрастырылған

Экономикалық көрсеткіштер жүйесіне натуралды және ақшалай абсалютті немесе
салыстырмалы көрсеткіштер кіреді. Құрылу шарттарына байланысты экономикалық
көрсеткіштер жоспарлы және есепті кезеңге бөлінеді. Есепті кезеңдегі
көрсеткіштер белгілі кезеңдегі нақты жетістіктері қарастырылып көрсетіледі.
Негізгі экономикалық талдаудың мазмұны кәсіпорынның өндірістік шаруашылық
қызметінің негізгі көрсеткіштері бойынша жоспардың немесе өсу қорының
орындалу сатысын теріс немесе оң факторларда анықтайды. [24.17 б]
Ақмаржан АҚ - ның қаржы - экономикалык қызметін бағалау және оларға
талдау жүргізу кесте көрсетілген. Негізгі ақпарат көздері: Бухгалтерлік
баланс, үлгі №1 — ПФ Кәсіпорынның қаржы -шаруашылық қызметінің есебі үлгі
№ 1 -Т Еңбек және оның төлемінің есебі болып табылады.[6. 74б]
Кестедегі беілген мәліметтерге қарай отырып Ақмаржан АҚ — ның басқару
мамандығының негізгі көрсеткіштерінің бірі болып өткізілген қызметтің
көлемі (кіріс), яғни ол өткен жылмен салыстырғанда 30669 мың т, көбейген.
Өткізілген өнімнің көлеміне сатып алушылардың әсерінен болған. Өткізілген
өнімнің көлемі, кәсіпорынның қаржы жағдайына әсер етеді, айналым қорларының
жағдайына, қордың көлеміне және бюджет төлемінің жағдайына әсер етеді. Ал
кәсіпорынның өткізілген өнімінің өзіндік құны өткен жылмен салыстырғанда
24861 тг. өсті. Бұның өсуі жалпы кірістің көлемінің сәл болса да азаюына
себепші болады, яғни ол 5808 мың тг. өсті. Бұның өсуі мен кәсіпорынның
кезең шығындарының өткен жылмен салыстырғанда 7781 мың тг. көбейіп —
кәсіпорынның таза пайдасы, яғни кіріс (зиян) барлығы - 31392 мың тг,
азайды. Бұның азаюы қазіргі кәсіпорынның шығында отырғанына себепші болады.
Сол үшін кәсіпорын өзінің кірістілік деңгейін арттыру үшін өзінің
көрсетілген қызметтің өзіндік құны мен кезең шығындарын азайтуы қажет.
[12.108 б]

Кесте 4- 2006-2007 ж.ж. аралығында Ақмаржан АҚ көрсеткен қызметінің
көлемі

№ Көрсеткіш Өлш. бірл.2006 ж 2007 ж Ауытқу
(+; -)
1 Көрсетілген қызмет мың тг 156708 187377 30669
көлемі
2 Қызметкерлердің орташаадам 435 438 3
төзімділік саны.
3 Бір жұмысшының орташа мың тг 360,248 427,801 67,553
жылдық өнімділігі
4 Материалдық шығындар мың т 130480 138735 8255
5 Негізгі құралдардың мың тг 222903 2616004 49801
орташа жылдық құны
6 Материал тг 1,201 1,350 0,149
қайтарымдылығы
7 Қор қайтарымдылығы тг 0,70 0,69 0,01

Көрсетілген қызметтің көлемінің өзгеруне көптеген факторлар әсер етеді.
Олар төмендегілер:
1. Кәсіпорынды еңбек ресурстарымен қамтамасыз ету.
2. Кәсіпорынның негізгі құралдары мен қамтамасыз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.