Чек беруші банкке чектің қолданылмаған бланктерін чек берушінің қайтару тәртібі
ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ
1. Банктік шот туралы түсінік, оны ашу, жүргізу және тәртібі
2. Есеп айырысу операциялары және олардың жіктелуі
3. Төлем тапсырмасымен есеп айырысу есебі
4. Төлем талап-тапсырмасымен есеп айырысу есебі
5. Инкассолық өкімдөрмен есеп айырысу есебі
6. Чектермен есеп айырысу есебі
7. Есеп айырысудың аккредитивтік нысаны
8. Вексельдермен операциялар есебі
9. Банктік карточкалармен есеп айырысу есебі
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. БАНКТІК ШОТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК, ОНЫ АШУ, ЖҮРГІЗУ ЖӘНЕ ЖАБУ ТӘРТІБІ
Кәсіпорын және ұйымдардың ақшалай қаражаты банкте олардың қызмет
сипатына сәйкес ағымды және есеп айырысу шоттарында сақталады. Шаруашылық
қызмет үрдісінде субъектілер арасында анықталған талаптар мен міндеттемелер
пайда болады, оларды реттеу үшін төлем жүйесін ұйымдастыру қажет. Бұл кезде
төлем борышқордың өз міндеттемелерін орындау үрдісі болып табылады, ал оның
соңғы кезеңі - есеп айырысу.
Осы есеп айырысу міндеті - қолма-қол ақшалай және қолма-қол ақшасыз
нысанда төлем айналысына қызмет ету болып табылады. Кәсіпорын және ұйымдар
арасындағы төлем айналысы негізінен екінші деңгейлі банктерде ашылған
банктік шоттар жүйесі арқылы қолма-қол ақшасыз түрде жүзеге асырылады.
Банктік шот - бұл банк тәжірибесінде қалыптасқан іскерлік қатынас
салтында қолданылатын заңдылықтар мен келісімшарттарда қарастырылған,
клиентке банктік қызмет көрсетуді жүзеге асырумен байланысты депозитті
қабылдау және банктік операцияларды жүзеге асыру бойынша банк пен клиент
арасындағы келісімшарттық қатынасты бейнелеу әдісі.
Клиенттің есеп айырысу шоты банктік шот келісіміне немесе есеп айырысу-
кассалық қызмет келісімшартына сәйкес жүргізіледі. Келісім клиенттің шот
ашуға жазған өтініші негізінде жасалады. Осы келісімшартқа сәйкес банк
клиентке есеп айырысу және басқа да шоттарды ашады, оған түскен қаржыны
есепке алады, клиент тапсырмасы бойынша шоттан қаржы алады, клиенттен қолма-
қол ақша қабылдайды, босатады, қалдықты сақтағаны үшін пайыз төлейді және
шот бойынша басқа да операцияларды жүргізеді.
Банктік келісімшарттың негізгі деректемелері келесілер: келісім мәні;
салық төлеушінің тіркеу нөмірі көрсетілген салық қызметі органдарында
есепке тұрғандығын куәландыратын құжат; банктегі ақшалай қаражатты қолдану
тәртібі, сондай-ақ банк көрсететін қызмет пен оны төлеу тәртібі. Банктік
келісімшарт екі тарап келісетін басқа да шарттарды қарастыруы мүмкін.
Банктік шот ашу үшін Қазақстан Республикасының резидент заңды
тұлғалары келесі құжаттарды ұсынуы тиіс:
- клиенттің салық есебіне тұрғандығын растайтын салық қызметі
берген құжаттың түпнұсқасы;
- мемлекеттік тіркеуден өткендігін растайтын құжат көшірмесі;
- жарғының нотариалды бекітілген көшірмесі, ал оқшауланған
бөлімшелер үшін - бекітілген ереженің көшірмесі;
- қол қойылып, мөр басылған карточка үлгісі. Бұл кезде бір
данасы банктің операциялық қызметтерінде, ал екінші данасы банк
клиентінің іс құжатыңца сақталуы тиіс.
Банктер теңге және шетел валютасында шот ашуға, жүргізуге құқылы,
олар: ағымды, жинақтық және байланыстырма (корреспонденттік) шоттарға
бөлінеді. Ағымды және жинақтық шоттар -заңды және жеке тұлғалардың, заңды
тұлғалардың оқшауланған бөлімшелерінің банктік шоттары, ал байланыстырма
(корреспо-нденттік) шоттар - банк операцияларының жекелеген түрлерін
өткізетін банктік емес мекемелермен банктердің банктік шоттары.
Егер клиент банкте бірнеше шот ашқысы келсе және егер банктік шот
алғашқы шот ашылған банкте немесе филиалында ашылса, сондай-ақ құжаттарының
толық бар екендігі туралы бекітімі болса, онда банк құжаттарды қайта талап
етпеуі мүмкін.
Кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды немесе жеке тұлғаға шот ашқан
жағдайда, банк салық қызметін 3 жүмыс күні ішінде хабардар етуі тиіс.
Қазіргі кезде екінші деңгейлі банктер мен жекелеген банктік операцияларды
өткізетін ұйымдар қолма-қол ақшасыз төлемдер мен ақша аударымдарын клиентке
банктік шот ашпастан жүргізе алады. 2000 жылы 13 қазанда қабылданған №395
Қазақстан Республикасы аумағында қолма-қол ақшасыз төлемдер мен аударымдар
жасау ережесінде көрсетілген, банктік шот ашпай жүргізілетін төлемдер мен
ақша аударымдарына, ақша жіберуші мен бенефициардың банктік шоттарды
қолданбай, ақша аударымы үшін қолма-қол ақша енгізіп және жіберуші
көрсеткен бенефициар[1] есебіне қолма-қол ақшасыз тәртіппен немесе банктік
шотқа қатыссыз бенефициардың қолма-қол ақшаны алуы саналады.
Заңды тұлғалар мен оның бөлімшелерінің қолма-қол ақшасыз төлемі және
ақша аударымы, олардың банктік шот ашып, салық және бюджетке міндетті
төлемдерді, сондай-ақ зейнетақы жарнасын төлегеннен соң жүргізіледі.
Есеп айырысу шоты арқылы жүргізілген операциялар бойынша банк клиентке
шот көшірмесін ұсынады. Есеп айырысу шотынан көшірме келесі деректемелерден
тұрады: клиент аты, есеп айырысу шотының нөмірі, соңғы операция датасы,
корреспон-денттік шот нөмірі, құжат нөмірі, сомасы. Көшірмеде берілген
жазба бойынша тиісті құжаттар ұсынылады. Көшірме клиентке сенімхат
негізінде беріледі.
Банктік шот ашпастан жүргізілетін қолма-қол ақшасыз төлем және ақша
аударымдарына, қолма-қол ақша қабылдауға негіз болатын түбіртек, қолма-қол
жарнаға хабарландыру, хабарлама шоттар және басқа да құжаттар қолданылады.
Аталған құжаттар төлем қркаттары немесе төлем хабарламалары болып табылады.
Олар банкке банк бекіткен операциялық күн ағымында қабылданады және
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің нормативтік құқықтық актілерімен
бекітілген төлем хабарламасының нысаны болмаса, алушы-банк бекіткен немесе
іскерлік қатынаста қалыптасқан нысанда қабылданады.
Төлем хабарламаларында міндетті түрде келесі деректемелер болуы қажет:
- төлем хабарламасының аты;
- төлем хабарламасының нөмірі, күні, айы, жылы;
- ақша жөнелтуші және бенефициар жеке тұлғаның фами-
лиясы, аты, әкесінің аты (бар болса) немесе ақша
жөнелтуші немесе бенефициар заңды тұлғаның ұйымдық-құқықтық
нысанын қоса алғандағы толық атауы;
- ақша жөнелтушінің немесе бенефициардың дербес сәйкес-
тендірілген коды. Жеке тұлғаның дербес сәйкестендірілген
коды болмаған жағдайда, оның жеке басын
куәландыратын құжат деректері, сондай-ақ пошталық мекен-жайы
(елі, қаласы, индексі, көшесі, үй және пәтер нөмірі) көрсетіледі;
- банк, жөнелтуші және бенефициар банктің ұйымдастыру
құқылық нысандарын қоса толық атауы, олардың сәйкестендірілген
коды;
- ақша жөнелтуші коды - КОД, бенефициар коды - КБЕ, төлем
тағайындауы және оның Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
нормативтік-құқықтық актілерімен белгіленген кодтық белгілеуі;
- санмен және сөзбен көрсетілген төлем сомасы;
- салық төлеушінің тіркеу нөмірі (СТН), егер ақша жөнелтуші немесе
бенефициардың дербес сәйкестендірілген коды көрсетілместен аудару
жасалатын болса;
- егер жөнелтуші заңды тұлға болса, оның өкілетті тұлғаларының аты-
жөні, қолы, мекеме мөрі. Егер жөнелтуші жеке тұлға болса оның
қоры;
- Қазақстан Республикасының заңдылығында қарастырылған басқа
да деректемелер. Алушы-банк ақша жөнелтушіден төлем
хабарламасын алады және оны акцептейді. Төлем хабарламасын алу
кезінде алушы-банк жөнелтушіге қолма-қол ақшаны қабылдағаны
туралы тиісті бекітімді береді. Төлем хабарламасын
акцептей отырып, алушы-банк бенефициар есебіне ақша
аударымдарын жүзеге асыруға міндеттеме қабылдайды, алушы-банк оны
Қазақстан Республикасының заң актілері белгілеген мерзімде
орындайды. Банктік шот ашпастан орындалған клиенттік төлемдер мен
ақша аударымдары бойынша банк комиссиялық сыйақы ұстайды. Егер бұл
алушы-банк пен ақша жөнелтуші арасындағы келісімде қарастырылмаса,
сыйақы еш уақытта төлем сомасынан ұсталмайды.
Банк ақша жөнелтушіден келесі жағдайларда төлем хабарламаларын
қабылдаудан бас тартуы мүмкін:
- төлем хабарламасы Нағыз ереженің және ақша аударымы келісімінің
бекітілген шарттары мен талаптарынан бұрмаланып толтырылса және
ұсынылса;
- аударымды жүзеге асыруға қажетті ақша сомасы жөнелтуші қолында
болмаса;
- төлем хабарламасында санмен және сөзбен көрсетілген соманың
банкпен сәйкессіздігі анықталса;
- Қазақстан Республикасының бекітілген ережелері және ақша аударымы
туралы келісімшарттарының талаптары орындалмаған болса.
Банктік шотты ашпастан ақша аударымын жасау үшін алушы-банк және
жөнелтуші ақша аударымы туралы келісім жасайды. Сондықтан бір тарап (алушы
банк) екінші тараптың тапсырысы бойынша (ақша жөнелтушінің) оған дербес
сәйкестендірілген код белгілеместен үшінші тарапқа ақша аударымын
жүргізеді. Келісімде қатысушы тараптар аударымды жүзеге асыру тәртібін,
соның ішінде комиссиялық сыйақы алу ретін және өз құқықтарын, міндеттерін
және жауапкершіліктерін келісуі тиіс. Сондай-ақ банк ақша жөнелтушіні
төлемдерді жүзеге асыру тәртібімен және осы қызметті көрсеткені үшін
алынатын өзіндік тарифтерімен таныстыруы тиіс.
Ақша аударымын жүзеге асыру үшін жөнелтуші-банк төлем хабарламасы
негізінде сәйкес төлем құжаттарын рәсімдейді. Егер банк банктік шоты жоқ
бенефициар есебіне ақша қабылдаса, онда ақша қабылдағандығы туралы, банк
бекіткен нысанда толтырылған хабарлама жолдау арқылы оны хабардар етуі
тиіс.
Егер бенефициардың банктік шоты болмаса, онда ақша ау-дарымы ақша
жолдаушының төлем хабарламасына сәйкес, бенефициар банктің бенефициарға
қолма-қол ақша босатуымен немесе оның есебіне ақша түсімі кезінде
бенефициардың банктік шоты бойынша бухгалтерлік жазу жасалғаннан бастап
аяқталған болып саналады. Бенефициар банк бенефициар жеке тұлғаға оның жеке
басын куәландыратын құжатымен танысқаннан кейін ғана қолма-қол ақшаны бере
алады. Бұл кезде банк оған төлем жүргізілгендігін растайтын және ақша
жөнелтушінің төлем хабарламасының шарттарын белгілейтін құжатты ұсынуы
тиіс. Бенефициар қолма-қол ақша алу кезінде банктің сәйкес құжаттарына жеке
басын куәландыратын құжаттағы аты-жөнін, сондай-ақ алған ақша сомасы мен
төлем валютасын көрсетіп, қолын қоюы тиіс.
Бенефициар келмеген жағдайда, банк екінші деңгейлі банктердің
бухгалтерлік шоттар жоспарында қарастырылған тиісті банктік шоттарға төлем
хабарламасына сәйкес аталған соманы банктің бекітілген ішкі ережелеріне
сәйкес есепке алуы тиіс. Егер аударымды жүргізу мүмкін болмаса, ақша
жөнелтуші банк және бенефициар банк ақшаны жөнелтушіге қайтару үшін тиісті
шараларды қабылдауы керек.
Аударым қате жүргізілсе, оның сомасы ақша жөнелтушінің банкіне келесі
операциялық күннен кешіктірілмей, себептері көрсетіле отырып қайтарылуы
тиіс. Қате аударылған сома ақша жөнел-тушінің банктік шоты бар болып,
жөнелтуші банкіне қайтарылғанда, сома жөнелтушінің банктік шотына құйылады,
ақша жөнелтушінің банктік шоты болмаған жағдайда сома, екінші деңгейлі
банктердің бухгалтерлік есепшот жоспарына сәйкес банктік шотқа есепке
алынады.
Ақшаны қайтарған жағдайда банк жөнелтушіні үш банктік күн ішінде
хабардар етуі тиіс.
Егер ақша, ақша аударымы қате белгіленуі себебімен қайтарылған болса,
онда жөнелтуші банк ақша жөнелтушіні ақшаның қайтарылғандығы туралы
хабардар етпеуге құқылы және құжат қайтарылған күннен бастап үш жұмыс күні
ішінде бенефициар банкке төлем құжаттарын тиісті деректемелерімен жолдайды.
Егер жөнелтушінің банктік шоты болмаса, онда аударымның қабылданғандығы
туралы банк белгісін қойып, тиісті құжаттарымен жөнелтушіге ақша касса
арқылы қайтарылады.
Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес банк шоттары бойынша
шығын операциялары осындай құқыққа ие өкілетті ұйымдардың шешімі негізінде
тоқтатылады.
Бұл операциялардың банктік шот бойынша қалпына келтірілуі, өкілетті
ұйымдардың банктік шоттағы ақшаны тұтқындау немесе банктік шоттағы шығын
операцияларын тоқтату туралы шешімдерін өзгерту туралы жазбаша хабарлауы
негізінде жүргізіледі.
Клиенттердің банктік шоты бойынша барлық операция тек олардың
келісімдері бойынша жүргізіледі.
Банктік шоттың жабылуы клиенттің шотты жабу себебін көрсеткен өтініші
негізінде жүзеге асырылады. Егер банк клиенті - заңды тұлға таратылып
немесе қайта құрылса, шотта бір жылдан аса мерзімде қаржысы болмаса, ал
жеке түлғаларда - үш жылдан аса, овда орындалмаған талаптар бойынша шотты
жабуға тоқтау жасалады. Банк кәсіпкерлік қызметті жүргізуші заңды немесе
жеке тұлғаның банктік шотының жабылғавдығы туралы 10 күн мерзімде салық
қызметінің тиісті органдарын жазбаша хабардар етуі тиіс.
2. ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ
Қатысушыларға байланысты банктің есеп операциялары негізгі екі топқа
бөлінеді:
• клиенттік есеп айырысу операциялары, мұнда негізгі субъект
ретінде банк және оның клиенттері қатысады;
• негізгі субъект банк болып табылатын, таза банктік есеп
айырысу операциялары және банкаралық есеп айырысулар (1-кесте).
Жіктелу критерийлері
Қатысушылар кұрамыТөлем құралдары Операцияның Есеп айырысу
атқарымдық бағыты нысандары
Банкаралық Төлем Шот ашу бойынша Аккредитивтік
тапсырмаларымен есепоперациялар операциялар
айырысу Шот жүргізу
Клиенттік Телем-талап бойынша Аударым
тапсырмаларымен есепоперациялар операциялары
айырысу Кассалық Инкассолық
Ішкі банктік Чекпен есеп айырысу операциялар операциялар
Вексельмен есеп Акцептік
айырысу операциялар Клирингтік
операциялар
Карточкамен есеп Талаптарды беру
айырысу операциялары
Авальді
операциялар
Есеп айырысу нысандарындағы ерекшеліктерге байланысты банктің келесі
есеп айырысу операцияларын бөліп көрсетуге болады:
- аккредитивтік операциялар;
- инкассолық операциялар;
- аударым операциялары;
- клирингтік операциялар.
Есеп айырысу операцияларында қолданылған төлем құралдарына байланысты
есеп айырысу операциялары былайша жіктеледі:
- төлем тапсырмаларымен есеп айырысу;
- чектермен есеп айырысу;
- вексельдермен есеп айырысу;
- төлем карточкаларымен есеп айырысу;
- қолма-қол есеп айырысу.
Атқарымдық негіздеріне, есеп айырысу мәні мен жүзеге асыру кезеңдерше
қарай банктің есеп айырысу операциялары былайша бөлінеді:
- ағымды, мерзімдік есеп айырысу және басқа да шоттар операциялары;
- әр түрлі шоттарды жүрпзу, қаржыларды өтеу және қосу, сыйақы
мен комиссиялық ақылар қосу операциялары;
- кассалық операциялар (қолма-қол ақшаны қолма-қол емес
ақшаға айналдыру операциялары және керісінше);
- тиісті құжаттарды төлеуге төлеушінің келісімін (немесе
қарсылығын) алуға байланысты акцептік операциялар;
- төлем алу құқығын беруге байланысты операциялар:
факторингтік, есептік, индоссациялық (банк индоссант
болып табылатын кездегі);
- банк төлемге келіп немесе тапсырыс беруші болып
табылатын, банктің авальді (кепілді тапсырмасының) операциялары.
Банктегі есеп айырысу операцияларын ұйымдастыру 2000 жылғы 25
сәуірдегі №179 Қазақстан Республикасы аумағында қолма-қол емес төлем және
ақша аударымдарын жүзеге асырудың төлем құжаттарын қолдану ережелеріне
сәйкес реттеледі. Осы ережелерде есеп айырысу құжаттарын рәсімдеу және есеп
айырысуды жүзеге асыру тәртібі көрсетілген.
Банк аударым операцияларының үлкен көлемін жүзеге асырады, яғни заңды
және жеке тұлғалардың қаржы аударымдарын жүзеге асыру тапсырыстарын орывдау
бойынша операциялар.
Аударым операцияларын жүзеге асыру үшін банкте төлеуші мен алушы
арасындағы есеп айырысудың келесі нысандары қолданылады:
- төлем тапсырмаларымен;
- төлем талап-тапсырмаларымен;
- инкассолық өкімдермен;
- чектермен;
- аккредитивтермен;
- вексельдермен;
- банктік карточкалармен.
3. ТӨЛЕМ ТАПСЫРМАСЫМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ
Төлем құжаты ақша жөнелтушінің қызмет көрсетуші банкке, тапсырмада
көрсетілген соманы, оның ақшасын бенефициар есебіне аудару туралы берген
тапсырмасы. Аударымды жүзеге асыру үшін жөнелтуші өзіне қызмет көрсетуші
банкке бекітілген үлгідегі төлем тапсырмасын ұсынады. Төлем құжатында
міндетті түрде келесі деректемелер (реквизиттер) көрсетілуі тиіс:
- құжаттың аты;
- оны жазу күні, айы, жылы, құжат нөмірі. Күн - санмен, ай - сөзбен,
жыл - санмен көрсетіледі;
- ақша жөнелтуші занды тұлғаның ұйымдастыру-құқылық нысанын қоса,
толық атауы, дербес сәйкестендірілген коды;
- ақша жөнелтуші банктің ұйымдастыру-құқылық нысанын қоса,
толық атауы, дербес сәйкестендірілген коды;
- төлем мәні, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің
нормативтік-құқықтық актілерімен бекітілген кодтық белгіленуі;
- санмен және сөзбен көрсетілетін төлем сомасы;
- салық төлеуші бенефициар мен ақша жөнелтушінің тіркеу нөмірі.
Төлем мәні бөлігінде ақша жөнелтуші аударым жүзеге асырылатын құжат
атын, нөмірін және күнін, сондай-ақ Код -төлем мәні бөлігінде - төлемнің
кодтық белгіленуін көрсетуге міндетті.
Ақша аударымы резидент емес бенефициар есебіне жүргізілсе (ақша
жөнелтуші банк болған жағдайдан тыс), өзіне қызмет көрсетуші банкке
бекітілген үлгіде шетел валютасында ақша аударымына өтінішті ұсынады.
Мұндай өтініш ақша жөнелтушінің алушы банкке ақша аударымы туралы берген
төлем құжаты болып табылады.
Алушы-банк ақша аударымына жазылған төлем тапсырмасын немесе өтінішті
оның жазылған күнін көрсете отырып, он күнтізбелік күн ішінде қабылдайды.
Ол Қазақстан Республикасы заңдылығына сәйкес, төлем тапсырмасы мен
аударымға өтініштен тыс төлем негізін дәлелдейтін басқа да құжаттарды талап
етуге міндетті. Ақша жөнелтуші қызмет көрсететін алушы банк келісімі
бойынша төлем тапсырмасында немесе ақша аударымы өтінішінде валюталау күнін
көрсетеді.
Жөнелтушінің төлем құжатын орындаудагы банк міндеттемесі төлем
құжатының акцепті деп аталады. Акцепт кезінде алушы банкке жөнелтушінің
банктік шотынан төлем тапсырмасында көрсетілген мөлшерде, сондай-ақ оны
орындаумен байланыстарды шығындар үшін ақша алу құқы беріледі.
Алушы-банк төлем тапсырмасын акцептеуі үшін, аталған төлем тапсырмасын
орындауға жеткілікті ақша сомасы жөнелтушінің банктік шотында болуы тиіс.
Қажетті ақша сомасымен қамтамасыз ету ақша жөнелтуші қаржысының есебінен
немесе келісімде көрсетілсе, алушы-банк заемы есебінен жүргізіледі.
Төлем құжатын алушы-банк келесі жағдайларда акцептейді:
- алушы-банк акцепт туралы жөнелтушіге хабар жіберсе немесе төлем
тапсырмасын төлеу туралы хабарлау жолдаса;
- алушы-банк жөнелтушінің төлем тапсырмасы негізінде
ақшаны шоттан алса (банктік шотты дебеттейді);
- төлем тапсырмасын алғаннан кейінгі үш жұмыс күні ішінде алушы-банк
акцепт туралы немесе акцептен бас тарту туралы
хабарлама алмаса;
- Қазақстан Республикасының заңдылығымен немесе алушы-банк пен
жөнелтуші арасындағы келісімде көрсетілген жағдайларда.
Бенефициар банкте келесі жағдайлардың бірі орын алса, төлем құжаттары
акцептелген болып саналады:
- бенефициар банк акцепт туралы хабарламаны жөнелтушіге хабарласа;
- бенефициар банк бір кезекте алушы-банк болып саналып,
жөнелтушінің төлем тапсырмасы негізінде ақшаны алса
(банктік шотты дебеттесе);
- бенефициар банк бенефициардың банктік шотын несиелендіру
арқылы бенефициарға ақша аударымын жасаса;
- бенефициар банктің үш жұмыс күні ішінде жөнелтуші акцепт туралы
немесе акцептен бас тарту туралы хабарлауын алмаса;
- Қазақстан Республикасы заңцылығымен немесе бенефициар және
бенефициар банк арасындағы келісімде қарастырылған басқа да
жағдайларда.
Төлем құжатының акцепті, егер бұл жөнелтуші және алушы банк арасындағы
келісімде қарастырылса, оны қабылдаған кезде жүргізілуі мүмкін.
Алушы-банк келесі жағдайларда төлем құжатының акцептінен бас тартуы
мүмкін:
- егер жөнелтуші аударым үшін қажетті ақша сомасымен қам-тамасыз ете
алмаса;
- егер төлем тапсырмасында жалған белгілер болса, ол жөнелтуші және
алушы-банк арасындағы келісімде белгіленбеген төлемдерден қорғау
әрекетін бұзып жолданса;
- Қазақстан Республикасы аумағында қолма-қол емес төлем және
ақша аударымдарын жүзеге асырудың төлем құжат-тарын қолдану
ережелері және біздің Республиканың бекі-тілген төлем
тапсырмасын құру және ұсыну талаптары, жөнелтуші мен
алушы-банк арасындағы келісімшарттарды жөнелтуші орындамаған
жағдайда;
- Қазақстан Республикасының заңдылығы және келісім талаптары
орындалмаған жағдайда.
Егер алушы-банк төлем құжатын акцептеуден бас тартса, онда төлем
тапсырмасын алғаннан кейін үш жұмыс күні ішінде
жөнелтушіге тиісті жазбаша немесе электронды хабарлама жолдауы тиіс. Ол
үшін алушы-банк пен жөнелтуші арасында қарсылық туралы
хабарламаны жөнелту тәртібі қарастырылады, бұл кезде хабарламаны
жіберу күні акцептен бас тарту күні болып саналады. Төлем кұжатының акцепті
мына жағдайларда жүзеге аспайды: - жөнелтушінің банктік шоты тұтқындалған
болса немесе Қазақстан Республикасының қолданысташ зандылығына сәйкес
оның банктік шоты бойынша шығын операциялары тоқтатылса;
- егер бенефициар банк алған төлем тапсырмасындағы көрсетілген
деректемелер сәйкес болмаса.
Егер бенефициар емес алушы-банк жөнелтушінің банктік шотында аударым
жасауға ақшалай қаржысы жеткілікті бола тұрып, төлем тапсырмасын орындамаса
және алушы-банк өзінің акцептен бас тартатындығын уақытында хабарласа, егер
бұл Қазақстан Республикасының заң актілерімен қаралмаса, онда араларында
болған келісімге сәйкес жөнелтуші аударым сомасының мөлшерінен айып
төлейді.
Мемлекеттің заң актілеріне, алушы-банк және жөнелтуші арасындағы
келісімге сәйкес, алушы банк төлем тапсырмасын акцептеуден негізсіз бас
тартқандығы үшін жауапқа тартылады.
Акцептелген төлем құжаты бойынша төлем келесі тәртіппен жүргізіледі:
жөнелтуші өзі мен алушы-банк арасында жасалған келісімге сәйкес,
акцептелген төлем тапсырмасының сомасына алушы банкке төлем жүргізуге және
санкцияланған төлем тапсырмасын іздестіру немесе орындауға байланысты
шығындарды қалпына келтіруге міндетті. Бұл кезде жөнелтуші төлем
тапсырмасын орындаған кезден бастап алушы банкте төлем жүргізу міндеттемесі
пайда болады. Алушы банкке жөнелтуші төлемі алушы банк жөнелтуші шотын
дебеттегенде жүргізіледі.
Жөнелтушінің акцептелген төлем тапсырмасын алушы-банк республика
зандылығының талаптарына және өзінде көрсетілген төлем тапсырмасының
шарттарына сәйкес орындайды.
Егер алушы-банк жөнелтушіден тиісті өкілеттілік ала алмаса, онда
келесідей құқығы бар:
- жөнелтушінің төлем тапсырмасын атқаруға байланысты банк қызметі
үшін комиссиялық ақы мен шығынды аталған төлем тапсырмасының
сомасынан ұстап қалуға;
- кезекті алушы банкке төлем тапсырмасы сомасынан комис-сиялық ақы
ұстау құқын беруге.
Егер алушы-банк төлемді орындау кезінде төлем құжаттарын қолдану, ел
ішіндегі қолма-қол емес төлемдер мен ақша аударымын жүзеге асыру ережесін
бұзып, нәтижесінде бенефициарға ақша аударымы кешіктірілсе, онда банк
Қазақстан Республикасының заң актілері мен өзара келісімге сәйкес
қатысушыларға тұрақсыздық сомасын төлейді.
Қазақстан Республикасы заң актілерінің талаптарына сәйкес бірінші
кезекте атқарылуға тиісті төлем құжаттары бар болып, тапсырманы орындауға
жөнелтушінің банктік шотында қажетті ақша сомасы жеткіліксіз болса, алушы-
банк төлем тапсырмасын орындамауға және оны акцептеуден бас тартуға құқылы.
Шарттарының бірі валюталау күні болып табылатын төлем құжатын акцептеу
кезінде, алушы-банк акцептелген төлем тапсырмасындағы ақша сомасын
жөнелтушінің банктік шотынан алуға құқылы. Мұндай операциялар есебін алушы-
банк арнайы дербес шотта жүргізеді және осындай төлем тапсырмасының міндет-
темелерін орындауға келесі делдал банк немесе бенефициар банктің уақыты
жеткілікті болатындай етіп жолдайды.
Бенефициар банк төлем құжатын акцептеу кезінде төлем құжатында
көрсетілген соманы бенефициар есебіне қабылдайды. Банк бенефициар есебіне
түсетін ақіпаның негізсіз екендігін анықтаса, банк бенефициар акцептен бас
тартуға немесе төлемнің орындалуын тоқтатуға міндетті. Бұл жерде айта
кететін жайт: егер аталған факт дәлелденбесе банк бенефициарға өзара
келісімде көрсетілген және Қазақстан Республикасының заң актілерінде
қарастырылған көлемде, төлемді кешіктіргені үшін тұрақсыздық сомасын
төлейді. Өйтпеген жағдайда бенефициар банк бенефициар есебіне аударым
бойынша түскен ақшаны қабылдамауға міндетті. Төлем құжатын акцептеуден бас
тартқан жағдайда бенефициар банк жөнелтуші банкке төлем тапсырмасын алған
күннен бастап үш жұмыс күнінен кешіктірмей бас тарту себептерін көрсете
отырып хабарлама жібереді.
Бенефициар банк бенефициар есебіне ақша қабылдау кезінде, акцептелген
төлем құжатына сәйкес банк оны төлем күнінен кейінгі операциялық күннен
кешіктірмей ақша қабылдағандығы туралы хабардар етеді. Бұл кезде бенефициар
банк келісімшартқа сәйкес бенефициарды оның банктік шотынан жазбаны немесе
төлем құжатын бекітілген нысандағы бланкте немесе электронды түрде жолдау
арқылы жеткізеді.
Егер төлем құжаты жөнелтуші деректемелеріне сәйкеспесе немесе қайталап
ұсынылса, онда төлем құжаты қате орындалған болып саналады. Бұл кезде
жөнелтуші төлем құжатының дұрыс орындалғандығын анықтайды, егер ол қате
орындалса, онда анықталған қателік туралы, олардың арасындағы келісшге
сәйкес алушы банкке хабарлайды. Егер алушы-банк келісімде көрсетілген
мерзімде хабарламаны алмаса, ақша жөнелтуші алушы банкке келтірілген зиянға
төлем тапсырмасында көрсетілген сома шегінде жауаптылықта болады.
Жөнелтушіден төлем құжатының қате орындалғаны туралы хабарлама
алысымен, алушы-банк келесі әрекеттерді жүргізеді:
Біріншіден, қате төлем құжаты бойынша женелтуші деректемелеріне сәйкес
емес деректемелері бар қате құжатын тиісті бенефициар есебіне жолдайды
немесе төлемнің барлық сомасын жөнелтушіге қайтарады.
Екіншіден, қате төлем құжаты бойынша сома жөнелтушінің төлем құжаты
сомасынан асатын болса, алушы-банк дұрыс алынбаған соманы жөнелтушіге
қайтарады. Бұл кезде, егер бұл бенефициар мен алушы-банк арасындағы
келісімде қаралса, онда алушы-банк бенефициардан аталған соманы даусыз
қайтып алуға құқылы.
Егер алушы-банк пен бенефициар арасында келісім жасалмаған болса, онда
алушы-банк бенефициар банкке қателесіп аударылған соманы қайтару туралы
сұрату хат жібереді. Мұндай ақша қайтаруы кезінде банк бенефициардың төлем
тапсырмасын жазып, оның төлем мәні бөлігінде ақшаны қайтару себебін
көрсету арқылы жүргізіледі.
Үшіншіден, сома жөнелтушінің төлем құжатының сомасынан аз қате төлем
құжаты бойынша, алушы-банк жөнелтушіден сома айырмасын даусыз алуға және
бенефициар шотына аударуға құқылы.
Егер орындалған төлем құжатында жөнелтуші қате жіберсе, онда алушы-
банк ешқандай жауаптылықта болмайды.
Төлем құжатын бюджет және басқа да Ұлттық банктің нормативтік
құжаттары мен зандылығында қарастырылған мақсатқа ұсынғанда, қаржы
жетіспесе төлем ордері қолданылады (Қазақстан Республикасы Ұлттық банк
басқармасының 2000 жылғы 25 қарашадағы №133 қаулысымен бекітілген, клиент
пен оған қызмет көрсетуші банк арасында қолма-қол емес төлемдерді жүзеге
асыру Ережесіне сәйкес).
Төлем құжатымен есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде шоттардың келесі
корреспонденциясы құрылады:
1. Егер ақша жөнелтуші мен бенефициарға бір банкте қызмет көрсетілсе,
онда келесі өткізбе құрылады:
Дт 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшотгары ақша жөнелтуші
Кт 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары бенефициар
2. Егер ақша жөнелтуші мен бенефициарға әр түрлі банк
қызмет көрсетсе, олардың арасындағы есеп айырысу
корреспонденттік шоттар арқылы жүргізіледі:
Дт 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары
Кт 1051 Банктің Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіндегі
корреспонденттік есепшоты
Немесе
Кт 1052 Банктің басқа банктердегі корреспонденттік есепшоты
3. Есеп айырысуды жүзеге асырғаны үшін банк комиссиялық ақы ұстайды:
Дт 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары
Кт 4601 Банктің аударым операциялар бойынша көрсеткен қызметі үшін
есептелген комиссиялық кірістер
4. ТӨЛЕМ ТАЛАП-ТАПСЫРМАСЫМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ
Төлем талап-тапсырмасы - бенефициардың жөнелтушіге жеткізілген өнім,
орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет келісімі бойынша құнын төлеу туралы
қызмет көрсетуші банкке жолданған есеп айырысу жэне тиеу қүжаттары
негізінде берген талабы.
Төлем талап-тапсырмасын бенефициар бланкте жазады және бенефициар
банкіне немесе жөнелтуші банкке тізіліммен (реестр) бірге төрт данада
ұсынылады, егер төлем электронды жолмен жүзеге асырылса, екі данада.
Бенефициар банк төлем талап-тапсырмасын қабылдай отырып, өзіне
инкассолаушы банк міндеттемесін алады.
Инкассолаушы банк міндеттемесі төлем талап-тапсырмасын инкассоға[2]
алумен байланысты, бенефициармен жасалған келісім немесе қолданыстағы
заңдылық негізінде пайда болады. Бұл кезде инкассолаушы банк өзіне келесі
міндеттемелерді қабылдайды:
- төлем талап-тапсырмасын төлемге немесе акцептке кезекті ұсыну;
- бенефициарға акцептен бас тарту немесе төлем туралы төлем талап-
тапсырмасын қайтару туралы хабарлама жолдау;
- төлем талап-тапсырмасының орындалғандығы туралы бенефициарға
хабарлау.
Тиісті міндеттемелерді қабылдай отырып, инкассолаушы банк төлем талап-
тапсырмасын алғаннан кейінгі келесі операциялық күннен кешіктірмей
қызметтің орындалуын анықтайды. Инкассоға инициатордан инкассолаушы банктің
төлем талап-тапсырмасын қабылдау инкассолаушы банктің операциялық күні
ағымында жүргізіледі және оны инкассоға қабылдау кезінде тізілімнің барлық
данасына күні және түсу уақыты қойылады. Ал жөнелтуші-банк аталған құжатта
төлем тапап-тапсырмасын алған күні мен алу уақытын белгілейді.
Бенефициар банк барлық деректемелердің толтырылу дұрыстығын тексеріп,
төлем талап-тапсырмасымен жөнелтуші банкке жолдайды, ал бір данасы банк
белгісімен бенефициарға қайта-рылады. Жөнелтуші-банк төлем талап-
тапсырмасын алып, оларды тіркейді, барлық данасына алу күнін (жоғары, оң
жақтан) қояды және акцепт үшін ақша жөнелтушісіне жолдайды.
Бұл кезде ол жөнелтуші банкке түскен күннен бастап үш күн ішінде
банкке төлем талап-тапсырмасын ұсынуға міндетті. Төлем талап-тапсырмасы тек
жөнелтуші шотында ақша болған жағдайда ғана қабылданады.
Төлем талап-тапсырмасын толықтай немесе жартылай төлеуден бас тарту
кезінде, төлеуші өз банкін осы үш күн ішінде хабардар етеді және төлем
талап-тапсырмасын тиеу құжаттарымен және төлемнен бас тарту туралы
хабарламамен бірге бенефициарға қайтарады.
Төлемге келісім білдірілген жағдайда аталған төлем талап-тапсырмасы
акцептеледі. Жөнелтушінің төлем талап-тапсырмасының акцептеуді талап
етпейтін төлем талап-тапсырмасынан басқалары соңғының аталған талаптарға
сәйкес төлем жүргізуге келісімін білдіреді.
Егер ақша жөнелтушінің банктегі шоты Қазақстан Республикасының
заңдылығына сәйкес тұтқындалған болса, оның банктік шоты бойынша шығын
операциялары тоқтатылған болса, төлем талап-тапсырмасына акцептеу болмайды.
Әдетте ақша жөнелтуші банк ақша жөнелтушінің төлем талап-тапсырмасын
акцепті талап етпейтін төлем талап-тапсырмасынан басқаларын, жөнелтушінің
акцепті негізінде акцептейді. Акцепт талап етілмейтін төлем талап-
тапсырмасын төлеу кезінде банк ақша жөнелтушінің келісімінсіз, оның банктік
шотынан ақша аударуға құқылы. Ақша жөнелтушінің акцептсіз төленетін төлем
тапсырмасымен акцептелген құжаттар бойынша баланстан тыс есеп жүргізіп және
оларды корреспонденттік шотқа кезекті төлем және аударым үшін ақша түскенге
дейін сақтауға міндетті. Бұл кезде Қазақстан Республикасының заң
актілерінде қарастырылмаған болса, жөнелтуші-банк өзара келісімге сәйкес
ақша жөнелтушісіне айып немесе өсімақы төлеуге міндетті. Жөнелтушіде ақша
сомасы жеткіліксіз немесе болмаса, алушы-банк төлем тапсырмасын (бюджетке
төлемдер, сот шешімі, кеден басқармасы бойынша қойылған төлемдер және төлем
талап-тапсырмасын (акцептсіз орындалатын) ақша жөнелтушінің банктік шотына
оларды орындауға жеткілікті ақша сомасы түскенге дейін сақтайды.
Мұндай құжаттарды қабылдау кезінде жөнелтуші-банк келесі жұмыс күнінен
кешіктірмей аталған төлем талап-тапсырмасын картотекаға енгізу туралы банк
бенефициарына хабарлама береді.
Ақша жөнелтуші мен алушы-банк арасындағы келісімде алушы банктің әр
түрлі құжаттарды қабылдау және сақтау міндеттері қарастырылады. Алушы
банктің мұндай төлем құжаттарын қабылдау және сақтау келісімі жағдайында
аталған банкке тиісті міндеттемелер қойылады.
Төлем талап-тапсырмасын толық немесе жартылай төлеуге келісім
білдірілген жағдайда, жөнелтуші оның барлық данасын банктік шотты жүргізуге
өкілетті тұлғалар қолы және мөртаңбасымен рәсімдейді және оны қызмет
көрсетуші банкке жолдайды, оның:
- бірінші данасы жөнелтуші шотынан ақша алуға негіз болады және
операция аяқталған соң банктің құжаттарына орналастырылады;
- екінші данасы бенефициарға қызмет көрсетуші банкке жолданады;
- үшінші данасы тауар, көрсетілген қызмет, орындалған
жұмыс үшін төлем жүргізілгендігі туралы қолхат ретінде
тиеу құжаттарымен қоса жөнелтушіге қайтарылады.
Төлемнің сома бөлігінде жөнелтуші шотынан алынуға тиісті сома санмен
және сөзбен жазылуы тиіс.
5. ИНКАССОЛЫҚ ӨКІМДЕРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ
Заң актілеріне сәйкес ақша жөнелтушінің келісімінсіз оның шотынан ақша
алу жүргізіледі, бүл кезде инкассолық өкім деп аталатын құжат қолданылады,
сондай-ақ салық қызметі және кеден ұйымдарының инкассолық өкімі
қолданылады.
Ақша жөнелтушінің банкіне ақша өндіріп алу туралы сот анықтамасы
қаулыларының, шешімдерінің, өкімдерінің, аталған өндіріп алуды сендіретін
сот бұйрығы немесе көшірмесі, атқарушы парақтар және бұйрықтарға қоса
инкассолық өкім ұсынылады. Салық қызметі органдары мен кеден органдарьшың
инкассолық өкімі ұсынылмайды. Бұл талаптарды Ұлттық банк бекітеді.
Инкассолық өкімде жөнелтуші келісімінсіз оның банктік шотынан ақша алуға
құқық беретін заң актісінің сәйкес нөмірі мен күні көрсетіліп, төлем мәні
жазылуы тиіс. Салық және кеден қызметі органдарының инкассолық екімінде
қосымша бюджеттік жіктелу коды, операция түрі көрсетіледі. Бұл кезде
өндіріп алудың дұрыстығына, сондай-ақ ақша жөнелтушінің келісімінсіз ақша
алуға негіз болған сілтемелерге өндіріп алушы жауапты. Банктер ақша
жөнелтушінің олардың келісімінсіз банктік шотынан қаржы алуға қарсылық
білдірген арызын қарамайды.
Егер келісім акцептелмеген болса, онда ол акцепт мерзімі аяқталғанға
дейін қайтарылып алынады. Бұйрықты орындау немесе акцептелген бұйрықты
қайтарып алу оны алушы-банк орындағанға дейін жүргізілуі мүмкін.
Жөнелтуші алушы банкке бекітілген бланк нысанында жазылған қайтарып
алу өкімін жолдау арқылы бұйрықты тоқтатуына болады. Қайтарып алу туралы
өкімде төлем құжатының күні, оның нөмірі, сомасы және алушы-банк бекіткен
басқа да деректемелері көрсетілуі тиіс. Электронды тәсілмен жолданған өкім,
жөнелтуші мен алушы-банк арасындағы бекітілген келісімге сәйкес
санкцияланбаған төлемдерден қорғау тәртібі сақталған жағдайда, жолданған
болып табылады. Қағаз жеткізушіде рәсімделген төлем құжатын қайтару туралы
немесе оны тоқтату туралы өкімді төлем құжаттарын жөнелтуге өкілетті, төлем
құжаттарына қол қоюға құқылы тұлғалардың қолы және мөр болуы тиіс.
Алушы-банк Қазақстан Республикасы заңдылықтарының талап-тарына және
жөнелтуші мен алушы банк арасындағы келісімге қайшы келетін бұйрықты
қайтару туралы өкімдерді қабылдамауы тиіс. Алушы-банк немесе бенефициар
банк төлем тапсырысын қайтару туралы өкімді уақтылы алмаса ақша аударымын
жүзеге асыруға құқылары жоқ. Бұл кезде алушы-банк немесе бенефициар банк
түскен соманы жөнелтушіге қайтаруға міндетті. Бұйрық алушы банкке бұйрықты
орындауды тоқтата тұру туралы өкім жөнелтушінің жолдауы арқылы тоқтатылуы
мүмкін.
6. ЧЕКТЕРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ
Есеп айырысудың келешегі зор нысаны ретінде чектермен есеп айырысуды
айтуга болады. Чек банк клиентінің (чек берушінің) банкке ақша қаражатын өз
шотынан алушы (чек ұстаушы) шотына аудару туралы арнайы бланкте жазылған
жазбаша тапсырмасын білдіретін багалы қағаз болып табылады.
Батыс тәжірибесінде чек кімнің есебіне жазылғандығына байланысты
бірнеше түрге бөледі:
- арнайы - тек осы кісіге төлеңіз;
- ордерлік - осы кісіге немесе оның бұйрығы бойынша төлеңіз;
- ұсынушы - ұсынушыға төлеңіз.
Ордерлік чек - ұстаушыға индоссамент - жолдау жазу көмегімен басқа
тұлғаға ақшаны алу құқығын ұсынуға мүмкіндік береді. Индоссаменттің 4 түрі
қарастырылады.
- банктік индоссамент. Чек ұстаушы чектің сыртына өз қолын қояды,
оның нәтижесінде чек ұсынушы құжаты болып табылады және әрбір
заңды иесі ол бойынша банктен ақша алады;
- атаулы индоссамент. Ұстаушы чек сыртына өз қолын қояды және чек
бойынша ақша алу құқын алатын тұлға атын жазады;
- мақсатты индоссамент. Чек ұстаушы чек сыртында чекті
басқа тұлғаға ұсыну мақсатын көрсетеді және чек бойынша ақша алу
мүмкіндігін шектейді;
- айналымсыз индоссамент. Егер чекті ұстаушы чек
төленбеген жағдайда арыз жасау мүмкіндігін болдырмауды
немесе шектеуді қаласа, индоссамент мәтінінде айналымсыз
деген сөзді қолданады.
Әр елде чек мазмұны бірыңғай. Заңды құрамында мыналар белгіленеді:
- чек сөзі;
- анықталған соманы төлеу бойынша шартсыз міндеттемесі;
- банк трассат[3];
- төлем орны;
- шығарылған орны және күні;
- трассант[4] қолы.
Коммерциялық құрамы:
- чек нөмірі;
- трассат шотының нөмірі;
- трассат банктің коды;
- чек сомасының санмен қайталануы;
- бенефициар;
- кодтау желісі.
Біздің республикамызда чекті қолдану 2002 жылғы 13 мамырда ҚРҮБ
Басқармасы бекіткен Қазақстан аумағывда чектерді қолдану Ережесімен
реттеледі.
Чек беруші мен чек беруші банктің арақатынасы чекті қолдануға
байланысты чекті қолдану туралы келісіммен реттеледі. Чектерді қолдану
туралы келісім жасалмастан бұрын банктер чектермен операция өткізу бойынша
банктік қызмет тарифтері туралы ақпарат алуға клиенттер құқығын және
чектерді қолдану туралы келісімнің міндетті шарттарын қамтамасыз етуге
тиіс.
Бұл келісімде көрсетілген негізгі деректемелер төмендегідей:
• чек кітапшасындағы чек бланктерінің саны және олардың қорғалу
дәрежесіне қойылатын талаптар туралы мәліметтер (чек беруші
банкі чек бланкісінің және чек кітапшасының үлгісін өз еркімен
бекітуге құқылы);
• чектерді дұрыс толтыру талаптары, атап айтқанда:
- чек бланктерінің реттік нөмірін сақтау;
- чек сомасын санмен және жазып көрсету (жазылатын сома жолдың ең
басынан басталуға тиіс, теңге сөзі жазып көрсетілген
сомадан кейін бос орын қалдырылмауы тиіс, тиын сөзі чекте
көрсетілмейді);
- бұйрық бойынша төлеңіз деген сөздерден кейінгі бағанада чек
жазып берілетін адамның аты-жөні немесе заңды тұлға атауы
көрсетіледі;
- чек жазып берілген күннің қойылуы (күні және жылы —
санмен, айы жазумен);
- чек беруші қолының қойылуы және занды тұлға үшін
мөрдің басылуы, олар чек берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе
чек беруші чек кітапшасына ие болуға өкілеттік берген
тұлғаның қолының және мөр-таңбасының (заңды түлғалар үшін)
үлгісі құжаттағы үлгіге сәйкес болуы тиіс;
- чектің түбіртегінде операция жасалғанга дейінгі
сома қалдығының, чек сомасының және чек кітапшасы бойынша жаңа
қалдықтың көрсетілуі (қалдық санмен және жазумен) беріледі,
сондай-ақ чек жазып берілген күн және чек берушінің
немесе чек кітапшасына ие болуға өкілетті тұлға қолы және чек
берушінің мөрі (завды тұлғалар үшін) қойылады;
• Чекпен операция жасалған кездегі чек берушінің банкі мен чек беруші
арасындағы өзара төлемдер тәртібі;
• Чек кітапшасын қолдану мерзімдері;
• Чек берушінің чектің қолданылмаған бланктеріне бақылау
жасауды қамтамасыз ету тәртібі;
• Чек беруші банктің төленген чектерді есепке алу тәртібі;
• Чек берушінің жоғалған немесе ұрланған чектер,
чек кітапшалары, чекке қол қоюға өкілеттілігі бар
тұлғалар құрамының (заңды тұлғалар үшін) өзгеруі
туралы чек берушінің банкті хабардар ету тәртібі;
• Чек беруші банктің чектерді төлеуден бас тарту, сондай-ақ ақауы
бар және жалған чектер туралы чек берушіні
хабардар ету тәртібі;
• Чек беруші банктің чектермен операция жүргізу жөніндегі
қызметін чек берушінің төлеуі жөніндегі шарттары;
• Чек беруші банкке чектің қолданылмаған бланктерін чек
берушінің қайтару тәртібі;
• Чек беруші мен чек берушінің банкі қатынастарына талап қою тәртібі
және тараптардың жауапкершілігі.
Егер олар заңмен қарастырылған болса және чекпен жасалатын
операцияларды өндеу үшін қажет болса, онда чек беруші банкі чекте қосымша
деректемелерді талап етуге құқылы.
Чектерді қолдану туралы келісімде басқа да шарттар қарастырылуы
мүмкін.
Қазіргі кезде Ұлттық банк нұсқауы бойынша есеп айырысуда тек
депонирленген чектерді қолдану қарастырылуда. Қаржыларды депонирлеу чек
беруші клиентпен банктік 2221 Клиенттердің арнайы салымдары шотында
жүргізіледі, бұл аталған чек бойынша төлемдерді қамтамасыз етеді. Чек
кітапшаларын рәсімдеу кезінде чек жіберуші банктің өкілетті тұлғасы
төмендегілерді орындауға міндетті:
• Чек берушінің немесе оның мүддесін көздеуші тұлғаның
жеке басының кім екендігіне көз жеткізуге;
• Чек кітапшасының мына мәліметтер көрсетілген немесе
қойылған сыртқы бетін толтыруға:
- чек берушінің аты-жөні немесе атауы;
- чек берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе оның мүддесін көздейтін
тұлғаның (заңды тұлғалар үшін) жеке куәлігінің сериясы, нөмірі,
кім және қашан бергені;
- чек беруші банктің жеке банктік коды;
- чек бланктерінің нөмірлері (нөмірден нөмірге дейін);
- чек кітапшасын қолдану мерзші;
- чек кітапшасындағы санмен және жазумен (соманы жазу
жолдың шетінен міндетті түрде үлкен әріппен басталып,
санмен жазылған сома бағанындағы бос орын және жазумен жазылған
сомадан кейін асты екі сызықпен сызылады);
- чек кітапшасының берілу күні;
- өкілетті тұлға қолы және чек беруші банктің мөрі;
• Чек кітапшасының әрбір бланкіне:
- мөртаңбамен көрсетіп чек берушінің банкінің банктік жеке кодын
және оның атауын қоюға;
- чек берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе оның мүддесін көздейтін
тұлғаның (заңды түлғалар үшін) аты-жөнін толық жазуға;
- салық төлеушінің - чек берушінің тіркеу нөмірін қою;
• Чек берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе чек беруші чек
кітапшасына ие болуға өкілеттік берген тұлға қолының және мөр
бедерінің (занды тұлғалар үшін) үлгілері бар құжатты
қабылдауға;
• Чек кітапшаларын тіркеу журналына тиісті жазбалар
жасауға;
• Чектерді қолдану туралы келісімде көзделген жағдайларда бір
мезетте бірнеше чек кітапшаларын беруге рұқсат етіледі.
Есеп айырысу чек кітапшасын алу үшін клиент банкке бекітілген
үлгідегі, чек саны және чектермен есеп айырысуда қажетті жалпы сома
көрсетілген өтінішті ұсынады. Осы деректер негізінде әр чек сыртында
көрсетілген бір чек лимиті қойылады. Чек алуға өтініш кәсіпорын
жетекшісінің, аға бухгалтердің қолымен жәяе мөрмен бекітіледі. Сонымен
қатар, өтінішпен қоса клиент банкке аталған ақша сомасын өзінің есеп
айырысу шотынан 2221 Клиенттердің арнайы салымдары шотына қосу үшін төлем
тапсырысын әкеледі, бұл қаржылар депонирленген соң клиент бұл чектерді ала
алады.
Бұл кезде мынадай өткізбе құрылады:
Дт 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары
Кт 2221 Клиенттердің арнайы салымдары
Чек заңды және жеке тұлғалармен өзара есеп айырысу кезінде алынған
тауарлы-материалдық құндылықтар және көрсетілген қызметтер, сондай-ақ басқа
да жағдайлар үшін қабылданады.
Чектер келесі түрлерге бөлінеді:
- есеп айырысу чек кітапшаларының чектері;
- аманатшының чек кітапшаларының чектері.
Есеп айырысу чек кітапшаларының чектері заңды тұлғалар арасында өзара
есеп айырысу үшін қолданылады.
Аманатшының чек кітапшасы жеке тұлғалардың олармен ақшасыз есеп
айырысуы және нақты ақша алуы үшін қолданылады. Чектік кітапша егер
клиентке банктен алты айдан кем емес уақыт қызмет көрсетілген болса және
банк клиенттің әділдігі мен жауаптылығына сенімді болуына негіз болғанда
ғана беріледі.
Қазақстан Республикасында чек беруші барлық банктің чектері қабылдауы
мен төлеуіне және клиенттеріне тиесілі. Чек бланктері ҚР Ұлттық банктің
өндірістік кәсіпорындарында дайындалады. Қауіпсіздік деңгейі Ұлттық банкте
бекітіледі.
Банк өз клиентіне чектерді ұсынбас бұрын, оны толтырып, келесілерді
қоюы қажет:
- чектің жоғарғы сол жағыңца банктің аты және (банк атымен қатар
фирмалық белгісі қойылуы мүмкін) мекен-жайы, ал егерде чекті
банк филиалы беретін болса, онда филиал аты және чектің жоғары оң
жағынан филиалдың мекен-жайы жазылуы керек;
- чек берушінің дербес шотының нөмірі. Ол чектің төменгі
бөлігінде тиісті орында, сондай-ақ чек мәтінінде қойылуы керек;
- заңды тұлға аты немесе жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Банктік шот туралы түсінік, оны ашу, жүргізу және тәртібі
2. Есеп айырысу операциялары және олардың жіктелуі
3. Төлем тапсырмасымен есеп айырысу есебі
4. Төлем талап-тапсырмасымен есеп айырысу есебі
5. Инкассолық өкімдөрмен есеп айырысу есебі
6. Чектермен есеп айырысу есебі
7. Есеп айырысудың аккредитивтік нысаны
8. Вексельдермен операциялар есебі
9. Банктік карточкалармен есеп айырысу есебі
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. БАНКТІК ШОТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК, ОНЫ АШУ, ЖҮРГІЗУ ЖӘНЕ ЖАБУ ТӘРТІБІ
Кәсіпорын және ұйымдардың ақшалай қаражаты банкте олардың қызмет
сипатына сәйкес ағымды және есеп айырысу шоттарында сақталады. Шаруашылық
қызмет үрдісінде субъектілер арасында анықталған талаптар мен міндеттемелер
пайда болады, оларды реттеу үшін төлем жүйесін ұйымдастыру қажет. Бұл кезде
төлем борышқордың өз міндеттемелерін орындау үрдісі болып табылады, ал оның
соңғы кезеңі - есеп айырысу.
Осы есеп айырысу міндеті - қолма-қол ақшалай және қолма-қол ақшасыз
нысанда төлем айналысына қызмет ету болып табылады. Кәсіпорын және ұйымдар
арасындағы төлем айналысы негізінен екінші деңгейлі банктерде ашылған
банктік шоттар жүйесі арқылы қолма-қол ақшасыз түрде жүзеге асырылады.
Банктік шот - бұл банк тәжірибесінде қалыптасқан іскерлік қатынас
салтында қолданылатын заңдылықтар мен келісімшарттарда қарастырылған,
клиентке банктік қызмет көрсетуді жүзеге асырумен байланысты депозитті
қабылдау және банктік операцияларды жүзеге асыру бойынша банк пен клиент
арасындағы келісімшарттық қатынасты бейнелеу әдісі.
Клиенттің есеп айырысу шоты банктік шот келісіміне немесе есеп айырысу-
кассалық қызмет келісімшартына сәйкес жүргізіледі. Келісім клиенттің шот
ашуға жазған өтініші негізінде жасалады. Осы келісімшартқа сәйкес банк
клиентке есеп айырысу және басқа да шоттарды ашады, оған түскен қаржыны
есепке алады, клиент тапсырмасы бойынша шоттан қаржы алады, клиенттен қолма-
қол ақша қабылдайды, босатады, қалдықты сақтағаны үшін пайыз төлейді және
шот бойынша басқа да операцияларды жүргізеді.
Банктік келісімшарттың негізгі деректемелері келесілер: келісім мәні;
салық төлеушінің тіркеу нөмірі көрсетілген салық қызметі органдарында
есепке тұрғандығын куәландыратын құжат; банктегі ақшалай қаражатты қолдану
тәртібі, сондай-ақ банк көрсететін қызмет пен оны төлеу тәртібі. Банктік
келісімшарт екі тарап келісетін басқа да шарттарды қарастыруы мүмкін.
Банктік шот ашу үшін Қазақстан Республикасының резидент заңды
тұлғалары келесі құжаттарды ұсынуы тиіс:
- клиенттің салық есебіне тұрғандығын растайтын салық қызметі
берген құжаттың түпнұсқасы;
- мемлекеттік тіркеуден өткендігін растайтын құжат көшірмесі;
- жарғының нотариалды бекітілген көшірмесі, ал оқшауланған
бөлімшелер үшін - бекітілген ереженің көшірмесі;
- қол қойылып, мөр басылған карточка үлгісі. Бұл кезде бір
данасы банктің операциялық қызметтерінде, ал екінші данасы банк
клиентінің іс құжатыңца сақталуы тиіс.
Банктер теңге және шетел валютасында шот ашуға, жүргізуге құқылы,
олар: ағымды, жинақтық және байланыстырма (корреспонденттік) шоттарға
бөлінеді. Ағымды және жинақтық шоттар -заңды және жеке тұлғалардың, заңды
тұлғалардың оқшауланған бөлімшелерінің банктік шоттары, ал байланыстырма
(корреспо-нденттік) шоттар - банк операцияларының жекелеген түрлерін
өткізетін банктік емес мекемелермен банктердің банктік шоттары.
Егер клиент банкте бірнеше шот ашқысы келсе және егер банктік шот
алғашқы шот ашылған банкте немесе филиалында ашылса, сондай-ақ құжаттарының
толық бар екендігі туралы бекітімі болса, онда банк құжаттарды қайта талап
етпеуі мүмкін.
Кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды немесе жеке тұлғаға шот ашқан
жағдайда, банк салық қызметін 3 жүмыс күні ішінде хабардар етуі тиіс.
Қазіргі кезде екінші деңгейлі банктер мен жекелеген банктік операцияларды
өткізетін ұйымдар қолма-қол ақшасыз төлемдер мен ақша аударымдарын клиентке
банктік шот ашпастан жүргізе алады. 2000 жылы 13 қазанда қабылданған №395
Қазақстан Республикасы аумағында қолма-қол ақшасыз төлемдер мен аударымдар
жасау ережесінде көрсетілген, банктік шот ашпай жүргізілетін төлемдер мен
ақша аударымдарына, ақша жіберуші мен бенефициардың банктік шоттарды
қолданбай, ақша аударымы үшін қолма-қол ақша енгізіп және жіберуші
көрсеткен бенефициар[1] есебіне қолма-қол ақшасыз тәртіппен немесе банктік
шотқа қатыссыз бенефициардың қолма-қол ақшаны алуы саналады.
Заңды тұлғалар мен оның бөлімшелерінің қолма-қол ақшасыз төлемі және
ақша аударымы, олардың банктік шот ашып, салық және бюджетке міндетті
төлемдерді, сондай-ақ зейнетақы жарнасын төлегеннен соң жүргізіледі.
Есеп айырысу шоты арқылы жүргізілген операциялар бойынша банк клиентке
шот көшірмесін ұсынады. Есеп айырысу шотынан көшірме келесі деректемелерден
тұрады: клиент аты, есеп айырысу шотының нөмірі, соңғы операция датасы,
корреспон-денттік шот нөмірі, құжат нөмірі, сомасы. Көшірмеде берілген
жазба бойынша тиісті құжаттар ұсынылады. Көшірме клиентке сенімхат
негізінде беріледі.
Банктік шот ашпастан жүргізілетін қолма-қол ақшасыз төлем және ақша
аударымдарына, қолма-қол ақша қабылдауға негіз болатын түбіртек, қолма-қол
жарнаға хабарландыру, хабарлама шоттар және басқа да құжаттар қолданылады.
Аталған құжаттар төлем қркаттары немесе төлем хабарламалары болып табылады.
Олар банкке банк бекіткен операциялық күн ағымында қабылданады және
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің нормативтік құқықтық актілерімен
бекітілген төлем хабарламасының нысаны болмаса, алушы-банк бекіткен немесе
іскерлік қатынаста қалыптасқан нысанда қабылданады.
Төлем хабарламаларында міндетті түрде келесі деректемелер болуы қажет:
- төлем хабарламасының аты;
- төлем хабарламасының нөмірі, күні, айы, жылы;
- ақша жөнелтуші және бенефициар жеке тұлғаның фами-
лиясы, аты, әкесінің аты (бар болса) немесе ақша
жөнелтуші немесе бенефициар заңды тұлғаның ұйымдық-құқықтық
нысанын қоса алғандағы толық атауы;
- ақша жөнелтушінің немесе бенефициардың дербес сәйкес-
тендірілген коды. Жеке тұлғаның дербес сәйкестендірілген
коды болмаған жағдайда, оның жеке басын
куәландыратын құжат деректері, сондай-ақ пошталық мекен-жайы
(елі, қаласы, индексі, көшесі, үй және пәтер нөмірі) көрсетіледі;
- банк, жөнелтуші және бенефициар банктің ұйымдастыру
құқылық нысандарын қоса толық атауы, олардың сәйкестендірілген
коды;
- ақша жөнелтуші коды - КОД, бенефициар коды - КБЕ, төлем
тағайындауы және оның Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
нормативтік-құқықтық актілерімен белгіленген кодтық белгілеуі;
- санмен және сөзбен көрсетілген төлем сомасы;
- салық төлеушінің тіркеу нөмірі (СТН), егер ақша жөнелтуші немесе
бенефициардың дербес сәйкестендірілген коды көрсетілместен аудару
жасалатын болса;
- егер жөнелтуші заңды тұлға болса, оның өкілетті тұлғаларының аты-
жөні, қолы, мекеме мөрі. Егер жөнелтуші жеке тұлға болса оның
қоры;
- Қазақстан Республикасының заңдылығында қарастырылған басқа
да деректемелер. Алушы-банк ақша жөнелтушіден төлем
хабарламасын алады және оны акцептейді. Төлем хабарламасын алу
кезінде алушы-банк жөнелтушіге қолма-қол ақшаны қабылдағаны
туралы тиісті бекітімді береді. Төлем хабарламасын
акцептей отырып, алушы-банк бенефициар есебіне ақша
аударымдарын жүзеге асыруға міндеттеме қабылдайды, алушы-банк оны
Қазақстан Республикасының заң актілері белгілеген мерзімде
орындайды. Банктік шот ашпастан орындалған клиенттік төлемдер мен
ақша аударымдары бойынша банк комиссиялық сыйақы ұстайды. Егер бұл
алушы-банк пен ақша жөнелтуші арасындағы келісімде қарастырылмаса,
сыйақы еш уақытта төлем сомасынан ұсталмайды.
Банк ақша жөнелтушіден келесі жағдайларда төлем хабарламаларын
қабылдаудан бас тартуы мүмкін:
- төлем хабарламасы Нағыз ереженің және ақша аударымы келісімінің
бекітілген шарттары мен талаптарынан бұрмаланып толтырылса және
ұсынылса;
- аударымды жүзеге асыруға қажетті ақша сомасы жөнелтуші қолында
болмаса;
- төлем хабарламасында санмен және сөзбен көрсетілген соманың
банкпен сәйкессіздігі анықталса;
- Қазақстан Республикасының бекітілген ережелері және ақша аударымы
туралы келісімшарттарының талаптары орындалмаған болса.
Банктік шотты ашпастан ақша аударымын жасау үшін алушы-банк және
жөнелтуші ақша аударымы туралы келісім жасайды. Сондықтан бір тарап (алушы
банк) екінші тараптың тапсырысы бойынша (ақша жөнелтушінің) оған дербес
сәйкестендірілген код белгілеместен үшінші тарапқа ақша аударымын
жүргізеді. Келісімде қатысушы тараптар аударымды жүзеге асыру тәртібін,
соның ішінде комиссиялық сыйақы алу ретін және өз құқықтарын, міндеттерін
және жауапкершіліктерін келісуі тиіс. Сондай-ақ банк ақша жөнелтушіні
төлемдерді жүзеге асыру тәртібімен және осы қызметті көрсеткені үшін
алынатын өзіндік тарифтерімен таныстыруы тиіс.
Ақша аударымын жүзеге асыру үшін жөнелтуші-банк төлем хабарламасы
негізінде сәйкес төлем құжаттарын рәсімдейді. Егер банк банктік шоты жоқ
бенефициар есебіне ақша қабылдаса, онда ақша қабылдағандығы туралы, банк
бекіткен нысанда толтырылған хабарлама жолдау арқылы оны хабардар етуі
тиіс.
Егер бенефициардың банктік шоты болмаса, онда ақша ау-дарымы ақша
жолдаушының төлем хабарламасына сәйкес, бенефициар банктің бенефициарға
қолма-қол ақша босатуымен немесе оның есебіне ақша түсімі кезінде
бенефициардың банктік шоты бойынша бухгалтерлік жазу жасалғаннан бастап
аяқталған болып саналады. Бенефициар банк бенефициар жеке тұлғаға оның жеке
басын куәландыратын құжатымен танысқаннан кейін ғана қолма-қол ақшаны бере
алады. Бұл кезде банк оған төлем жүргізілгендігін растайтын және ақша
жөнелтушінің төлем хабарламасының шарттарын белгілейтін құжатты ұсынуы
тиіс. Бенефициар қолма-қол ақша алу кезінде банктің сәйкес құжаттарына жеке
басын куәландыратын құжаттағы аты-жөнін, сондай-ақ алған ақша сомасы мен
төлем валютасын көрсетіп, қолын қоюы тиіс.
Бенефициар келмеген жағдайда, банк екінші деңгейлі банктердің
бухгалтерлік шоттар жоспарында қарастырылған тиісті банктік шоттарға төлем
хабарламасына сәйкес аталған соманы банктің бекітілген ішкі ережелеріне
сәйкес есепке алуы тиіс. Егер аударымды жүргізу мүмкін болмаса, ақша
жөнелтуші банк және бенефициар банк ақшаны жөнелтушіге қайтару үшін тиісті
шараларды қабылдауы керек.
Аударым қате жүргізілсе, оның сомасы ақша жөнелтушінің банкіне келесі
операциялық күннен кешіктірілмей, себептері көрсетіле отырып қайтарылуы
тиіс. Қате аударылған сома ақша жөнел-тушінің банктік шоты бар болып,
жөнелтуші банкіне қайтарылғанда, сома жөнелтушінің банктік шотына құйылады,
ақша жөнелтушінің банктік шоты болмаған жағдайда сома, екінші деңгейлі
банктердің бухгалтерлік есепшот жоспарына сәйкес банктік шотқа есепке
алынады.
Ақшаны қайтарған жағдайда банк жөнелтушіні үш банктік күн ішінде
хабардар етуі тиіс.
Егер ақша, ақша аударымы қате белгіленуі себебімен қайтарылған болса,
онда жөнелтуші банк ақша жөнелтушіні ақшаның қайтарылғандығы туралы
хабардар етпеуге құқылы және құжат қайтарылған күннен бастап үш жұмыс күні
ішінде бенефициар банкке төлем құжаттарын тиісті деректемелерімен жолдайды.
Егер жөнелтушінің банктік шоты болмаса, онда аударымның қабылданғандығы
туралы банк белгісін қойып, тиісті құжаттарымен жөнелтушіге ақша касса
арқылы қайтарылады.
Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес банк шоттары бойынша
шығын операциялары осындай құқыққа ие өкілетті ұйымдардың шешімі негізінде
тоқтатылады.
Бұл операциялардың банктік шот бойынша қалпына келтірілуі, өкілетті
ұйымдардың банктік шоттағы ақшаны тұтқындау немесе банктік шоттағы шығын
операцияларын тоқтату туралы шешімдерін өзгерту туралы жазбаша хабарлауы
негізінде жүргізіледі.
Клиенттердің банктік шоты бойынша барлық операция тек олардың
келісімдері бойынша жүргізіледі.
Банктік шоттың жабылуы клиенттің шотты жабу себебін көрсеткен өтініші
негізінде жүзеге асырылады. Егер банк клиенті - заңды тұлға таратылып
немесе қайта құрылса, шотта бір жылдан аса мерзімде қаржысы болмаса, ал
жеке түлғаларда - үш жылдан аса, овда орындалмаған талаптар бойынша шотты
жабуға тоқтау жасалады. Банк кәсіпкерлік қызметті жүргізуші заңды немесе
жеке тұлғаның банктік шотының жабылғавдығы туралы 10 күн мерзімде салық
қызметінің тиісті органдарын жазбаша хабардар етуі тиіс.
2. ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ
Қатысушыларға байланысты банктің есеп операциялары негізгі екі топқа
бөлінеді:
• клиенттік есеп айырысу операциялары, мұнда негізгі субъект
ретінде банк және оның клиенттері қатысады;
• негізгі субъект банк болып табылатын, таза банктік есеп
айырысу операциялары және банкаралық есеп айырысулар (1-кесте).
Жіктелу критерийлері
Қатысушылар кұрамыТөлем құралдары Операцияның Есеп айырысу
атқарымдық бағыты нысандары
Банкаралық Төлем Шот ашу бойынша Аккредитивтік
тапсырмаларымен есепоперациялар операциялар
айырысу Шот жүргізу
Клиенттік Телем-талап бойынша Аударым
тапсырмаларымен есепоперациялар операциялары
айырысу Кассалық Инкассолық
Ішкі банктік Чекпен есеп айырысу операциялар операциялар
Вексельмен есеп Акцептік
айырысу операциялар Клирингтік
операциялар
Карточкамен есеп Талаптарды беру
айырысу операциялары
Авальді
операциялар
Есеп айырысу нысандарындағы ерекшеліктерге байланысты банктің келесі
есеп айырысу операцияларын бөліп көрсетуге болады:
- аккредитивтік операциялар;
- инкассолық операциялар;
- аударым операциялары;
- клирингтік операциялар.
Есеп айырысу операцияларында қолданылған төлем құралдарына байланысты
есеп айырысу операциялары былайша жіктеледі:
- төлем тапсырмаларымен есеп айырысу;
- чектермен есеп айырысу;
- вексельдермен есеп айырысу;
- төлем карточкаларымен есеп айырысу;
- қолма-қол есеп айырысу.
Атқарымдық негіздеріне, есеп айырысу мәні мен жүзеге асыру кезеңдерше
қарай банктің есеп айырысу операциялары былайша бөлінеді:
- ағымды, мерзімдік есеп айырысу және басқа да шоттар операциялары;
- әр түрлі шоттарды жүрпзу, қаржыларды өтеу және қосу, сыйақы
мен комиссиялық ақылар қосу операциялары;
- кассалық операциялар (қолма-қол ақшаны қолма-қол емес
ақшаға айналдыру операциялары және керісінше);
- тиісті құжаттарды төлеуге төлеушінің келісімін (немесе
қарсылығын) алуға байланысты акцептік операциялар;
- төлем алу құқығын беруге байланысты операциялар:
факторингтік, есептік, индоссациялық (банк индоссант
болып табылатын кездегі);
- банк төлемге келіп немесе тапсырыс беруші болып
табылатын, банктің авальді (кепілді тапсырмасының) операциялары.
Банктегі есеп айырысу операцияларын ұйымдастыру 2000 жылғы 25
сәуірдегі №179 Қазақстан Республикасы аумағында қолма-қол емес төлем және
ақша аударымдарын жүзеге асырудың төлем құжаттарын қолдану ережелеріне
сәйкес реттеледі. Осы ережелерде есеп айырысу құжаттарын рәсімдеу және есеп
айырысуды жүзеге асыру тәртібі көрсетілген.
Банк аударым операцияларының үлкен көлемін жүзеге асырады, яғни заңды
және жеке тұлғалардың қаржы аударымдарын жүзеге асыру тапсырыстарын орывдау
бойынша операциялар.
Аударым операцияларын жүзеге асыру үшін банкте төлеуші мен алушы
арасындағы есеп айырысудың келесі нысандары қолданылады:
- төлем тапсырмаларымен;
- төлем талап-тапсырмаларымен;
- инкассолық өкімдермен;
- чектермен;
- аккредитивтермен;
- вексельдермен;
- банктік карточкалармен.
3. ТӨЛЕМ ТАПСЫРМАСЫМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ
Төлем құжаты ақша жөнелтушінің қызмет көрсетуші банкке, тапсырмада
көрсетілген соманы, оның ақшасын бенефициар есебіне аудару туралы берген
тапсырмасы. Аударымды жүзеге асыру үшін жөнелтуші өзіне қызмет көрсетуші
банкке бекітілген үлгідегі төлем тапсырмасын ұсынады. Төлем құжатында
міндетті түрде келесі деректемелер (реквизиттер) көрсетілуі тиіс:
- құжаттың аты;
- оны жазу күні, айы, жылы, құжат нөмірі. Күн - санмен, ай - сөзбен,
жыл - санмен көрсетіледі;
- ақша жөнелтуші занды тұлғаның ұйымдастыру-құқылық нысанын қоса,
толық атауы, дербес сәйкестендірілген коды;
- ақша жөнелтуші банктің ұйымдастыру-құқылық нысанын қоса,
толық атауы, дербес сәйкестендірілген коды;
- төлем мәні, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің
нормативтік-құқықтық актілерімен бекітілген кодтық белгіленуі;
- санмен және сөзбен көрсетілетін төлем сомасы;
- салық төлеуші бенефициар мен ақша жөнелтушінің тіркеу нөмірі.
Төлем мәні бөлігінде ақша жөнелтуші аударым жүзеге асырылатын құжат
атын, нөмірін және күнін, сондай-ақ Код -төлем мәні бөлігінде - төлемнің
кодтық белгіленуін көрсетуге міндетті.
Ақша аударымы резидент емес бенефициар есебіне жүргізілсе (ақша
жөнелтуші банк болған жағдайдан тыс), өзіне қызмет көрсетуші банкке
бекітілген үлгіде шетел валютасында ақша аударымына өтінішті ұсынады.
Мұндай өтініш ақша жөнелтушінің алушы банкке ақша аударымы туралы берген
төлем құжаты болып табылады.
Алушы-банк ақша аударымына жазылған төлем тапсырмасын немесе өтінішті
оның жазылған күнін көрсете отырып, он күнтізбелік күн ішінде қабылдайды.
Ол Қазақстан Республикасы заңдылығына сәйкес, төлем тапсырмасы мен
аударымға өтініштен тыс төлем негізін дәлелдейтін басқа да құжаттарды талап
етуге міндетті. Ақша жөнелтуші қызмет көрсететін алушы банк келісімі
бойынша төлем тапсырмасында немесе ақша аударымы өтінішінде валюталау күнін
көрсетеді.
Жөнелтушінің төлем құжатын орындаудагы банк міндеттемесі төлем
құжатының акцепті деп аталады. Акцепт кезінде алушы банкке жөнелтушінің
банктік шотынан төлем тапсырмасында көрсетілген мөлшерде, сондай-ақ оны
орындаумен байланыстарды шығындар үшін ақша алу құқы беріледі.
Алушы-банк төлем тапсырмасын акцептеуі үшін, аталған төлем тапсырмасын
орындауға жеткілікті ақша сомасы жөнелтушінің банктік шотында болуы тиіс.
Қажетті ақша сомасымен қамтамасыз ету ақша жөнелтуші қаржысының есебінен
немесе келісімде көрсетілсе, алушы-банк заемы есебінен жүргізіледі.
Төлем құжатын алушы-банк келесі жағдайларда акцептейді:
- алушы-банк акцепт туралы жөнелтушіге хабар жіберсе немесе төлем
тапсырмасын төлеу туралы хабарлау жолдаса;
- алушы-банк жөнелтушінің төлем тапсырмасы негізінде
ақшаны шоттан алса (банктік шотты дебеттейді);
- төлем тапсырмасын алғаннан кейінгі үш жұмыс күні ішінде алушы-банк
акцепт туралы немесе акцептен бас тарту туралы
хабарлама алмаса;
- Қазақстан Республикасының заңдылығымен немесе алушы-банк пен
жөнелтуші арасындағы келісімде көрсетілген жағдайларда.
Бенефициар банкте келесі жағдайлардың бірі орын алса, төлем құжаттары
акцептелген болып саналады:
- бенефициар банк акцепт туралы хабарламаны жөнелтушіге хабарласа;
- бенефициар банк бір кезекте алушы-банк болып саналып,
жөнелтушінің төлем тапсырмасы негізінде ақшаны алса
(банктік шотты дебеттесе);
- бенефициар банк бенефициардың банктік шотын несиелендіру
арқылы бенефициарға ақша аударымын жасаса;
- бенефициар банктің үш жұмыс күні ішінде жөнелтуші акцепт туралы
немесе акцептен бас тарту туралы хабарлауын алмаса;
- Қазақстан Республикасы заңцылығымен немесе бенефициар және
бенефициар банк арасындағы келісімде қарастырылған басқа да
жағдайларда.
Төлем құжатының акцепті, егер бұл жөнелтуші және алушы банк арасындағы
келісімде қарастырылса, оны қабылдаған кезде жүргізілуі мүмкін.
Алушы-банк келесі жағдайларда төлем құжатының акцептінен бас тартуы
мүмкін:
- егер жөнелтуші аударым үшін қажетті ақша сомасымен қам-тамасыз ете
алмаса;
- егер төлем тапсырмасында жалған белгілер болса, ол жөнелтуші және
алушы-банк арасындағы келісімде белгіленбеген төлемдерден қорғау
әрекетін бұзып жолданса;
- Қазақстан Республикасы аумағында қолма-қол емес төлем және
ақша аударымдарын жүзеге асырудың төлем құжат-тарын қолдану
ережелері және біздің Республиканың бекі-тілген төлем
тапсырмасын құру және ұсыну талаптары, жөнелтуші мен
алушы-банк арасындағы келісімшарттарды жөнелтуші орындамаған
жағдайда;
- Қазақстан Республикасының заңдылығы және келісім талаптары
орындалмаған жағдайда.
Егер алушы-банк төлем құжатын акцептеуден бас тартса, онда төлем
тапсырмасын алғаннан кейін үш жұмыс күні ішінде
жөнелтушіге тиісті жазбаша немесе электронды хабарлама жолдауы тиіс. Ол
үшін алушы-банк пен жөнелтуші арасында қарсылық туралы
хабарламаны жөнелту тәртібі қарастырылады, бұл кезде хабарламаны
жіберу күні акцептен бас тарту күні болып саналады. Төлем кұжатының акцепті
мына жағдайларда жүзеге аспайды: - жөнелтушінің банктік шоты тұтқындалған
болса немесе Қазақстан Республикасының қолданысташ зандылығына сәйкес
оның банктік шоты бойынша шығын операциялары тоқтатылса;
- егер бенефициар банк алған төлем тапсырмасындағы көрсетілген
деректемелер сәйкес болмаса.
Егер бенефициар емес алушы-банк жөнелтушінің банктік шотында аударым
жасауға ақшалай қаржысы жеткілікті бола тұрып, төлем тапсырмасын орындамаса
және алушы-банк өзінің акцептен бас тартатындығын уақытында хабарласа, егер
бұл Қазақстан Республикасының заң актілерімен қаралмаса, онда араларында
болған келісімге сәйкес жөнелтуші аударым сомасының мөлшерінен айып
төлейді.
Мемлекеттің заң актілеріне, алушы-банк және жөнелтуші арасындағы
келісімге сәйкес, алушы банк төлем тапсырмасын акцептеуден негізсіз бас
тартқандығы үшін жауапқа тартылады.
Акцептелген төлем құжаты бойынша төлем келесі тәртіппен жүргізіледі:
жөнелтуші өзі мен алушы-банк арасында жасалған келісімге сәйкес,
акцептелген төлем тапсырмасының сомасына алушы банкке төлем жүргізуге және
санкцияланған төлем тапсырмасын іздестіру немесе орындауға байланысты
шығындарды қалпына келтіруге міндетті. Бұл кезде жөнелтуші төлем
тапсырмасын орындаған кезден бастап алушы банкте төлем жүргізу міндеттемесі
пайда болады. Алушы банкке жөнелтуші төлемі алушы банк жөнелтуші шотын
дебеттегенде жүргізіледі.
Жөнелтушінің акцептелген төлем тапсырмасын алушы-банк республика
зандылығының талаптарына және өзінде көрсетілген төлем тапсырмасының
шарттарына сәйкес орындайды.
Егер алушы-банк жөнелтушіден тиісті өкілеттілік ала алмаса, онда
келесідей құқығы бар:
- жөнелтушінің төлем тапсырмасын атқаруға байланысты банк қызметі
үшін комиссиялық ақы мен шығынды аталған төлем тапсырмасының
сомасынан ұстап қалуға;
- кезекті алушы банкке төлем тапсырмасы сомасынан комис-сиялық ақы
ұстау құқын беруге.
Егер алушы-банк төлемді орындау кезінде төлем құжаттарын қолдану, ел
ішіндегі қолма-қол емес төлемдер мен ақша аударымын жүзеге асыру ережесін
бұзып, нәтижесінде бенефициарға ақша аударымы кешіктірілсе, онда банк
Қазақстан Республикасының заң актілері мен өзара келісімге сәйкес
қатысушыларға тұрақсыздық сомасын төлейді.
Қазақстан Республикасы заң актілерінің талаптарына сәйкес бірінші
кезекте атқарылуға тиісті төлем құжаттары бар болып, тапсырманы орындауға
жөнелтушінің банктік шотында қажетті ақша сомасы жеткіліксіз болса, алушы-
банк төлем тапсырмасын орындамауға және оны акцептеуден бас тартуға құқылы.
Шарттарының бірі валюталау күні болып табылатын төлем құжатын акцептеу
кезінде, алушы-банк акцептелген төлем тапсырмасындағы ақша сомасын
жөнелтушінің банктік шотынан алуға құқылы. Мұндай операциялар есебін алушы-
банк арнайы дербес шотта жүргізеді және осындай төлем тапсырмасының міндет-
темелерін орындауға келесі делдал банк немесе бенефициар банктің уақыты
жеткілікті болатындай етіп жолдайды.
Бенефициар банк төлем құжатын акцептеу кезінде төлем құжатында
көрсетілген соманы бенефициар есебіне қабылдайды. Банк бенефициар есебіне
түсетін ақіпаның негізсіз екендігін анықтаса, банк бенефициар акцептен бас
тартуға немесе төлемнің орындалуын тоқтатуға міндетті. Бұл жерде айта
кететін жайт: егер аталған факт дәлелденбесе банк бенефициарға өзара
келісімде көрсетілген және Қазақстан Республикасының заң актілерінде
қарастырылған көлемде, төлемді кешіктіргені үшін тұрақсыздық сомасын
төлейді. Өйтпеген жағдайда бенефициар банк бенефициар есебіне аударым
бойынша түскен ақшаны қабылдамауға міндетті. Төлем құжатын акцептеуден бас
тартқан жағдайда бенефициар банк жөнелтуші банкке төлем тапсырмасын алған
күннен бастап үш жұмыс күнінен кешіктірмей бас тарту себептерін көрсете
отырып хабарлама жібереді.
Бенефициар банк бенефициар есебіне ақша қабылдау кезінде, акцептелген
төлем құжатына сәйкес банк оны төлем күнінен кейінгі операциялық күннен
кешіктірмей ақша қабылдағандығы туралы хабардар етеді. Бұл кезде бенефициар
банк келісімшартқа сәйкес бенефициарды оның банктік шотынан жазбаны немесе
төлем құжатын бекітілген нысандағы бланкте немесе электронды түрде жолдау
арқылы жеткізеді.
Егер төлем құжаты жөнелтуші деректемелеріне сәйкеспесе немесе қайталап
ұсынылса, онда төлем құжаты қате орындалған болып саналады. Бұл кезде
жөнелтуші төлем құжатының дұрыс орындалғандығын анықтайды, егер ол қате
орындалса, онда анықталған қателік туралы, олардың арасындағы келісшге
сәйкес алушы банкке хабарлайды. Егер алушы-банк келісімде көрсетілген
мерзімде хабарламаны алмаса, ақша жөнелтуші алушы банкке келтірілген зиянға
төлем тапсырмасында көрсетілген сома шегінде жауаптылықта болады.
Жөнелтушіден төлем құжатының қате орындалғаны туралы хабарлама
алысымен, алушы-банк келесі әрекеттерді жүргізеді:
Біріншіден, қате төлем құжаты бойынша женелтуші деректемелеріне сәйкес
емес деректемелері бар қате құжатын тиісті бенефициар есебіне жолдайды
немесе төлемнің барлық сомасын жөнелтушіге қайтарады.
Екіншіден, қате төлем құжаты бойынша сома жөнелтушінің төлем құжаты
сомасынан асатын болса, алушы-банк дұрыс алынбаған соманы жөнелтушіге
қайтарады. Бұл кезде, егер бұл бенефициар мен алушы-банк арасындағы
келісімде қаралса, онда алушы-банк бенефициардан аталған соманы даусыз
қайтып алуға құқылы.
Егер алушы-банк пен бенефициар арасында келісім жасалмаған болса, онда
алушы-банк бенефициар банкке қателесіп аударылған соманы қайтару туралы
сұрату хат жібереді. Мұндай ақша қайтаруы кезінде банк бенефициардың төлем
тапсырмасын жазып, оның төлем мәні бөлігінде ақшаны қайтару себебін
көрсету арқылы жүргізіледі.
Үшіншіден, сома жөнелтушінің төлем құжатының сомасынан аз қате төлем
құжаты бойынша, алушы-банк жөнелтушіден сома айырмасын даусыз алуға және
бенефициар шотына аударуға құқылы.
Егер орындалған төлем құжатында жөнелтуші қате жіберсе, онда алушы-
банк ешқандай жауаптылықта болмайды.
Төлем құжатын бюджет және басқа да Ұлттық банктің нормативтік
құжаттары мен зандылығында қарастырылған мақсатқа ұсынғанда, қаржы
жетіспесе төлем ордері қолданылады (Қазақстан Республикасы Ұлттық банк
басқармасының 2000 жылғы 25 қарашадағы №133 қаулысымен бекітілген, клиент
пен оған қызмет көрсетуші банк арасында қолма-қол емес төлемдерді жүзеге
асыру Ережесіне сәйкес).
Төлем құжатымен есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде шоттардың келесі
корреспонденциясы құрылады:
1. Егер ақша жөнелтуші мен бенефициарға бір банкте қызмет көрсетілсе,
онда келесі өткізбе құрылады:
Дт 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшотгары ақша жөнелтуші
Кт 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары бенефициар
2. Егер ақша жөнелтуші мен бенефициарға әр түрлі банк
қызмет көрсетсе, олардың арасындағы есеп айырысу
корреспонденттік шоттар арқылы жүргізіледі:
Дт 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары
Кт 1051 Банктің Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіндегі
корреспонденттік есепшоты
Немесе
Кт 1052 Банктің басқа банктердегі корреспонденттік есепшоты
3. Есеп айырысуды жүзеге асырғаны үшін банк комиссиялық ақы ұстайды:
Дт 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары
Кт 4601 Банктің аударым операциялар бойынша көрсеткен қызметі үшін
есептелген комиссиялық кірістер
4. ТӨЛЕМ ТАЛАП-ТАПСЫРМАСЫМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ
Төлем талап-тапсырмасы - бенефициардың жөнелтушіге жеткізілген өнім,
орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет келісімі бойынша құнын төлеу туралы
қызмет көрсетуші банкке жолданған есеп айырысу жэне тиеу қүжаттары
негізінде берген талабы.
Төлем талап-тапсырмасын бенефициар бланкте жазады және бенефициар
банкіне немесе жөнелтуші банкке тізіліммен (реестр) бірге төрт данада
ұсынылады, егер төлем электронды жолмен жүзеге асырылса, екі данада.
Бенефициар банк төлем талап-тапсырмасын қабылдай отырып, өзіне
инкассолаушы банк міндеттемесін алады.
Инкассолаушы банк міндеттемесі төлем талап-тапсырмасын инкассоға[2]
алумен байланысты, бенефициармен жасалған келісім немесе қолданыстағы
заңдылық негізінде пайда болады. Бұл кезде инкассолаушы банк өзіне келесі
міндеттемелерді қабылдайды:
- төлем талап-тапсырмасын төлемге немесе акцептке кезекті ұсыну;
- бенефициарға акцептен бас тарту немесе төлем туралы төлем талап-
тапсырмасын қайтару туралы хабарлама жолдау;
- төлем талап-тапсырмасының орындалғандығы туралы бенефициарға
хабарлау.
Тиісті міндеттемелерді қабылдай отырып, инкассолаушы банк төлем талап-
тапсырмасын алғаннан кейінгі келесі операциялық күннен кешіктірмей
қызметтің орындалуын анықтайды. Инкассоға инициатордан инкассолаушы банктің
төлем талап-тапсырмасын қабылдау инкассолаушы банктің операциялық күні
ағымында жүргізіледі және оны инкассоға қабылдау кезінде тізілімнің барлық
данасына күні және түсу уақыты қойылады. Ал жөнелтуші-банк аталған құжатта
төлем тапап-тапсырмасын алған күні мен алу уақытын белгілейді.
Бенефициар банк барлық деректемелердің толтырылу дұрыстығын тексеріп,
төлем талап-тапсырмасымен жөнелтуші банкке жолдайды, ал бір данасы банк
белгісімен бенефициарға қайта-рылады. Жөнелтуші-банк төлем талап-
тапсырмасын алып, оларды тіркейді, барлық данасына алу күнін (жоғары, оң
жақтан) қояды және акцепт үшін ақша жөнелтушісіне жолдайды.
Бұл кезде ол жөнелтуші банкке түскен күннен бастап үш күн ішінде
банкке төлем талап-тапсырмасын ұсынуға міндетті. Төлем талап-тапсырмасы тек
жөнелтуші шотында ақша болған жағдайда ғана қабылданады.
Төлем талап-тапсырмасын толықтай немесе жартылай төлеуден бас тарту
кезінде, төлеуші өз банкін осы үш күн ішінде хабардар етеді және төлем
талап-тапсырмасын тиеу құжаттарымен және төлемнен бас тарту туралы
хабарламамен бірге бенефициарға қайтарады.
Төлемге келісім білдірілген жағдайда аталған төлем талап-тапсырмасы
акцептеледі. Жөнелтушінің төлем талап-тапсырмасының акцептеуді талап
етпейтін төлем талап-тапсырмасынан басқалары соңғының аталған талаптарға
сәйкес төлем жүргізуге келісімін білдіреді.
Егер ақша жөнелтушінің банктегі шоты Қазақстан Республикасының
заңдылығына сәйкес тұтқындалған болса, оның банктік шоты бойынша шығын
операциялары тоқтатылған болса, төлем талап-тапсырмасына акцептеу болмайды.
Әдетте ақша жөнелтуші банк ақша жөнелтушінің төлем талап-тапсырмасын
акцепті талап етпейтін төлем талап-тапсырмасынан басқаларын, жөнелтушінің
акцепті негізінде акцептейді. Акцепт талап етілмейтін төлем талап-
тапсырмасын төлеу кезінде банк ақша жөнелтушінің келісімінсіз, оның банктік
шотынан ақша аударуға құқылы. Ақша жөнелтушінің акцептсіз төленетін төлем
тапсырмасымен акцептелген құжаттар бойынша баланстан тыс есеп жүргізіп және
оларды корреспонденттік шотқа кезекті төлем және аударым үшін ақша түскенге
дейін сақтауға міндетті. Бұл кезде Қазақстан Республикасының заң
актілерінде қарастырылмаған болса, жөнелтуші-банк өзара келісімге сәйкес
ақша жөнелтушісіне айып немесе өсімақы төлеуге міндетті. Жөнелтушіде ақша
сомасы жеткіліксіз немесе болмаса, алушы-банк төлем тапсырмасын (бюджетке
төлемдер, сот шешімі, кеден басқармасы бойынша қойылған төлемдер және төлем
талап-тапсырмасын (акцептсіз орындалатын) ақша жөнелтушінің банктік шотына
оларды орындауға жеткілікті ақша сомасы түскенге дейін сақтайды.
Мұндай құжаттарды қабылдау кезінде жөнелтуші-банк келесі жұмыс күнінен
кешіктірмей аталған төлем талап-тапсырмасын картотекаға енгізу туралы банк
бенефициарына хабарлама береді.
Ақша жөнелтуші мен алушы-банк арасындағы келісімде алушы банктің әр
түрлі құжаттарды қабылдау және сақтау міндеттері қарастырылады. Алушы
банктің мұндай төлем құжаттарын қабылдау және сақтау келісімі жағдайында
аталған банкке тиісті міндеттемелер қойылады.
Төлем талап-тапсырмасын толық немесе жартылай төлеуге келісім
білдірілген жағдайда, жөнелтуші оның барлық данасын банктік шотты жүргізуге
өкілетті тұлғалар қолы және мөртаңбасымен рәсімдейді және оны қызмет
көрсетуші банкке жолдайды, оның:
- бірінші данасы жөнелтуші шотынан ақша алуға негіз болады және
операция аяқталған соң банктің құжаттарына орналастырылады;
- екінші данасы бенефициарға қызмет көрсетуші банкке жолданады;
- үшінші данасы тауар, көрсетілген қызмет, орындалған
жұмыс үшін төлем жүргізілгендігі туралы қолхат ретінде
тиеу құжаттарымен қоса жөнелтушіге қайтарылады.
Төлемнің сома бөлігінде жөнелтуші шотынан алынуға тиісті сома санмен
және сөзбен жазылуы тиіс.
5. ИНКАССОЛЫҚ ӨКІМДЕРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ
Заң актілеріне сәйкес ақша жөнелтушінің келісімінсіз оның шотынан ақша
алу жүргізіледі, бүл кезде инкассолық өкім деп аталатын құжат қолданылады,
сондай-ақ салық қызметі және кеден ұйымдарының инкассолық өкімі
қолданылады.
Ақша жөнелтушінің банкіне ақша өндіріп алу туралы сот анықтамасы
қаулыларының, шешімдерінің, өкімдерінің, аталған өндіріп алуды сендіретін
сот бұйрығы немесе көшірмесі, атқарушы парақтар және бұйрықтарға қоса
инкассолық өкім ұсынылады. Салық қызметі органдары мен кеден органдарьшың
инкассолық өкімі ұсынылмайды. Бұл талаптарды Ұлттық банк бекітеді.
Инкассолық өкімде жөнелтуші келісімінсіз оның банктік шотынан ақша алуға
құқық беретін заң актісінің сәйкес нөмірі мен күні көрсетіліп, төлем мәні
жазылуы тиіс. Салық және кеден қызметі органдарының инкассолық екімінде
қосымша бюджеттік жіктелу коды, операция түрі көрсетіледі. Бұл кезде
өндіріп алудың дұрыстығына, сондай-ақ ақша жөнелтушінің келісімінсіз ақша
алуға негіз болған сілтемелерге өндіріп алушы жауапты. Банктер ақша
жөнелтушінің олардың келісімінсіз банктік шотынан қаржы алуға қарсылық
білдірген арызын қарамайды.
Егер келісім акцептелмеген болса, онда ол акцепт мерзімі аяқталғанға
дейін қайтарылып алынады. Бұйрықты орындау немесе акцептелген бұйрықты
қайтарып алу оны алушы-банк орындағанға дейін жүргізілуі мүмкін.
Жөнелтуші алушы банкке бекітілген бланк нысанында жазылған қайтарып
алу өкімін жолдау арқылы бұйрықты тоқтатуына болады. Қайтарып алу туралы
өкімде төлем құжатының күні, оның нөмірі, сомасы және алушы-банк бекіткен
басқа да деректемелері көрсетілуі тиіс. Электронды тәсілмен жолданған өкім,
жөнелтуші мен алушы-банк арасындағы бекітілген келісімге сәйкес
санкцияланбаған төлемдерден қорғау тәртібі сақталған жағдайда, жолданған
болып табылады. Қағаз жеткізушіде рәсімделген төлем құжатын қайтару туралы
немесе оны тоқтату туралы өкімді төлем құжаттарын жөнелтуге өкілетті, төлем
құжаттарына қол қоюға құқылы тұлғалардың қолы және мөр болуы тиіс.
Алушы-банк Қазақстан Республикасы заңдылықтарының талап-тарына және
жөнелтуші мен алушы банк арасындағы келісімге қайшы келетін бұйрықты
қайтару туралы өкімдерді қабылдамауы тиіс. Алушы-банк немесе бенефициар
банк төлем тапсырысын қайтару туралы өкімді уақтылы алмаса ақша аударымын
жүзеге асыруға құқылары жоқ. Бұл кезде алушы-банк немесе бенефициар банк
түскен соманы жөнелтушіге қайтаруға міндетті. Бұйрық алушы банкке бұйрықты
орындауды тоқтата тұру туралы өкім жөнелтушінің жолдауы арқылы тоқтатылуы
мүмкін.
6. ЧЕКТЕРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ
Есеп айырысудың келешегі зор нысаны ретінде чектермен есеп айырысуды
айтуга болады. Чек банк клиентінің (чек берушінің) банкке ақша қаражатын өз
шотынан алушы (чек ұстаушы) шотына аудару туралы арнайы бланкте жазылған
жазбаша тапсырмасын білдіретін багалы қағаз болып табылады.
Батыс тәжірибесінде чек кімнің есебіне жазылғандығына байланысты
бірнеше түрге бөледі:
- арнайы - тек осы кісіге төлеңіз;
- ордерлік - осы кісіге немесе оның бұйрығы бойынша төлеңіз;
- ұсынушы - ұсынушыға төлеңіз.
Ордерлік чек - ұстаушыға индоссамент - жолдау жазу көмегімен басқа
тұлғаға ақшаны алу құқығын ұсынуға мүмкіндік береді. Индоссаменттің 4 түрі
қарастырылады.
- банктік индоссамент. Чек ұстаушы чектің сыртына өз қолын қояды,
оның нәтижесінде чек ұсынушы құжаты болып табылады және әрбір
заңды иесі ол бойынша банктен ақша алады;
- атаулы индоссамент. Ұстаушы чек сыртына өз қолын қояды және чек
бойынша ақша алу құқын алатын тұлға атын жазады;
- мақсатты индоссамент. Чек ұстаушы чек сыртында чекті
басқа тұлғаға ұсыну мақсатын көрсетеді және чек бойынша ақша алу
мүмкіндігін шектейді;
- айналымсыз индоссамент. Егер чекті ұстаушы чек
төленбеген жағдайда арыз жасау мүмкіндігін болдырмауды
немесе шектеуді қаласа, индоссамент мәтінінде айналымсыз
деген сөзді қолданады.
Әр елде чек мазмұны бірыңғай. Заңды құрамында мыналар белгіленеді:
- чек сөзі;
- анықталған соманы төлеу бойынша шартсыз міндеттемесі;
- банк трассат[3];
- төлем орны;
- шығарылған орны және күні;
- трассант[4] қолы.
Коммерциялық құрамы:
- чек нөмірі;
- трассат шотының нөмірі;
- трассат банктің коды;
- чек сомасының санмен қайталануы;
- бенефициар;
- кодтау желісі.
Біздің республикамызда чекті қолдану 2002 жылғы 13 мамырда ҚРҮБ
Басқармасы бекіткен Қазақстан аумағывда чектерді қолдану Ережесімен
реттеледі.
Чек беруші мен чек беруші банктің арақатынасы чекті қолдануға
байланысты чекті қолдану туралы келісіммен реттеледі. Чектерді қолдану
туралы келісім жасалмастан бұрын банктер чектермен операция өткізу бойынша
банктік қызмет тарифтері туралы ақпарат алуға клиенттер құқығын және
чектерді қолдану туралы келісімнің міндетті шарттарын қамтамасыз етуге
тиіс.
Бұл келісімде көрсетілген негізгі деректемелер төмендегідей:
• чек кітапшасындағы чек бланктерінің саны және олардың қорғалу
дәрежесіне қойылатын талаптар туралы мәліметтер (чек беруші
банкі чек бланкісінің және чек кітапшасының үлгісін өз еркімен
бекітуге құқылы);
• чектерді дұрыс толтыру талаптары, атап айтқанда:
- чек бланктерінің реттік нөмірін сақтау;
- чек сомасын санмен және жазып көрсету (жазылатын сома жолдың ең
басынан басталуға тиіс, теңге сөзі жазып көрсетілген
сомадан кейін бос орын қалдырылмауы тиіс, тиын сөзі чекте
көрсетілмейді);
- бұйрық бойынша төлеңіз деген сөздерден кейінгі бағанада чек
жазып берілетін адамның аты-жөні немесе заңды тұлға атауы
көрсетіледі;
- чек жазып берілген күннің қойылуы (күні және жылы —
санмен, айы жазумен);
- чек беруші қолының қойылуы және занды тұлға үшін
мөрдің басылуы, олар чек берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе
чек беруші чек кітапшасына ие болуға өкілеттік берген
тұлғаның қолының және мөр-таңбасының (заңды түлғалар үшін)
үлгісі құжаттағы үлгіге сәйкес болуы тиіс;
- чектің түбіртегінде операция жасалғанга дейінгі
сома қалдығының, чек сомасының және чек кітапшасы бойынша жаңа
қалдықтың көрсетілуі (қалдық санмен және жазумен) беріледі,
сондай-ақ чек жазып берілген күн және чек берушінің
немесе чек кітапшасына ие болуға өкілетті тұлға қолы және чек
берушінің мөрі (завды тұлғалар үшін) қойылады;
• Чекпен операция жасалған кездегі чек берушінің банкі мен чек беруші
арасындағы өзара төлемдер тәртібі;
• Чек кітапшасын қолдану мерзімдері;
• Чек берушінің чектің қолданылмаған бланктеріне бақылау
жасауды қамтамасыз ету тәртібі;
• Чек беруші банктің төленген чектерді есепке алу тәртібі;
• Чек берушінің жоғалған немесе ұрланған чектер,
чек кітапшалары, чекке қол қоюға өкілеттілігі бар
тұлғалар құрамының (заңды тұлғалар үшін) өзгеруі
туралы чек берушінің банкті хабардар ету тәртібі;
• Чек беруші банктің чектерді төлеуден бас тарту, сондай-ақ ақауы
бар және жалған чектер туралы чек берушіні
хабардар ету тәртібі;
• Чек беруші банктің чектермен операция жүргізу жөніндегі
қызметін чек берушінің төлеуі жөніндегі шарттары;
• Чек беруші банкке чектің қолданылмаған бланктерін чек
берушінің қайтару тәртібі;
• Чек беруші мен чек берушінің банкі қатынастарына талап қою тәртібі
және тараптардың жауапкершілігі.
Егер олар заңмен қарастырылған болса және чекпен жасалатын
операцияларды өндеу үшін қажет болса, онда чек беруші банкі чекте қосымша
деректемелерді талап етуге құқылы.
Чектерді қолдану туралы келісімде басқа да шарттар қарастырылуы
мүмкін.
Қазіргі кезде Ұлттық банк нұсқауы бойынша есеп айырысуда тек
депонирленген чектерді қолдану қарастырылуда. Қаржыларды депонирлеу чек
беруші клиентпен банктік 2221 Клиенттердің арнайы салымдары шотында
жүргізіледі, бұл аталған чек бойынша төлемдерді қамтамасыз етеді. Чек
кітапшаларын рәсімдеу кезінде чек жіберуші банктің өкілетті тұлғасы
төмендегілерді орындауға міндетті:
• Чек берушінің немесе оның мүддесін көздеуші тұлғаның
жеке басының кім екендігіне көз жеткізуге;
• Чек кітапшасының мына мәліметтер көрсетілген немесе
қойылған сыртқы бетін толтыруға:
- чек берушінің аты-жөні немесе атауы;
- чек берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе оның мүддесін көздейтін
тұлғаның (заңды тұлғалар үшін) жеке куәлігінің сериясы, нөмірі,
кім және қашан бергені;
- чек беруші банктің жеке банктік коды;
- чек бланктерінің нөмірлері (нөмірден нөмірге дейін);
- чек кітапшасын қолдану мерзші;
- чек кітапшасындағы санмен және жазумен (соманы жазу
жолдың шетінен міндетті түрде үлкен әріппен басталып,
санмен жазылған сома бағанындағы бос орын және жазумен жазылған
сомадан кейін асты екі сызықпен сызылады);
- чек кітапшасының берілу күні;
- өкілетті тұлға қолы және чек беруші банктің мөрі;
• Чек кітапшасының әрбір бланкіне:
- мөртаңбамен көрсетіп чек берушінің банкінің банктік жеке кодын
және оның атауын қоюға;
- чек берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе оның мүддесін көздейтін
тұлғаның (заңды түлғалар үшін) аты-жөнін толық жазуға;
- салық төлеушінің - чек берушінің тіркеу нөмірін қою;
• Чек берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе чек беруші чек
кітапшасына ие болуға өкілеттік берген тұлға қолының және мөр
бедерінің (занды тұлғалар үшін) үлгілері бар құжатты
қабылдауға;
• Чек кітапшаларын тіркеу журналына тиісті жазбалар
жасауға;
• Чектерді қолдану туралы келісімде көзделген жағдайларда бір
мезетте бірнеше чек кітапшаларын беруге рұқсат етіледі.
Есеп айырысу чек кітапшасын алу үшін клиент банкке бекітілген
үлгідегі, чек саны және чектермен есеп айырысуда қажетті жалпы сома
көрсетілген өтінішті ұсынады. Осы деректер негізінде әр чек сыртында
көрсетілген бір чек лимиті қойылады. Чек алуға өтініш кәсіпорын
жетекшісінің, аға бухгалтердің қолымен жәяе мөрмен бекітіледі. Сонымен
қатар, өтінішпен қоса клиент банкке аталған ақша сомасын өзінің есеп
айырысу шотынан 2221 Клиенттердің арнайы салымдары шотына қосу үшін төлем
тапсырысын әкеледі, бұл қаржылар депонирленген соң клиент бұл чектерді ала
алады.
Бұл кезде мынадай өткізбе құрылады:
Дт 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары
Кт 2221 Клиенттердің арнайы салымдары
Чек заңды және жеке тұлғалармен өзара есеп айырысу кезінде алынған
тауарлы-материалдық құндылықтар және көрсетілген қызметтер, сондай-ақ басқа
да жағдайлар үшін қабылданады.
Чектер келесі түрлерге бөлінеді:
- есеп айырысу чек кітапшаларының чектері;
- аманатшының чек кітапшаларының чектері.
Есеп айырысу чек кітапшаларының чектері заңды тұлғалар арасында өзара
есеп айырысу үшін қолданылады.
Аманатшының чек кітапшасы жеке тұлғалардың олармен ақшасыз есеп
айырысуы және нақты ақша алуы үшін қолданылады. Чектік кітапша егер
клиентке банктен алты айдан кем емес уақыт қызмет көрсетілген болса және
банк клиенттің әділдігі мен жауаптылығына сенімді болуына негіз болғанда
ғана беріледі.
Қазақстан Республикасында чек беруші барлық банктің чектері қабылдауы
мен төлеуіне және клиенттеріне тиесілі. Чек бланктері ҚР Ұлттық банктің
өндірістік кәсіпорындарында дайындалады. Қауіпсіздік деңгейі Ұлттық банкте
бекітіледі.
Банк өз клиентіне чектерді ұсынбас бұрын, оны толтырып, келесілерді
қоюы қажет:
- чектің жоғарғы сол жағыңца банктің аты және (банк атымен қатар
фирмалық белгісі қойылуы мүмкін) мекен-жайы, ал егерде чекті
банк филиалы беретін болса, онда филиал аты және чектің жоғары оң
жағынан филиалдың мекен-жайы жазылуы керек;
- чек берушінің дербес шотының нөмірі. Ол чектің төменгі
бөлігінде тиісті орында, сондай-ақ чек мәтінінде қойылуы керек;
- заңды тұлға аты немесе жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz