Жерді пайдаланушылардың есебі
НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІ
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1. Негізгі құралдар, оларды жіктеу және 3
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Келіп түскен негізгі құралдардың есебін және оның аналитикалық
есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
3. Негізгі құралдардың кейбір жекелеген түрлерін есептеудін 15
ерекшеліктері
4. Негізгі құралдың тозуын және амортизациясын есептеу. 20
5. Негізгі құралдарды жөндеудің есебі 28
6. Жалға алудың есебі 32
7. Негізгі құралдарды есептен шығару. Жиынтық есеп 42
8. Негізгі құралдарды түгелдеу, қайта бағалау және есеп берудің 45
мәнін ашу
Қорытынды 50
Пайдаланылған әдебиеттер 51
КІРІСПЕ
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді,
ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған
бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып
алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды
келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Осы негізгі құралдарға: жер; үйлер; ғимараттар; көп жылдық екпе
ағаштары; машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар
және құрал-жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
машиналар мен құрал-жабдық; көлік құралдары; құрал-сайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және енім беретін мал; көп жылдық
екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа
да негізгі құралдар жатады.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №6 БЕС сәйкес ұйымдастырылады.
Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік
құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару жүйесін анықтайды.
Инвентарлық объектілер негізгі құралдың есеп бірлігі болып табылады.
Инвентарлык, объект күрделі әрі жай болып келеді. Негізгі құралдың есебін
дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны жіктеу болып табылады.
§1. Негізгі құралдар, оларды жіктеу және бағалау
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймандар т.б.) әсер ету жүзеге
асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар, құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік
құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші — қор
қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді керсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар — тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын-үй коммуналдық
шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы
өтеуге арналған.
Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді.
Меншікті дегеніміз — субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып
саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы 001-ші
"Жалға алынған негізгі құралдар" баланстан тыс шотында есептейді. Жалға алу
мерзімі аякталған соң немесе ол аяқталмай тұрып, жалға алушы келісілген
бағамен сатып алуына болады. Оларды 121-ші "Жер", 122-ші "Үйлер мен
ғимараттар", 123 "Меншік және құрал-жабдықтар, өткізгіш кондырғылар", 124-
ші "Көлік құралдары", 125-ші "Басқа да негізгі құралдар" шоттарының тиісті
аралық шоттарында есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді.
Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі құралдар, әрекет етіп тұрғандар
болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар — бұл жұмысы тоқтатылған немесе
басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал-
жабдықтар. Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал-жабдықтарды
жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған
объектілер есептеледі.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан
басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер
учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі
құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметтеріне қарай мынадай түрлерге (топтарға) бөлінеді: жер; үйлер;
ғимараттар; өткізгіш тетіктер; машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде
автоматгы машиналар және құрал-жабдық); күш беретін машиналар және
жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
машиналар мен құрал-жабдық; көлік құралдары, құрал-сайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар; шаруашылык мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық
екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа
да негізгі құралдар.
Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының құрамына енетіндер:
жер — субъект меншігіне сатып алған жердін келемі мен құны. Жерге
меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай
актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып
саналады;
үйлер —халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге
жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған әлеуметті-
құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады;
ғимараттар — еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір
қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік-құрылыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет, көпір,
автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект
болып табылады;
өткізгіш тетіктер (қондырғылар) — электр, жылу немесе механикалық
энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар,
құбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу
қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына
дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор
жайына дейін мүліктік объекті бола алады;
машиналар мен жабдықтар — күш беретін машиналар және жабдықтар;
жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа
мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды,
соған тиісті заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда,
мүліктік объекті болып саналады. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан
тұрады;
күш беретін машиналар және жабдықтар — жылу және электр энергиясын
өндіретін генератор-машиналары; түрлі энергияны механикалық энергияға, яғни
қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель-машиналары (тракторлар мен
өздігінен жүретін шассилер, бу двигательдері, турбиналар, іштей жану
двигательдері, электрлік двигательдер).
жұмыс машиналары мен жабдықтар - еңбек өнімдерін жасау процесінде
еңбек затына механикалық, жылу және химиялық әсер етуге арналған машиналар,
аппараттар және құрал-жабдық (токарьлық бұранда кесетін станоктар, ағаш
кесетін аралар);
өлшеу және реттеу приборлары, қондырғылар және лабораториялық
жабдықтар — өлшеуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен
қондырғылар, сондай-ақ лабораторияларда пайдаланылатын приборлар мен
аппаратуралар (дозаторлар, амперметрлер, микроскоптар);
есептеу техникасы — процестерді жылдамдату және автоматтандыруға
арналған машиналар, қондырғылар, аспаптар (компьютерлер, басқарушы және
басқа есептеу машиналары);
басқадай машиналар мен жабдықтар - машиналар, аппараттар және басқа
құрал-жабдық (телефон станцияларының, радио тораптарының жабдығы, өрт
сөндіргіш машиналар);
көлік құралдары — адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы, жегін
көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын
қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;
құрал-сайман — қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және т.б. өндеу
үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек
құралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана
мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар — өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті
қорғауға көмектесетін жабдықтар; сүйык, сусымалы және басқа материалдарды
сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да заттар.
Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар
заттарда мүліктік объекті бола алады;
шаруашылық мүлік — кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары
(орындыктар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар әрбір объект- мүліктік
объекті бола алады;
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал — ат, өгіз, түйе және
басқа жұмысқа пайдаланылатын малдар; өнім беретін мал - мүйізді ірі қара
мал; асыл тұкымды айғырлар мен биелер, буралар мен інгендер; бұғылар,
маралдар, еркек шошқалар мен мегежіндер, ешкілер, саулық қой мен қошқарлар.
Әрбір ересек мал мүліктік объект болып табылады;
көп жылдық өсімдіктер — қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер (жеміс
және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері, роза
плантациялары, өсімдіктен жасалған қоршаулар, жерді қорғайтын өсімдіктер).
Жас өсімдіктер даму деңгейі толық жетілген (жеміс-жидек бере бастаған)
өсімдіктерден бөлек есепке алынады;
жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар (ғимаратсыз) — ауыл
шаруашылық мақсатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында пайдалану үшін жер
қыртысын жаксартудың шараларына жұмсалған мүліктік емес сипаттағы шығындар
(жер учаскелерін жоспарлау, жерді егін егу үшін өңдеу, егіс даласын
тастардан тазарту);
басқа да негізгі құралдар — кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа
да салымдар.
Негізгі құрал-жабдықтардың бастапқы, ағымды, баланстық, сату, жою,
тозу және қалдық құндары болады.
Бастапқы (тарихи) құны — негізгі құралды сатып алуға немесе салуға
кеткен нақты өндіріс шығындарынан, соған қоса етелмеген салық пен
алымдардан (мысалға, ҚҚС, жеңіл автомобильдерді сатып алу кезінде төленген,
баж салығы т.б.), сондай-ақ орнату, жеткізіп беру, монтаждау, пайдалануға
қосу шығындары, несие үшін пайыздар, және т.б. шығындарынан тұрады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны мынадай жолмен аныкталады:
- Жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы -
актіде көрсетілген сатып алу құны, козғалмайтын мүліктер бойынша агентгерге
берілетін сыйақы, сатып алу-сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген
қызметтердің төлемі, жерді максатгы пайдалануға дайындау бойынша (ескі
үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу, т.б. кезінде алынған материалдарды сатудан
түсетін табыстың шегерілімінен басқа) жұмсалатын шығыстар;
- құрастыруды және орналастыруды қажет ететін немесе қажет етпейтін
сатып алынған машиналар мен құрал-жабдықтар бойынша — сатып алу құны,
тасымалдау, соның ішінде тасымалдау кезіндегі құрастыру, машиналар мен
құрал-жабдықтардың пайдалануға жарамдылығын, т.б. тексеру мақсатымен
өткізілетін сынактарға жұмсалатын шығындар. Машиналар мен құрал-жабдықтарды
құрастыру кезінде олардың бұзылғандарына кеткен ағымдағы шығыстарын қоса
есептегендегі жөндеу құны. Егер негізгі құралдар несие арқылы сатып алынған
болса, онда төленген проценттер ағымдағы шығыстар болып табылады да
объектінің бастапқы құнына қосылады;
- үйлер мен ғимараттарды шаруашылық әдіспен салу кезінде: құрылыс
материалдары, құрал-жабдықтар, құрылыс машиналары мен механизмдерінің
жұмысы, жұмысшылардың еңбек ақысы, үстеме шығысының тиесілі үлесі,
сәулетшілер, заңгерлер көрсеткен қызметінің төлемі, құрылысты салу
кезеңіндегі сақтандыруға жұмсалатын шығыстар, құрылыс салу кезеңінде
берілген кредиттер бойынша проценттер, құрылыс салу үшін рұқсат алуға
жұмсалатын шығыстар, жобалық-сметалық құжаттардың құны, т.б. — құрылыс
бойынша жұмсалған шығыстардың барлығы да бастапқы құнға қосылады;
- жерді, үйлерді немесе гимараттарды біртұтас мүлік ретінде иеленген
кезде өз орнымен пайдалану мақсатымен кіріске енгізу барысында бұл
объектілердің бастапқы құнын шектеу қажет, өйткені үйлер мен ғимараттардың
пайдалану мерзімі шектеулі әрі олар тозады. Ал жерді пайдаланудың мерзімі
шектелмеген, сондықтан олар амортизацияланбайды. Егер пайдалануға тек жер
ғана арналған болса, үйлер мен ғимараттар, жеміс ағаштары т.б. бүзуға
(түбірімен жұлып алуға) жатады, демек құнға шектеулер қолданылмайды, ал жер
сатып алынған объектіге жатады. Тозығы жеткен үйлерді бұзуға байланысты
жұмсалған шығыстан, объектіні бөлшектеу барысында алынған құндылықтарды
сатқаннан түскен табысты шегергеннен соң, жердің бастапқы құны
есептелінеді;
- мердігерлік әдіспен тұрғызылған үйлер мен ғимараттар бойынша -
объектіні түрғызу бойынша жүргізілген жұмыстардың келісілген құнына құрал-
жабдықтарды сатып алуға жұмсалған шығыстар қосылады, егер де оның құны
тапсырыс беруші тарапынан төленген болса;
- құрылтайшылардың жарғылық капиталына салынған негізгі құралдар -
өздерінің келісілген бағасы бойынша;
- субъектінің өзі дайындаған немесе төлем арқыяы сатып алынған негізгі
құралдар бойынша — сатып алуға жұмсалған шығындардың нақты сомасы бойынша,
жеткізу және сатып алынған объектілердің (алушының құрал-жабдықтарды
орналастыруға кеткен шығындарын қоса есептегенде) тозу сомасын қоса
есептелген басқа да сатып алуға байланысты жұмсалған шығыстар;
- тегін алынған негізгі құралдардың объектілері бойынша — құжаттарда
керсетілген құны алынады (құрал-жабдықтарды жеткізіп беру, орналастыруға
кеткен шығындарын қоса есептегенде);
- айырбас операциясы нәтижесінде алынған объектілердің — бастапқы құны
негізгі құралдардың алынған ағымдағы құны бойынша анықталады, ал ол негізгі
құралдардың берілген ағымдағы құнына түзетулердің көмегімен алынған
(берілген) ақша қаражаттарының сомасына тең болады. Айырбастауға бір
мақсатка пайдаланылатын объектілер де әртүрлі мақсатқа арналған объектілер
де жатады. Мысалы, бір-біріне ұқсас негізгі құралдар: тракторды жүк
автомобиліне айырбастау кезінде алынған объект сатылған объектінің құны
бойынша бағаланады, бірақ ол кезде тауардай немесе ақшалай салынған
(түскен) сомасы ескеріледі;
- жас малдарды негізгі табынга аударған кезде — малдарды өсірудің
нақты өзіндік құны;
- негізгі табынды қалыптастыру үшін алынған ересек малдар бойынша -
жеткізуге кеткен шығындарды коса есептегенде сатып алуға шыққан шығындар
және сатып алуға байланысты басқа да шыққан шығындар;
- жас өсімдіктер бойынша - есімдіктерді еккен сәттен пайдалануға
бергенге дейінгі егу, күтіп-баптау, көбейту, тазартуға кеткен (алынған
өнімнің пайдалану немесе сату құнын алып тастағаннан кейінгі) нақты
шығындар;
- толық төленген және ұзақ мерзімге жалга алынған негізгі құралдар
бойынша — олардың үзақ мерзімге жалға алу шартында көрсетілген құны;
- жерді жақсартуға жұмсалған күрделі шығындар бойынша - жүргізілген
жұмыс бойынша шыққан накты шығындар.
Негізгі құралдардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін; қосымша салынған
күрделі салымдар немесе негізгі құралдардың жарым-жартылай жойылуы,
объектіні демонтаждау негізгі құралдардың жағдайына әсер ететін болса,
онда, бірінші кезекте, пайдалы қызмет ету мерзімі қысқартылуы немесе
ұзартылуы мүмкін.
Ағымды құн —бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі нарықтық
бағасы бойынша бағаланған құны.
Баланстық құн — бұл бухгалтерлік есепте және қаржылық есеп беруде
көрсетілетін жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы негізгі құралдардың
бастапқы немесе ағымдық құны.
Сату (өткізу) құны — бірін-бірі жаксы білетін және мәмілеге келуге
дайын тәуелсіз жақтардың (тараптардың) негізгі құралдарды өзара
айырбастауына мүмкіндік беретін құн.
Жою құны — тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайдалану мүмкіндігі бар бағасы бойынша бағаланған бөлшектердің,
металл сынықтарының және басқа да материалдык құндылықтардың құны.
Амортизацияланған құн — негізгі құралдардың бастапқы және болжанған
жою құндарының арасындағы айырмашылығы, ал ол жүйелі түрде амортизациялық
жолмен нормативтік қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне субъектінің
шығысы ретінде таратылады, бұл кезде:
- пайдалы кезең қызметі - бұл кезең ішінде негізгі құралдары
пайдаланудан экономикалық олжа алуды кәсіпорын топшылайды;
- нормативтік қызмет кезеңі — бұл кезең ішінде белгіленген
нормаға сәйкес кәсіпорын негізгі құралдың тозуын есептейді.
Негізгі құралдардың есебі 12-ші "Негізгі құралдар" белімшесінің
мынадай мүліктікактивтікшоттарындажүргізіле ді: 121-ші "Жер, 122-ші
"Ғимараттар мен құрылғылар", 123-ші "Машиналар мен жабдықтар, өткізгіш
тетіктер", 124-ші "Көлік құралдары", 125-ші "Басқа да негізгі құралдар".
Сонымен бірге, 126-шы "Аяқталмаған құрылыс" шотында аяқталмаған
күрделі сальшдар, көпжылдық есімдіктерді есіруге кеткен шығындар, жас
малдарды өсіруге және бордақылауға кеткен шығындар есептелінеді.
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың келіп
түсуін, кәсіпорын ішінде орын ауыстыруын және шығуын, дұрыс құжаттық
рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін; олардың
материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды
пайдаланылуын бақылайды; негізгі құралдардың есептелген амортизациясы мен
тозу сомасының есепте дұрыс керсетілуін, сондай-ақ есептелген амортизация
сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, негізгі құралдардың қор қайтарымын
анықтауды, жаңа техниканың және оны қолданудың жаңа әдістерінің
тиімділігін; негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындардың сенімді есебін;
негізгі құралдарды түгелдеуді және қайта бағалауды мезгілінде жасауын және
олардың нәтижесін есепте көрсетілуін; негізгі құралдарды сату және олардың
баскаша шығу нәтижелерін есепте нақты көрсетілуін қамтамасыз етуі керек.
2. Келіп түскен негізгі құралдардың есебін және оның аналитикалық есебін
ұйымдастыру
Негізгі құралдар негізінен өндірістік ғимараттарды және тұрғын
үйлерді, құрылғыларды салудан; машиналар, жабдықтар, келік құралдарын сатып
алудан; өз күшімен құрал-саймандар дайындаудан; малдардың төлдерін негізгі
табынға ауыстырудан; жас өсімдіктер көп жылдық өсімдіктерге өткеннен; басқа
субъектілер мен жеке тұлғалардан ақысыз (тегін) алынған негізгі құралдардың
келіп түсуінен; объектілерді ұзақ мерзімге жалға алудан (келісімді құнын
толық төлегеннен кейін); жарғылық қорға қоскан үлес нәтижесінде келіп
түскендерден калыптасады. Негізгі құралдардың түсуі мынадай құжаттармен
рәсімделеді.
Негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру (орнын ауыстыру) актісі негізгі
құралдар құрамына жекелеген объектілерді енгізу үшін; қолданылып жүрген
заңға сәйкес олардың енгізілуі ерекше тәртіппен рәсімделуге тиіс
жағдайлардан басқасы, оларды пайдалануға берілуін рәсімдеу үшін; негізгі
құрал-жабдықтардың бір цехтан (бөлімнен, учаскеден) екіншісіне орын
ауыстыруын рәсімдеу үшін; негізгі құралдарды қоймадан (қордан) пайдалануға
берілуін рәсімдеу үшін, сондай-ақ баска да субъектілерге берілген кезінде
(жарғылық капиталға қосқан үлестерді, сатуды, сыйларды) оларды негізгі
құралдардың құрамынан шығару үшін қолданылады.
Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеу кезінде субъект жетекшісінің
өкімімен тағайындалған қабылдау комиссиясы әрбір жекелеген объектіге бір
данадан акт жасайды. Негізгі құралдардың бірнеше объектісін қабылдау-
тапсыру актісін жасауға тек шаруашылық мүлкінің, құрал-сайманның,
жабдықтардың және т.б. объектілердің есебін жүргізген кезде, егер бұл
объектілер бір типті болса, құндары бірдей болып, бір календарлық ай ішінде
қабылданған болса ғана жол беріледі. Рәсімделгеннен кейін осы объектіге
қатысты техникалық құжаттама коса тіркеліп акт бухгалтерияға беріледі, бас
бухгалтер қол қойып, субъект жетекшісі немесе соған өкілетті адамдар
бекітеді.
Алыс-беріс (орын ауыстыру) актісінде, міндетті реквизиттермен қоса,
комиссия қызмет ету мерзімін және болжамдық жою құнын көрсетеді. Қызмет ету
мерзімін шаруашылық жүргізуші субъекті дербес анықтай алады, яғни ол
негізгі құралдың техникалық жағдайынан, нормасынан және басқа да
керсеткіштерінен шығады. Ал болжамдық жою құны негізінен шаруашылық
жүргізуші субъектінің есептік саясатында керініс табуы керек, болмаса оны
қабылдау комиссиясы көп жағдайда кезбен (визуально) анықтайды, не болмаса
бастапқы құнының 0,01-ден 2,0%-ке дейінгі сомасы алынады.
Негізгі құралдардың кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын рәсімдеу үшін
актіні екі дана етіп тапсырушы цех (бөлім) қызметкері толтырады. Алушының
және тапсырушының қолдары қойылған бірінші данасы бухгалтерияға
тапсырылады, ал екіншісі тапсырушы цехта қалады.
Негізгі құралдарды ақысыз беру (сыйлау) кезінде акт (тапсырушы және
қабылдаушы субъектілер үшін) екі дана етіп жасалынады.
Негізгі құралдарды басқа субъектіге сату кезінде актінің үш данасы
жазылады: алғашқы екеуі өткізуші субъектіде калады (онда бірінші дана
негізгі құралдардың нақты бары, қозғалысы туралы есеп беруге, екіншісі —
есеп-айырысу төлем құжаттарына тіркеледі), үшінші дана негізгі құралдарды
қабылдаушы адамға беріледі. Негізгі құралдардың алыс-беріс (орнын ауыстыру)
актісі келесі бетте келтірілді.
Негізгі құралдар бірдей өндірістік немесе шаруашылық жұмыстарға
арналған, техникалық сипаттамасы және құны бірдей шаруашылық мүліктің бір
типті заттарымен, құрал-сайманнан тұрса, олар бухгалтерияда бір мүліктік
карточкада жүргізіледі.
№ Шаруашылық операцияларының мазмұны Сома, Шоттар
рн теңге корреспонденциясы
дебет кредит
1. Негізгі құралдарды кәсіпорынның өз 200 000 121-125 121-125
ішінде орнын ауыстыру (бір цехтан
басқа цехқа беру, т.6.)
2. Негізгі құралдар басқа заңды немесе
жеке тұлғалардан алынды:
- келісім шарттық құнына 150 000 122-125 671
- ҚҚС сомасьша (тұрғын үй ғнмараттарын
және жеңіл автомобиль транспортын 24 000 331 671
қоспағанда)
3. Құрылтайшылардың (қатысушылардың)
кәсіпорынның жарғылық капиталына 600 000 121-125 511
салған салымдарына салған негізгі
құралдары кіріске алынды
4. Негізгі құралдар серіктестік, тәуелді
және бірлесіп бақыланатын
кәсіпорындардан алынды:
- баланстық құнына 250 000 122-125 641-643
- ҚҚС сомасына (16%) 40 000 331 641-643
- беруші жақтың есептеген тозу сомасы 100 000 122-125 131-134
Жиыны (бастапқы құны) 350 000 х х
5. Тегін алынған негізгі құралдар
кірістелді:
- баланстық құнына 132 000 122-125 727
- берілген күнінге денін есептелінген 28 000 122-125 131-134
тозу сомасына
Барлығы (бастапкы Қ}ны) 160 000 х х
6. Түгендеу барысында есепке алынбаған
негізгі құралдар анықталды:
- негізгі құралдардың эксперттік 64 000 122-125 727
жолымен анықталған қалдық құнына
- негізгі құралдардың эксперттік 18 000 122-125 131-134
жолмең аныкталған, бірақ есепке
алынбаған тозу сомасына
Барлығы (эксперттік жолмен анықталған 82 000 х х
бастапқы құны)
7. Кәсіпорынның өзі дайындалған негізгі
құралдары:
- негізгі өндіріс цехында 300 000 122-125 900
- кемекші өндіріс цехында 200 000 122-125 920
Барлығы (өндірістің өзі дайындаған 500 000 х х
негізгі құралдар)
Бухгалтерия келіп түскен объектіні материаддық жауапты адамға бекітіп,
мүліктік карточка ашады, объектіге мүліктік тізімдеу нөмірін беріп, мүлікті
Мүліктік тізімге алады, негізгі құралдарды алу туралы жазбасы жасалады.
Негізгі құралдар келіп тускен кезде, мына төмендегідей шоттар
корреспонденциясы жасалынады.
Бұл мүліктерді бір ғана карточкада есепке алуға рұқсат етіледі. Барлық
негізгі құралдар үшін Мүліктік карточкасының нысаны төменде келтірілген.
Бұл карточка бухгалтерияға келіп түскен негізгі құралдың актілері,
техникалык төлқұжаттары және басқа құжаттар негізінде толтырылады.
Карточкада объектілердің және олардың жекелеген құрылымдык элементтерінің
қысқаша техникалық сипаттамасы беріледі, бірақ сол техникалық құжаттамадағы
мәліметтері қайталанбайды. Негізгі құралды басқа субъектіге тапсыру (беру)
кезінде негізгі құралдардың шығуы туралы белгі соғуға, сондай-ақ негізгі
құрал объектілерінің субъект ішінде орын ауыстыруы кезінде "Негізгі
құралдарды қабылдау-тапсыру (орнын ауыстыру) актісі", ескіру және тозу
салдарынан негізгі құралдың объектілерін есептен шығаруға "Негізгі құралдар
объектілерін есептен шығару актісі" негіз бола алады. Құрылысы салынып
біткен, жабдықтаулары орнатылған, жөндеу жұмыстары біткен объектілер туралы
жазбаларды карточкаға жазу үшін "Жөнделген, қайта құрылған және жаңалаған
объектілерді қабылдау-тапсыру актілері" негізінде жазылады.
Қайта салу, қайта жабдықтау, қайта
конструкциялау, қайта қалпына жөндеу (бухгалтерлік жазу)
келтіру (бухгалтерлік жазу)
күні нөмірі тіркеу сомасы күні нөмірі тіркеу сомасы
нөмірі нөмірі
Объектінің кысқаша жекелей сипаттамасы
Объектіні сипаттайтын Материалдар, көлемі және басқа да деректері
конструктивтік
элементтері мен кейбір
белгілері
негізгі объектінін құрамына
негізгі объекті кіретін, басты құрылыстардын,
атауы, бейімдігіштері мен
басқа да тиісті заттар
Двигательдін куаттылығыКөлемі (габариті)
(40 кВт) 4700х1900х1340мм
ұнтактағыш тісінің
Сағаттың өнімділігі мөлшері 2130x1100
Карточканы толтырған Бас бухгалтер_________ Ажихан
Мусаев
қолы аты-жөні
"7" каңтар 2001 жыл
"Объектінің қысқаша жеке сипаттамасы" бөлімінде негізгі объектінің тек
негізгі сапалық және сандық көрсеткіштері, сондай-ақ объектінің техникалық
құжаттамасында бар мәліметтерді кайталамай, осы объект үшін неғұрлым
маңызды екі-үш сапалык көрсеткіштермен шектеліп, оған қатысты маңызы
қосымша құрылыстар, бейімдегіштер мен тиесілі заттар жазылады. Негізгі
құралдардың топтама есебі жайында қысқаша жеке сипаттаманы әр объектіге
жеке бермей-ақ, мүліктік карточкада есептелген объектілерінің тобына
тұтастай береді.
Егер де объектінің сандық та және сапалық та көрсеткіштері айтарлықтай
өзгерсе, онда оларға жаңа карточка ашылуы мүмкін, ал ескі мүліктік карточка
анықтама құжаты ретінде сақталады.
Бухгалтериядағы толтырылған Мүліктік карточкалардың негізінде негізгі
құралдардың есебі бойынша жасалатын мүліктік карточкасын Тізімдемеге
тіркейді, ол (тізімдеме) негізгі құралдардың жіктемесі бойынша бір данада
жасалады. Тізімдеме төменде келтірілген.
"Цемент" ААҚ
кәсіпорын, ұйым
2002 жылғы 1 қантардан 200_____ жылғы ________ дейінгі
кезендегі негізгі құрал-жабдықтардың есебі бойынша мүліктік
карточкаларының тізімдемесі
МАШИНАЛАР ЖӘНЕ ЖАБДЫҚТАР
жіктік тобының атауы
Нөмірі
Объектінің Меншік белгісіШығуы туралы белгі
атауы
карточкалар
мүліктік №
1 3 4 5
2
196 СМ-692 жеке меншік
04345 ұнтақтағыш
197 Г-45 қабатты жеке меншік
04346 мұздатқышы
және т.б.
Тіркеу кезіңде карточкаларды нөмірлейді, содан кейін негізгі
құралдарды жіктік топтары бойынша сақтайды, ал бұл топтар ішінде - қолдану
орындары мен материалдық жауапты адамдар және негізгі құралдар түрлері
бойынша керсетіледі. Картотека, әдетте мынадай бөлімдерден тұрады:
"Қолданыстағы негізгі құралдар" ("Үйлер", "Ғимараттар", "Өткізгіш тетіктер"
және басқа жіктік топтары бойынша), сондай-ақ "Ағымдағы айда келіп
түскені", "Ағымдағы айда шығып кеткені", "Ішкі орын ауыстырғандағы",
"Жөндеудегі", "Қордағы", "Тоқтап тұрғаны (консервациядағы)", "Жалға
берілген негізгі құралдар", "Ұзақ мерзімге жалға берілген негізгі
құралдар", "Жалға алынған негізгі құралдар", "Архив".
Ай ішінде "Түскендері", "Есептен шыққандары" және "Ішкі орын
ауыстырғандары" бөлімдерінің карточкалары 12-"Негізгі құралдар"
бөлімшесінің шоттарында есептелген айналымдармен салыстырғаннан кейін,
картотеканың тиісті бөлімдеріне орналастырылады. Негізгі құралдар жөндеуден
немесе жалға алушылардан оралғаннан кейін, тоқтап тұруы біткеннен кейін,
қордан колданысқа өткізілгеннен, т.с.с кейін бұл объектілердің карточкалары
картотеканың тиісті бөлімдеріне салынады. Шығып кеткен негізгі құралдар
бойынша картотекаларды "Архив" бөлімшесіне орналастырады. Картотеканың
дұрыс жүргізілуі негізгі құралдардың жағдайы мен қозғалысының дұрыс
есептелуіне және тиісті бақылау жасалуына септігін тигізеді.
Субъектінің материалдық жауапты адамын бекітілген негізгі құралдардың
барлығы бөлімдер (цехтар) бойынша негізгі құралдардың мүліктік
тізімдемелеріне енгізіледі. Тізімдер материалдық жауапты адамдарда
сақталады және жедел максаттар үшін қолданылады. Негізгі құралдардың құны
туралы тізімдердегі және мүліктік карточкалардағы мәліметтер сәйкес келуі
керек. Пайдалану (қолданылатын) орны бойынша негізгі құралдардың есебі
мүліктік карточкалардың бухгалтериядан жазылып (көшіріліп) алынған екінші
данасы бойынша жүргізіледі. Бухгалтерияның карточкаларындағы мәліметтер
негізгі құралдар қолданылатын жердегі мәліметтермен бірдей болулары керек.
Негізгі құралдардың муліктік тізімі төменде келтірілген.
"Цемент" ААҚ
кәсіпорын, үйым
НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ МҮЛІКТІ ТІЗІМІ
Құжат
№
Мүліктік карточкасы МүліктіОбъвктінің толықМеншік Құны, теңге
немесе муліктік к атауы белгісі
карточкаларындағы нөмірі
жазу
нөмірі күні
1 2 3 4 5 6
193 25.03.96 04342 Агломерациондық Меншікгі 271120
машинасы
194 21.04.97 04343 Керамзитке Меншікті 345200
арналған пеші
195 20.11.98 04344 Тас кесетін Меншікті 374000
машинасы
196 07.01.02 04345 СМ-962 Меншікті 371500
үнтақгағышы
Есептен шығару (орын ауыстыру)
құжат Есептен шығарудың (орын
ауыстырудың) себептері
мерзімнөміріатауы код
і
7 8 9 10
3. Негізгі құралдардың кейбір жекелеген түрлерін есептеудін ерекшеліктері
Жерді түрақты пайдалану құқығы мен жерді меншік құқығы ретінде есепке
алу. Қазақстан Республикасының "Жер туралы" заңына сәйкес жер территориялык
кеңістік болып саналады, оның шегінде Қазақстан Республикасының
суверенитеті, табиғи ресурстары, жалпыға бірдей өндіріс процесі және
территориялық негіздегі кез келген еңбек процесі белгіленген. Жер өндіріс
процесі ретінде еңбек процесінің және экономиканың бірқатар саласының, атап
айтканда, ауыл жөне орман шаруашылығының қажетті материалдық алғы шарты
болып табылады.
Қазакстан Республикасының Конституциясына сәйкес жер және оның
қойнауындағы қазба байлықтар, есімдік және жануарлар әлемі, басқа да табиғи
ресурстар мемлекеттік меншікке жатады. Сондай-ақ, бекітілген зандар
негізінде, шарттар мен шектеулерге байланысты жер жеке меншікке берілуі
мүмкін.
Қазақстан Республикасында жердің мемлекеттік те, жеке меншік те
түрлері бірдей корғалып және танылады. Кез келген меншік иесі заңға қайшы
келмейтін кез келген мәмілені жасауына болады.
Мемлекет меншігіндегі жерден оның учаскелерін:
- сатуға немесе жеке меншікке тегін пайдалануына;
- тұрақты немесе уақытша пайдалануына;
- заң актілерінде каралған шарттары бойынша жерге деген күқын
сатуға болады.
Жерді пайдалану құқы — мемлекет меншігінде түрған жер учаскелерін
тұлғалар ұзақ (тұрақты) немесе белгілі бір мерзімге, немесе тегін
пайдалануына құқығы бар. Жерді пайдалану құқығы: мемлекеттік органдарының
актісінің, азаматтық-құқықтық мәміленің және басқа да заңмен қарастырылған
кезінде пайда болады.
Өкілетті органдардың беретін жер учаскелеріне құқын куәландыратын
құжаттар болып: жерді тұрақты және жер учаскелерін жеке меншікке
пайдалангам кезде жерді тұрақты пайдалану құқын және жер учаскелерін
меншікке беру құқын растайтын актісі;
жерді уақытша пайдалануға құны бойынша беру — жер учаскелерін жалға
беру туралы келісім-шарты;
жерді уақытша тегін беру - жерді тегін беру туралы келісім-шарты.
Жерді тұрақты пайдалану қүқығы мынадай мемлекеттік жер
пайдаланушыларға беріледі:
- ғимаратгарға, кондоминиум[1] объектілеріндегі үй-жайларға
иелік ететін занды тұлғаға;
- ауыл және орман шаруашылығымен айналысатын занды тұлғаға;
- жердің пайдалануын айрықша табиғи аймақтарын қорғайтын заңды
тұлғаға;
- заң актілерімен қарастырылған, басқа да жағдайларда.
Жерді қысқа мерзімді пайдалану үшін 5 жылға дейін, ал ұзақ мерзімді
пайдалану үшін 5 жылдан 49 жылға дейін алады. Жерді қысқа мерзімге
пайдалану үшін, оның пайдалану мақсаты көрсетіледі.
Жерді басқа да құралдармен салыстырғандағы айырмашылығы — шаруашылық
айналыстағы жердің тұтыну құны ұтымды пайдаланған кезде тез азайып қана
қоймай (құнарлылығының кемуі), сонымен қатар, жақсара түседі. Осыған
байланысты жер амортизацияланбайтын болып саналады.
Жерді пайдаланушылар мемлекетке жер үшін телем телейді. Жеке меншікке
немесе жалға берілетін жерлердің төлем мөлшерлемесі Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2001 жыл 16 маусымдағы №210-10 заңымен бекітілген.
Жер телімінің нақты бағалау құнын жеке меншікке берілетін жерлер үшін
белгіленген базалық мөлшерлемеге сәйкес, өкілеттілігі бар органдар
анықтайды. Елді мекендердің сыртындағы жер уческілерін бағалау үшін жер
үшін теленетін базалық мөлшерлеменің 10% алады.
Әрбір кәсіпорын жердің оперативтік және бухгалтерлік есебін жүргізеді.
Әрбір жер телімі бойынша негізгі құралдарды есептеудің мүліктік
карточкалары ашылып, жердің аналитикалық есебі жүргізіледі.
Карточкалар "Жер теліміне меншік құқығын беру, жерді тұрақты пайдалану
құқығы туралы Актілерінің" негізінде толтырылады. Карточкада: жер телімінің
реттік нөмірі (код); жерді пайдаланушы (толық мекен жайы); жер телімінің
аумағы (келемі); жер телімінің пайдалану мақсаты; пайдаланудагы шектеулер
және жер телімінің ауыртпашылығы (егер олар бар болса); жер телімінің
бөліну мүмкіндігі; "Жер теліміне меншік қүқығын беру, жерді тұрақты
пайдалану актісінің" берілу негізі және басқа да мәліметтер міндетті түрде
көрсетілуі тиіс. Карточкеде, сондай-ақ жер телімінің шектесетіндері
(аталған телімі кімдердің жерімен шектесіп жатыр); құнарлылық (пайдалануға
жататын жердің) түрлері, топырақ типтері мен тип тармақтары (ауыл
шаруашылығына арналған жер үшін), жер үшін төлем мелшерлемесі (теңге); жер
ақысына түзету коэффициенті; жер телімі және бағалау құны және жерді
пайдаланушының ырқы бойынша басқа да мәліметтер көрсетіледі.
Кәсіпорында айналысқа түсетін жердің есебі бойынша негізгі шоттар
корреспонденциясын келтірейік.
Кар-тШаруашылық операцияларының Сомасы, Шоттар корреспонденциясы
ар мазмұны теңге
№
дебет кредит
А. Жерді алу
1. Белгіленген тәртіп бойынша жерді 121"Жерге жеке
жеке меншікке беру 1 200 000меншік құқығы бар"687
(1211)
2. Кәсіпорындарға белгіленген 121 "Жерді тұрақты
тәртіп бойынша жерді тұрақты 1 600 000пайдалануға алған 687
пайдалануға беру құқығы" (1212)
3. Кәсіпорындарға белгіленген 121 "Жерді уақытша
тәртіп бойынша жерді уақытша 2 800 000пайдалануға алған 687
пайдалануға беру құқығы" (1213)
Ә. Жерді қайтарып алу
4. Белгіленген тәртіп бойынша
кәсіпорыннан жеке меншігіндегі
және тұрақты пайдалануындағы жер
қайтарып алынды. Жердің бағалау
құны 2 500 000 теңге құраған: 1211
- кәсіпорынға жердің бағалау 2 500 000334 1212
құны қайтарылды 1213
5. Белгіленген тәртілпен қайтарып 2 500 000441 334
алынған жер үілін төлем төленді
Б. Жерді тегін беру
6. Жер төлімдері мемлекеттік
кәсіпорындарға және Қазақстан
Республикасының мемлекеттік 727
емес заңды тұлғаларына "Тегін
белгіленген нормалардың алынған
шектерінде ауылшаруашылығы 1211, құнды-лық
өнімдерін шығару және шаруа 1212, тар
қожалығың жүргізу үшін берілді 900 000 1213 субшоты
Е. Жер учаскелерін ағымдағы жалға ретінде жерді пайдаланушыларына беру
7. Жерді пайдаланушылардың есебі. 72 000 334 727, 705
Жерді пайдаланушыларға жер
телімі үш жылдық мерзімге жалға
берілді: - жалғаға берілген жер
телімі үшін жал төлемі
есептелінді
- жалғаға берілген жер 4 000 0001214 1211
телімінің құны
8. Арендатордан жалға алынған жер 72 000 441 334
телімінен ай сайыңғы туске
төлемі
9. Жалға алған мерзіыі біткеннен 4 000 0001211 1214
соң, жерді иесіне кайтару
10. II Жерді жалға алушыда 4 000 000001 "Жалғаға
Акт бойынша жалгерлікке алынған негізгі
қабылдап алынған жер есепке құралдар"
алынып, баланстан тысқары шотқа
жазылады
11. Ай сайынғы есептелінген жалға 72 000 811,821, 687
ақысы шығысқа жатқызылды 937, 947
12. Жалға ақысы төленді 72 000 687 411
13. Жалгерлік мерзімі біткен соң 4 000 000- 001
жалға алынған жер баланс Жалғаға
есебінен шығарылды алынған
негізгі
құралдар
Г. Жер телімдерін сату
14. Тұрақты немесе жерге жеке
меншік құқығы бар жер
телімдерін алып-сату келісім 1211,
шартынын негізіңде сату: 600 000 842 1212
- жерді нақты (сату) құнына
- жерді алып-сату 820 000 334 722
келісім-шартында көрсетілген
келісілген құнына
15. Сатылған жердің құны төленді 820 000 441 334
Меншік құқы мен жерді пайдалану құқы Қазақстан Республикасының
Азаматгық кодексімен және басқа да Қазакстан Республикасының заң
актілерінде қаралған тәртіпте корғалады.
Меншік иесі немесе жерді пайдаланушылардың шеккен зияндары толық
көлемде өтеледі, егер де:
- меншік құқығынан немесе жерді пайдаланушылардан мемлекеттің
қажеттілігі үшін қайтарылып алынса;
- меншік құқығына немесе жерді пайдаланушыларға жерді
пайдаланудың айрықша тәртібі белгіленуіне байланысты шектеулер
енгізілсе;
- меншік құқығы мен жер пайдалану құқығы бұзылса;
- объекті салу және пайдалану нәтижесінде жердің сапасы
төмендесе, нәтижесінде жер құнарлығы мен суару жағдайы
нашарласа;
- төтенше жағдай кезінде жерді қайтарып алса.
Меншік иелерінің және жерді пайдаланушылардың шеккен зияны, соған зиян
келтіргендердің есебінен етеледі.
Уяқытша әкелінген және әкетілетін негізгі құралдардың есебі.
Қолданыстағы заңға сәйкес шетелдік инвесторлар, басқа да занды тұлғалар
өндіріс процесінің белгілі бір уақыт мерзімінде пайдалану үшін Қазақстан
Республикасының территориясына өндіріс құрал-жабдықтарын мен басқа да
негізгі құралдарын уақытша әкелуге құқылы. Бұл негізгі құралдар
өзгертілмеген күйінде өз иесіне қайтарылады, тек табиғи тозуынан басқасы.
Республикаға әкелінбейтін негізгі құралдардың категорияларын Қазақстан
Республикасы Министрлер кабинеті анықтайды. Негізгі құралдарды әкелуге
кедендік органдар рұхсат береді. Әкелу мерзімі әкелу мақсатымен белгіленеді
және ол әдеттегідей екі жылдан аспауы тиіс.
Негізгі құралдардың Республикаға әкелінетін мүліктері толықтай немесе
ішінара кеден салығынан босатылуы мүмкін.
Осыған сәйкес Қазақстан Республикасының субъектісі кедендік территория
шегінен тыскары шетелдерде өндірістік қызметті жүзеге асыру үшін негізгі
корларын алып кетуіне құқылы.
Әкелінген және әкетілетін негізгі құралдардың есебі келесі: (122-125)
"Уақытша әкетілген негізгі құралдар" қосалқы шоттарында жүргізілуі мүмкін.
Уақытша әкелінген негізгі құралдарды есепке алған кезде 122-3, 123-3,
124-3 шоттары дебеттеліп, 687 шоты кредиттеледі.
Уақытша әкелінген негізгі құралдарды пайдалану процесінде олар бойынша
белгіленген тәртіп бойынша олардың амортизациясы есептелінеді. Бұл жағдайда
126, 811, 821, 935, 946 шоттары дебеттеледі де, соған сәйкес 13-ші -Негізгі
құралдардың тозуы" белімшесінің шоты, 3-ші "Уақытша әкелінген негізгі
құралдардың тозуы" косалқы шоты кредиттеледі.
Уақытша әкелінген негізгі құралдар кайтарылған кезде мынадай шоттар
корреспонденциясы жасалынады:
- уақытша әкелінген негізгі құралдардың бастапқы құнына: 687-ші
"Басқа да кредиторлық берешек және есептеулер" шоты
дебеттеліп, 12-ші "Негізгі құралдар" шоттарының (1223-1253)
бөлімше шоттары кредиттеледі;
- есептелінген тозу сомасына: 13-ші "Негізгі құралдардың тозуы"
бөлімше дебеттеліп, 12 "Негізгі құралдар" бөлімшесі
кредиттеледі.
Негізгі құралдардың әкетілуі 12-ші "Негізгі құралдар" (1224-1254
шоттары) бөлімшесінің дебетінде және тап осы бөлімшесінің (122-125
шоттары), 1-ші "Меншікті негізгі құралдар" қосалқы шотының кредитінде
көрсетіледі. Уақытша әкетілген негізгі құралдар осыған керісінше жазбалар
арқылы көрсетіледі.
Қолданыстағы нормалар бойынша есептелген тозудың сомасына 845-ші
"Негізгі емес қызмет бойынша басқа да шығыстар" шоты дебеттеліп, 131-134
"Негізгі құралдардың тозуы" шотының 4-ші "Уақытша әкетілген негізгі
құралдардың тозуы" деген қосалқы шоты кредиттеледі. Негізгі құралдарды
әкелгеннен кейін 131-134 шотының, 4-ші субшотындағы сомасы дебеттеліп және
131-134 шотының, 1-ші "Меншікті құралдардың тозуы" қосалқы шоты
кредиттеледі.
Егер шаруашылық жүргізуші субъект шетел компаниясының құрылымдық
бөлімшесі болып табылмаса әкелінген негізгі құрал баланстан тыс шотта
есепке алынады.
Мысалы: ЖШС "Вега" "ENRON" компаниясымен 1 ақпанда 2000 жылы 12 айға
құрал-сайманды жалға алу үшін келісім-шарт жасаған. Жалға алынған құрал-
сайманның құны 2 000 000 АҚШ долларын құраған, ай сайынғы теленетін жалдау
құны 5 000 АҚЩ долларына тең болған.
Сол құрал-сайман кеден бекетінен өткен кезде доллардың бағамы 139,45
теңгеге тең болған.
Келісім шарттың жағдайы бойынша жал ақысы резиденттің алатын табысынан
табыс салығы шегерілген сомадан төленетін болып келісілген.
Енді біз келтірілген мысалға шоттар корреспонденциясын жасаймыз:
Қа-ПІаруашылық операцияларының Сомасы, Шоттар корреспондекциясы
тармазмұны теңге
№
дебет кредит
1 2 3 4 5
1. Жалға алынған құрал-сайман 278 900 000 001 "Жалғаға -
келіп түсті (2 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1. Негізгі құралдар, оларды жіктеу және 3
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Келіп түскен негізгі құралдардың есебін және оның аналитикалық
есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
3. Негізгі құралдардың кейбір жекелеген түрлерін есептеудін 15
ерекшеліктері
4. Негізгі құралдың тозуын және амортизациясын есептеу. 20
5. Негізгі құралдарды жөндеудің есебі 28
6. Жалға алудың есебі 32
7. Негізгі құралдарды есептен шығару. Жиынтық есеп 42
8. Негізгі құралдарды түгелдеу, қайта бағалау және есеп берудің 45
мәнін ашу
Қорытынды 50
Пайдаланылған әдебиеттер 51
КІРІСПЕ
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді,
ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған
бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып
алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды
келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Осы негізгі құралдарға: жер; үйлер; ғимараттар; көп жылдық екпе
ағаштары; машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар
және құрал-жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
машиналар мен құрал-жабдық; көлік құралдары; құрал-сайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және енім беретін мал; көп жылдық
екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа
да негізгі құралдар жатады.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №6 БЕС сәйкес ұйымдастырылады.
Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік
құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару жүйесін анықтайды.
Инвентарлық объектілер негізгі құралдың есеп бірлігі болып табылады.
Инвентарлык, объект күрделі әрі жай болып келеді. Негізгі құралдың есебін
дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны жіктеу болып табылады.
§1. Негізгі құралдар, оларды жіктеу және бағалау
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймандар т.б.) әсер ету жүзеге
асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар, құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік
құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші — қор
қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді керсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар — тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын-үй коммуналдық
шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы
өтеуге арналған.
Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді.
Меншікті дегеніміз — субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып
саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы 001-ші
"Жалға алынған негізгі құралдар" баланстан тыс шотында есептейді. Жалға алу
мерзімі аякталған соң немесе ол аяқталмай тұрып, жалға алушы келісілген
бағамен сатып алуына болады. Оларды 121-ші "Жер", 122-ші "Үйлер мен
ғимараттар", 123 "Меншік және құрал-жабдықтар, өткізгіш кондырғылар", 124-
ші "Көлік құралдары", 125-ші "Басқа да негізгі құралдар" шоттарының тиісті
аралық шоттарында есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді.
Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі құралдар, әрекет етіп тұрғандар
болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар — бұл жұмысы тоқтатылған немесе
басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал-
жабдықтар. Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал-жабдықтарды
жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған
объектілер есептеледі.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан
басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер
учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі
құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметтеріне қарай мынадай түрлерге (топтарға) бөлінеді: жер; үйлер;
ғимараттар; өткізгіш тетіктер; машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде
автоматгы машиналар және құрал-жабдық); күш беретін машиналар және
жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
машиналар мен құрал-жабдық; көлік құралдары, құрал-сайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар; шаруашылык мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық
екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа
да негізгі құралдар.
Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының құрамына енетіндер:
жер — субъект меншігіне сатып алған жердін келемі мен құны. Жерге
меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай
актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып
саналады;
үйлер —халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге
жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған әлеуметті-
құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады;
ғимараттар — еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір
қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік-құрылыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет, көпір,
автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект
болып табылады;
өткізгіш тетіктер (қондырғылар) — электр, жылу немесе механикалық
энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар,
құбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу
қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына
дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор
жайына дейін мүліктік объекті бола алады;
машиналар мен жабдықтар — күш беретін машиналар және жабдықтар;
жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа
мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды,
соған тиісті заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда,
мүліктік объекті болып саналады. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан
тұрады;
күш беретін машиналар және жабдықтар — жылу және электр энергиясын
өндіретін генератор-машиналары; түрлі энергияны механикалық энергияға, яғни
қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель-машиналары (тракторлар мен
өздігінен жүретін шассилер, бу двигательдері, турбиналар, іштей жану
двигательдері, электрлік двигательдер).
жұмыс машиналары мен жабдықтар - еңбек өнімдерін жасау процесінде
еңбек затына механикалық, жылу және химиялық әсер етуге арналған машиналар,
аппараттар және құрал-жабдық (токарьлық бұранда кесетін станоктар, ағаш
кесетін аралар);
өлшеу және реттеу приборлары, қондырғылар және лабораториялық
жабдықтар — өлшеуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен
қондырғылар, сондай-ақ лабораторияларда пайдаланылатын приборлар мен
аппаратуралар (дозаторлар, амперметрлер, микроскоптар);
есептеу техникасы — процестерді жылдамдату және автоматтандыруға
арналған машиналар, қондырғылар, аспаптар (компьютерлер, басқарушы және
басқа есептеу машиналары);
басқадай машиналар мен жабдықтар - машиналар, аппараттар және басқа
құрал-жабдық (телефон станцияларының, радио тораптарының жабдығы, өрт
сөндіргіш машиналар);
көлік құралдары — адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы, жегін
көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын
қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;
құрал-сайман — қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және т.б. өндеу
үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек
құралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана
мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар — өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті
қорғауға көмектесетін жабдықтар; сүйык, сусымалы және басқа материалдарды
сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да заттар.
Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар
заттарда мүліктік объекті бола алады;
шаруашылық мүлік — кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары
(орындыктар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар әрбір объект- мүліктік
объекті бола алады;
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал — ат, өгіз, түйе және
басқа жұмысқа пайдаланылатын малдар; өнім беретін мал - мүйізді ірі қара
мал; асыл тұкымды айғырлар мен биелер, буралар мен інгендер; бұғылар,
маралдар, еркек шошқалар мен мегежіндер, ешкілер, саулық қой мен қошқарлар.
Әрбір ересек мал мүліктік объект болып табылады;
көп жылдық өсімдіктер — қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер (жеміс
және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері, роза
плантациялары, өсімдіктен жасалған қоршаулар, жерді қорғайтын өсімдіктер).
Жас өсімдіктер даму деңгейі толық жетілген (жеміс-жидек бере бастаған)
өсімдіктерден бөлек есепке алынады;
жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар (ғимаратсыз) — ауыл
шаруашылық мақсатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында пайдалану үшін жер
қыртысын жаксартудың шараларына жұмсалған мүліктік емес сипаттағы шығындар
(жер учаскелерін жоспарлау, жерді егін егу үшін өңдеу, егіс даласын
тастардан тазарту);
басқа да негізгі құралдар — кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа
да салымдар.
Негізгі құрал-жабдықтардың бастапқы, ағымды, баланстық, сату, жою,
тозу және қалдық құндары болады.
Бастапқы (тарихи) құны — негізгі құралды сатып алуға немесе салуға
кеткен нақты өндіріс шығындарынан, соған қоса етелмеген салық пен
алымдардан (мысалға, ҚҚС, жеңіл автомобильдерді сатып алу кезінде төленген,
баж салығы т.б.), сондай-ақ орнату, жеткізіп беру, монтаждау, пайдалануға
қосу шығындары, несие үшін пайыздар, және т.б. шығындарынан тұрады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны мынадай жолмен аныкталады:
- Жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы -
актіде көрсетілген сатып алу құны, козғалмайтын мүліктер бойынша агентгерге
берілетін сыйақы, сатып алу-сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген
қызметтердің төлемі, жерді максатгы пайдалануға дайындау бойынша (ескі
үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу, т.б. кезінде алынған материалдарды сатудан
түсетін табыстың шегерілімінен басқа) жұмсалатын шығыстар;
- құрастыруды және орналастыруды қажет ететін немесе қажет етпейтін
сатып алынған машиналар мен құрал-жабдықтар бойынша — сатып алу құны,
тасымалдау, соның ішінде тасымалдау кезіндегі құрастыру, машиналар мен
құрал-жабдықтардың пайдалануға жарамдылығын, т.б. тексеру мақсатымен
өткізілетін сынактарға жұмсалатын шығындар. Машиналар мен құрал-жабдықтарды
құрастыру кезінде олардың бұзылғандарына кеткен ағымдағы шығыстарын қоса
есептегендегі жөндеу құны. Егер негізгі құралдар несие арқылы сатып алынған
болса, онда төленген проценттер ағымдағы шығыстар болып табылады да
объектінің бастапқы құнына қосылады;
- үйлер мен ғимараттарды шаруашылық әдіспен салу кезінде: құрылыс
материалдары, құрал-жабдықтар, құрылыс машиналары мен механизмдерінің
жұмысы, жұмысшылардың еңбек ақысы, үстеме шығысының тиесілі үлесі,
сәулетшілер, заңгерлер көрсеткен қызметінің төлемі, құрылысты салу
кезеңіндегі сақтандыруға жұмсалатын шығыстар, құрылыс салу кезеңінде
берілген кредиттер бойынша проценттер, құрылыс салу үшін рұқсат алуға
жұмсалатын шығыстар, жобалық-сметалық құжаттардың құны, т.б. — құрылыс
бойынша жұмсалған шығыстардың барлығы да бастапқы құнға қосылады;
- жерді, үйлерді немесе гимараттарды біртұтас мүлік ретінде иеленген
кезде өз орнымен пайдалану мақсатымен кіріске енгізу барысында бұл
объектілердің бастапқы құнын шектеу қажет, өйткені үйлер мен ғимараттардың
пайдалану мерзімі шектеулі әрі олар тозады. Ал жерді пайдаланудың мерзімі
шектелмеген, сондықтан олар амортизацияланбайды. Егер пайдалануға тек жер
ғана арналған болса, үйлер мен ғимараттар, жеміс ағаштары т.б. бүзуға
(түбірімен жұлып алуға) жатады, демек құнға шектеулер қолданылмайды, ал жер
сатып алынған объектіге жатады. Тозығы жеткен үйлерді бұзуға байланысты
жұмсалған шығыстан, объектіні бөлшектеу барысында алынған құндылықтарды
сатқаннан түскен табысты шегергеннен соң, жердің бастапқы құны
есептелінеді;
- мердігерлік әдіспен тұрғызылған үйлер мен ғимараттар бойынша -
объектіні түрғызу бойынша жүргізілген жұмыстардың келісілген құнына құрал-
жабдықтарды сатып алуға жұмсалған шығыстар қосылады, егер де оның құны
тапсырыс беруші тарапынан төленген болса;
- құрылтайшылардың жарғылық капиталына салынған негізгі құралдар -
өздерінің келісілген бағасы бойынша;
- субъектінің өзі дайындаған немесе төлем арқыяы сатып алынған негізгі
құралдар бойынша — сатып алуға жұмсалған шығындардың нақты сомасы бойынша,
жеткізу және сатып алынған объектілердің (алушының құрал-жабдықтарды
орналастыруға кеткен шығындарын қоса есептегенде) тозу сомасын қоса
есептелген басқа да сатып алуға байланысты жұмсалған шығыстар;
- тегін алынған негізгі құралдардың объектілері бойынша — құжаттарда
керсетілген құны алынады (құрал-жабдықтарды жеткізіп беру, орналастыруға
кеткен шығындарын қоса есептегенде);
- айырбас операциясы нәтижесінде алынған объектілердің — бастапқы құны
негізгі құралдардың алынған ағымдағы құны бойынша анықталады, ал ол негізгі
құралдардың берілген ағымдағы құнына түзетулердің көмегімен алынған
(берілген) ақша қаражаттарының сомасына тең болады. Айырбастауға бір
мақсатка пайдаланылатын объектілер де әртүрлі мақсатқа арналған объектілер
де жатады. Мысалы, бір-біріне ұқсас негізгі құралдар: тракторды жүк
автомобиліне айырбастау кезінде алынған объект сатылған объектінің құны
бойынша бағаланады, бірақ ол кезде тауардай немесе ақшалай салынған
(түскен) сомасы ескеріледі;
- жас малдарды негізгі табынга аударған кезде — малдарды өсірудің
нақты өзіндік құны;
- негізгі табынды қалыптастыру үшін алынған ересек малдар бойынша -
жеткізуге кеткен шығындарды коса есептегенде сатып алуға шыққан шығындар
және сатып алуға байланысты басқа да шыққан шығындар;
- жас өсімдіктер бойынша - есімдіктерді еккен сәттен пайдалануға
бергенге дейінгі егу, күтіп-баптау, көбейту, тазартуға кеткен (алынған
өнімнің пайдалану немесе сату құнын алып тастағаннан кейінгі) нақты
шығындар;
- толық төленген және ұзақ мерзімге жалга алынған негізгі құралдар
бойынша — олардың үзақ мерзімге жалға алу шартында көрсетілген құны;
- жерді жақсартуға жұмсалған күрделі шығындар бойынша - жүргізілген
жұмыс бойынша шыққан накты шығындар.
Негізгі құралдардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін; қосымша салынған
күрделі салымдар немесе негізгі құралдардың жарым-жартылай жойылуы,
объектіні демонтаждау негізгі құралдардың жағдайына әсер ететін болса,
онда, бірінші кезекте, пайдалы қызмет ету мерзімі қысқартылуы немесе
ұзартылуы мүмкін.
Ағымды құн —бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі нарықтық
бағасы бойынша бағаланған құны.
Баланстық құн — бұл бухгалтерлік есепте және қаржылық есеп беруде
көрсетілетін жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы негізгі құралдардың
бастапқы немесе ағымдық құны.
Сату (өткізу) құны — бірін-бірі жаксы білетін және мәмілеге келуге
дайын тәуелсіз жақтардың (тараптардың) негізгі құралдарды өзара
айырбастауына мүмкіндік беретін құн.
Жою құны — тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайдалану мүмкіндігі бар бағасы бойынша бағаланған бөлшектердің,
металл сынықтарының және басқа да материалдык құндылықтардың құны.
Амортизацияланған құн — негізгі құралдардың бастапқы және болжанған
жою құндарының арасындағы айырмашылығы, ал ол жүйелі түрде амортизациялық
жолмен нормативтік қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне субъектінің
шығысы ретінде таратылады, бұл кезде:
- пайдалы кезең қызметі - бұл кезең ішінде негізгі құралдары
пайдаланудан экономикалық олжа алуды кәсіпорын топшылайды;
- нормативтік қызмет кезеңі — бұл кезең ішінде белгіленген
нормаға сәйкес кәсіпорын негізгі құралдың тозуын есептейді.
Негізгі құралдардың есебі 12-ші "Негізгі құралдар" белімшесінің
мынадай мүліктікактивтікшоттарындажүргізіле ді: 121-ші "Жер, 122-ші
"Ғимараттар мен құрылғылар", 123-ші "Машиналар мен жабдықтар, өткізгіш
тетіктер", 124-ші "Көлік құралдары", 125-ші "Басқа да негізгі құралдар".
Сонымен бірге, 126-шы "Аяқталмаған құрылыс" шотында аяқталмаған
күрделі сальшдар, көпжылдық есімдіктерді есіруге кеткен шығындар, жас
малдарды өсіруге және бордақылауға кеткен шығындар есептелінеді.
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың келіп
түсуін, кәсіпорын ішінде орын ауыстыруын және шығуын, дұрыс құжаттық
рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін; олардың
материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды
пайдаланылуын бақылайды; негізгі құралдардың есептелген амортизациясы мен
тозу сомасының есепте дұрыс керсетілуін, сондай-ақ есептелген амортизация
сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, негізгі құралдардың қор қайтарымын
анықтауды, жаңа техниканың және оны қолданудың жаңа әдістерінің
тиімділігін; негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындардың сенімді есебін;
негізгі құралдарды түгелдеуді және қайта бағалауды мезгілінде жасауын және
олардың нәтижесін есепте көрсетілуін; негізгі құралдарды сату және олардың
баскаша шығу нәтижелерін есепте нақты көрсетілуін қамтамасыз етуі керек.
2. Келіп түскен негізгі құралдардың есебін және оның аналитикалық есебін
ұйымдастыру
Негізгі құралдар негізінен өндірістік ғимараттарды және тұрғын
үйлерді, құрылғыларды салудан; машиналар, жабдықтар, келік құралдарын сатып
алудан; өз күшімен құрал-саймандар дайындаудан; малдардың төлдерін негізгі
табынға ауыстырудан; жас өсімдіктер көп жылдық өсімдіктерге өткеннен; басқа
субъектілер мен жеке тұлғалардан ақысыз (тегін) алынған негізгі құралдардың
келіп түсуінен; объектілерді ұзақ мерзімге жалға алудан (келісімді құнын
толық төлегеннен кейін); жарғылық қорға қоскан үлес нәтижесінде келіп
түскендерден калыптасады. Негізгі құралдардың түсуі мынадай құжаттармен
рәсімделеді.
Негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру (орнын ауыстыру) актісі негізгі
құралдар құрамына жекелеген объектілерді енгізу үшін; қолданылып жүрген
заңға сәйкес олардың енгізілуі ерекше тәртіппен рәсімделуге тиіс
жағдайлардан басқасы, оларды пайдалануға берілуін рәсімдеу үшін; негізгі
құрал-жабдықтардың бір цехтан (бөлімнен, учаскеден) екіншісіне орын
ауыстыруын рәсімдеу үшін; негізгі құралдарды қоймадан (қордан) пайдалануға
берілуін рәсімдеу үшін, сондай-ақ баска да субъектілерге берілген кезінде
(жарғылық капиталға қосқан үлестерді, сатуды, сыйларды) оларды негізгі
құралдардың құрамынан шығару үшін қолданылады.
Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеу кезінде субъект жетекшісінің
өкімімен тағайындалған қабылдау комиссиясы әрбір жекелеген объектіге бір
данадан акт жасайды. Негізгі құралдардың бірнеше объектісін қабылдау-
тапсыру актісін жасауға тек шаруашылық мүлкінің, құрал-сайманның,
жабдықтардың және т.б. объектілердің есебін жүргізген кезде, егер бұл
объектілер бір типті болса, құндары бірдей болып, бір календарлық ай ішінде
қабылданған болса ғана жол беріледі. Рәсімделгеннен кейін осы объектіге
қатысты техникалық құжаттама коса тіркеліп акт бухгалтерияға беріледі, бас
бухгалтер қол қойып, субъект жетекшісі немесе соған өкілетті адамдар
бекітеді.
Алыс-беріс (орын ауыстыру) актісінде, міндетті реквизиттермен қоса,
комиссия қызмет ету мерзімін және болжамдық жою құнын көрсетеді. Қызмет ету
мерзімін шаруашылық жүргізуші субъекті дербес анықтай алады, яғни ол
негізгі құралдың техникалық жағдайынан, нормасынан және басқа да
керсеткіштерінен шығады. Ал болжамдық жою құны негізінен шаруашылық
жүргізуші субъектінің есептік саясатында керініс табуы керек, болмаса оны
қабылдау комиссиясы көп жағдайда кезбен (визуально) анықтайды, не болмаса
бастапқы құнының 0,01-ден 2,0%-ке дейінгі сомасы алынады.
Негізгі құралдардың кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын рәсімдеу үшін
актіні екі дана етіп тапсырушы цех (бөлім) қызметкері толтырады. Алушының
және тапсырушының қолдары қойылған бірінші данасы бухгалтерияға
тапсырылады, ал екіншісі тапсырушы цехта қалады.
Негізгі құралдарды ақысыз беру (сыйлау) кезінде акт (тапсырушы және
қабылдаушы субъектілер үшін) екі дана етіп жасалынады.
Негізгі құралдарды басқа субъектіге сату кезінде актінің үш данасы
жазылады: алғашқы екеуі өткізуші субъектіде калады (онда бірінші дана
негізгі құралдардың нақты бары, қозғалысы туралы есеп беруге, екіншісі —
есеп-айырысу төлем құжаттарына тіркеледі), үшінші дана негізгі құралдарды
қабылдаушы адамға беріледі. Негізгі құралдардың алыс-беріс (орнын ауыстыру)
актісі келесі бетте келтірілді.
Негізгі құралдар бірдей өндірістік немесе шаруашылық жұмыстарға
арналған, техникалық сипаттамасы және құны бірдей шаруашылық мүліктің бір
типті заттарымен, құрал-сайманнан тұрса, олар бухгалтерияда бір мүліктік
карточкада жүргізіледі.
№ Шаруашылық операцияларының мазмұны Сома, Шоттар
рн теңге корреспонденциясы
дебет кредит
1. Негізгі құралдарды кәсіпорынның өз 200 000 121-125 121-125
ішінде орнын ауыстыру (бір цехтан
басқа цехқа беру, т.6.)
2. Негізгі құралдар басқа заңды немесе
жеке тұлғалардан алынды:
- келісім шарттық құнына 150 000 122-125 671
- ҚҚС сомасьша (тұрғын үй ғнмараттарын
және жеңіл автомобиль транспортын 24 000 331 671
қоспағанда)
3. Құрылтайшылардың (қатысушылардың)
кәсіпорынның жарғылық капиталына 600 000 121-125 511
салған салымдарына салған негізгі
құралдары кіріске алынды
4. Негізгі құралдар серіктестік, тәуелді
және бірлесіп бақыланатын
кәсіпорындардан алынды:
- баланстық құнына 250 000 122-125 641-643
- ҚҚС сомасына (16%) 40 000 331 641-643
- беруші жақтың есептеген тозу сомасы 100 000 122-125 131-134
Жиыны (бастапқы құны) 350 000 х х
5. Тегін алынған негізгі құралдар
кірістелді:
- баланстық құнына 132 000 122-125 727
- берілген күнінге денін есептелінген 28 000 122-125 131-134
тозу сомасына
Барлығы (бастапкы Қ}ны) 160 000 х х
6. Түгендеу барысында есепке алынбаған
негізгі құралдар анықталды:
- негізгі құралдардың эксперттік 64 000 122-125 727
жолымен анықталған қалдық құнына
- негізгі құралдардың эксперттік 18 000 122-125 131-134
жолмең аныкталған, бірақ есепке
алынбаған тозу сомасына
Барлығы (эксперттік жолмен анықталған 82 000 х х
бастапқы құны)
7. Кәсіпорынның өзі дайындалған негізгі
құралдары:
- негізгі өндіріс цехында 300 000 122-125 900
- кемекші өндіріс цехында 200 000 122-125 920
Барлығы (өндірістің өзі дайындаған 500 000 х х
негізгі құралдар)
Бухгалтерия келіп түскен объектіні материаддық жауапты адамға бекітіп,
мүліктік карточка ашады, объектіге мүліктік тізімдеу нөмірін беріп, мүлікті
Мүліктік тізімге алады, негізгі құралдарды алу туралы жазбасы жасалады.
Негізгі құралдар келіп тускен кезде, мына төмендегідей шоттар
корреспонденциясы жасалынады.
Бұл мүліктерді бір ғана карточкада есепке алуға рұқсат етіледі. Барлық
негізгі құралдар үшін Мүліктік карточкасының нысаны төменде келтірілген.
Бұл карточка бухгалтерияға келіп түскен негізгі құралдың актілері,
техникалык төлқұжаттары және басқа құжаттар негізінде толтырылады.
Карточкада объектілердің және олардың жекелеген құрылымдык элементтерінің
қысқаша техникалық сипаттамасы беріледі, бірақ сол техникалық құжаттамадағы
мәліметтері қайталанбайды. Негізгі құралды басқа субъектіге тапсыру (беру)
кезінде негізгі құралдардың шығуы туралы белгі соғуға, сондай-ақ негізгі
құрал объектілерінің субъект ішінде орын ауыстыруы кезінде "Негізгі
құралдарды қабылдау-тапсыру (орнын ауыстыру) актісі", ескіру және тозу
салдарынан негізгі құралдың объектілерін есептен шығаруға "Негізгі құралдар
объектілерін есептен шығару актісі" негіз бола алады. Құрылысы салынып
біткен, жабдықтаулары орнатылған, жөндеу жұмыстары біткен объектілер туралы
жазбаларды карточкаға жазу үшін "Жөнделген, қайта құрылған және жаңалаған
объектілерді қабылдау-тапсыру актілері" негізінде жазылады.
Қайта салу, қайта жабдықтау, қайта
конструкциялау, қайта қалпына жөндеу (бухгалтерлік жазу)
келтіру (бухгалтерлік жазу)
күні нөмірі тіркеу сомасы күні нөмірі тіркеу сомасы
нөмірі нөмірі
Объектінің кысқаша жекелей сипаттамасы
Объектіні сипаттайтын Материалдар, көлемі және басқа да деректері
конструктивтік
элементтері мен кейбір
белгілері
негізгі объектінін құрамына
негізгі объекті кіретін, басты құрылыстардын,
атауы, бейімдігіштері мен
басқа да тиісті заттар
Двигательдін куаттылығыКөлемі (габариті)
(40 кВт) 4700х1900х1340мм
ұнтактағыш тісінің
Сағаттың өнімділігі мөлшері 2130x1100
Карточканы толтырған Бас бухгалтер_________ Ажихан
Мусаев
қолы аты-жөні
"7" каңтар 2001 жыл
"Объектінің қысқаша жеке сипаттамасы" бөлімінде негізгі объектінің тек
негізгі сапалық және сандық көрсеткіштері, сондай-ақ объектінің техникалық
құжаттамасында бар мәліметтерді кайталамай, осы объект үшін неғұрлым
маңызды екі-үш сапалык көрсеткіштермен шектеліп, оған қатысты маңызы
қосымша құрылыстар, бейімдегіштер мен тиесілі заттар жазылады. Негізгі
құралдардың топтама есебі жайында қысқаша жеке сипаттаманы әр объектіге
жеке бермей-ақ, мүліктік карточкада есептелген объектілерінің тобына
тұтастай береді.
Егер де объектінің сандық та және сапалық та көрсеткіштері айтарлықтай
өзгерсе, онда оларға жаңа карточка ашылуы мүмкін, ал ескі мүліктік карточка
анықтама құжаты ретінде сақталады.
Бухгалтериядағы толтырылған Мүліктік карточкалардың негізінде негізгі
құралдардың есебі бойынша жасалатын мүліктік карточкасын Тізімдемеге
тіркейді, ол (тізімдеме) негізгі құралдардың жіктемесі бойынша бір данада
жасалады. Тізімдеме төменде келтірілген.
"Цемент" ААҚ
кәсіпорын, ұйым
2002 жылғы 1 қантардан 200_____ жылғы ________ дейінгі
кезендегі негізгі құрал-жабдықтардың есебі бойынша мүліктік
карточкаларының тізімдемесі
МАШИНАЛАР ЖӘНЕ ЖАБДЫҚТАР
жіктік тобының атауы
Нөмірі
Объектінің Меншік белгісіШығуы туралы белгі
атауы
карточкалар
мүліктік №
1 3 4 5
2
196 СМ-692 жеке меншік
04345 ұнтақтағыш
197 Г-45 қабатты жеке меншік
04346 мұздатқышы
және т.б.
Тіркеу кезіңде карточкаларды нөмірлейді, содан кейін негізгі
құралдарды жіктік топтары бойынша сақтайды, ал бұл топтар ішінде - қолдану
орындары мен материалдық жауапты адамдар және негізгі құралдар түрлері
бойынша керсетіледі. Картотека, әдетте мынадай бөлімдерден тұрады:
"Қолданыстағы негізгі құралдар" ("Үйлер", "Ғимараттар", "Өткізгіш тетіктер"
және басқа жіктік топтары бойынша), сондай-ақ "Ағымдағы айда келіп
түскені", "Ағымдағы айда шығып кеткені", "Ішкі орын ауыстырғандағы",
"Жөндеудегі", "Қордағы", "Тоқтап тұрғаны (консервациядағы)", "Жалға
берілген негізгі құралдар", "Ұзақ мерзімге жалға берілген негізгі
құралдар", "Жалға алынған негізгі құралдар", "Архив".
Ай ішінде "Түскендері", "Есептен шыққандары" және "Ішкі орын
ауыстырғандары" бөлімдерінің карточкалары 12-"Негізгі құралдар"
бөлімшесінің шоттарында есептелген айналымдармен салыстырғаннан кейін,
картотеканың тиісті бөлімдеріне орналастырылады. Негізгі құралдар жөндеуден
немесе жалға алушылардан оралғаннан кейін, тоқтап тұруы біткеннен кейін,
қордан колданысқа өткізілгеннен, т.с.с кейін бұл объектілердің карточкалары
картотеканың тиісті бөлімдеріне салынады. Шығып кеткен негізгі құралдар
бойынша картотекаларды "Архив" бөлімшесіне орналастырады. Картотеканың
дұрыс жүргізілуі негізгі құралдардың жағдайы мен қозғалысының дұрыс
есептелуіне және тиісті бақылау жасалуына септігін тигізеді.
Субъектінің материалдық жауапты адамын бекітілген негізгі құралдардың
барлығы бөлімдер (цехтар) бойынша негізгі құралдардың мүліктік
тізімдемелеріне енгізіледі. Тізімдер материалдық жауапты адамдарда
сақталады және жедел максаттар үшін қолданылады. Негізгі құралдардың құны
туралы тізімдердегі және мүліктік карточкалардағы мәліметтер сәйкес келуі
керек. Пайдалану (қолданылатын) орны бойынша негізгі құралдардың есебі
мүліктік карточкалардың бухгалтериядан жазылып (көшіріліп) алынған екінші
данасы бойынша жүргізіледі. Бухгалтерияның карточкаларындағы мәліметтер
негізгі құралдар қолданылатын жердегі мәліметтермен бірдей болулары керек.
Негізгі құралдардың муліктік тізімі төменде келтірілген.
"Цемент" ААҚ
кәсіпорын, үйым
НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ МҮЛІКТІ ТІЗІМІ
Құжат
№
Мүліктік карточкасы МүліктіОбъвктінің толықМеншік Құны, теңге
немесе муліктік к атауы белгісі
карточкаларындағы нөмірі
жазу
нөмірі күні
1 2 3 4 5 6
193 25.03.96 04342 Агломерациондық Меншікгі 271120
машинасы
194 21.04.97 04343 Керамзитке Меншікті 345200
арналған пеші
195 20.11.98 04344 Тас кесетін Меншікті 374000
машинасы
196 07.01.02 04345 СМ-962 Меншікті 371500
үнтақгағышы
Есептен шығару (орын ауыстыру)
құжат Есептен шығарудың (орын
ауыстырудың) себептері
мерзімнөміріатауы код
і
7 8 9 10
3. Негізгі құралдардың кейбір жекелеген түрлерін есептеудін ерекшеліктері
Жерді түрақты пайдалану құқығы мен жерді меншік құқығы ретінде есепке
алу. Қазақстан Республикасының "Жер туралы" заңына сәйкес жер территориялык
кеңістік болып саналады, оның шегінде Қазақстан Республикасының
суверенитеті, табиғи ресурстары, жалпыға бірдей өндіріс процесі және
территориялық негіздегі кез келген еңбек процесі белгіленген. Жер өндіріс
процесі ретінде еңбек процесінің және экономиканың бірқатар саласының, атап
айтканда, ауыл жөне орман шаруашылығының қажетті материалдық алғы шарты
болып табылады.
Қазакстан Республикасының Конституциясына сәйкес жер және оның
қойнауындағы қазба байлықтар, есімдік және жануарлар әлемі, басқа да табиғи
ресурстар мемлекеттік меншікке жатады. Сондай-ақ, бекітілген зандар
негізінде, шарттар мен шектеулерге байланысты жер жеке меншікке берілуі
мүмкін.
Қазақстан Республикасында жердің мемлекеттік те, жеке меншік те
түрлері бірдей корғалып және танылады. Кез келген меншік иесі заңға қайшы
келмейтін кез келген мәмілені жасауына болады.
Мемлекет меншігіндегі жерден оның учаскелерін:
- сатуға немесе жеке меншікке тегін пайдалануына;
- тұрақты немесе уақытша пайдалануына;
- заң актілерінде каралған шарттары бойынша жерге деген күқын
сатуға болады.
Жерді пайдалану құқы — мемлекет меншігінде түрған жер учаскелерін
тұлғалар ұзақ (тұрақты) немесе белгілі бір мерзімге, немесе тегін
пайдалануына құқығы бар. Жерді пайдалану құқығы: мемлекеттік органдарының
актісінің, азаматтық-құқықтық мәміленің және басқа да заңмен қарастырылған
кезінде пайда болады.
Өкілетті органдардың беретін жер учаскелеріне құқын куәландыратын
құжаттар болып: жерді тұрақты және жер учаскелерін жеке меншікке
пайдалангам кезде жерді тұрақты пайдалану құқын және жер учаскелерін
меншікке беру құқын растайтын актісі;
жерді уақытша пайдалануға құны бойынша беру — жер учаскелерін жалға
беру туралы келісім-шарты;
жерді уақытша тегін беру - жерді тегін беру туралы келісім-шарты.
Жерді тұрақты пайдалану қүқығы мынадай мемлекеттік жер
пайдаланушыларға беріледі:
- ғимаратгарға, кондоминиум[1] объектілеріндегі үй-жайларға
иелік ететін занды тұлғаға;
- ауыл және орман шаруашылығымен айналысатын занды тұлғаға;
- жердің пайдалануын айрықша табиғи аймақтарын қорғайтын заңды
тұлғаға;
- заң актілерімен қарастырылған, басқа да жағдайларда.
Жерді қысқа мерзімді пайдалану үшін 5 жылға дейін, ал ұзақ мерзімді
пайдалану үшін 5 жылдан 49 жылға дейін алады. Жерді қысқа мерзімге
пайдалану үшін, оның пайдалану мақсаты көрсетіледі.
Жерді басқа да құралдармен салыстырғандағы айырмашылығы — шаруашылық
айналыстағы жердің тұтыну құны ұтымды пайдаланған кезде тез азайып қана
қоймай (құнарлылығының кемуі), сонымен қатар, жақсара түседі. Осыған
байланысты жер амортизацияланбайтын болып саналады.
Жерді пайдаланушылар мемлекетке жер үшін телем телейді. Жеке меншікке
немесе жалға берілетін жерлердің төлем мөлшерлемесі Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2001 жыл 16 маусымдағы №210-10 заңымен бекітілген.
Жер телімінің нақты бағалау құнын жеке меншікке берілетін жерлер үшін
белгіленген базалық мөлшерлемеге сәйкес, өкілеттілігі бар органдар
анықтайды. Елді мекендердің сыртындағы жер уческілерін бағалау үшін жер
үшін теленетін базалық мөлшерлеменің 10% алады.
Әрбір кәсіпорын жердің оперативтік және бухгалтерлік есебін жүргізеді.
Әрбір жер телімі бойынша негізгі құралдарды есептеудің мүліктік
карточкалары ашылып, жердің аналитикалық есебі жүргізіледі.
Карточкалар "Жер теліміне меншік құқығын беру, жерді тұрақты пайдалану
құқығы туралы Актілерінің" негізінде толтырылады. Карточкада: жер телімінің
реттік нөмірі (код); жерді пайдаланушы (толық мекен жайы); жер телімінің
аумағы (келемі); жер телімінің пайдалану мақсаты; пайдаланудагы шектеулер
және жер телімінің ауыртпашылығы (егер олар бар болса); жер телімінің
бөліну мүмкіндігі; "Жер теліміне меншік қүқығын беру, жерді тұрақты
пайдалану актісінің" берілу негізі және басқа да мәліметтер міндетті түрде
көрсетілуі тиіс. Карточкеде, сондай-ақ жер телімінің шектесетіндері
(аталған телімі кімдердің жерімен шектесіп жатыр); құнарлылық (пайдалануға
жататын жердің) түрлері, топырақ типтері мен тип тармақтары (ауыл
шаруашылығына арналған жер үшін), жер үшін төлем мелшерлемесі (теңге); жер
ақысына түзету коэффициенті; жер телімі және бағалау құны және жерді
пайдаланушының ырқы бойынша басқа да мәліметтер көрсетіледі.
Кәсіпорында айналысқа түсетін жердің есебі бойынша негізгі шоттар
корреспонденциясын келтірейік.
Кар-тШаруашылық операцияларының Сомасы, Шоттар корреспонденциясы
ар мазмұны теңге
№
дебет кредит
А. Жерді алу
1. Белгіленген тәртіп бойынша жерді 121"Жерге жеке
жеке меншікке беру 1 200 000меншік құқығы бар"687
(1211)
2. Кәсіпорындарға белгіленген 121 "Жерді тұрақты
тәртіп бойынша жерді тұрақты 1 600 000пайдалануға алған 687
пайдалануға беру құқығы" (1212)
3. Кәсіпорындарға белгіленген 121 "Жерді уақытша
тәртіп бойынша жерді уақытша 2 800 000пайдалануға алған 687
пайдалануға беру құқығы" (1213)
Ә. Жерді қайтарып алу
4. Белгіленген тәртіп бойынша
кәсіпорыннан жеке меншігіндегі
және тұрақты пайдалануындағы жер
қайтарып алынды. Жердің бағалау
құны 2 500 000 теңге құраған: 1211
- кәсіпорынға жердің бағалау 2 500 000334 1212
құны қайтарылды 1213
5. Белгіленген тәртілпен қайтарып 2 500 000441 334
алынған жер үілін төлем төленді
Б. Жерді тегін беру
6. Жер төлімдері мемлекеттік
кәсіпорындарға және Қазақстан
Республикасының мемлекеттік 727
емес заңды тұлғаларына "Тегін
белгіленген нормалардың алынған
шектерінде ауылшаруашылығы 1211, құнды-лық
өнімдерін шығару және шаруа 1212, тар
қожалығың жүргізу үшін берілді 900 000 1213 субшоты
Е. Жер учаскелерін ағымдағы жалға ретінде жерді пайдаланушыларына беру
7. Жерді пайдаланушылардың есебі. 72 000 334 727, 705
Жерді пайдаланушыларға жер
телімі үш жылдық мерзімге жалға
берілді: - жалғаға берілген жер
телімі үшін жал төлемі
есептелінді
- жалғаға берілген жер 4 000 0001214 1211
телімінің құны
8. Арендатордан жалға алынған жер 72 000 441 334
телімінен ай сайыңғы туске
төлемі
9. Жалға алған мерзіыі біткеннен 4 000 0001211 1214
соң, жерді иесіне кайтару
10. II Жерді жалға алушыда 4 000 000001 "Жалғаға
Акт бойынша жалгерлікке алынған негізгі
қабылдап алынған жер есепке құралдар"
алынып, баланстан тысқары шотқа
жазылады
11. Ай сайынғы есептелінген жалға 72 000 811,821, 687
ақысы шығысқа жатқызылды 937, 947
12. Жалға ақысы төленді 72 000 687 411
13. Жалгерлік мерзімі біткен соң 4 000 000- 001
жалға алынған жер баланс Жалғаға
есебінен шығарылды алынған
негізгі
құралдар
Г. Жер телімдерін сату
14. Тұрақты немесе жерге жеке
меншік құқығы бар жер
телімдерін алып-сату келісім 1211,
шартынын негізіңде сату: 600 000 842 1212
- жерді нақты (сату) құнына
- жерді алып-сату 820 000 334 722
келісім-шартында көрсетілген
келісілген құнына
15. Сатылған жердің құны төленді 820 000 441 334
Меншік құқы мен жерді пайдалану құқы Қазақстан Республикасының
Азаматгық кодексімен және басқа да Қазакстан Республикасының заң
актілерінде қаралған тәртіпте корғалады.
Меншік иесі немесе жерді пайдаланушылардың шеккен зияндары толық
көлемде өтеледі, егер де:
- меншік құқығынан немесе жерді пайдаланушылардан мемлекеттің
қажеттілігі үшін қайтарылып алынса;
- меншік құқығына немесе жерді пайдаланушыларға жерді
пайдаланудың айрықша тәртібі белгіленуіне байланысты шектеулер
енгізілсе;
- меншік құқығы мен жер пайдалану құқығы бұзылса;
- объекті салу және пайдалану нәтижесінде жердің сапасы
төмендесе, нәтижесінде жер құнарлығы мен суару жағдайы
нашарласа;
- төтенше жағдай кезінде жерді қайтарып алса.
Меншік иелерінің және жерді пайдаланушылардың шеккен зияны, соған зиян
келтіргендердің есебінен етеледі.
Уяқытша әкелінген және әкетілетін негізгі құралдардың есебі.
Қолданыстағы заңға сәйкес шетелдік инвесторлар, басқа да занды тұлғалар
өндіріс процесінің белгілі бір уақыт мерзімінде пайдалану үшін Қазақстан
Республикасының территориясына өндіріс құрал-жабдықтарын мен басқа да
негізгі құралдарын уақытша әкелуге құқылы. Бұл негізгі құралдар
өзгертілмеген күйінде өз иесіне қайтарылады, тек табиғи тозуынан басқасы.
Республикаға әкелінбейтін негізгі құралдардың категорияларын Қазақстан
Республикасы Министрлер кабинеті анықтайды. Негізгі құралдарды әкелуге
кедендік органдар рұхсат береді. Әкелу мерзімі әкелу мақсатымен белгіленеді
және ол әдеттегідей екі жылдан аспауы тиіс.
Негізгі құралдардың Республикаға әкелінетін мүліктері толықтай немесе
ішінара кеден салығынан босатылуы мүмкін.
Осыған сәйкес Қазақстан Республикасының субъектісі кедендік территория
шегінен тыскары шетелдерде өндірістік қызметті жүзеге асыру үшін негізгі
корларын алып кетуіне құқылы.
Әкелінген және әкетілетін негізгі құралдардың есебі келесі: (122-125)
"Уақытша әкетілген негізгі құралдар" қосалқы шоттарында жүргізілуі мүмкін.
Уақытша әкелінген негізгі құралдарды есепке алған кезде 122-3, 123-3,
124-3 шоттары дебеттеліп, 687 шоты кредиттеледі.
Уақытша әкелінген негізгі құралдарды пайдалану процесінде олар бойынша
белгіленген тәртіп бойынша олардың амортизациясы есептелінеді. Бұл жағдайда
126, 811, 821, 935, 946 шоттары дебеттеледі де, соған сәйкес 13-ші -Негізгі
құралдардың тозуы" белімшесінің шоты, 3-ші "Уақытша әкелінген негізгі
құралдардың тозуы" косалқы шоты кредиттеледі.
Уақытша әкелінген негізгі құралдар кайтарылған кезде мынадай шоттар
корреспонденциясы жасалынады:
- уақытша әкелінген негізгі құралдардың бастапқы құнына: 687-ші
"Басқа да кредиторлық берешек және есептеулер" шоты
дебеттеліп, 12-ші "Негізгі құралдар" шоттарының (1223-1253)
бөлімше шоттары кредиттеледі;
- есептелінген тозу сомасына: 13-ші "Негізгі құралдардың тозуы"
бөлімше дебеттеліп, 12 "Негізгі құралдар" бөлімшесі
кредиттеледі.
Негізгі құралдардың әкетілуі 12-ші "Негізгі құралдар" (1224-1254
шоттары) бөлімшесінің дебетінде және тап осы бөлімшесінің (122-125
шоттары), 1-ші "Меншікті негізгі құралдар" қосалқы шотының кредитінде
көрсетіледі. Уақытша әкетілген негізгі құралдар осыған керісінше жазбалар
арқылы көрсетіледі.
Қолданыстағы нормалар бойынша есептелген тозудың сомасына 845-ші
"Негізгі емес қызмет бойынша басқа да шығыстар" шоты дебеттеліп, 131-134
"Негізгі құралдардың тозуы" шотының 4-ші "Уақытша әкетілген негізгі
құралдардың тозуы" деген қосалқы шоты кредиттеледі. Негізгі құралдарды
әкелгеннен кейін 131-134 шотының, 4-ші субшотындағы сомасы дебеттеліп және
131-134 шотының, 1-ші "Меншікті құралдардың тозуы" қосалқы шоты
кредиттеледі.
Егер шаруашылық жүргізуші субъект шетел компаниясының құрылымдық
бөлімшесі болып табылмаса әкелінген негізгі құрал баланстан тыс шотта
есепке алынады.
Мысалы: ЖШС "Вега" "ENRON" компаниясымен 1 ақпанда 2000 жылы 12 айға
құрал-сайманды жалға алу үшін келісім-шарт жасаған. Жалға алынған құрал-
сайманның құны 2 000 000 АҚШ долларын құраған, ай сайынғы теленетін жалдау
құны 5 000 АҚЩ долларына тең болған.
Сол құрал-сайман кеден бекетінен өткен кезде доллардың бағамы 139,45
теңгеге тең болған.
Келісім шарттың жағдайы бойынша жал ақысы резиденттің алатын табысынан
табыс салығы шегерілген сомадан төленетін болып келісілген.
Енді біз келтірілген мысалға шоттар корреспонденциясын жасаймыз:
Қа-ПІаруашылық операцияларының Сомасы, Шоттар корреспондекциясы
тармазмұны теңге
№
дебет кредит
1 2 3 4 5
1. Жалға алынған құрал-сайман 278 900 000 001 "Жалғаға -
келіп түсті (2 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz