Жалға алынған және жалға берілген негізгі құралдардың есебі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе 3
1 Негізгі құралдардың сипаттамасы 6
1.1. Негізгі құралдардың ұғымы және жіктелуі 6
1.2 Негізгі құралдардың бағалануы 9
2 Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру 12
2.1. Негізгі құралдардың келіп түсуінің есебі 12
2.2 Жалға алынған және жалға берілген негізгі құралдардың есебі 16
2.3 Негізгі құралдарды түгендеу, қайта бағалау және есеп берудің мәнін
ашу 19
3 Негізгі құралдардың тозуы және оларды жөндеу есебі 24
3.1 Негізгі құралдардың тозуы және оларға амортизациялық аударым мөлшерін
есептеу 24
3.2 Негізгі құралдарды жөндеудің есебі 30
Қорытынды 34
Қолданған әдебиеттер 37

Кіріспе

Барлық "негізгі құралдар" өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарыңда
пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
құралдары, әр түрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш
аспаптар және тағы басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі
құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында,
денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет
салаларында пайдаланатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі
құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің
түрлеріне қарай барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман
(тоғай) шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық
жабдыктау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару
органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек
көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.
"Негізгі құралдарды" халық шаруашылығының салаларына қарай
топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса
орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы
негізге алынады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана
ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын)
болса, оңда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол
кәсіпорынның атқаратын қызметі саласыңдағы топқа жатады.
Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай
меншіктік, яғни кәсіпорынның өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып
екіге бөлінеді. Кәсіпорын уақытша жалға алған негізгі құралдарды баланс
сыртындағы 001 "Жалға алынған негізгі құралдар" деп аталатын шотта
есептейді.
Сонымен қатар пайдалану барысына қарай негізгі құралдар жұмыс
істейтін, жұмыс істемейтін және сақтауда тұрған деп үш топқа бөлінеді.
Жұмыс істейтіндерге өндіріс үдерісіндегі, яғни қолданыстағы негізгі
құралдар жатады.
Жұмыс істемейтін негізгі құралдардың қатарына тоқтатылып қойылған,
белгілі себептермен басқа да жаққа әзірге берілмеген басы артық жабдықтар
жатады.
Сақтауда тұрған негізгі құралдардың қатарына келешекге, яғни алдыңғы
уақытта тозып немесе басқа да жағдайларға байланысты істен шығатын негізгі
құралдардың орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар жатады.
Материалдық активтер сатып алыну мақсатына қарай былай бөлініп
есептеледі:
а) негізгі құралдар;
ә) тауарлық-материалдық қорлар немесе
б) қаржылық инвестициялар.

Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді,
ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған
бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып
алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды
келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Осы негізгі құралдарға: жер; үйлер; ғимараттар; көп жылдық екпе
ағаштары; машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар
және құрал-жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
машиналар мен құрал-жабдық; көлік құралдары; құрал-сайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық
екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа
да негізгі құралдар жатады.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №16 (№6) БЕС сәйкес
ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің,
субъектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару
жүйесін анықтайды.
Инвентарлық объектілер негізгі құралдың есеп бірлігі болып табылады.
Инвентарлық объект күрделі әрі жай болып келеді. Негізгі құралдың есебін
дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны жіктеу болып табылады.

1 Негізгі құралдардың сипаттамасы

1.1 Негізгі құралдардың ұғымы және жіктелуі

Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт
бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін,
көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа,
көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде
біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді
айтады. "Негізгі құралдарга" — қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер
мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және
олардың бағдарламалық құралдары, келік тасымалдау құралдары, аспаптар,
өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, онім және жұмыс малдары, көп
жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.

Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді.
Меншікті дегеніміз — субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып
саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы 001-ші
"Жалға алынған негізгі құралдар" баланстан тыс шотында есептейді. Жалға алу
мерзімі аяқталған соң немесе ол аяқталмай тұрып, жалға алушы келісілген
бағамен сатып алуына болады. Оларды 2411-ші "Жер", 2412-ші "Үйлер мен
ғимараттар", 2415 "Меншік және құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар", 2414-
ші "Көлік құралдары", 2417-ші "Өндірістік инвентар және жабдықтар"
шоттарының тиісті аралық шоттарында есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді.
Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі құралдар, әрекет етіп тұрғандар
болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар — бұл жұмысы тоқтатылған немесе
басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал-
жабдықтар. Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал-жабдықтарды
жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған
объектілер есептеледі.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан
басқа күрделі каржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер
учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өндеу, жалға алынған негізгі
құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметтеріне қарай мынадай түрлерге (топтарға) бөлінеді: жер, үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде
автоматты машиналар және құрал-жабдық), күш беретін машиналар және
жабдықтар, жұмысшы машиналар және жабдықтар, өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар, есептеу техникасы, басқа
машиналар мен құрал-жабдық, көлік құралдары, құрал-оайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар, шаруашылық мүлкі, жұмысшы және өнім беретін мал, көп жылдық
екпе ағаштар, жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын, басқа
да негізгі құралдар.
Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының құрамына енетіндер:
жер - субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерге
меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай
актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып
саналады;
үйлер - халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет
көрсетуге ағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған
әлеуметті-құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып
табылады;
ғимараттар — еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір
қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік-құрылыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет, көпір,
автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект
болып табылады;
өткізгіш тетіктер (қондырғылар) - электр, жылу немесе механикалық
энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар,
құбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу
қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына
дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор
жайына дейін мүліктік объекті бола алады;
машиналар мен жабдықтар - күш беретін машиналар және жабдықтар,
жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар, әрбір машина, егер ол басқа
мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды,
соған тиісті затгарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда,
мүліктік объекті болып саналады. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан
тұрады;
көлік құралдары - адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы, жегін
көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын
қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;
құрал-саймандар - қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және т.б. өңдеу
үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек
құралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана
мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар — өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті
қорғауға көмектесетін жабдықтар, сұйық, сусымалы және басқа материалдарды
сақтауға арналған сыйымды заттар, өндірістік арналымы бар басқа да заттар.
Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар
заттарда мүліктік объекті бола алады;
басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа
да салымдар.

1.2 Негізгі құралдардың бағалануы

Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор
болып табылады. Негізгі құралдар бастапқы құнымен, баланстық құнымен,
ағымдағы құнымен, қалдық (жойылу) құнымен және келісілген құнымен
бағаланады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны — ол активті салуға, сатып алуға,
әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен (шыққан) шығыңдардан, сондай-ақ сатып алу
барысында төленген салық сомаларынан, құрылысты салу кезінде алынған несие
үшін төленетін пайыз (процент) сомалары мен бұл құралды белгілі мақсатқа
пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен тікелей байланысты кез келген
шығындардың жиынтығынан тұрады. Негізгі құралдарды тасымалдау кезінде
болған ақауларды жөндеуге кеткен және басқа да қажет болып саналатын
шығындар активтің бастапқы құнына кіргізілмей, ол ағымдағы кезеңнің шығыны
ретінде есепке алынады. Негізгі құралдың әр түрі бойынша оның бастапқы
құнына мынадай шығындар кіргізіледі:
а) жер учаскесінің бастапқы құнына:
Жерді сатып алу бағасы, қозғалмайтын мүлік жөніндегі агенттікке
төленген комиссиялық сыйақылар, сатып алу-сату жөнінде келісімшартты
рәсімдеу үшін заңгердің қызметіне төленетін төлем және ол үшін төленетін
салықтар мен алымдар, жерді тиісті мақсатқа пайдалануға әзірлеуге кеткен
шығындар (үйді бұзғаннан алынған материалдарды сатудан түскен түсімді
(табысты) алып тастағанда қалған ескі үйді бұзуға байланысты шығындар,
жерді тазалау, тегістеу, тағы басқа) енгізіледі.
ә) құрал-жабдықтардың бастапқы құнына: Құрал-жабдықты сатып алу
бағасы, оны тасымалдауға, әкелуге, тиеп-түсіруге кеткен шығындар оның
ішінде тасымалдау кезінде сақтандыру, монтаждау, құрал-жабдықтардың
пайдалануға жарамдылығын тексеру мақсатында кеткен шығындар тағы да
басқалар енгізіледі (кіргізіледі).
Мысалы: кәсіпорын жер учаскесін және сол жерде орналасқан үйді 500000
(бес жүз мың) теңгеге сатып алды делік. Бұл жерде орналасқан үй бұзылуға
тиіс. Кәсіпорынның оларды сатып алу барысында төленген шығыңдары 25000
(жиырма-бес мың) теңге (салық сомасы, қозғалмайтын мүлік жөніндегі агенттік
пен шарт жасауға қатысқан заңгердің қызметінің төлемдері сомасы). Үйді
бұзуға кеткен шығын 40000 (қырық мың) теңге. Бұзғаннан алынған
материалдарды сатудан түскен табыс 20000 (жиырма мың) теңге. Жерді тазалау
мен тегістеуге кеткен шығын 15000 (он бес мың) теңге. Осы мәліметтерді
қорытындылайтын болсақ, сатып алынған жердің бастапқы құны 560000 (бес жүз
алпыс мың) теңгені құрады (500000+25000+40000-20000+15000=560 000 теңге).
Кәсіпорындар мен ұйымдарда негізгі құралдың бастапқы құны былайша
анықталады:
үлес қосушылар мен құрылтайшылар негізгі құралды жарғылық қорға өзінің үлес
ретінде салса, онда олардың құны құрылтайшылармен арадағы келісім бойынша;
ұйымдар негізгі құралдарды өзі дайындап, яғни жасап шығарғанда немесе сатып
алған кезде шыққан шығындардың нақты сомасы бойынша;
ұйымдар негізгі құралдарды басқа заңды тұлғалардан немесе жеке адамдардан
тегін алған кезде қабылдап-тапсыру актісінің мәліметтері бойынша немесе
эксперттік (сараптамалау) жолымен.
Негізгі құралдардың ағымдағы құны — бұл кәсіпорынның белгілі бір
уақыттағы (мерзімдегі), яғни бүгінгі күнгі негізгі құралының нарықтың
бағасы болып табылады.
Негізгі құралдардың баланстық құны — бұл кәсіпорынның бухгалтерлік
есебінде немесе қаржылық есеп беру ақпараттарында көрсетілген негізгі
құралдардың бастапқы құнынан жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы
құны болып табылады.
Негізгі құралдардың қалдық (жойылу) құны - негізгі құралдың пайдалану
мерзімі аяқталғаннан кейін оны бұзу, жоюдан алынған іске жарамды
бөлшектерінің (материал, металл сынығы, отын тағы да басқа пайдалануға
болатындарының) құнынан объектіні есептен шығаруға байланысты жұмсалатын
келешектегі (алдағы уақыттағы) шығындарды алып тастау арқылы анықталады.
Негізгі құралдардың келісілген құны — бұл кез келген екі жақтың, яғни
негізгі құралдарды сатушы мен алушының арасындағы келісілген құн болып
табылады.
Бухгалтерлік шоттарда есептелген негізгі құралдардың бастапқы құндары
тек мына жағдайларда ғана өзгертіледі:
а) негізгі құралдардың пайдалы қызмет атқаратын мерзімін ұзартатындай
немесе қысқартатындай оның жалпы жағдайына әсер ететіндей қосымша күрделі
қаржы жұмсалғанда (кеңейткенде, жаңартқанда тағы да басқа) немесе ішінара
бұзғанда, жойғанда және бөлшектегенде;
ә) Қазақстан Республикасы Үкіметтің шешімдері бойынша негізгі
құралдарды қайта бағалағанда.

2 Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру

2.1. Негізгі құралдардың келіп түсуінің есебі

Кәсіпорындар өздерінің пайдалануындағы, яғни меншігіндегі негізгі
құралдарын есептен басқа заңды немесе жеке тұлғаларға тегін бергенде,
сатқанда, ұрланғанда, жоғалғанда, табиғи апат, зілзала жағдайында бүлініп
жоғалғанда шығарады. Сонымен қатар өздерінің меншігіндегі негізгі
құралдарын басқаларға айырбастағанда немесе ұзақ мерзімге жалға берген
кезде де кәсіпорындар өздерінің балансынан негізгі құралдарды есептен
шығара алады. Кәсіпорындарда негізгі құралдардың іске жарамсыздығын, оларды
бастапқы қалпына келтіру үшін жүргізілетін күрделі жөндеудің тиімсіздігін
немесе мүмкін еместігін анықтау үшін, сондай-ақ негізгі құралдарды есептен
шығаруға қажетті құжаттарды толтыру үшін ұйым басшысының бұйрығымен тұрақты
комиссия құрылады. Бұл комиссияның құрамында мынадай қызметкерлер болуы
тиіс:
- кәсіпорынның басшысы немесе оның орынбасары (комиссияның төрағасы
ретінде);
- бас бухгалтер немесе бухгалтерияның басқа қызметкері;
- негізгі құралдың сақталуына жауапты адам;
- негізгі құрал қызмет ететін бөлім немесе цех басшысы;
- мемлекеттік көлік инспекциясы өкілі (егер көлік құралын есептен
шығаратын жағдайда);
- тағы да басқа жұмысшы-қызметкерлер болуы мүмкін.
Бұл жоғарыда аталған адамдардың құрамында құрылған комиссия ұйымда
мынадай жұмыс пен міндетті атқарады:
- Есептен шығарылатын негізгі құралдарды толық тексеріп, сонымен қатар
оның техникалық құжаттары мсн төлқұжаттарында көрсетілген бухгалтерлік
есептің деректерімен танысу арқылы объектіні қалпына келтіруге болатындығын
немесе болмайтындығын, яғни ол негізгі құралдардың алдағы уақытта
пайдалануға жарайтындығын немесе жарамайтындығын анықтайды.
Объектіні есептен шығарудың нақтылы себебін анықтайды (сапалық тозғандығы,
табиғи тозғандығы, апат болғандығына байланысты, дұрыс пайдаланбағандықтан,
ұрланғандықтан немесе жоғалғандықтан, қайта құруға байланысты, табиғи
апаттар жағдайынан, тағы да басқа жағдайлардан).
Негізгі құралдар белгіленген уақыттан бұрын, яғни тиісті белгіленген
пайдалану мерзімінен бұрын істен (есептен) шығарылатын жағдайда оның
себебін анықтайды. Олардың істен шығарылуына кінәлі тұлғаны (адамдарды)
заңдарға сәйкес тиісті жауапқа тарту керектігі жөнінде ұсыныс жасайды.
Есептен шығарылатын негізгі құралдардың іске жарайтын бөлшектерін,
детальдарын, материалдарын анықтап, олардың бағасын белгілейді.
Есептен шығарылатын негізгі құралдардың іске жарайтын бөлшектерінің,
материалдарының, сонымен қатар олардың ішінде қымбат және түсті металдардың
дер кезінде жинап алынуын, олардың саны мен салмағын дұрыс анықтап, тиісті
орындарға (қоймаларға) тапсырылуын қадағалап отырады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдарды есептен шығару үшін үлгілі түрі НҚ-3
"Негізгі құралдарды есептен шығару актісі" немесе үлгілі түрі НҚ-4 "Көлік
құралдарын есептен шығару актісінің" тиістілері толтырылады.
Бұл жоғарыда айтылған актілерде негізгі құралдарды сипаттайтын мынадай
деректер көрсетіледі:
объектінің салынып біткен (өндірістен шығарылған) уақыты (күні, айы, жылы);
ұйымға келіп түскен, кіріске алынған уақыты (күні, айы, жылы);
пайдалануға берілген уақыты (күні, айы, жылы);
объектінің бастапқы құны (қалпына келтіру құны);
бухгалтерлік есептің деректері бойынша есептелген тозу сомасы;
жөндеулердің жүргізілген уақыты (күні, айы, жылы);
көлік құралын есептен шығарарда, сонымен қатар көліктің жүрген жолы (км)
көрсетіледі;
негізгі құралдардың істен шығарылу себебі және оның материалдарының,
бөлшектерінің сипаттамасы көрсетіледі;
аварияға байланысты есептен шығарылған негізгі құралдарға жасалған актіге,
болған аварияға жасалған актінің көшірмесі тіркеледі;
сондай-ақ осы негізгі құралдардың істен шығуына жауапты адамдарға
қолданылатын шараларды актіге жазады.
Комиссия жұмысының нәтижесінде жасалған негізгі құралдарды есептен
шығару актісін кәсіпорынның басшысы бекітеді. Акт екі (2) дана етіліп
толтырылады. Актінің бірінші данасы негізгі құралдарды есептен шығару үшін
ұйымның бухгалтериясына табыс етіледі, ал актінің екінші данасы негізгі
құралдарға жауапты адамға беріліп, негізгі құралдарды бұзғаннан алынатын
іске жарайтын бөлшектерді, детальдарды, металл сынықтарын тағы да
басқаларды қоймаға тапсыру үшін негіздеме болады. Негізгі құралдарды
есептен шығару актісі бекітілгенге дейін негізгі құралдарды бұзуға,
бөлшектеуге рұқсат етілмейді. Негізгі құралдарды бұзғаннан, есептен
шығарудан алынған іске жарайтын бөлшектер комиссияның бағалаған бағасы
бойынша бухгалтерлік есепке алынады.
Кәсіпорынның негізгі құралдарды сатқаннан немесе бұзғаннан алған
материалдары мен алынған сомаларынан негізгі құралдарды сату және бұзуға
байланысты шығындарды алып тастағандағы қалған қалдығы ұйымның өзінде
қалады. Ұйымдарда есептен шығарылған негізгі құралдардың құны "Негізгі
құралдарды сату бойынша шығындар" шотының дебетіне, "Негізгі құралдар" деп
аталатын шоттың тиістілерінің кредитіне жазылады. Ал негізгі құралдардың
есептен шығарылған күнге дейінгі жинақталған (есептелген) тозу сомасына
"Негізгі құралдардың тозуы" деп аталатын шоттың тиістілері дебеттелініп,
"Негізгі құралдар" деп аталатын шоттың тиістісі кредиттелінеді.
Есептен шығарылған негізгі құралдардан алынған іске жарайтын
материалдар мен басқа бөлшектердің құны: "Материалдар" деп аталатын шоттың
тиістілерінің дебетіне, "Негізгі құралдарды сатудан алынатын табыс" шотының
кредитіне жазылады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдарды сатқаннан алынатын табыс "Дебиторлық
борыштар мен басқа да активтер" және "Ақшалар" деп аталатын бөлім
шоттарының тиістілерінің дебетіне, "Негізгі құралдарды сатудан алынатын
табыс" деп аталатын шотының кредитіне жазылады. Негізгі құралдарды есептен
шығару операциясының соңында одан алынған кірістер мен шыққан шығыстар
"Жиынтық кіріс (шығын)" шотына апарылады.
Басқа заңды немесе жеке тұлғаларға тегін берілетін негізгі құралдарға
үлгілі түрі НҚ-1 "Қабылдап-тапсыру" (ақысыз) актісі екі дана етіліп
толтырылады. Оның біреуі негізгі құралдарды берушіде қалдырылып, ал екінші
данасы негізгі құралдарды алушыға табыс етіледі. Осы актінің негізінде
басқа жеке немесе занды тұлғаларға берілген негізгі құралдардың түгендеу
(инвентарлық) карточкасына тиісті мәліметтер толтырылып, ол карточка
актімен бірге негізгі құралдарды алушыға беріледі. Негізгі құралдың және
оның түгендеу карточкасының басқа жеке немесе занды тұлғаға берілуі жайлы
негізгі құралдардың жұмыс істеп тұрған жері бойынша жасалған инвентарлық
карточкаларының тізіміне тиісті мәліметтер жазылады.
Негізгі құралдарды беруші ұйым оны тегін алушыға берілген негізгі
құралдардың бастапқы құны мен тозу сомасын көрсетіп, хат (авизо) жолдауы
керек. Бұл хат, яғни авизо 4 (төрт) дана етіліп толтырылады. Негізгі
құралдарды алған жеке немесе заңды тұлғаның бухгалтериясы негізгі құралды
алғандығын білдіріп, авизоның екі данасына қол қойып және оларға мөр басып,
негізгі құралды берушіге қайтарып береді.
Сонымен басқа заңды немесе жеке тұлғаларға тегін берілген негізгі
құралдар баланстан Қабылдап-тапсыру актісімен оны алушының дәлелдейтін
хатына (авизоға) негізделіп шығарылады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдарды басқаларға тегін беруге жазылатын
бухгалтерлік жазу негізгі құралдарды басқадай жолмен есептен шығаруға
жазылатын жазулармен бірдей жазылады.

2.2 Жалға алынған және жалға берілген негізгі құралдардың есебі

Кәсіпорындар өздеріне керекті, яғни уақытша қажет болған негізгі
құралдарды басқа ұйымдардан жалға алуларына болады. Сондай-ақ кәсіпорындар
өзінің балансында тұрған, бірақ уақытша пайдаланбай немесе қажет болмай
тоқтатылып тұрған негізгі құралдарын басқа ұйымдарға уақытша жалға
берулеріне де болады. Ол үшін екі кәсіпорынның, яғни негізгі құралдарды
жалға алушы және жалға берушілердің арасында келісімшарт жасалуы тиіс. Бұл
келісімшартта жалға алынатын немесе жалға берілетін негізгі құралдардың
аталуы, техникалық жағдайы, бастапқы құны, тозу құны, жалға берілетін
немесе жалға алынатын мерзімі, жылдық төлем ақысының мөлшері, егер осы
жалға алынған немесе берілген уақытта бұл негізгі құралға жөндеу жүргізілуі
қажет болған жағдайда кім жөндейтіндігі (бұзылып қалған жағдайда) және
қайсы кәсіпорынның есебінен жүргізілетіндігі тағы да басқа мәліметтер
көрсетілуі қажет. Жалға алынған немесе жалға берілген негізгі құралдар
өздерінің жалға алынуы немесе берілуі мерзімінің ұзақтығына қарай үш түрге
бөлінеді:
қысқа мерзімді жалдағы негізгі құралдар;
орта мерзімді жалдағы негізгі құралдар;
ұзақ мерзімді жалдағы негізгі құралдар;
Кәсіпорындарда негізгі құралдарды қысқа мерзімге жалға алу немесе
қысқа мерзімге жалға беру деп, бір жылға дейінгі уақытқа жалға алынған
немесе жалға берілген негізгі құралдарды айтады. Халықаралық стандартта
бұны "Рейтинг" немесе "Чартер" деп те атайды. Негізгі құралдардың бір жыл
мен үш жыл мерзімі аралығында жалға алынуы немесе жалға берілуі орта
мерзімді жал түріне жатқызылады. Халықаралық стандартта жалдың бұл түрін
"Хайринг" деп атайды, Жалдың бұл түрлері бойынша негізгі құралдарды жалға
алғанда немесе бергенде жалға алушы ұйым сол негізгі құралдарды жалдық
мерзімі аяқталғаннан кейін олардың иесіне қайтарып береді. Кәсіпорындарда
орта және қысқа мерзімдерге жалға алынған негізгі құралдар "Жалға алынған
негізгі құралдар" деп аталатын баланс сыртындағы шоттың дебетінде
есептеледі. Ал бұл негізгі құралдар өз иесіне, яғни жалға берушіге
қайтарылған уақытында бұл жоғарыда аталған "Жалға алынған негізгі құралдар"
деп аталатын баланс сыртындағы шоты кредиттелінеді. Кәсіпорын қысқа
мерзімге жалға алынған негізгі құралдар үшін төлейтін жал төлеміне "Жал
төлемі" деп аталатын шотты дебеттеп, "Басқадай кредиторлық борыштар мен
есептелген төлемдер" деп аталатын шотты кредиттейді. Ал ұйым бұл есептелген
жал төлемін төлеген жағдайда "Басқадай кредиторлық борыштар мен есептелген
төлемдер" шотын дебеттеп, "Ақшалар" — деп аталатын бөлім шоттарының
тиістісілерін кредиттейді.
Кәсіпорындарда негізгі құралдарды үш жылдан артық уақытқа жалға алу
немесе жалға беру ұзақ мерзімді жал түріне жатады. Жалдың бұл түрі
халықаралық стандартта "Лизинг" деп те аталады. Негізгі құралдарды ұзақ
мерзімге жалға алудың немесе жалға берудің өзі жай және қаржыландырылған
болып екіге бөлінеді. Егер жалға алынған немесе жалға берілген негізгі
құралдар өзінің жал туралы келісімшарттарында көрсетілген мерзімі
аяқталғаннан соң міндетті түрде иесіне қайтарылатын болса, онда бұл ұзақ
мерзімді жалдың жай түріне жатқызылады. Ал ұзақ мерзімге жалға алу немесе
жалға берудің қаржыландырылған түрі бойынша келісімшартта көрсетілген
мерзім аяқталған соң негізгі құралдарды жалға алушының сатып алуына құқығы
бар болып табылады.
Ұйымдар негізгі құралдарды ұзақ мерзімге жалға алғанда "Негізгі
құралдар" деп аталатын шоттардың тиістісі дебеттелініп, "Жалдық міндеттеме"
шоты кредиттелінеді. Осы ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар үшін
ұйым жал төлемін төлегенде "Жалдық міндеттеме" шоты дебеттеліп, "Ақшалар"
бөлімі шоттарының тиістілері кредиттеледі.
Негізгі құралдарды ұзақ мерзімге жалға бергенде "Негізгі құралдарды
есептен шығару бойынша шығындар" деп аталатын шот дебеттеліп, "Негізгі
құралдар" деп аталатын шоттардың тиістісі кредиттелінеді. Ал бұл ұзақ
мерзімге жалға берілген негізгі құралдардан алынатын табыс "Басқадай
дебеторлық борыш" деп аталатын шотының дебетіне, "Жылдық қызметтен алынатын
табыс" (негізгі қызметі лизинг болып саналатын ұйымдарда) немесе "Негізгі
емес қызметтен алатын басқадай табыстар" (негізгі қызметі лизинг болып
саналмайтын ұйымдарда) деп аталатын шоттардың тиістісінің кредитіне
жазылады.
Кәсіпорындар негізгі құралдарды ұзақ мерзімге жалға алғанда оларға
есептелетін тозу сомасы "Аяқталмаған құрылыс", "Тауарларды (жұмысты,
қызметті) сату жөніндегі шығындар", "Жалпы және әкімшілік шығындары" деп
аталатын шоттардың дебетіне, "Негізгі құралдардың тозуы" — деп аталатын
шоттың тиістілерінің кредитіне жазылады.
Ал бұрын пайдаланылған негізгі құралдарды ұзақ мерзімге жалға бергенде
оларға бұрын есептелген тозу сомасына "Негізгі құралдардың тозуы" деп
аталатын шоттың тиістілері дебеттеліп, "Негізгі құралдар" — деп аталатын
шоттардың тиістісі кредиттелінеді.
Ұйымдардың ұзақ мерзімге жалға алған негізгі құралдарына жасалған
келісімшарттағы көрсетілген уақыт аяқталып, ол құрал ұйымның өз меншігіне
айналған уақытта, "Негізгі құралдар" деп аталатын шоттардың тиістісі
дебеттелініп, "Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар" деп аталатын
шоттардың тиісті аралық шоттары кредиттелінеді.
Кәсіпорындарда ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың
аналитикалық (таңдамалық) есебі олардың түрлері бойынша және әрбір
түгендеме объектілері бойынша бөлек жүргізіледі. Ұзақ мерзімге жалға
алынған негізгі құралдардың жалға алынған мерзімдерінен бұрын иесіне
қайтарылуы бухгалтерлік есепте былайша көрсетіледі:
Жалгерде:
Келісімшарт бойынша әзірге төленбеген жал төлеміне "Жалдық міндеттеме"
шоты дебеттелініп, "Негізгі құралдар" деп аталатын шоттың тиістілері
кредиттелінеді. Сонымен қатар есептелген тозу сомасына "Негізгі құралдардың
тозуы" шотының тиістісі дебеттелініп, "Негізгі құралдар" деп аталатын
шоттың тиістісі кредиттелінеді.
Жалға берушіде:
Жалгер қайтарып берген негізгі құралдардың қалдық сомасына "Негізгі
құралдар" деп аталатын шоттың тиістісі дебеттелініп, "Басқадай дебеторлық
борыштар" деп аталатын шот кредиттелінеді. Сонымен қатар оларға есептелген
тозу сомасына "Негізгі құралдар" деп аталатын шоттың тиістісі дебеттелініп,
"Негізгі құралдардың тозуы" деп аталатын шоттың тиістісі кредиттелінеді.

2.3 Негізгі құралдарды түгендеу, қайта бағалау және есеп берудің мәнін ашу

Негізгі құралдардың нақты бар-жоғын анықтау және олардың сақталуына
бақылау жасау мақсатында субъекті басшылары нормативтерді, заңдарды және
басқа да актілерді, сондай-ақ есеп саясатын басшылыққа ала отырып оқтын-
оқтын иегізгі құралдарға мүліктік түгендеу ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.