Өндіріс шығындарын есепке алудың негізгі әдістері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Халел Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

кафедрасы

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Өндіріс шығындары есебінің әдістері және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау

Ғылыми жетекші: аға оқытушы

Орындаған:

Атырау қаласы-2005ж.

ЖОСПАР

Кіріспе 3
I-бөлім. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау жөніндегі жалпы түсінік 6
1.1 Көрсетілетін қызметтердің өзіндік құнын калькуляциялау жөніндегі жалпы
ереже 6
II-бөлім. Өндіріс шығындарын есепке алудың негізгі әдістері 10
2.1 Өндіріс шығындарын есепке алудың қарапайым әдісі 10
2.2 Өндіріс шығындарын есепке алудың тапсырыстық әдісі 11
2.3 Өндіріс шығындарын есепке алудың бөлістік әдісі 13
2.4 Өндіріс шығындарын есепке алудың нормативтік әдісі 15
III-бөлім. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды есепке
алудың халықаралық практикада қолданылатын әдістері 21
3.1 Шығындар есебінің әдісі бойынша Стандарт-кост жүйесі 21
3.2 Директ-костинг жүйесі бойынша шығын есебінің әдісі 26
Қорытынды 28
Пайдаланылған әдебиеттер 31

Кіріспе

Өнімнің өзіндік құны – бұл өндіріске және өткізуге кететін ақшалай
түрдегі шығындар.
Калькуляциялау – бұл барлық тауарлық өнімдердің де әрі бір бірліктің де
өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысын оперативті басқаруда маңызды
орын алады, өйткені ішкі резервті дер уақытында (уақтылы) ашуға мүмкіндік
беріп, оны өнімнің өзіндік құнын төмендетуге және бәсекеге жарамдылығын
арттыруда пайдаланылады. Калькуляцияны өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға
және өнімнің (жұмыс, қызмет) нарықтағы сұранысын ескеретін негізгі бағасын
белгілеуде пайдаланады.
Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын ала және кейінгі (немесе
кезектегі) болып екіге бөлінеді.
Алдын ала жасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске
қажетті деңгейдегі шығындардың мөлшерін топшылайды. Оған жоспарлы, сметалық
және нормативтік калькуляция жатады.
Кейінгі (немесе кезекті) калькуляция өнім шығарылғаннан соң
бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жасалынады.
Олар нақты шығынды көрсетеді. Оларға нақты (есеп беру калькуляциясы)
және шамаланған калькуляция жатады.
Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын және
шығындарды есептеу объектісін дұрыс белгілеу өте үлкен ролъ атқарады.
Калькуляциялаудың аса қажетті алғы шартына өндірістік шығынның жиынтық
есебін ұйымдастыру жатады. Өнеркәсіптерде өндірістің жиынтық шығын есебі
мен калькуляциялауға екі нұсқа қолданылады – жартылай дайындалған өнімсіз
және жартылай дайындалған өнімді.
Бірінші жағдайда шығын есебі жартылай дайындалған өнімді бір құрылымдық
бөлімшеден екіншісіне тапсыру барысында өзіндік өндірістің жартылай
дайындалған өнімдердің өзіндік құндарын бухгалтерлік қайта есептеусіз
жүргізіледі.
Екіншісінде – есеп бухгалтерлік есеп шоттарының жүйесінде жартылай
дайындалған өнімді келесі қайта тапсыру барысында өзіндік өндірістегі
жартылай дайындалған өнімдердің өзіндік құндарын қайта есептеумен жүзеге
асырылады. Өндіріс шығынының жиынтық есебі өнім шығармаларының әрбір қайта
бөлуі бойынша анықталады және өнім бір мезгілде тұтастай ұйым бойынша да,
келесі қайта бөлуге берілетін құрылымдық бөлімшелер бойынша да
калькуляцияланады.
Өнідірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың қарапайым әдісі біртекті өнім шығаратын кәсіпорында
пайдаланылады. Оларда, аяқталмаған өндіріс болмайды және шалафабрикаттарды
өзі өндіреді.
Көптеген кәсіпорындар жұмыс практикасында өндірістің қарапайым әдісінің
дұрыстығын және прогресшілділігін (іргелішілдігін) дәлелдеп береді. Өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялау мен шығынды есептеу әдісінің қарапайым төрт
нұсқасы бар.
Бірінші нұсқа кезінде тікелей және жанама шығындар бүкіл өнімді
шығаруға жұмсалған шығындардың белгіленген баптары бойынша есепке алынады.
Екінші нұсқаны аяқталмаған өндірісі бар кәсіпорындар қолданады. Бұл
арада дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасында шығындарды бөлудің
қажеттілігі туындайды.
Үшінші нұсқа бір мезгілде өнімнің бірнеше түрлерін шығаратын немесе
өндіретін: жылу мен электр энергиясын шығаратын, мұнай мен газ өндіретін,
балық аулайтын кәсіпорындарда қолданылады.
Қарапайым әдістің төртінші нұсқасын өнімнің өзіндік құнын
анықтамай – ақ шығындар есебін бөлістік немесе процестік бойынша
жүргізетін кәсіпорындар пайдаланады.
Өндірістік шығынның тапсырыстық есебін мына жағдайларда жүзеге асуы
мүмкін: бірегей бұйымдарды немесе арнайы тапсырыспен орындалған бұйымдарды
немесе бірқатар бұйым партиясын дайындауды бөлектеп дараландыруда
ұйымдастырылуы мүмкін, өнім бірлігінің орташасы емес, дараланған, өзіндік
құн туралы ақпарат алу қажет (құрылыс, кеме жасау, құбыр жасау, полиграфия,
жиһаздар өндіру, ҒЗЖ (ғылыми зерттеу жұмысы) орындау, құрастырушылық,
жөндеу жұмыстары, аудиторлық және кеңес беру қызметтері және т.б. ұсақ
сериялы, дара тұрпатты өндіріс).
Бұл әдісті қолдану барысында іс жүзіндегі өзіндік құн тапсырыс
аяқталғаннан кейін анықталады, бұған дейін барлық шығындар аяқталмаған
өндіріс ретінде қарастырылады.
Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
бөлістік әдісі өнімді жаппай өндіретін кәсіпорындарда қолданылады, онда
бастапқы шикізат дайын өнімге дейін рет-ретімен технологиялық өңдеуден
өтеді.
Дайын өнім немесе шалафабрикат шығарумен аяқтайтын технологиялық
процесті бөлістік әдіс деп атайды. Бөлістік әдісте өндіріс кеткен шығындар
олардың әрбір кезеңі, фазасы, ауысымы, яғни бөлісі бойынша есептелінеді.
Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың нормативтік әдісін негізінен жаппай өндіріспен
шұғылданатын кәсіпорындар пайдаланылады.
Өндірістегі шығындарды есепке алу өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың нормативтік әдістері бойынша жұмыстардың технологиялық
және нормативтік карталар жасаудың басталады. Ол қарталарда материалдардың,
жалақының жұмсалуы және өнім дайындауға қажетті басқа да шығындар
айқындылады. Нормативтік карталардың негізінде өнім бірлігінің нормативтік
өзіндік құны көрсетілген нормативтік калькуляциялары бойынша жасалады.
Халықаралық практикада қолданылатын әдістерінің бірі- Дерект-костинг
жүйесі. Оның мәні: тікелей (өзгермелі) шығындар дайын өнім түрлері бойынша
қорытындылайды, ал жанама (тұрақты) шығындар жеке шоттар жинайды және ол
қай есептік кезеңде пайда болды, сол есептік кезеңдегі жалпы қаржылық
нәтижеге есептен шығарады.
Директ-костинг жүйесінің артықшылығы – баға белгілеудің тиімді
саясатын жүргізуге, сондай-ақ шығын мен нәтижелерді есептеу, доспарлау,
нормалау, бақылау процесін оңайлатуға болады.
Әдістің екіншісі - Стандарт-кост жүйесінің артықшылығы - өндіріс пен
бұйымды өткізудің болжалды шығыны туралы ақпаратпен қамтамасыз етеді, өнім
бірлігінің өзіндік құнын бұрын есептеу негізінде бағаны белгілейді,
нормативтен ауытқуларды және оның әрбір басқару деңгейіндегі пайда болу
себептерін бөліп көрсету арқылы кіріс пен шығыс турады есеп беруді жасайды.
Курстық жұмысымды жазғанда қолданылған әдебиеттерінің негізгісі – В.К.
Радостовец Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп және В.Л. Назарова Басқару
есебі.
Курстық жұмысым негізгі үш бөлімнен тұрады және оның жалпы көлемі 34
бетті құрайды.
Міне, осындай негізгі бөлімдер бойынша курстық жұмысымды ашамын.

I-бөлім. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау жөніндегі жалпы түсінік

1.1 Көрсетілетін қызметтердің өзіндік құнын калькуляциялау жөніндегі жалпы
ереже

Өнімнің өзіндік құны – бұл өндіріске және өткізуге кететін ақшалай
түрдегі шығындар.
Калькуляциялау дегеніміз өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің бір өлшемге есептелінген өзіндік құны болып табылады. Ол
кәсіпорын жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль атқарады және ішкі
резервтерді дер кезінде ашуға және өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға,
өнімге, жұмыстар мен қызметтерге көтерме және бөлшек бағаларды негіздеуге
пайдаланылады.
Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты
өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрлі
салаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану өнімнің өзіндік
құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі негізгі
ережелеріне сәйкес белгіленеді.
Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын ала және кейінгі (немесе
кезектегі) болып екіге бөлінеді.
Алдын ала жасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске
қажетті деңгейдегі шығындардың мөлшерін топшылайды. Оған жоспарлы, сметалық
және нормативтік калькуляция жатады.
Жоспарлы калькуляция - өнімге (жұмысқа, қызметке) және бұйым бірлігіне
мүмкін болатын шығындардың деңгейінде анықталады, бірақ ол кезде жалақының,
энергияның, отынның, материалдардың нормасы, өндірістің технологиясы,
сондай-ақ резервтері ескеріледі.
Сметалық (болжамдық) калькуляция – бұл жоспарлы калькуляцияның бір
түрі, ол жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалады.
Ол жоспарлы калькуляцияны жасауға негіз бола алады.
Нормативтік калькуляция - ағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі
болып табылады. Бұл аталған әдіс шығындарды есептеудің нормативтік әдісін
және кәсіпорынның өзінде пайдаланып жүрген өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясын қолданады. Оның негізінде қол жеткен шығындар деңгейін
сипаттайтын ағымдағы және әрекет етіп тұрған нормаларды пайдаланады.
Нормативті калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға қарағанда дәлділігі
анағұрлым жоғарылау болып келеді.
Кейінгі (немесе кезекті) калькуляция өнім шығарылғаннан соң
бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жасалынады.
Олар нақты шығынды көрсетеді. Оларға нақты (есеп беру калькуляциясы)
және шамаланған калькуляция жатады.
Өнімнің өзіндік құнының нақты (есеп беру) калькуляциясы нақты
шығындармен сипатталады, ал ол жоспарлыдан кәсіпорынға байланысты себептері
бойынша да (өнімді өндірудің орындалуы немесе орындалмауы, кейбір шығындар
түрлерінің артық немесе кем жұмсалуы) және оған байланыссыз себептері
бойынша да (материалдарға бағаның өзгеруі, амортизациялық аударымдардың
нормасы, суға, газға, жылуға, электр энергиясына тарифке өзгерістер
енгізілуіне байланысты) ауытқуы мүмкін.
Калькуляцияның бұл түрі нақты шығындар туралы есептік мәліметтің
негізінде дайындалады.
Шамаланған калькуляция нақты шығындар және тоғызайдың ішінде алынған
өнімдер немесе басқа да кезеңге есептелген шығындар деңгейінде жасалады.
Калькуляцияның бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің нәтижесін
алдын ала бағалау үшін пайдаланылады.
Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын және
шығындарды есептеу объектісін дұрыс белгілеу өте үлкен ролъ атқарады.
Шығын есебінің объектісі – кәсіпорын өндіріс шығын есебінің
талдамалығын ұйымдастырудағы объект. Өнеркәсіптерде шығын есебінің
объектісі мен калькуляциялау объектісі бір-біріне дәл келеді. Мысалы, тігін
өндірісінде шығын есебінің объектісі мен калькуляиялау объектісіне бұйым
(сырт және іш киімдер) жатады.
Калькуляциялау объектісі – кәсіпорын калькуляциялайтын өнім (жұмыс,
қызмет) түрлері. Мысалға, ауыл шаруашылығында есеп және калькуляциялау
объектілері бір-біріне дәл келмейді (мал шаруашылығы: шығын есебінің
объектісі – ірі қара мал, ал калькуляциялану объектісі – сүт, төл, көң).
Кешенді өндірістерде біртұтас технологиялық процесте шикізаттың бір
түрінен әр түрлі өнім өндіреді және өндірістің жалпы шығыны өз араларына
бөліп таратылмайды. Бір өнім бірлігінің өзіндік құны мына әдістердің
біреуімен анықталады.
Есеп объектісі мен калькуляциялаудан басқа калькулациялық бірлік
тізімін белгілеу қажет. Калькуляциялық бірлік, тиісті өнім (бұйым) түрінің
техникалық жағдайына немесе қабылданған стандарттық өлшем бірлігіне және
өндірілген өнімнің натуралды көрінісіне сәйкес келуі тиіс. Егер де
жоспарлау өлшем бірлігі ретінде екі көрсеткішті пайдаланса (т және м2),
онда калькуляциялық бірлік осы екі бірліктің бірін ғана пайдаланады.
Іс жүзінде пайдаланатын калькуляциялық өлшем бірлігін келесі топқа
біріктіруге болады:
-натуралды бірліктері – дана, метр, килограмм, тонна, литр және т.б.;
-ірілендірілген (иесіздендірілген) бірлігі – тігін бұйымының
прейскуранттық нөмірі, белгілі бір артикулдағы жүз жұп аяқкиімі және т.б.;
-өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін пайдаланылатын шартты-
натуралды бірлік, ондағы пайдалы заттың құрамы әртүрлі тербелісте болуы
мүмкін (мысалға, спирт – 100%, күйдіргіш содасы - 92%натрий);
-құндық бірлігі;
-еңбек бірлігі (норма сағаты);
-орындалған жұмыс бірлігі (ткм, машина-күні, ай-күні);
-пайдалы нәтиженің бірлігі – қуаты, өнімділігі және т.б.
Кешендік өндірісте бір шикізаттан бір технологиялық процессте екі
немесе бірнеше түрлі өнімді алса, онда оларды шығару үшін жұмсалған жалпы
шығынды өнімдердің арасына тартуға болмайды, сондықтан ондай өнім
бірлігінің өзіндік құнын есептеуге төменде келтірілген әдістің бірін
пайдаланады. Егер де технологиялық процессте шикізатты өндеу кешені бірнеше
рет қайта жасаудан тұратын болса және өндірістің бұл кезендері бойынша
шығын деңгейін анықтау мүмкіндігі бар болса, онда соңғы өнімге немесе
шалафабрикатқа бөлістік калькуляциясын пайдалану мүмкін. Егер де жалпы
шығыннан белгілі бір өнім түріне қатыстысын бөлу мүмкіндігі бар болса, онда
оны тікелей сол өнімнің өзіндік құнына қосуға болады.
Кешендік өндіріс шығындарын тарату кезінде келесі әдістерді қолданады:
- шығындарды шегеру. Бұл әдіс кезінде өндірісте алынатын өнімдердің
бірі негізгі өнім болып саналады,ал қалғандары ілеспе ретінде
қарастырылады. Өндіріске кеткен барлық шығыннан ілеспе өнім жоспарлы
өзіндік құны бойынша шегеріледі және осыдан кейін алынған деңгейін негізгі
өнімнің өзіндік құны деп санауға болады. Бұл әдісте негізгі өнімнің деңгейі
айқын белгілі болған кезде ғана және ілеспе өнімнің үлес салмағы аса көп
болмаса ғана пайдаланады.
Өндірістің технологиялық және ұйымдастыру ерекшеліктерне байланысты
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және өндіріс шығындарын есептеудің
бірнеше әдістері пайдаланылады. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және
өндіріске кеткен шығындарын есептеудің әдісі деп, кәсіпорынның шығынын
бақылау үшін өнімнің нақты өзіндік құнын есептеу және өндіріс шығындары
туралы ақпараттарды есепке топтастыру, жинау бойынша әдістерінің жиынтығын
айтады.
Өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар ретінде
мыналарды атауға болады:
- өндіріс типі;
- өндірістің күрделілігі;
- шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;
- өндіріс циклының ұзақтылығы;
- аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі.
Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік құнына бұл факторлардың тигізетін
әсері бірдей емес, сондықтан өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
әртүрлі әдісін қолдануға тура келеді. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
әдістемесінде шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты басты роль
атқарады. Әдетте, өнімдер жай және күрделі болып бөлінеді. Жай өнім – бұл
жеке бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан тұрмайды. Жай өнім болып:
көмір, рудалар, мұнай, газ, цемент, тері, ет және т.б. саналады.
Бұл аталған өнімнің өзіндік құнын есептеу аса күрдклі әдістемелерді
пайдалануды талап етпейді. Бұндай жай өндірістерде бір ғана өнім түрі
калькуляцияланады.
Күрделі өнім деп жекелеген бөлшектерден, түйіндерден, детальбардан
тұратын өнімдерді атайды.
Мысалы, машиналар, станоктар, құрал-жабдықтар, автобустар және т.б.
Күрделі өндірісте негізгі өнімнен басқа, дайын өнім ретінде оның
бөлшектері, түйіндері, детальдары да калькуляцияланады. Бұл соңғылары
калькуляциялау әдістемесіне қосымша қиынгдықтар туғызады.
Калькуляциялау әдістемесін анықтауда өндіріс циклының ұзақтығы басты
роль атқарады. Кейбір салаларда оның ұзақтылығы бірнеше сағат құраса
(көмір, қара металлургия, электростанция, т.б.), ал басқаларында бірнеше
күн мысалға, тоқыма өнеркәсібінде, химия зауыттарында, тері фабрикасында
т.б., ал үшіншілерінде ол – бірнеше айларға созылуы мүмкін (кеме
құрылысында, ауыр машина жасау кәсіпорындарында т.б.), ал төртіншісінде –
тұтас маусымға созылуы мүмкін (орман шаруашылығын пайдалану).
Өндірістік циклы ұзақ өнеркәсіп салаларында өзіндік құнын
калькуляциялау әдістемесін жасау бірнеше айға немесе маусымға созылуы
мүмкін және олар бірнеше сағаттар немесе күндер құрайтын сомалармен
салыстырғанда біршама күрделі болып келеді. Оның күрделілігі, ең алдымен,
үлкен аяқталмаған өндірістің шығысты тарату мәселесінің және басқа да
арнайы жағдайларының әсерінен болуы мүмкін.

II-бөлім. Өндіріс шығындарын есепке алудың негізгі әдістері

2.1 Өндіріс шығындарын есепке алудың қарапайым әдісі

Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың қарапайым әдісі біртекті өнім шығаратын кәсіпорында (су
электр станциялары, кен, көмір, мұнай және газ өндеретін кәсіпорындар)
пайдаланылады. Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс болмайды (егер де олар
болса, онда оның көлемі шамалы болады) және шалафабрикаттарды өзі өндіреді.
Егер де кәсіпорын өзінің есептік саясатында қарастырса, онда бұл әдіс
қолдануға рұқсат етілуі мүмкін. Бұл әдістің мәні бүкіл шығарылған өнімге
кеткен шығындарды есептеуден тұрады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын тікелей
есептеу жолымен шығарады, яғни шығын деңгейін өндірістің натуралды көлеміне
немесе шартты – натуралды көрсеткішіне жай бөлу арқылы табады. Кейбір
салаларда шығындар (мысалға, көмір өндірісінде) әрбір технологиялық процесс
бойынша есептелінуі мүмкін.
Мысалы, көмірді өндіру өнеркәсібі бірнеше кезеңнен тұрады: дайындық
жұмыстары, көмірді алу, шахтыға дейін тасымалдау және сыртқа (жоғарыға)
шығару, сорттау, өңдеу, вагонға тиеу. Міне сондықтан бұл жердегі шығындарды
есетеу мен калькулциялаудың жай әдісі, процесстік немесе қарапайым деп
аталады. Мұнда кәсіпорын барлық шығындарды өндірілетін өнімнің бір түріне,
ал аяқталмаған өндіріс болмаған жағдайда – шығарылған өнімге жатқызады, ал
біртекті өнім шығарылатын жерде калькуляциялаудың барлық баптары бойынша
өндірістегі шығындарды негізделген нормалау арқылы оңайлатады. Көптеген
кәсіпорындар жұмыс практикасында өндірістің қарапайым әдісінің дұрыстығын
және прогресшілділігін (іргелішілдігін) дәлелдеп берді. Өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау мен шығынды есептеу әдісінің қарапайым төрт нұсқасы
бар.
Бірінші нұсқа кезінде тікелей және жанама шығындар бүкіл өнімді
шығаруға жұмсалған шығындардың белгіленген баптары бойынша есепке алынады.
Өнімнің бір өлшемінің өзіндік құны барлық өндірістік шығындарды дайын
өнімнің санына бөлумен айқындалады. Бұл өндірістерде (су электр
станциялары, құм, сазбалшық дайындау) аяқталмаған өндіріс, шалафабрикаттар
және өнімнің құрамдас бөліктері болмайды.
Екінші нұсқаны аяқталмаған өндірісі бар кәсіпорындар қолданады. Бұл
арада дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасында шығындарды бөлудің
қажеттілігі туындайды. Бұл нұсқа 1 текше метр ағаштың өзіндік құнын
калькуляциялау кезінде ағашты дайындау өнеркәсібінде қолданылады.
Аяқталмаған өндірісті, әдетте, инвентарлық әдісін пайдалана отырып,
бағалайды.
Үшінші нұсқа бір мезгілде өнімнің бірнеше түрлерін шығаратын немесе
өндіретін: жылу мен электр энергиясын шығаратын, мұнай мен газ өндіретін,
балық аулайтын кәсіпорындарда қолданылады. Мұндай жағдайларда шығындар
тұтас алған өндіріс бойынша, яғни қарапайым әдіспен есепке алынады, ал
өнімнің өзіндік құны үйлестірілген әдіспен калькуляцияланады. Мұнай мен газ
өндіру кезіндегі энергетикалық шығындар, амортизация, жер астындағы
скаважина жабдықтарын жөндеу, жер қыртысының қайтарымдылығын жақсартуға,
мұнайды диэмулсациялауға, мұнайды айдауға және сақтауға жұмасалатын
шығындар тікелей белгілері бойынша мұнайға, ал газ жинау және тасымалдау
жөніндегі шығындар – газға жатқызылады. Қалған шығындар кәсіпорынның орташа
келісімді бағасы бойынша бағаланады және мұнай мен газдың жалпы табылған
(шығарылған) үлесіне тепе – тең мөлшерде мұнай мен газ арасында бөлінеді.
Қарапайым әдістің төртінші нұсқасын өнімнің өзіндік құнын
анықтамай – ақ шығындар есебін бөлістік немесе процестік бойынша
жүргізетін кәсіпорындар пайдаланады. Бұл нұсқаны химия мен құрылыс
материалдарын шығаратын өнеркәсіп қолданады. Бұл арада шығындарды есепке
алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым және бөлістік
әдістері үйлесімді пайдаланылады.

2.2 Өндіріс шығындарын есепке алудың тапсырыстық әдісі

Тапсырыстық әдіс – технологиялық мақсаттарға арналған материалдар
шығынын, өндіріс жұмысшыларының негізгі еңбекақысын және үстеме шығындарды
нақты өнім шығарумен немесе қандай да бір қызметті орындаумен оңай ақтап
алатын (немесе орнын толтыратын) өндірістерде қолданылады. Бұл әдіс,
әдеттегіше, бір тұрпатты (тип) өндірістік ұйымдағы кәсіпорындарда,
құрылыста, қызмет көрсету саласында қолданылады.
Барлық тікелей шығындар жекелеген тапсырыстар бойынша шығын
номенклатурасында белгіленген разрядта ескеріледі. Барлық қалған шығындар
пайда болған орны бойынша ескеріліп, бөлу базасымен белгіленгенге сәйкес
тапсырыстардың өзіндік құнына қосылады.
Жеке тапсырыс шығын есебі мен калькуляциялаудың объектісі болып
табылады. Тапсырыстар бір ұйымға жеке (дара), ал ұсақ сериялы өндірісте
бірнеше бұйымдарға келіп түседі (немесе ашылады).
Есептің тапсырыстық әдісіне мына ерекшеліктер тән:
- тапсырыстар бойынша шығындарды қортындылау (жалпылау);
- тапсырысты орындау барысында оны есептен шығару;
- тапсырыстар есебінің карточкасын жүргізу, сондай-ақ жанама шығынды
жекелеген тапсырыстарға бөлу аса қажет.
Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
тапсырыстық әдісі аз сериялы және жеке –дара өндірісі бар кәсіпорындарда,
жөндеу және эксперименттік жұмыстарда пайдаланылады. Барлық тікелей
шығындар әрбір (жекелеген) тапсырыстар бойынша белгіленген номенклатура
баптарының кескінінде есепке алынады. Тапсырыс кәсіпорынның өндірістік
бөлімшесінде арнайы бланкілерде ашылады, содан соң ол орындаушы – цехқа
және бухгалтерияға түседі. Әрбір тапсырысқа өзіндік код беріледі, онда
жұмысшыға есептелген жалақы, барлық құжаттардағы материалдардың шығысы,
өндіріске кеткен шығын есебін жүргізетін карточкаға көшіріліп жазылады.
Тапсырыстың өзіндік құны оларды әзірлеумен байланысты шығындар сомасынан
тұрады.
Тапсырыстың өзіндік құнын калькуляциялау үшін шалафабрикатсыз әдісі
пайдаланылады.
Тек дайындау цехында (құю , ұсталық-пресс және т.б.) шалафабрикатты
әдіс пайдаланылады, демек, аталған цехтар бойынша жеке калькуляция
жасалады. Яғни, шалафабрикаттық әдісте тапсырысты жасау процесі цехтан
цехқа өтеді, бірақ ондағы жасалған операциялар бухгалтерлік есепте көрініс
таппайды.
Цехтар шығындарды әрбір (жекелеген) табыстың кескенінде,
калькуляциялаудың бекітілген номенклатурасы бойынша, ал негізгі
материалдар, шикізаттар, технологиялық отындар мен энергиялар – белгіленген
топ кескінінде аналитикалық есепте көрініс табады.
Ал үстеме шығыстары олардың өндірілген орны бойынша есептелінеді және
ай сайын қабылданған тарату тәсілі бойынша әрбір тапсырыстың өзіндік құнына
жатқызылады.
Ақаудан алынған жоғалтулар, әдетте, өздерінің тиесілі тапсырыстарына
есептен шығарылады. Орындалмаған тапсырыстар, аяқталмаған өндірістер
ретінде танылады.
Тапсырыс орындалып біткен соң және оның техникалық қабылдануы тапсырыс
берушіге ұсынғаннан кейін өндірістік бөлім кәсіпорынның бухгалтериясына
тапсырыстың біткені туралы хабарлама жасайды, содан соң тапсырыс бойынша
шығындар жасау процесі тоқтатылады. Кейбір кәсіпорындарда тапсырысты
орындағаннан кейін қоймаға өткізсе, сол қоймаға накладнойы өткізу
тапсырыстың жабылғаны (мысалға, электротехникалық өнеркәсібінде).
Бұл әдісті қолдану барысында іс жүзіндегі өзіндік құн тапсырыс
аяқталғаннан кейін анықталады, бұған дейін барлық шығындар аяқталмаған
өндіріс ретінде қарастырылады. Тапсырыстық әдістің кемшіліктері мынада:
күрделі, қайталанбайтын немесе сирек қайталанатын тапсырыстарды әзірлеу
кезінде материалдық және еңбек шығындарын нормалауды ұйымдастыру қиын,
нормативтік калькуляцияларды жасау және өндіріс шығындарын алдын ала
бақылау жасап отыруды қиындатады. Осы кемшілікті жою үшін өндірістің ұзақ
циклінде ірі бұйымды әзірлеу кезінде (кеме жасауда, ауыр машина жасауда)
олардың торабына (агрегаттарына, кострукциялық элементтеріне) жекелеген
тапсырыс ашуды ұсынады, яғни олардың әрбір конструкциясы аяқталған болып
саналады.
Кіші сериялық өндірісте тапсырыс саны ағымдағы айда шығарылатын болып
жоспарланған санымен сәйкес келеді. Нақты бір бұйымды немесе бірнеше
бұйымды (тапсырыстарды) әзірлеу үшін пайдаланған барлық тораптар мен
детальдар (бөлшектер) есепте бөліп көрсетіледі.
Тораптар мен детальдардың (бөлшектердің) бірінші түрі бойынша олардың
шығындарының есебі тапсырыстық әдіспен, ал сериялық немесе жаппай
өндірістік тәртіпте дайындалатын бұйымдар – екінші, яғни нормативтік
әдіспен ұйымдастырылады. Сөйтіп, бұйымның жалпы құны тапсырыс ескерілген
жекелеген тәртіпте дайындалғандардан шығындардан және нормативтік әдісі
бойынша жалпы немесе сериялық өндіріс тәртібінде есептелген тораптар мен
детальдардың (бөлшектердің) жалпы құнынан немесе өзіндік құнынан құрылады.
Кәсіпорынның экономикалық қызметінің қызметкерлері жекелеген және кіші
сериялық өндіріс жағдайында өндірістегі шығындарды есепке алудың
нормативтік әдісінің элементтерін мүмкін болатын жерде қолдануды ұсынуы
тиіс.
Тапсырыстар бойынша шығындар топтастырылып, өндіріс есебінің
карточкаларында әрбір тапсырыстың өзіндік құны есептелінеді.

2.3 Өндіріс шығындарын есепке алудың бөлістік әдісі

Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
бөлістік әдісі өнімді жаппай өндіретін кәсіпорындарда қолданылады, онда
бастапқы шикізат дайын өнімге дейін рет-ретімен технологиялық өңдеуден
өтеді. Бұл әдіс шикізаттың кешенді түрде пайдаланылатын кәсіпорындарда:
металлургиялық, химиялық, мұнай өндіру және басқа да салаларда қолданылады.
Мысалы, мата тоқу кәсіпорындарында үш қайта жасау – иіру, тоқу және әрлеу
саласы; қара металлургияда – домен пеші, болат балқыту, прокат: былғары
өндірісінде – күлді, тері илеу және әрлеу саласы бар.
Дайын өнім немесе шалафабрикат шығарумен аяқтайтын технологиялық
процесті бөлістік әдіс деп атайды. Бөлістік әдісте өндіріс кеткен шығындар
олардың әрбір кезеңі, фазасы, ауысымы, яғни бөлісі бойынша есептелінеді.
Әрбір бөлістен кейін шалафабрикат шығарылады, ал түптеп келгенде – дайын
өнім алынады. Бөлініс тізбегі пайдаланылатын жабдықтар, өндіріс
процестерінің арасындағы үзіліс - іркілістер; шығарылатын
шалафабрикаттардың, өнімнің сипаты мен басқа да өзіне тән жағдайлары
ескеріле отырып, технологиялық процестер туралы деректердің негізінде
белгіленеді. Бұл орайда, бөлініс жөніндегі шығындарды жоспарлау мен есепке
алуды, аяқталмаған өндірісті есепке алу мен бағалауды ұйымдастыру, өзі
өндірген шалафабрикаттар мен дайын өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау
мүмкіндігі ескеріледі.
Тікелей шығыстар (шикізат, негізгі материалдар, шалафабрикаттар,
өндіріс жұмысшыларының жалақысы т.б.) әдетте, бөлістер бойынша, ал әрбір
бөлістердің ішінде - әзірленген өнім түрлері бойынша есепке алынады
(шалафабрикат немесе дайын бұйым).
Үстеме шығыстар бөлістердің арасына таратылады, ал олар әрбір
бөлістердің ішінде – шығарылатын өнім түрлерінің арасына таратуға
қабылданған коэффициенттердің базасында жасалуы мүмкін.
Бөлістік әдісін қолданған кезде нормативтік әдістің негізгі элементтері
– нақты шығындардың ағымдағы нормадан жүйелі түрде ауытқуын, сондай-ақ
нормалардың өзгеру есебін және олардың себебін табуды қолдану керек.
Еңбек шығындарын, ресурстардың шығыстарын құжаттауда және жедел
(оперативтік) есеп беруінде энергетикалық, материалдық және басқа да
шығындардың нақты шығысын ғана көрсетіп қоймай, сонымен қатар өндіріс
тапсырмаларына немесе нормасына негізделген шығындар да көрініс табуы
керек. Белгіленген технологиялық процестердің ауытқуынан, жұмсалған
материалдық шығыстардың құрамының өзгеруінен, шығарылған өнімнің
ассортиментінен, олардың сорттылығынан болған қосымша шығындар немесе
үнемдеулер дер кезінде көрініс табуы тиіс.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды есепке алудың
бөлістік әдісінің екі нұсқасы пайдаланылады: шалафабрикаттық және
шалафабрикатсыз.
Шалафабрикаттық нұсқа әрбір бөлістер бойынша есептік калькуляция жасайды
және оған үстеме шығысын қоса есептейді. Бухгалтерлік есеп жүйесінде келесі
қайта жасауға тапсыруда өзіндік өндірістегі жартылай дайындалған өнімнің
өзіндік құнын қайта есептеумен жүргізіледі. өндіріс шығынының жиынтық есебі
өнімді әрбір қайта жасаумен шығару бойынша анықталады, сонымен бірге,
келесі қайта жасауға тапсырылатын өнім тұтас ұйым бойынша және құрылымдылық
бөлімше бойынша бір мезгілде калькуляцияланады.
- Шалафабрикатсыз нұсқасында бірінші қайта жасауға жұмсалған
материалдық және еңбек шығындарына одан кейінгі қайта жасаулардан
туындаған өңдеу шығындарын қосып, содан соң өнімнің өзіндік құны
анықталады. Оны бір құрылымдық бөлімшіден екіншісіне тапсыру кезінде
өзіндік өндірістегі жартылай дайындалған өнімнің өзіндік құны
бухгалтерлік қайта есептеусіз жүргізіледі. Жартылай дайындалған
өнімнің бақылау қозғалысы нақты мағынасында оперативті жүзеге
асырылады. Дайындауға кететін шығын шығын баптарында ескеріледі.
Үстемеленген шығындар әрбір қайта жасау бойынша көрініс табады, ал
шикізат құны бірінші қайта жасаудың өзіндік құнына қосылады. өнім
бірлігін өндіруге кететін шығынның жиынтық есебі өндіріс процесіндегі
олардың қатысу үлестерін ескеру арқылы қайта жасаулардың шығындарын
жиынтықтаумен анықталады;
Бөлістік әдісі кезінде өндірістегі шығындарды есепке алу өндіріс
есебінің карточкаларында немесе әрбір қайта жасауға ашылатын
ведомосттарында жүргізіледі.
Алғашқы шикізаттан өндірістің бір процессінде әртүрлі сорттағы немесе
маркадағы өнім түрі алынады, сондықтан олардың өзіндік құнын анықтау үшін
түзету коэффициентін пайдаланады.
Мұнай өңдеуші өнеркәсібінде, өнім шығымын техникалық тұрғыдан
сипаттайтын бір өнім (шикізат) бірлігінен алынған коэффициенттер жүйесі
пайдаланылады. Егер де бір шикізаттан әртүрлі мұнай өнімдері алынатын
болса, онда олардың арасында тарату коэффициентінің көмегімен өнімнің
өзіндік құнын белгілейді, ал өңдеу шығындары әрбір өнім түрінің арасына
үлес салмағы бойынша таратылады.
Қарапайым, тапсырыстық және бөлістік әдістердің негізгі кемшілігі
мынады: өнімнің нақты өзіндік құны есептік кезеңнің соңында ғана немесе
тапсырыс орындалғаннан кейін анықталады, ал мұның өзі кәсіпорынның (цехтың)
басшылығының есеп беру кезеңі ішінде өндірістегі іс жүзіндегі шығындардың
жоспар бойынша белгіленген нормаларға сәйкестігін қадағалап отыруға
мүмкіндік бермейді. Бұдан басқа шығындарды есепке алудың әдістерінің
барлығында бүкіл шығарылған (шығарылатын) өнімнің өзіндік құны, сол
өздерінің жоспарланған кезіңдегі орташа деңгейімен салыстырылады және соның
нәтижесінде алынған мәліметтер бойынша жүргізілген ұйымдық-техникалық
шараларға жұмсалған шығындардың шын мәніндегі деңгейін әрдайым дәл көрсете
бермейді.
Бұл кемшіліктерді жою үшін нормативтік әдісін қолданады, бұл кезде
өнімнің бір өлшемінің және бүкіл шығарылымның өзіндік құны нормативтік
өзіндік құнмен салыстырылады.

2.4 Өндіріс шығындарын есепке алудың нормативтік әдісі

Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың нормативтік әдісін негізінен жаппай өндіріспен
шұғылданатын кәсіпорындар пайдаланылады. Яғни, оны кіші сериялық және
жекелеген кәсіпорындарда пайдалануға болады. Өндірістегі шығындарды есепке
алу өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдістері бойынша
жұмыстардың технологиялық және нормативтік карталар жасаудың басталады. Ол
қарталарда материалдардың, жалақының жұмсалуы және өнім дайындауға қажетті
басқа да шығындар айқындылады. Нормативтік карталардың негізінде өнім
бірлігінің нормативтік өзіндік құны көрсетілген нормативтік калькуляциялары
бойынша жасалады. Оларды жасау кезінде қолданыста жүрген өндірістік
технологияны, жалақы жөніндегі уақыт пен баға нормаларын, материалдар мен
сатып алынған шалафабрикаттарға қолданылып жүрген баға көрсеткіштері және
өндіріске қызмет көрсету мен басқару жөніндегі шығындардың бекітілген
тоқсандық сметасы ескеріледі.
Нормалардың және шығындар сметаларының өзгеру тәртібін рәсімдеп, сондай-
ақ кәсіпорынның мүдделі цехтары мен бөлімдерінің технологиялық процесстерін
және басқа да нормалары мен сметаларын өзгерту туралы тәртібін реттеу
арқылы жүзеге асырады. Нормативтік әдіс кезінде қоймалық және таразылау -
өлшеу шаруашылығын тәртіпке келтірудің, матеиардарды сақтау және өндіріске
босату, цех бойынша ғана емес, сонымен бірге өнімнің жекелеген түрлері
бойынша (егер энергия және басқа да шығындар тікелей жолмен өнімге
жатқызылса) және тұтастай алғанда судың, будың, газдың, электр энергиясының
тұтынылуын анықтау үшін цехтарға есептегіштер мен құрылғыларды орнатудың
маңыздылығы зор.
Нормативтік өзіндік құнның жоспарлы өзіндік құннан айырмашылығы: осы
кезеңде жұмыс істеп тұрған өндірістік технологиялық процесстің, сондай-ақ
материалдық, еңбек және басқа да шығындардың прогресшіл нормаларының
негізінде анықталады. Нормативтік калькуляциялау технологияны жетілдіру
және өндірісті ұйымдастыру жөнінднгі ұйымдық – техникалық жоспарлы
шараларын жүзеге асыру дәрежесіне қарай нормалардың өзгерістері енгізіледі.
Шығындарды есепке алу былайша құрылған: шығындардың нормасынан материалдық,
еңбек және басқа да шығындардың ауытқуларын ескеріп, оларға тікелей өндіріс
процесінде ықпал етуге бар мүмкіндігін жұмылдырады.
Нормативтік әдістің кезінде әрекет етіп тұрған норма мен оның ауытқуы
шығындар есебінде бөліп көрсетіледі. Бұндай шектеулер өндірісті ұйымдастыру
мен технологиядағы кемшіліктерді дер кезінде жөндеуге, ресурстардың тиімсіз
пайдаланылуына жол бермеуге септігін тигізеді.
Нақты шығындарды нормамен салыстырғанда ресурстардың үнемделуі немесе
артық жұмсалуы, нормадан ауытқуы табылады, ал ол өз кезегінде кәсіпорынның
ұйымдық-техникалық жұмыстарында біршама ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.