Негізгі құралдардың аналитикалық есебі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1-бөлім. Негізгі құралдар туралы түсінік 5
1.1 Негізгі құралдар түсінігі мен жіктелуі 5
1.2 Негізгі құралдарды кіріске алу және шығарылу есебі 10
1.3 Негізгі құралдарды бағалау және қайта бағалау 13
2-бөлім. Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру 21
2.1 Негізгі құралдарды жөндеудің есебі 21
2.2 Жалға алынған және жалға берілген негізгі құралдар есебі 23
2.3 Негізгі құралдардың аналитикалық есебі 26
2.4 Негізгі құралдарды түгендеу 27
Қорытынды 31
Қолданған әдебиеттер 33

Кіріспе

Кез-келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді,
ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина станок) болып бөлінеді. Бұл арада
еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен ғана емес олардың өндіріс
процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, зауытта дайындалған
бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып табылады. Осы қазанды келешекте
қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Осы негізгі құралдарға: жер, үйлер, ғимараттар, көп жылдық екпе
ағаштары, машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар
және құрал-жабдық); өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен
лабораториялық жабдықтар, есептеу техникасы, басқа машиналар мен құрал-
жабдық, көлік құралдары, құрал-сайман, өндірістік мүлік және жабдықтар,
шаруашылық мүлкі, жұмысшы және өнім беретін мал,көп жылдық екпе ағаштар,
жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын, басқа да негізгі
құралдар (кітапхана қорлары, мұражай құндылықтары, жануарлар әлемінің
экспонаттары, автомобиль жолдары және т.б.) жатады.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп
жөніндегі 13.11.1996 жылғы №3 Ұлттық комиссиясы бекітіп, 01.01.1997 жылғы
күшіне енген қаулысына сәйкес №6 Негізгі құралдар есебі бухгалтерлік есеп
стандарты бойынша реттеледі. Бұл стандарттың негізгі мақсаты кәсіпорын,
меншігіндегі немесе оның уақытша пайдалануындағы негізгі құралдар есебі
методикасын анықтау, шаруашылық жұмысын жүргізу немесе жедел басқару болып
табылады. №6 бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес негізгі құралдар есебінің
негізгі сұрақтары келесі көрсеткіштерді дұрыс анықтау болып табылады:
-мойындау кезеңі;
-қызмет ету мерзімі;
-амортизация есептеу әдісі;
-кезеңдегі күрделі салым;
-бағалау әдісі.
Өндіріс процесі өндіріс құралдарының қатысуымен жүзеге асырылады.
Қандай да болмасын заттарды — еңбек құралдарының құрамына енгізу сыртқы
белгілерімен емес, солардың өндіріс процесінде атқаратын ролімен
анықталады.
Негізгі құралдар көптеген өндіріс құралдары бойына пайдаланылады,
қасиеті мен нысанын сақтай отырып, жанама түрде тозады, өзінің құнын
жаңадан жасалған өнімге біртіндеп көшіреді.

Негізгі құралдарды халық шаруашылығының салаларына қарай
топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса
орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы
негізге алынады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек
қана ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын)
болса, онда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол
кәсіпорынның атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.
Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай
меншіктік,яғни кәсіпорынның өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып
бөлінеді. Кәсіпорын уақытша жалға алған негізгі құралдарды баланс
сыртындағы Жалға алынған негізгі құралдар деп аталатын шотта есептейді.
Сонымен қатар, пайдалану барысына қарай негізгі құралдар жұмыс
істейтін, жұмыс істемейтін және сақтауда тұрған деп бөлінеді. Жұмыс
істейтіндерге өндіріс үдерісіндегі, яғни қолданыстағы негізгі құралдар
жатады. Жұмыс істемейтін негізгі құралдардың қатарына тоқтатылып қойылған,
белгілі себептермен басқа да жаққа әзірге берілмеген басы артық жабдықтар
жатады.
Сақтауда тұрған негізгі құралдардың қатарына келешекте,яғни алдыңғы
уақытта тозып немесе басқа да жағдайларға байланысты істен шығатын негізгі
құралдардың орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар жатады.
Материалдық активтер сатып алыну мақсатына қарай былай бөлінеді:
а) негізгі құралдар;
б) тауарлық-материалдық қорлар;
в) қаржылық инвестициялар.
Инвентарлық обьектілер негізгі құралдың есеп бірлігі болып табылады.
Инвентарлық обьект күрделі әрі жай болып бөлінеді. Негізгі құралдың есебін
дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны жіктеу болып табылады.

1-бөлім. Негізгі құралдар туралы түсінік

1.1 Негізгі құралдар түсінігі мен жіктелуі

Айналым құралдары бір ғана өндірістік процесте тұтынылады және өзінің
құнын жаңадан жасалған өнімге толықтай көтереді.
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебінің міндеті:
1. Расталған есептік мәліметтердің, техникалық паспорттардың, басқа да
құжаттар мен түгендеу журналдарының негізінде еңбек құралдарының барлық
түрлерінің сақталуына жүйелік бақылауды ұйымдастыру.
2. Негізгі құралдардың келіп түсуін, шығарылуын, қозғалысын есепте
уақтылы және дұрыс көрсетілуін қамтамасыз ету.
3. Негізгі құралдардың тозуының дұрыс есептелуіне және тиімді
пайдалануына бақылауды ұйымдастыру және қор қайтарылымдығын арттыру
жөніндегі шараларды жүзеге асыру.
4. Негізгі құралдарға ағымдағы және күрделі жөндеулерді, қайта құруды
және модернизациялауды жүргізумен байланысты шығындарды есепте дұрыс және
уақтылы көрсетуді жүзеге асыру.
5. Моральды және физикалық тұрғыдан ескірген негізгі құралдарды жедел
айқындау.
6. Негізгі құралдар бойынша дұрыс есептеме жасау үшін бухгалтерлік
есептің деректері банкін уақтылы және дұрыс қалыптастыру.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына қарай негізгі құралдар
былайша бөлінеді:
- өндірістік — бұл өндірістік процеске тікелей қатысатын немесе
өндірістің негізін құрайтын негізгі құралдар. Олардың шамасы мен техникалық
күйіне шаруашылық субьектісінің, жалпы елдегі салалардың экономикалық қуаты
тәуелді. Бұлардың құрамына өндірістік үйлер мен ғимараттар, машиналар мен
жабдықтар, өлшеуші және реттеуші аспаптар мен құрылғылар, көлік құралдары,
өндірістік және шаруашылық құрал-саймандар, керек-жарақтар, жұмысшы және
өнім беретін малдар, көп жылдық өсімдіктер енеді. Қор қайтарымдылығы, яғни
негізгі құралдардың бірлігіне натуралды және ақшалай өлшеуіштермен, өнім
өндіру негізгі өндірістік қорлардың тиімді пайдалануын сипаттайтын,
жалпылаушы экономикалық көрсеткіш болып табылады.
- өндірістік емес — бұл тұтыну мақсатындағы негізгі құралдар. Олар
өндіріс процесіне қатыспайды, ол ұжымның мәдени-тұрмыстық қажеттігін
қамтамасыз етуге арналған (үйлер, ғимараттар, керек-жарақтар, ТКШ,
денсаулық сақтау, спорт).
Негізгі құралдар халықаралық стандарттары №16 БЕС-ы қаулысымен
бекітілген қаржы-шаруашылық қызметтің бухгалтерлік есеп шоттарының Бас
жоспарына сәйкес мынадай топтар бойынша жіктеледі:
1. Жер-субъектінің меншік құқығымен алынған жерінің саны мен бағасы.

2. Үйлер-еңбек етуге, тұруға, халыққа әлеуметтік қызмет көрсету және
материалдық қорларды сақтауға жағдай жасау үшін белгіленген
архитектуралық-құрылыс объектілері. Әрбір жеке тұрғын үй түгендеу
объектісі болып саналады.
3. Ғимараттар - еңбекке керек жарақтардың емес (зат скважиналар,
көпірлер) өзгеруіне байланысты емес міндетті іс-қызмет аясын атқару
жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыстық
объектілер.
4. Машиналар мен жабдықтар - әрбір машина егер ол басқа мүліктік
объектінің бөлігі болмаса, құрамындағы тетік, құрал-аспаптармен,
қоршаулармен, тірек-тұғырмен мүліктік объектік болып табылады. НҚ-дың
бұл тобы 5 топтан тұрады:
▪ Күш беретін машиналар мен жабдықтар, жылу және электр қуатын өндіретін
генераторлар, әртүрлі электр двигательдері т.б.
▪ Жұмысшы машиналар мен жабдықтар - бұл еңбек өнімдерін жасау процесінде
еңбек заттарына механикалық, және химиялық әсер етуге арналған машиналар,
және жабдықтар (электрлі моторлар, экскаваторлар, насостар);
▪ Өлшеу және реттеу аспаптары, құрылғылар мен зерттеухана жабдықтары - бұл
өндіріс процесін өлшеу мен реттеуге арналған аспаптар мен құрылғылар
(амперметрлер, микроскоптар, водомерлер, манометрлер).
▪ Есептеу техникасы - процесті жылдамдату мен автоматтандыруға арналған
машиналар, құрылғылар мен аспаптар (компьютерлер мен басқа да есептеу
машиналары);
▪ Басқа да машиналар мен жабдықтар (телефон станцияларының, радио
желілерінің жабдықтары, өрт машиналары).
5. Табыстау қондырғылары - электр, механикалық және жылу энергиясы
(электр беру желісі, труба құбыры) қондырғылары.
6. Көлік құралдары - адамдарды, жүктерді тасуға арналған (темір жол,
автомобиль көлігі, су, әуе жолы, арба көлігі) тасымал құралдары
7. Басқа да НҚ-дар:
▪ аспап - қол еңбегінің механикаландырылған және механикаландырылмаған
немесе металл, ағаш және т.б. өңдеуге арналған керек жарақтар;
▪ өндіріс мүлкі мен олардың керек-жарақтары-өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет етуге арналған заттар - жұмыс
үстелдері, шкафтар;
▪ шаруашылық мүлкі - кеңселік және шаруашылық мүлік (үстелдер, шкафтар,
кілемдер);
▪ басқа да НҚ-дар - кітапхана қорлары, спорттық мүлік, мұражай
құндылықтары.
8. Бітпеген құрылыс - бұлар үнемі қолданылмайды, өйткені олар:
▪ тоқтатылып қойылады – уақытша қолданылмайды;
▪ қоймада тұрады (қорда) - жөнделген, апат жағдайында қолданыстағы НҚ-дарды
ауыстыру үшін қор құрайды;
▪ жалға берілген немесе алынған - басқа ұйым тапсырған немесе басқа ұйымнан
алынған жал мерзімі шартпен белгіленген НҚ.

Сызба 1. Негізгі құралдардың жіктелуі.

Негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың маңызды шарты болып
оларды бағалаудың қабылданған принципі болып табылады. Негізгі құралдарды
ақшалай өлшеммен бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын анықтап, қайта
өндіруді жоспарлауға мүмкіндік береді. №6 БЕС бойынша бастапқы, ағымдағы,
баланстық құндарды, сату құнын және жою құнын ажыратуға болады. Негізгі
құралдар бухгалтерлік есепте бастапқы құны бойынша кіріске алу сәтінде
көрсетіледі. Оған барлық қажетті нақты өндірістік шығындар, негізгі
құралдарды орнату және сатып алу шығындары, соның ішінде:
1. Сатып алу кезінде төленген өтелмейтін салықтар мен алымдар
2. Субъектінің шаруашылық іс-әрекетінде белгілеу бойынша пайдалану
мақсатымен алынған негізгі құралдар құрамына көрсетіледі. Алып-сату
мақсатымен алынған негізгі қорлар тауарлық-материалдық қорлар құрамында, ал
субъектінің өзі пайдалану үшін емес, ұзақ уақытқа қаржы салу мақсатымен
алынатын негізгі құралдар қаржылық инвестиция ретінде көрсетіледі. Негізгі
құралдарды есептеу үшін Негізгі құралдар бөлімшесінің синтетикалық шоты
қолданылады. Негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру актісімен ресімделеді.
Тиістілігі бойынша негізгі қорлар былайша бөлінеді.
-меншікті — бұл субьектіге тиесілі және оның балансында көрініс табатын
негізгі құралдар;
-жалданған — жалдау шарты бойынша,онда белгіленген мерзімге басқа
субьектілерден алынған негізгі құралдар.
Ұзақ мерзімді жалға алынған негізгі құралдар жалдау мерзімі аяқталған
бойда немесе ол аяқталғанға дейін жалгер шартта келісілген өтемін төлеу
бағасын түгелдей енгізген болса, негізгі құралдар жалгердің меншігіне
өтеді. Олар тиісінше 1241-1246 шоттардағы Ұзақ мерзімді жалға алынған
негізгі құралдарсубшотында ескеріледі.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді:
- қолданыстағы — бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар
қолданылмаған (тоқтатылған) — консервацияға немесе басқа да себептерге
байланысты уақытша қолданылмай тұрған неггізгі құралдар;
- запаста тұрған — қолданылып жүрген негізгі құралдардың жөнделуі,
жойылуы, апатқа ұшырауы жағдайында оларды алмастыру үшін запас құрайтын
негізгі құралдар.
Заттық құрамы бойынша негізгі құралдар былайша бөлінеді:
Инвентарлық — бұл заттай нысанға ие және айырбастау мен заттай санауға
болатын обьектілер (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар);
Инвентарлық емес — бұл жер, орман және су дақылдарына (ғимараттан
басқа) арналған күрделі салым, яғни заттық нысаны жоқ шығындар.
Негізгі құралдардың есебі 12-ші "Негізгі құралдар" бөлімшесінің мынадай
мүліктік активтік шоттарында жүргізіледі: 2411-ші "Жер, 2412-ші "Ғимараттар
мен кұрылғылар", 2413-ші "Машиналар мен жабдықтар, ", 2414-ші "Көлік
құралдары", 2415-ші "Басқа да негізгі құралдар".
Сонымен бірге, 2416-шы "Аяқталмаған құрылыс" шотында аяқталмаған күрделі
салымдар, көпжылдық өсімдіктерді өсіруге кеткен шығындар, жас малдарды
өсіруге кеткен шығындар есептелінеді.
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың келіп
түсуін, кәсіпорын ішінде орын ауыстыруын және шығуын, дұрыс құжаттық
рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақтылы көрсетілуін; олардың
материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды
пайдаланылуын бақылайды; негізгі құралдардың есептелген амортизациясы мен
тозу сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, сондай-ақ есептелген амортизация
сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, негізгі құралдардың қор қайтарымын
анықтауды, жаңа техниканың және оны қолданудың жаңа әдістерінің
тиімділігін; негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындардың сенімді есебін;
негізгі құралдарды түгелдеуді және қайта бағалауды мезгілінде жасауын және
олардың нәтижесін есепте көрсетілуін; негізгі құралдарды сату және оларды
басқаша шығу нәтижелерін есепте нақты көрсетілуін қамтамасыз етуі керек.
Негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру (орнын ауыстыру) актісі негізгі
құралдар құрамына жекелеген объектілерді енгізу үшін; қолданылып жүрген
заңға сәйкес жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға
арналған әлеуметті-құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект
болып табылады;
Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеу кезінде субъект жетекшісінің
өкімімен тағайындалған қабылдау комиссиясы әрбір жекелеген объектіге бір
данадан акт жасайды. Бухгалтерия келіп түскен объектіні материалдық жауапты
адамға бекітіп, мүліктік карточка ашады, объектіге мүліктік тізімдеу
нөмірін беріп мүлікті Мүліктік тізімге алады, негізгі құралдарды алу
туралы жазбасы жасалады.
Негізгі құралдар түскен кездегі корреспонденция:
№ Мазмұны Сома Дт Кт
1 Н.қ-дың кәсіпорынның өз ішінде 200000 2411-24162411-2416
орнын ауыстыруы
2 Н.қ. басқа заңды және жеке
тұлғадан алынды
- келісілген құнына 150000 2412-24161241
- ҚҚс сомасына 22500 1420 1241
3 Құрылтайшылардың кәсіпорынның 600000 1241-12465020
жарғылық капиталына салған
салымдарына салған н.қ. кіріске
алынды
4 Түгендеу барысында есепке
алынбаған н.қ. анықталды:
- н.қ. эксперттік жолымен 64000 1241-12464125
анықталған қалдық құнына
- н.қ. эксперттік жолымен 18000 1241-12461251-1254
анықталған, бірақ есепке
алынбаған тозу сомасына
5 Кәсіпорынның өзі дайындаған н.қ.
- негізгі өндіріс цехында 300000 1241-12468010
- көмекші өндіріс цехында 200000 1241-12468030

1.2 Негізгі құралдарды кіріске алу және шығарылу есебі

Халық шаруашылығының қай саласында болмасын өндірістік өнімнің
өсуі ондағы негізгі құралдардың өсуі мен олардың сапасына байланысты
болады. Сондықтан шаруашылық обьектілері әрдайым негізгі құралдарын
жаңартып, оларды сапасы және өнімділігі жоғарыларымен ауыстырып отырғаны
дұрыс.
Кәсіпорындарға негізгі құралдар сатып алу, сату,
құрылтайшылардың үлес қосуы, басқа ұйымдардың және адамдардың сыйға, яғни
тегін беруі, сондай-ақ жоғарғы үкімет орындарының беруі, тағы да басқа
жағдайлар арқылы келіп түседі. Бұл келіп түскен, кіріске алынған негізгі
құралдарға кәсіпорын үлгілі түрі НҚ-1 санды қабылдау-тапсыру актісін
толтырады. Егер шаруашылықта пайдаланатын бір түрлі, құны бірдей құрал-
саймандарының немесе жабдықтардың бірнешеуі бір уақытта келіп түссе,яғни
кіріске алынса, оларға жоғарыда аталған қабылдау-тапсыру актісінің бір
данасын ғана толтыруға болады. Салынып біткен, яғни аяқталған құрылыстар
үшін ол обьектілерді қабылдап алуға тағайындалған комиссия алдымен оларды
іске қосу-қабылдау актісін толтырады. Қабылдау актісі бухгалтерлік алғашқы
құжат болып саналады. Бұл актіде мынадай мәліметтер көрсетілуі тиіс:
- обьектінің аты;
- обьектіні қабылдап алушы мен тапсырушы ұйымның аты;
- салынып біткен құрылыстың қабылданған кездегі жағдайы;
- құрылыстың салынып біткен уақыты;
- амортизациялық аударым мөлшері;
- бастапқы құны;
- басқа да шартты белгілері.
Негізгі құралдардың салынып біткен аса ірі обьектілеріне ұйымдағы бас
механикалық бөлім төлқұжат толтырады. Негізгі құралдарға төлқұжат толтыру
олардың есебін дұрыс ұйымдастырудың негізгі шарттарының бірі болып
табылады. Негізгі құралдарға толтырылатын төлқұжаттарда олардың пайдалануға
берілген уақыты, техникалық сипаттамасы тағы да басқа мәліметтері жазылады.
Осы төлқұжаттардың негізінде ұйымдар әрдайым өздеріндегі негізгі құралдарға
түгендеу жүргізіп және олардың іске жарамдылығын тексеріп отырады.
Негізгі құралдарға толтырылған қабылдау-тапсыру актісі кейіннен
ұйымның бухгалтериясына тапсырыуы тиіс. Актімен бірге обьектінің техникалық
төлқұжаттары да беріледі. Бухгалтерия бұл құжаттардың негізінде тиісті
түгендеу карточкалар мен негізгі құралдарды есептейтін кітапшалардың
тиістілерін толтырып, кейіннен бұл құжаттар кәсіпорынның тиісті бөлімдеріне
табыс етіледі. Актіні ұйымның басшысы бекітеді. Кәсіпорындағы бұрын
салынған үйлер мен ғимараттарға, орнатылған жабдықтарға жалғастырылып
салынған немесе олардың бастапқы құнын өсіретін қосымша салынған
құрылыстар, орындалған жұмыстар қабылдаған актісі бойынша негізгі
құралдардың құрамына өзіндік құны бойынша қосылады. Негізгі құралдарды
кіріске алғанда ұйымның бухгалтериясында мынадай бухгалтерлік жазулар
жазылады:
Д-т: Негізгі құралдар—шоты
К-т: Ақшалар—шоты;
Еншілес (тәуелді) серіктестіктерге қарыз—шоты;
Қоюшы мердігерлермен есеп айырусы—шоты;
Төленбеген капитал—шоты;
Үкімет органдарының субсидиялары шоты; деп аталатын шоттардың
тиістілері.
Егер кәсіпорынға келіп түскен, яғни кіріске алынған негізгі құралдар
бұрын пайдаланылып жән оларға тозу сомасы есептелген болса, ондай негізгі
құралдардың тозу сомасына мынадай бухгалтерлік жазулар жазылады:
Д-т: Негізгі құрал—шоты
К-т: Негізгі құралдың тозуы—шоты.

НҚ обьектілері субьектінің бухгалтерлік балансынан:
1. Физикалық және моральды тозғанда;
2. Шаруашылық қызметте пайдаланылмаған обьектілер сатылғанда;
3. Жарғылық капиталға салым ретінде басқа субьектілерге берілгенде;
4. Басқа заңды немесе жеке тұлғаларға өтеусіз берілгенде;
5. Қалдықтарды ұзақ мерзімді (қаржылық)жалға бергенде;
6. Кемшіліктерге, табиғи апаттарға және басқа себептерге байланысты
есептен шығарылады.
Шаруашылық субьектісі қолданыстағы заңдарға сәйкес өзіне тиесілі
үйлерді, ғимараттарды, жабдықтарды, көлік құралдарын және инвентарьларды
басқа субьектілерге беруге, айырбастауға, жалға беруге, тегін уақытша
пайдалануға немесе қарызға беруге, егер заңдарда және субьектінің
жарғысында өзгедей көзделмесе, сондай-ақ оларды баланстан есептен шығаруға
құқылы. Кәсіпорындардың, цехтар мен басқа обьектілердің құрылысына,
кеңейтілуіне және техникалық қайта жарақтануына байланысты физикалық және
моральды тозуы бойынша таратылған кезде; табиғи апаттардың, аварияның,
қалыпты пайдалану жағдайларының бұзылуының нәтижесінде негізгі табыннан
малдарды ақау ретінде шығарып тастағанда; шаруашылық аралық және басқа
кәсіпорындар ортақ кәсіпорынға баланстан шығару арқылы өтеусіз бергенде,
сыйлағанда, табыс еткенде (сатқанда), өткізгенде және айырбастағанда НҚ
шығарылады.
Тарату толық немесе ішінара болады. Ғимараттар, жабдықтар және
басқа да тозған құралдар, белгіленген қызмет мерзімін жұмыспен өтегеннен
кейін, физикалық тозуы салдарынан толық ескірген өндірістік үй, егер бұл
обьектілерді қалпына келтіру экономикалық жағынан тиімсіз немесе мүмкін
емес болса және оларды басқа шаруашылық субьектілеріне өткізу немесе сату
мүмкін болса, олар тарату тәртібімен субьект балансынан есептен
шығарылады.
НҚ жарамсыздығынан, оларды қалпына келтірудің мүмкін еместігін
немесе тиімсіздігін анықтау үшін, сондай-ақ НҚ есептен шығаруға қажетті
құжаттарды ресімдеу үшін субьект басшысының бұйрығы бойынша құрамында:
1. Бас инженер немесе субьект басшысының орынбасары;
2. Бас бухгалтер немесе оның орынбасары;
3. НҚ үшін жауапкершілік артылған материалды жауапты тұлға;
4. Меншік иесінің немесе өкілетті мемлекеттік органының өкілі;
5. МАИ өкілі бар тұрақты қызмет ететін комиссия құрылады.
НҚ жекелеген түрлерін баланстан есептен шығарғанда комиссияға:
механиктер, энергетиктер, гидротехниктер, жылу техниктері, технологтар,
мал дәрігерлері, зоотехниктер сияқты тиісті мамандар енгізіледі.
Бұл комиссиялар:
1.Есептен шығарылатын обьектіге тікелей байқау жүргізеді және оны
қалпына келтіруді және одан әрі пайдалануға жарамсыздығын анықтайды.
2.Обьектіні есептен шығарудың нақты себептерін анықтайды.
3.НҚ пайдаланудан ерте шығып қалуына кінәлі адамдарды анықтайды және
оларды жауапқа тартуға ұсыныс жасайды.
4.Есептен шығарылатын обьектінің жекелеген тетіктерін, бөлшектерін,
материалдарын пайдалану мүмкіндігін анықтайды және оларды бағалайды.
5. Есептен шығарылғанның пайдалануға жарамды тетіктерін,
бөлшектерін, түрлі түсті және қымбат бағалы металдарын алуға бақылау
жасайды, олардың саны мен салмағын анықтайды және олардың қоймаға
өткізілуін бақылайды.
6.НҚ обьектілерін есептен шығаруды НҚ №3-нысанындағы НҚ есептен
шығару актісімен және НҚ №4-нысанындағы Автокөлік құралдарын есептен
шығару актісімен (2 дана) ресімделеді. Оның біріншісі бухгалтерияға
беріледі, екіншісі материалдық жауапты адамда қалып,қалған тауарлы-
материалдық құндылықтарды есептен шығаруға негіздеме болып табылады.
НҚ №3 және НҚ №4–нысандарындағы актілерде жасалған немесе салынған
жылы, кәсіпорынға келіп түскен күні, пайдалануға берілген уақыты,
обьектінің бастапқы (ағымдық) құны, есептелген тозу сомасы, жөндеулердің
саны көрсетіледі. Акт кәсіпорын басшысы бекіткеннен кейін ғана обьектіні
таратуға кіріседі. Актінің келесі жағында обьектіні тарату жөніндегі
шығындар мен НҚ таратудан алынған материалдық құндылықтарды қоймаға
өткізу жүкқұжатпен ресімделеді.
Кәсіпорындарда түгендеу карточкалар және түгендеу кітапшалармен
қатар ірі машиналар мен механизмдерге, жабдықтар мен көліктерге арнайы
техникалық төлқұжат толтырылады. Мұндай төлқұжаттарда негізгі құралдардың
техникалық сипаттамасы және істейтін жұмыстарының түрлері, тағы да басқа
деректер жазылуы тиіс.

1.3 Негізгі құралдарды бағалау және қайта бағалау

Негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың маңызды шарты оларды
бағалаудың қабылданған принципі болып табылады. Негізгі құралдарды ақшалай
өлшеммен бағалау олардың көлемін, құрылыын, тозуын анықтап, қайта өндіруді
жоспарлауға мүмкіндік береді. №6 БЕС бойынша бастапқы, ағымдағы, баланстық
құндарды, сату құнын және жою құнын ажыратуға болады.
Негізгі құралдар бухгалтерлік есепте бастапқы құны бойынша кіріске алу
сәтінде көрсетіледі. Оған барлық қажетті нақты өндірістік шығындар, негізгі
құралдарды орнату және сатып алу шығындары, соның ішінде:
1.Сатып алу кезінде төленген өтелмейтін салықтар мен алымдар (үйлер,
жеңіл автомобильдер бойынша ҚҚС және сатып алу шарты бойынша мемлекеттік
баж).
2.Жеткізу, монтаждау, орнату, пайдалануға қосу жөніндегі шығындар.
3. Құрылыс мерзіміне берілген несие үшін проценттер.
4.Активті жұмыс жағдайына келтіруге байланысты басқа да шығындар
жатады.
Негiзгi құрал-жабдықтар ерекшелiктерi: бастапқы қалпын сақтайды және
ұзақ мерзiм пайдаланады. №6 Негiзгi құрал-жабдықтар бухгалтерлiк есеп
стандарты олар келесi бағада бағаланады: бастапқы бағасы; жою бағасы; нарық
бағасы; ағымдағы бағасы; баланстық бағасы; сатылу бағасы; қ; қалыптасу
бағасы; тозу бағасы немесе амортизациялық бағасы.
Бастапқы бағасы - негiзгi құрал-жабдықтар сатып алған бағаға оны
тасымалдау, монтаж, орнату iске кiргiзу шығындардан қалыптасады. Мысалы:
машина 110000 теңге тұрады, әкелуге – 5000 теңге, басқа да шығындар – 5000
теңге.
110000+5000+5000=120000 бастапқы бағасы.
Жою бағасы - негiзгi құрал-жабдықтар жойылған кезде түсетiн
материалдардың соммасы. Мысалы: Жою бағасы - 20000 теңге.
Тозу бағасы немесе амортизациялық бағасы - бастапқы бағадан жою
бағасын алып тастағандағы шығатын сомма.
120000-20000=100000 теңге.
Пайдалану мерзiмi 5 жыл. Кәсiпорын бiрқалыпты тозу мөлшерiн есептейдi.
1000005=20000 теңге тозу мөлшерi.
Қалдық баға - бастапқы бағадан немесе амортизациялық бағадан сол
кезеңдегi есептелiнген тозу мөлшерiн алып тастағандағы баға. Мысалы:
100000-20000=80000 теңге 1 жыл
80000-20000=60000 теңге 2 жыл
60000-20000=40000 теңге 3 жыл
40000-20000=20000 теңге 4 жыл
Баланстық баға бастапқы бағадан немесе амортизациялық баға
жинақталынған тозу мөлшерiн алып тастағандағы баға. Мысалы:
100000-(20000*1)=80 000 теңге
100000-(20000*2)=60000 теңге
100000-(20000*3)=40000 теңге
Сатылу бағасы – негiзгi құрал-жабдықтарды басқа активтерге
ауыстырғандағы бағасы.
Ағымдағы бағасы- бүгiнгi күндегi негiзгi құрал-жабдықтардың
нарықтағы бағасы.
Қалыптасу бағасы - ҚР- ң бухгалтерлiк есеп жүргiзу ережелерi бойынша
негiзгi құрал-жабдықтардың бастапқы бағасы келесi жағдайларда ғана өзгеруi
мүмкiн:
- инфляция әсерiнен негiзгi құрал-жабдықтардың бастапқы бағасы өзгередi.
Мемлекет әр негiзгi құрал-жабдықтардың түрлерiне байланысты индексация
коэффициентiн анықтайды. Мысалы: офис ғимараттарының бағасы- 500000 теңге,
көлiк- 120000 теңге, мебель - 50000 теңге.
Индексация коэфициентіне бастапқы бағаны көбейту қажет:
офис ғимаратты бойынша - 1,2*500000=600000
транспорт бойынша - 1,5*120000=180000
басқа да негiзгi құрал-жабдықтар бойынша - 1,1*50000=55000
Қалыптасу бағасы – бастапқы бағаны бекiтiлген индексация
коэфициентіне көбейту керек.
Кәсiпорында машинаның бағасы - 150000 теңге, қолдану мөлшерi - 10
жыл, машинаны 8 жыл қолдандық.
150000-(15000*8)=30000
Күрделi жөндеу соммасы - 40000 теңге. Негiзгi құрал-жабдықтардың
бастапқы бағасы күрделi жөндеуден өткенде өзгеруi мүмкiн, егер негiзгi
құрал-жабдықтар қолдану мерзiмi өзгерсе.
150000+40000=190000 теңге - қайта құру бағасы.
Негiзгi құрал-жабдықтар бастапқы бағасы қосымша бөлшектер сатып
алынған кезде, ол бөлшектер нарық бағасымен кiргiзiледi.
Негізгі құралдардың келіп түсуі негізгі құралдарды қабылдау-өткізу №1
нысандағы актімен ресімделеді. Негізгі құралдарды қабылдауды ресімдеген
кезде басшы тағайындаған қабылдау комиссиясы әрбір жеке объектіге бір дана
акт жасайды. НҚ бірнеше объектілерін қабылдау-өткізуді ресімдейтін жалпы
актіні жасауға шаруашылық бұйымдарын, құрал-саймандарын, жабдықтарын есепке
алған кезде, егер бұл объектілер біртектес болса, құндары бірдей болса және
бір күнтізбелік айда қабылданған болса, рұқсат етіледі. Акт ресімделгеннен
кейін осы объектіге қатысты техникалық құжаттармен бірге бухгалтерияға
беріледі. Оған бас бухгалтер қол қояды және оны субъект басшысы немесе
соған өкілетті адам бекітеді. НҚ ішкі қозғалысын ресімдеген кезде акт екі
данада жасалады. НҚ басқа объектіге сатылған кезде акт үш данада жасалады,
оның екеуі өтккізуші субъектіде қалады,үшіншісі НҚ қабылдайтын тұлғаларға
беріледі.
Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор
болып табылады. Негізгі құралдар бастапқы құны мен, баланстық құнымен,
ағымдағы құнымен, қалдық құнымен және келісілген құнымен бағаланады, сондай-
ақ сату тозу құндары болады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны – ол активті салуға сатып алуға,
әкеліп жеткізуге, орнатуға, кеткен шығындарды, сондай-ақ сатып алу
барысында төленген салық сомаларынан, құрылысты салу кезінде алынған несие
үшін төленетін пайыз сомаларымен бұл құралды белгілі мақсатқа пайдалану
үшін жұмыс жағдайына келтіру мен тікелей байланысты кез-келген шығындардың
жиынтығынан тұрады. Негізгі құралдарды тасымалдау кезінде болған ақауларды
жөндеуге кеткен және басқа да қажет болып саналатын шығындар активтің
бастапқы құнына кіргізілмей, ол ағымдағы кезеңнің шығыны ретінде есепке
алынады.
Кәсіпорындар мен ұйымдар жерді және сол жерге салынған үйлер мен
ғимараттарды біртұтас ретінде пайдалануға сатып алса онда осы объектілердің
бастапқы құнын бухгалтерлік есепте әрбір объекті бойынша бөліп көрсету
керек. Себебі, үйлер мен ғимараттардың пайдалану мерзімі шектеулі және олар
тозады, ал жердің пайдалану мерзімінде шек жоқ, яғни ол
амортизацияланбайтын материалдық актив болып табылады. Егер бұл жағдайда
жер учаскесі ғана пайдалануға алынып, ал үйлер мен ғимараттар бұзылатын
болып келісілген болса, онда олардың құндары әрбір объекті бойынша
жекеленіп бөлінбейді. Бұл жағдайда тек қана жер сатылып алынған болып
есептелінеді. Және де оның бастапқы құны бұл ретте сатып алу бағасымен
үйлер мен ғимараттарды бұзуға кеткен барлық объектілердің шығынының
қосындысынан, бұзғаннан алынған материалдардың бағасын шегеру арқылы
анықталады.
Мысалы: кәсіпорын жер учакесін және сол жерде орналасқан үй мен қоса
500000 теңгеге сатып алды делік. Бұл жерде орналасқан үй бұзылуға тиіс.
Кәсіпорынның оларды сатып алу барысында төленген шығындары 25000 теңгеге.
Үйді бұзуға кеткен шығын 40000 теңгеге. Бұзғанан алынған материалдарды
сатудан түскен табыс 20000 теңгеге. Жерді тазалау және тегістеуге кеткен
шығын 15000 теңгеге. Осы мәліметтерді қорытындылайтын болсақ, сатып алынған
жердің бастапқы құны 560000 теңгені құрайды. Кәсіпорындар мен ұйымдарда
негізгі құралдардың бастапқы құны былайша анықталады: Үлес қосушылар мен
құрылтайшылыр негізгі құралды жарғылық қорға өзінің үлесі ретінде салса,
онда олардың құны құрылтайшылар мен арадағы келісім бойынша;
• Ұйымдар негізгі құралдарды өзі дайындап, яғни жасап шығарғанда
немесе сатып алған кезде шыққан шығындардың нақты сомасы бойынша;
• Ұйымдар негізгі құралдарды басқа заңды тұлғалардан немесе жеке
адамдардан тегін алған кезде қабылдау-өткізу актісінің мәліметтері
бойынша немесе эксперттік жолмен;
Негізгі құралдардың ағымды құн -бүл негізгі құралдардың белгілі бір
мерзімдегі нарықтық бағасы бойынша бағаланған құны.
Негізгі құралдардың баланстық құн - бұл бухгалтерлік есепте және қаржылық
есеп беруде көрсетілетін жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы негізгі
құралдардың бастапқы немесе ағымдық кұны.
Негізгі құралдардың сату (өткізу) құны - бірін-бірі жақсы білетін және
мәмілеге келуге дайын тәуелсіз жақтардың (тараптардың) негізгі құралдарды
өзара айырбастауына мүмкіндік беретін құн.
Негізгі құралдардың жою құны — тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі
құралдарды жою кезінде пайдалану мүмкіндігі бар бағасы бойынша бағаланған
бөлшектердің, металл сынықтарының және басқа да материалдық құндылыктардың
құны.
Негізгі құралдардың келісілген құны – бұл кез-келген екі жақтың, яғни
негізгі құралдарды сатушы мен алушының арасындағы келісілген құн болып
табылады.
Негізгі құралдардың амортизациялық құны – негізгі құралдардың бастапқы
және болжанған жою құндарының арасындағы айырмашылығы, ал ол жүйелі түрде
амортизациялық жолмен нормативтік қызметіне немесе барлық пайдалу кезеңіне
субъектінің шығысы ретінде таратылады, бұл кезде:
• Пайдалы кезең қызметі - бұл кезең ішінде негізгі құралдары
пайдаланудан экономикалық олжа алуды кәсіпорын топшылайды;
• Нормативтік қызмет кезеңі – бұл кезең ішінде белгіленген нормаға
сәйкес кәсәпорын негізгі құралдардың тозуын есептейді;
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың келіп түсуін,
кәсіпорын ішінде орын ауыстыруын және шығуын, дұрыс құжаттық рәсімделуін
және бухгалтерлік есепте уақтылы көрсетілуін; олардың материалдық жауапты
адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды пайдаланылуын бақылайды;
негізгі құралдардың есептелген амортизациясы мен тозу сомасының есепте
дұрыс көрсетілуін, сондай-ақ есептелген амортизация сомасынын есепте дұрыс
көрсетілуін, негізгі күралдардың қор қайтарымын анықтауды, жаңа техниканың
және оны қолданудың жаңа әдістерінің тиімділігін; негізгі құралдарды жөндеу
бойынша шығындардың сенімді есебін; негізгі құралдарды түгелдеуді және
қайта бағалауды мезгілінде жасауын және олардың нәтижесін есепте
көрсетілуін; негізгі құралдарды сату және оларды басқаша шығу нәтижелерін
есепте нақты көрсетілуін қамтамасыз етуі керек.
Салық кодексінің ҚҚС–ын есепке жатқызу бөлігіндегі және негізгі
құралдардың бастапқы құнын қалыптастыру бөлігіндегі ережелері салық
төлеушілерді салық салынатын және салық салынбайтын айналымдардың болуына
байланысты есепке жатқызылмайтын ҚҚС – негізгі құралдардың бастапқы құнына
енгізуге міндеттейді. Бұл факті ҚРҚМ Салық комитетінің түсіндірме хатында
бірнеше рет сипатталып, мысалы көрсетілген болатын.
• 115000 теңгеге сомаға негізгі құралдар сатып алынды
• есепті кезеңнің қорытындысы бойынша, өткізу бойынша жалпы айналымның
құрамындағы салық салынатын айналымның үлес салмағы 80 пайызды
құрайды
• салық салынбайтын айналымдардың үлес салмағына орай есепке
жатқызылмайтын ҚҚС мөлшері 20 пайыз.
• Есепке жатқызылмайтын және олардың бастапқы құнына еңгізілетін
негізгі құралдар бойынша ҚҚС сомасы – 33000 теңге
Негізгі құралдардың бір бөлігі кәсіпорынға ҚҚС-сыз түсе алатынын
ескерсек, салық есебінің мақсаттарында осы жағдайда түскен тіркелген
активтердің бастапқы құнын қалыптастыру тәртібін қадағалап отыруға
мүмкіндік беретін мына кестені қарастырайық:
Тіркелген Активтің ҚҚС-сыз ҚҚС Салық Бастапқы Ішкі топтың
активтердің атауы құны салынбай- құнға құндық
тобы, ішкі тын айналым- қосылған балансын
тобы дардың үлес ҚҚС сомасыұлғайтатын
салмағы бастапқы
құны
Негізгі 100000 15000 20 пайыз 3000 103000
құралдар
Жиыны

Енді түсетін негізгі құралдардың бухгалтерлік есебіне жүгінсек, мынадай
операциялар құрастырады:
Мазмұны Дебет Кредит Сомасы
1 Сатып алынған негізгі құралдардың 2416 3310 100000
құны көрсетілген
2 ҚҚС 1420 3310 15000

Бухгалтерлік шоттарда есептелген негізгі құралдардың бастапқы құндары
тек мына жағдайларда ғана өзгертіледі:
• Негізгі құралдардың пайдалы қызмет атқаратын мерзімі ұзартатындай
немесе қысқартатындай оның жалпы жағдайына әсер ететіндей қосымша
күрделі қаржы жұмсалғанда немесе ішнара бұзғанда жойғанда және
бөлшектегенде
• ҚР-сы Үкіметінің шешімдері бойынша негізгі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.