Көмекші өндіріс шығындарының есебін ұйымдастыру
Көмекші өндіріс шығындарының есебі мен аудиті АлматыСтройТранс АҚ
мысалында 2008 Диплом жұмысы
М А З М Ұ Н Ы
К і р і с п е
2. Көмекші өндіріс шығындарының есебін ұйымдастыру
2.1 Көмекші өндіріс шығындарының түсінігі және олардың жіктелуі ... ..17
2.2. Көмекші өндіріс шығындарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .30
2.3. Көмекші өндіріс шығындарының калькуляциялық бірліктері және олардың
объектілері мен калькуляциялау тәсілдерінің түрлері ... ... .38
3. Көмекші өндіріс шығындары есебінің аудиті
1. Аудиторлық тексеру жүргізудің мақсаты мен ақпарат
көздері ... ... ... .87
2. Көмекші өндіріс шығындар есебінің аудиті ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...92
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
2. Көмекші өндіріс шығындар есебін ұйымдастыру
2.1 Көмекші өндіріс шығындарының түсінігі және олардың жіктелуі
Шығындар – басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан
қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша
шығындарды топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданған жөн. 7 “Тауарлы-
материалдық қорлардың есебі” атты Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес
(2003 ж. 28 қантардағы №27 өзгерістермен бірге) шығындар былайша жіктеледі:
• пайда болу орны бойынша – өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық
бөлімшелер бойынша. Мұндай жіктеу жауапкершілік орталықтары бойынша
есепті ұйымдастыру мен өнімнің (жұмыстың, көрсетелгін қызметтің)
өндірістік өзіндік құнын белгілеу үшін қажет;
• шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері (жұмыс, көрсетілетін қызмет)
бойынша – өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін қажет;
• өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлері бойынша
экономикалық элементтер мен калькуляция баптары бойынша:
а) экономикалық элементтер бойынша – өнім өндірісіне нақты не
жұмсалғанын көрсетеді 7 БЕС-ке сәйкес бұған мынадай экономикалық элементтер
жатады:
• материалдық шығындар;
• еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар;
• аударулар;
• құралдардың тозуы;
• басқадай шығындар.
ә) калькуляция баптары бойынша – өнімнің кейбір түрлерінің өзіндік құнын
есептеу үшін қолданылады. 7 БЕС бойынша бұларға:
• материалдар;
• еңбекті өтеу;
• ақша аударулар (аударымдар);
• қосымша шығыстар.
Өндіріс шығындары бірқатар басқа белгілер бойынша жіктелуі (2-кесте):
2- Кесте.
Өндіріс шығындарын жіктеу
№ Жіктелуші топ Шығындар (шығыстар)
1 2 3
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық негізгі
рөл бойынша қосымша
2 Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тікелей
тәсілі бойынша жанама
3 Құрамы (біртектілігі) бойынша бірэлементтік
кешенді
4 Өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі
тұрақты
5 Пайда болу мерзімділігі бойынша ағымдағы
бір жолғы
6 Өндіріс процесіне қатысуы бойынша өндірістік
(басқару міндеттері бойынша) әкімшілік
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша өндірістік
өндірістік емес
8 Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9 Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орта
10Пайданы генерациялау кезеңіне шығындардыөнімге
жатқызу тәртібі бойынша кезеңге
Негізгілер – өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар:
шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар.
Қосымшалар – өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға
байланысты пайда болады.
Тікелейлер – өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның өзіндік
құнына тура және тікелей кіруі мүмкін (шикізат, негізгі материалдар,
аударымдар (ақша аударулар). Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін шығындар
бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы – автосервис
бөлімшесінің тікелей шығындары, автомобильді бояу цехында қолданылатын
бояудың құны – тікелей бояу цехының шығындары).
Жанамалар – өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін
және жанама (шарты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге жатқызылмайтын
шығындар жанамалар (жарнамаға шығындар – субъектінің әрбір бөлімшесінің
жанама шығындары) деп аталады. Шығындар бір бөлімше үшін тікелей,
екіншілері үшін жанама (завод менеджерінің еңбек ақысы – кейбір бөлімшелер
үшін қосымша шығындар, алайда бүкіл завод үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.
Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті ұйымдастыруға,
өнімнің өзіндік құнынын калькуляциялаудың қабылданған тәсіліне (көмір
өнеркәсібінде, энергетикада – барлық шығындар тікелей байланысты).
Бірэлементтілер – бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар, ақша
аударулар).
Кешенділер – бірнеше элементтен тұратындар (құрамына тиісті риске
құрамның еңбекақысы, аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай
бірэлементті шығыстар кіретін цехтық шығыстар).
Өзгермелілер – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма-сай
(пропорциональды) өзгеретіндер (өндірстік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және т.б.) және осы кезеңдегі өнім өндіруге
сайма-сай бөлінеді. Мысалы, егер өндіріс көлемі 10%-ке көбейсе, жалпы
өзгермелі шығындар да 10%-ке ұлғаяды.
1- График.
4000------------------------------- -------------------------
3000 ----------------------------------- -------------------
2000 - ----------------------------------- ------------------
1000 ----------------------------------- --------------------
100 200
300 400
Өндіріс көлемі, бірлік
Өзгермелі шығындар өндіріс көлеміне сайма-сай (пропорциональды) өседі.
Өндіріс көлемі екі есе 100-ден 200 бірлікте дейін өссе, жалпы өзгермелі
шығындар 1000-нан 2000 теңгеге дейін ұлғаяды. Алайда өзгермелі шығындар
өнім бірлігін есептегенде көлем өзгергенде тұрақты болып қалады. Бірінші,
екінші, оныншы бірлік болғанына қарамастан. Сондықтан өзгермелі және
тұрақты шығындар шартты-өзгермелі немесе шартты-тұрақты деп саналады,
өйткені олар қосарлы рөл атқарады, бірақ әр түрлі көзқарас тұрғысынан.
Тұрақтылар – өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес дерлік
(жылыту, өндістік бөлмеге жарық беру, амортизация, жалға алу жарнамаға
шығындар және т.б.). Егер көлем 10%-ке ұлғайса немесе кемісе, онда жалпы
тұрақты шығындар өзгермей қалады, бірақ бір бірлікке тұрақты түседі.
Өндіріс көлемі өзгерген кезде, тұрақты шығындар, өзгеріссіз қалатыны
көрінеді. Егер өндіріс көлемі 10%-ке азайса, онда жалпы тұрақты шығындар
өзгерссіз қалады. Егер өндіріс көлемі бір бірлікке тең болса, онда тұрақты
шығындар 300 теңгені құрайды, бірақ тұрақты шығындар өндіріс көлемі бір
бірлікке ұлғайса, тұрақты төмендейді. Соған сәйкес өнімнің өзіндік құны да
кемиді.
Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындар өндіріс көлемінің ұлғаюына
қарай төмендейді.
Ағымдағылар – жиі мерзімде болып тұратын шығындар (шикізат, материал
шығыстары).
Біржолғылар (бір мәрте) – еңбек демалысын, жөндеу жүргізу және т.б.
төлеуге арналғандар. Олар сметаны бекіткен ретпен тәртіппен және мерзімде
бірен-сарандап өнімнің өзіндік құнына кіреді.
Өндірістік – тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның өндірістік
өзіндік құнына (тауарлық өнім – өз материалынан да, тапсырушының
материалынан да жасалып шығарылатын, техникалық бақылау қабылдаған және
қоймаға тапсырылған дайын бұйымның құны; басқа жаққа босатылған, өзі
өндірген жартылай өнімнің сондай-ақ субъектінің негізгі құрал-жабдықтары
толықтыруға жіберілген өнімнің өзіндік құны) құрайтын барлық шығындар.
Әкімшілік – жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік мақсаттағы
шығыстарға байланысты.
Коммерциялық (өткізу бойынша шығындар) сатып алушыларға өнімді өткізуге
байланысты.
Өнімді (жоспарланатын) – тиімді технология мен өндірісті ұйымдастыруға
белгіленген сападағы өнім өндірісіне шыққан шығындар.
Өндіргіш емес (жоспарланбайтын) – өндіріс технологиясы мен
ұйымдастырудағы кемшіліктер салдары іркіліс шығындары болып табылады.
Реттелетін – егер атқарушы шығындар деңгейіне елеулі әсер етіп немесе
реттей алса (өнім өндірісіне пайдаланатын шикізатқа шығындарды – цех
тексерушісі реттейді).
Реттелмейтіндер – деңгейіне еңбеккер (дайындау учаскесінің мастері
конструкторлық бөлім қызметкерінің еңбегін өтеу бойынша шығынға әсер ете
алмайды) елеулі ықпал ете алмайтын шығындар.
Жалпы – өндірілетін өнімнің барлық көлеміне.
Орташалар – өнімнің бір бірлігіне шаққандағы.
Өнімге – өнімнің өзіндік құнына (тікелей шығындар) кететін.
Мезгілге – мезгіл шығыстары: жалпы және әкімшілік шығыстар, тауарды
өткізу бойынша шығыстар, сыйақы бойынша шығыстар (жанама шығындар).
Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі және қандай басқару
міндетін шешу қажеттігіне байланысты. Басқару есебінің негізгі міндеттеріне
мыналар жатады:
• өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлар мен алынған пайданың
құнын бағалау;
• басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;
• жауапкершілік орталығының өндірістік қызметін бақылау мен реттеу.
Аталған міндеттерді шешуге осы тараудың келесі бөлімдерінде толық
қарастырылған шығындарды жіктеу сәйкес келеді.
Өнімнің және алынған пайданың өзіндік құнын анықтау үшін шығындарды
жіктеу. Кез келген шығындарды жіктеу-басшыға дұрыс, тиімді негізделген
шешімдерді қабылдауға көмектесу: кез келген деңгейдегі басшы мұның қандай
шығын мен пайда әкелетінін білуге міндетті. Сондықтан шығындарды жіктеу
процесінің мәні де басшы ықпал ете алатын шығындар бөлігін бөліп көрсетуде.
Өзіндік құнды және алынған пайданы анықтау үшін шығындар былайша
жіктеледі:
– кіретін және өтіп кеткен ;
– тікелей және жанама;
– негізгілер мен қосымшалар;
– өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістен тыс (кезең шығыстары);
– бірэлементті және кешенді.
Кіретін шығындар – алынған және бар ресурстар, күткендегідей, болашақта
табыс әкелуге тиіс. Олар баланста өндірістік қорлар, аяқталмаған өндіріс,
дайын өнім, тауар түрінде актив ретінде көрсетіледі. Өтіп кеткен шығындар –
осы шақта кіріс алу үшін жұмсалған және болашақта кіріс әкелу мүмкіндігін
жоғалтқан ресурстар. Оларға өткізілген өнім өндірісіне шыққан шығын
құрамында көрсетілді, яғни кірген шығындар өткен шығындарға айналды.
Шығындарды кіретін және өтіп кеткен деп дұрыс бөлу өндірілген өнімнің
өзіндік құнын анықтау үшін, пайдамен шығынды (зиянды) есептегенде,
кәсіпорын активтерін бағалағанда маңызды мәнге ие болады.
Мысалы, алып-сату үшін тауар өндірісіне жұмсалған шығындар, егер бұл
тауарлар өткізілмесе және қоймаларда сақталса, баланста кіретін (входящий)
шығындар болып тіркеледі. Егер бұл тауарлар сатылса, онда бұл кіретін
шығындар өткен шығындарға жатқызылуы тиіс, ол тауарларды өткізу нәтижесінде
болған шығындар сметасында көрсетіледі. Сонымен, кіретін шығындар
“шығындар” терминінің синонимі, болып табылады, ал өтіп кеткен шығындар –
“шығыстар” ұғымына ұқсайды. Шығындар – тауарды өткізу нәтижесінде шыққан
қаражат, ал шығыстар – кірістер алуға байланысты кәсіпорын шеккен
шығындардың бөлігі.Өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына жатқызу
әдістеріне байланысты шығындар тікелей және жанама болып бөлінеді.Өнімнің
нақты түрін өндірумен нақты жұмысты (қызмет көрсету) орындауға байланысты
және тікелей олардың құнына кіре алатын (материалдық шығындар мен еңбекті
өтеуге тікелей шығындар) шығындар тікелей деп аталады.Өнімнің бірнеше түрін
өндіру үшін жалпы сипат атқаратын және жасаған кезде нақты өнімге (жұмысқа,
көрсетілген қызметке) жатқызу мүмкін болмайтын шығындар жанамаға жатады.
Мұндай шығындар өнімнің жекелеген түрлері арасында жанама жолмен
кәсіпорынның бөлу негізін таңдауына байланысты бөлінеді. Жанама шығындарға
жалпы өндірістік шығыстарды, жабдықты ұстау мен пайдалануға жұмсалған
шығыстар, басқару шығыстарын және т.б. жатқызуға болады. Жанама шығындардың
ерекшелігі – ауқымды негіз (база) шегінде өзгермеуі (шығындар тұрақты болып
қалатын, өндіріс көлемінің белгілі бір аралығы).Өнім бірлігіне шаққандағы
тікелей шығындар мөлшері іс жүзінде өндіріс көлеміне байланысты емес және
оны өндіріс тиімділігін еңбек өнімділігін арттыру, жаңа ресурс және энергия
сақтайтын технологияларды енгізу жолымен төмендетуге болады. Шығындар
белгіленуіне байланысты негізгі және қосымша болып бөлінеді. Өнім өндіруге
тікелей байланысты шығындар негізгі болып табылады (шикізат, негізгі
материалдар, сатып алынатын жартылай өнімдер түріндегі еңбек керек-
жарақтары; өндірістік мақсаттағы негізгі құрал-жабдықтардың амортизациясы
қосып есептеулерімен және т.б.) кез келген кәсіпорында олар шығындардың
маңызды бөлігін құрайды.
Қосымша (жанама) шығыстар өндірісті ұйымдастыру, қызмет ету және оны
басқаруға байланысты пайда болады. Қосымша шығыстар екі топқа бөлінеді:
Қосымша (өндіірстік) шығыстар. Бухгалтерлік есепте олар жайлы ақпарат 8100
бөлімшенің 8310 “Көмекші ондіріс”, 1310 “Материалдар”,3350 “Еңбек ақы”,
1310 “Еңбек ақыдан акдарымдар”, 8410 “Үстеме шығындар”, шотында
жинақталады және одан әрі таңдалған қайсыбір бөлу базасына сайма-сай
(пропорциональды) бөліну үшін 8030 “Қосымша шығындар” шотында шоғырланады;
Қосымша (өндірістік емес) шығыстар – кезең шығыстары. Бұл шығыстар
7110 “Дайын өнімді (тауарды, жұмысты, көрсетілген қызметті)” өткізу бойынша
шығыстар, 7310 “Сыйақы түріндегі шығыстар”және 7210 “Жалпы және әкімшілік
шығыстар” шоттарында ескерілген.
Қосымша өндірістік шығыстарға (жабдықты ұстау мен пайдалануға)
майлайтын, ысқылайтын және жабдықты ағымдағы күту мен жөндеуге арналған
материал түрлеріне, шығыстар жабдық пен транспорттық құралдардың
(заводішілік транспорт); амортизациясына жабдыққа қызмет ететін
жұмысшылардың әлеуметтік салықтың аударымдары бар еңбекақы шығыстары;
коммуналдық (цехтық) шығыстар (электр энергиясына, суға және т.б.); қосалқы
өндіріс көрсететін қызметтер, құрал-аспаптар мен керек-жарақтардың қалпына
келтіру бойынша шығыстар мен тозу; жабдық жұмысына байланысты тағы басқа
шығыстар жатады және олар 8410 “Үстеме шығындар” бөлікшесінің шоттарында
ескеріледі.Өндірісті басқаруға шыққан шығыстар (кезең шығыстары) еңбекақыны
және өндірістік-диспетчерлік ақпараттың және завод басқармасының әкімшілік-
басқару аппаратының еңбегін өтеу қорынан әлеуметтік салық аударымдарын,
өндірісті дайындау мен ұйымдастыру амортизация, өндірістік қажеттілік пен
өзі өндіретін жартылай өнімдерді сақтау үшін қолданылатын мүлікті,
ғимаратты, үйді ұстау мен жөндеу шығындарын; жақсы жұмыс жағдайларын
қамтамасыз етуге, кәсіби бағдарға және кадр дайындауға жұмсалған шығындар;
мүліктің тозуы мен өндірістік бөлімшелерді басқаруға кететін басқа да
шығыстар біріктіріледі. Бұл шығыстар кәсіпорын аумағында пайда
болады.Қолданыстағы баптар номенклатурасы өндірісті дайындау міндетін
атқаруға, ұйымдастырушылық және басқарманың тікелей міндетті іс-қызметтерін
жүзеге асыруды топтастырады. Экономикалық мәні жағынан әр түрлі шығындарды
бұлайша біріктіру шығыстарды мөлшерлеуді, жоспарлауды, бақылауды және
талдауды қиындатады. Пайданы бақылау мен есептеу жүйесін құру, өндірістік
емес шығындарға әсер ететін факторларды ашу үшін оларды міндетті іс-қызмет
аясын белгілеу бойынша, ал іште-шығын элементтер бойынша топтастыру
мақсатқа сәйкес болар еді.Шығындарды жіктеудің таңдалған бағыты шығыстарды
пайда болған жерлерінде жайылдырма, бір шектен шығармауға (локализовать),
кәсіпорын қызметі бойынша шығындардың мазмұнын ашуға мүмкіндік береді және
оларды өнім түрлеріне де, өндірістік шығыстарға да, жұмыс күшін ұстауға да
және т.б. бөлу мен қайта бөлу мүмкіндіктерін жасайды. Мысалы, техникалық
басқару шығыстарына техникалық қызмет еңбеккерлерін ұстау, олардың
еңбекақысын және әлеуметтік салық аударымдары, амортизация техникалық
қызмет орналасқан үй мен ғимаратты ұстау мен жөндеу шығындары; жалпы
заводтық лабораторияларды ұстау; мүліктің тозуы мен оларды қалпына келтіру
шығыстары; өнертапқыштыққа техникалық жетілдіруге және т.б. шыққан шығыстар
жатқызылады. Бұл шығыстардың жарым-жартылайын өнім түрлеріне –
өнертапқыштық, бұйым конструкциясын техникалық жетілдіруге, бөлуге болады;
басқа бөлігінің жеке өндірістік бөлімшелерге қатысы бар және өндірістік
қосымша шығыстармен бірге бөлінеді.Кәсіпорынның басқа шығындары сияқты
қосымша шығыстар басқару есебінде басқару мақсаттарына байланысты
қарастырылады.Біртекті өнім шығаратын кейбір кәсіпорындарда, мысалы,
өнеркәсіптің энергетикалық, көмір, мұнай өндіру салаларындағы, барлық
шығыстар тікелей болады. Өңдеуші кәсіпорындарда (машина жасау, жеңіл, тамақ
өнеркәсібінде және т.б.) жанама шығыстар өте елеулі. Осылайша, шығындарды
тікелей және жанама деп бөлу өндірістің технологиялық ерекшеліктеріне
байланысты.Өндірістік және өндірістен тыс (мерзімдік шығындарды немесе
кезең шығындары).
Мұндай жіктеу бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарына жауап
береді, соған сәйкес өндірілген өнім қорларын бағалау үшін тек қана
өндірістік шығындар қосылуы тиіс.
Сондықтан шығындар басқару есебінде мыналарға жіктеледі:
• өндірістік (өнімнің өзіндік құнына кіретін);
• өндірістен тыс (есепті кезең шығындары немесе жиі-жиі болатын
шығындар).
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындарға тек қана өндірістік шығындар
жатқызылады, яғни өткізілген сәтке дейінгі дайын өнім өндірісіне және
бітпеген (аяқталмаған) өндіріске байланысты: тікелей материалдық шығындар,
әлеуметтік салық аударымдарымен бірге есептелетін еңбекті өтеуге шығатын
тікелей шығындар; қосымша шығыстар.Өндірістік қорлар материал қорларында,
бітпеген өндіріс көлемінде кәсіпорын қоймасындағы дайын өнім (тауар)
қалдықтарында заттандырылған.Кезең шығыстары қорларды бағалағанда
есептелмейді, жасалған есепті кезеңдерінде есептен шығарылады. Өткізілмеген
өнім мен бітпеген өндіріс қалдықтарында келесі кезеңге көшпейді. Бұл
шығындар ұйымның баға саясатында негізгі шешімдер қабылдауда өте маңызды.
Бұларға өндірістік емес сипаттағы шығындар: коммерциялық (өнімді өткізуге
байланысты), сыйақы түріндегі шығыстар мен жалпы және әкімшілік шығыстары
жатқызылады.
Сонымен қатар шығындар бір элементті және кешенді болып бөлінеді.
Өндіріске жұмсалатын біртекті шығындар бірэлементті деп аталады. Бұл белгі
бойынша өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің), өзіндік құнын құрайтын
шығындар мынадай элементтер бойынша топтастырылды: материалдық шығындар;
еңбекті өтеу шығындары; аударымдар (әлеуметтік салық), қосымша (өндірістік)
шығыстар;Соған орай, бұл кәсіпорында қосылғыштарға бөліп орналастыруға
келмейтін шығындар бірэлементті деп аталады.Кешенді шығындар бірнеше
экономикалық элементтерден тұрады. Іс жүзінде барлық элементер кіретін
цехтық (қосымша) шығыстар үлгі болады. Мысалы, жоғары дәрежелі
автоматтандырылған кәсіпорындарда еңбекақы аударымдарымен бірге өзіндік құн
құрылымында 5% құрайды. Әдетте, мұндай кәсіпорындарда тікелей еңбекақы
бөлінбейді, оны қосылған шығындар деп аталатын жеке бапта өндірісті
басқару мен қызмет ету бойынша шығыстармен біріктіреді.
Шығындарды шешім қабылдау мен жоспарлау үшін жіктеу.
Бухгалтерлік басқару есебінің мақсаты басқару шешімдерін, яғни келешекке
арналған шешімдерді қабылдауға қажетті ішкі пайдаланушылар үшін ақпаратты
дайындау болып табылады. Күтілетін шығыстар мен кірістер туралы түрлі
мәліметтер ұсынылуы тиіс. Бұл үшін мынадай шығындар бөліп көрсетеді:
• өзгермелі, тұрақты, шартты-тұрақты – өндіріс (сату) көлемінің өзгеру
әсеріне байланысты;
• бағалауда есепке қабылданатын және қабылданбайтын шығындар;
• қайтарымсыз шығындар (өткен кезең шығындары);
• жүктелген шығындар (немесе кәсіпорынның пайдалана алмаған пайдасы);
• жоспарланатын және жоспарланбайтын шығындар;
• өсетін және шекті шығындар мен кірістер.
Өзгермелі шығындар өндіріс көлемі өзгергенде пайда болады, оның көлеміне
тура сайма-сай өзгереді. Олар ұйымның іскерлік белсенділігіне байланысты
өндірістік емес сипатта болады. Өзгермелі өндірістік шығындар өнімнің өз
құнын сипаттайды, өйткені нарықты (тұтынушының) объектінің құны емес,
өнімнің құны мен оны тұтынуға кететін өзіндік шығындар қызықтырады.
Материалдық шығындар, еңбекті өтеу үшін тікелей шығындар, қосалқы
материалдар мен сатылатын жартылай өнімдерге шыққан шығындар өндірістік
өзгермелі шығындарға үлгі болады.
Өндірістік емес шығындарға мыналар жатады:
• Дайын өнімді тұтынушыға тиеу үшін буып-түю, орау шығыстары;
• Сатып алушы орнын толтырмайтын көлік шығыстары;
• Делдалға тауарды сатқаны үшін комиссиялық сыйақы.
Бұл шығындар тікелей сатылым көлеміне байланысты.
Өндірістік тікелей шығындар іскерлік белсенділікке байланысты емес,
сондықтан оны тұрақты деп атайды. Бұл шығыстар-жарнамаға, жалға төлемдеріне
негізгі құрал-жабдықтардың амортизациясына және т.б.Тұрақты шығындар
уақыттың белгілі бір кезеңі ішіндегі өндірістің (өндірістік қызмет) әр
түрлі ауқымы үшін өзгеріссіз қалады.Жартылай өзгермелі шығындар-бұған
тұрақтылар да, өзгермелі құрамдас бөліктер де кіреді. Мысалы, материалдық-
техникалық қамтамасыз ету материалдық-техникалық қамтамасыз етуге
жоспарланған (тұрақты) шығындардан тұратын жартылай өзгермелілерден
құралады, олар өндіріс көлеміне тікелей тәуелділікте болатын өзгермелі
шығындар мен кез келген өндіріс көлемінде жүзеге асады.
Қайтарылмайтын шығындар (өткен кезең шығындары) – бұрын қабылданған
шешім нәтижесінде пайда болған, өткен кезеңнің шығындары және оларды
болашақта жаңа басқару шешімдерімен өзгерту мүмкін емес. Шешім қабылдаған
кезде қайтарылмайтын шығыстар мен есепке алынбайтын шығыстар түсінігін
айыра білу керек.
Жүктелген шығындар таңдау жолы іс-қимылдың баламалы бағамының бірі
екіншісінен бас тартуды талап еткенде, жоғалған немесе құрбан етуге тура
келген мүмкіндікті сипаттайды. Мысал. Кәсіпорын үш ауысым бойы толық
қуатымен жұмыс істеуде және айына 5 млн теңге тапсырыс дайындайды. Көтерме
сатып алушы кәсіпорынға жаңа айлық тапсырыс ұсынады, бұл 6 млн теңге
қосымша өзгермелі шығындар жасауға әкеледі. Шарттың ең аз бағасы қандай
болуға тиіс? Тапсырыс қабылдаған соң кәсіпорын бұрын алынатын 5 млн теңге
табыстан бас тартады, яғни шын мәнінде 5 млн теңге зиян шегеді. Бұл соманы
кәсіпорын шарт талаптарын талқылаған кезде ескеруге тиісті. Шарттың бағасы
11 млн теңгеден (5+6) кем түсе алмайды. Мұндайда 5 млн теңге мойынға
жүктелген (болжанған) шығындар немесе кәсіпорынның пайдалана алмаған
пайдасы).Шығындардың бұл категориясы ресурстар шектелген жағдайда ғана
қолданылады, келтірілген мысалда – өндірістік қуаттың толық іске қосылған
кезінде екенін есте ұстаған дұрыс. Егер кәсіпорын жете жұмыс істемей және
бос тұрып қалса, есептелінетін шығындар жайлы сөз болмас еді.
Жоспарланатын шығындар – мөлшерлеу, норматив, лимиттеу және смета
негізінде белгілі бір өндіріс көлеміне есептелген шығындар. Олар өнімнің
жоспарлы өзіндік құнына жатады.
Жоспарланбайтындар – қосымша, жоспарлы өзіндік құн шегінен шығатын,
нормативтен тыс шығындар, яғни нақты шығындар. Олар өнімнің нақты өзіндік
құнына ғана әсер етеді.
Өсетін және шекті шығындар мен табыстар – өнімнің қосымша партиясын
дайындау мен сату нәтижесінде пайда болған қосымша шығындар. Бұларға
тұрақты шығындар кіруі де, кірмеуі де мүмкін. Егер тұрақты шығындар
қабылданған шешімдер негізінде өзгерсе, онда олардың өсуі өсетін шығындар
ретінде қарастырылады, егер олар өзгермесе, онда өсетін шығындар нөлге тең
болады. Бұл әдісті басқару есебінде табыстарға да қолдануға болады.
Шығындарды бақылау мен реттеу мақсатымен мынадай жіктеу қолданылады:
– реттелетін және реттелмейтін;
– тиімді және тиімді емес;
– мөлшер (норма) шегінде және мөлшерден ауытқулар;
– бақыланатын және бақыланбайтын.
Жауапкершілік орталықтары бойынша тіркелетін шығындар мен табыс
жауапкершілік орталығының менеджерімен реттелетін және реттелмейтіндер
болып жіктеледі.
Реттелетіндер – сомасы менеджер тарапынан болатын ықпалға байланысты,
жауапкершілік орталықтарында тіркелген шығындар. Жалпы кәсіпорын бойынша
барлық шығындар реттеледі, бірақ нақтылы атқарушы барлық шығындарға әсер
ете алмайды. Егер атқарушы шығын деңгейін реттей немесе елеулі әсер ете
алса, онда бұл шығындар осы орындаушы реттей алатын болып белгіленеді.
Мысалы, кәсіпорын әкімшілігі өндірістік қорлар алуды реттеуге, адамдарды
жұмысқа жалдауға және т.б. құқығы бар, өндірістік бөлім басшысы мұндай
шығындарға ықпал етпейді. Мысалы, өндіріс цехы материалды артық жұмсауға
жол берді. Бұл шығындар цех бастығы үшін реттелетін болып табыла ма? Жауап
бір мазмұнда. Егер артық жұмсау цехтағы еңбек немесе технологиялық тәртіпті
бұзу салдарынан болса, онда бұл шығындар бақыланатын болып шығады. Егер
цехқа келіп түскен материалдардың төмен сапасына байланысты болса, онда
өндірістік емес шығындар цех бастығымен реттелмейтіндер болып қарастырылады
және жауапкершілік жабдықтау бөлімі бастығына жүктеледі.
Тиімділер – бұлар өнім өндіруге бағытталған шығындар, өткізу нәтижесінде
табыс алынады.
Тиімсіздер – өнім өндірілмейтін болғандықтан, нәтижесінде табыс
алынбайтын шығындар. Бұлар – негізінде ақаудан, ірілістерден, материалдарды
бүлдіруден және т.б. болған шығындар.Шығындарды мөлшер (норма) шегіндегі
және мөлшерден ауытқыған шығындар деп бөлуді бөлімшенің жұмыс тиімділігін
анықтау үшін ағымдағы есепте нақты болған шығындарды нормативтілермен
жалғастыру жолымен қолданады.Сметалық және нақты шығындар арасындағы айырма
нормативті (сметалық) шығындардан ауытқу деп аталады. Практикада реттелген
шығындарды толық талдау талап етілуі мүмкін. Мысалы, кейде негізгі
өндірістік жұмысшылардың еңбегін де, жұмыс категориялары бойынша негізгі
материалды да, сонымен қатар әр түрлі типтерге сәйкес пайдаланылатын
материалдарды талдауға жүгінген жөн.
2.2 Көмекші өндіріс шығындарының есебі
Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру бухгалтерлік шоттар мен
шығындарды топтастырудан тұрады. Оған мынадай факторлар ықпал етеді:
• кәсіпорынның қызмет түрі;
• кәсіпорын басқарудың ұйымдық құрылымын қабылдауы (цехтық, цехсыз);
• кәсіпорынның құқықтық түрі;
• шығарылатын өнім көлемі.
Өндірістік есепті ұйымдастыру шығын есебінің объектісі болып не
саналатынына байланысты кәсіпорынның белгілі бір топтасуын қарастырады.
Мұндайда: шығындарды түрі, пайда болған жерлері, жауапкершілік орталықтары
мен шығынды көтерушілер бойынша есептеу болуы мүмкін. Түрлер бойынша шығын
есебі. Бұл шығынды қорытынды бақылау үшін қажетті шарт, ол кәсіпорынға
өндірістік өнімнің өзіндік кұн құрылымын – өзіндік құнның кейбір
элементтерінің өндіріс шығындарының жалпы құнына проценттік ара қатынасын
есептеуге, өзіндік құнды төмендету бойынша қолда бар резервтерді айқындауға
мүмкіндік береді. Өнімнің өзіндік құнына кірген шығындардың түрлері 7
Тауарлық-материалдық қорлар есебі атты Бухгалтерлік есеп стандарттары
және оған Өнімнің (жұмыстың, көрсетілетін қызметтің) өзіндік құнына
кіретін шығындардың құрамы мен жіктелуі атты әдістемелік ұсыныстармен
белгіленеді, бұлар – материалдық шығындар, еңбекті өтеуге шыққан шығыстар,
әлеуметтік салық аударымдары, қосымша шығыстар. Шығындарды пайда болған
жерлері бойынша есептеу. Шығындардың пайда болатын жері – кәсіпорынның
құрылымдық бөлімшесі, жұмыс орындары, участкелері, бригадалар, цехтар
кәсіпорын бөлімдері мен т.б. Мұндай әрбір учаскеге кәсіпорынның шығын пайда
болған орын номенклатурасында белгіленетін өз тіркеу номері беріледі. Бұл
есеп кәсіпорын басшылығына мыналарды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Тұтастай кәсіпорынның да, оның құрылымдық бөлімшелерінің де жұмысы
тиімділігін ықпалды және жан-жақты бақылау өнімнің өзіндік құнын
калькуляцияда қажетті; өнімнің жекелеген түрлері арасындағы қосымша
шығындарды бөлу. Жауапкершілік орталықтары жөніндегі есептің мақсаты –
әрбір жауапкершілік орталықтары бойынша шығындар мен табыс туралы
мәліметтерді сметадан ауытқуды жауапты адамға арту үшін жинақтау.
Жауапкершілік орталықтары бойынша нақты мәліметтерді қысқа уақыт аралығында
жасалатын смета орындау жоніндегі есепте бухгалтер-талдаушы көрсетеді.
Олардан жауапкершілік орталықтарының басшылары шығыстың әр түрлі баптары
бойынша сметадан ауытқушылықтар туралы ақпарат алады. Әкімшілік шығындарды
қандай аспектіде жіктеу, шығын пайда болған жерлерді қаншалықты жан-жақты
және оларды жауапкершілік орталықтарымен ұштастыру керектігін өзі шешеді.
Көмекші әндірістік шығындар төрт элементтен тұрады:
– материалдық шығындар;
– еңбекті өтеуге шығатын шығындар;
– аударымдар (әлеуметтік салық);
– қосымша (үстеме) шығындар.
Өндірістік қорлар кәсіпорын қоймасындағы материалдар, бітпеген өндіріс,
дайын өнім (тауар) қорларында көрсетіледі. Олар түгенделуге тиісті,
кәсіпорын активінде болады және алдағы есепті кезеңдерде пайда әкелуге
тиісті. Материалдық шығындарға дайын өнімнің бөлігі болатын көмекші
материалдар мен шикізат шығындары кіреді және олардың құнын белгілі бір
бұйымға тікелей және үнемді, аса мол шығынсыз жатқызады. Материалдық
шығындардың шамасын өнімнің нақты түрін өндіруге, материал бірлігі бағасына
қолданылуға тиісті, материалдар сынына көбейтіп, санауға болмайды. Еңбекті
өтеуге шығатын көмекші шығындар қатарына тура, бірден және үнемді түрде
дайын бұйымның белгілі-бір түріне жатқызуға болатын, жұмыс күшін төлейтін
барлық шығыстар: бұйым дайындаумен шұғылданатын жұмысшылардың еңбекақысы
кіреді. Алайда көмекші жұмысшылар, менеджерлер мен мастерлер, қосалқы
күрелі қызметкерлері де өндіріспен байланысты. Олардың еңбекақсысы
өндірістік шығындар құрамына кіреді, бірақ бұл шығындарды дайын бұйымның
белгілі бір түріне тікелей және үнемді түрде жатқызуға болмайды, оларды
қосымша (жанама) еңбек шығындары деп атайды. Жанама қосымша материалдық
шығындар сияқты мұндай шығыстар жалпы өндірістік шығындардың бөлігі ретінде
қарастырылады.
Материалдық шығындар мен еңбекті өтеу шығындары өзгермелі болып
табылады, олардың шамасы өндіріс көлеміне тура сайма-сай өзгереді.
Жалпы өндірістік (қосымша) шығыстарға барлық жанама шығындар кіреді. Бұл
шығындар өндіріспен байланысты, бірақ тура, тікелей және үнемді дайын
бұйымның нақты түрлеріне жатқызуға болмайды. Оларды сонымен қатар жанама
өндірістік шығыстарды сайма-сай таңдалған база өнімдерінің түрлері бойынша
бөледі. Бөлудің нақты тәсілдері төменде келтірілген.
Кейбір жалпы өндірістік шығыстар, электр энергиясына, құрал-аспаптарға,
қосалқы материалдарға деген шығындар сияқты өндіріс көлеміне тура сайма-сай
(пропорциональды) өзгереді және өзгермелі өндірістік шығындар болып
табылады. Кейбір жалпы өндірістік шығыстар тұрақты, мысалы, сақтандыру
жарнамалары, жал төлемі, жабдыққа амортизациялық аударымдар, немесе
жартылай өзгермелілер, мәселен, телефон үшін төлем, коммуналдық қызмет.
Басқа шығындарды нақты өнімге тура, тікелей және үнемді жатқызуға
болмайды. Бұлар тікелей емес немесе жанама шығыстар. Оларды таңдалған
әдістемеге сай бұйым бойынша бөледі. Бөлу тәсілдері төменде қарастырылған.
Өндіріс бойынша шығындар өндірістік қосымша шығыстар ретінде жіктеледі,
оларға шығынның үш түрі кіреді: материалдарға жанама шығындар, еңбекке
жұмсалатын жанама шығындар, басқа өндірістік шығындар. Ғылыми-зерттеу
жұмыстарына арналған шығындар жаңа өнімдер мен көрсетілетін қызметті жасау
бойынша барлық; тәжірибелік үлгілерді жасау, жаңа бұйымдарды сынау, ғылыми
зертхананы ұстау шығындарын біріктіреді.
Баламалы шығындар – пайдаланылмаған мүмкіндіктердің шығыны. Олар бір
әрекетті таңдау екінші әрекетті пайда болдырмаған кезде қолдан шыққан
пайданы білдіреді. Баламалы шығындар бизнесте шешім қабылдаған көп
жағдайларда туындайды. Мысалы, спорттық сөмкелер өндіруші кәсіпорын чемодан
дайындауға тапсырыс алды. Егер кәсіпорын бұл тапсырысты қабылдаса, спорт
тауарларын сататын дүкендердің тұтас жүйесі үшін спорттық сөмкелердің
әдеттегі санын өндіру мүмкіндігі (машиналық және жұмыс уақыты) болмайды.
Бұл тапсырысты қабылдаудың баламалы шығындары – бұл жүзеге асырыла
алмайтын, спорттық сөмкелер өндірісінің пайдалана алмаған пайдасы.
Пайдаланыла алмаған пайда спорттық сөмкелерді сатудан түскен болуы ықтимал
табыс минус оны өндіру бойынша шығындар болып есептелінуі мүмкін.
Қайтарымсыз шығындар – бұлар бұрын болған шығындар. Олар болашақ
шығындарға ықпал ете алмайды және ешқандай осы шақтағы немесе болашақтағы
іс-қимылдар оны өзгерте алмайды, мәселен, сатып алынған жабдықтың бастапқы
құны (бағасы) мен материалдық қорларды жасау шығындары. Сондықтан бұл
шығындар болашақта шешім қабылдау кезінде есепке алынбайды. Ғылыми-зерттеу
зертханасы жабдық алды делік. Жыл өтті, жабдықтың кепілді жұмыс мерзімі
өтті, ол сыр бере бастады. Жабдықтың бұзылу себебін талдау бұл түрге
ылғалдылық деңгейі мен температура ауытқуына қатты әсер ететінін көрсетті.
Зертхана жылытылуы нашар және кондиционерлері жоқ ескі үйде орналасқан.
Нәтижесінде жабдық үзіліспен жұмыс жасайды, оны жөндеу үшін шоттар ұлғаюда,
қызметкерлер ашулы. Зертхана қызметкерлері жабдықты алып тастауды талап
етеді, бірақ зертхана басшысы бұлай етуден бас тартты, өйткені ол үшін 6
млн теңге төленген болатын.
Бұл – қайтарымсыз шығынның рөлін бағаламаудың типтік үлгісі. Жабдық
жөніндегі ешқандай болашақ шешімдер бұл құнды қайтара алмайды. Болашақ
шешімдер жөндеу үшін немесе бөлмені кондиционерлерімен және жылу жүйесімен
жабдықтау үшін шоттар сияқты болашақ шығындарға қатысты болады.
Диффенциальды шығындар – екі баламалы шешімдерді қараған кезде шығындарды
ажырататын шама. Қалалық жаңа бассейнді салу үшін екі баламалы орын қаралды
делік. Егер А ауданы таңдалса, бассейнде ұстау бойынша жыл сайынғы шығындар
шамамен 65000 теңге болады. Егер В ауданы таңдалса, жыл сайынғы шығыстар 60
000 теңге сомасында күтіледі.
Бассейнді ұстау бойынша дифференциальды шығындар былайша есептеледі:
65 000 – 60 000 = 5000 тенге.
Дифференциальды шығындар да қосымша немесе өсетін шығындар деп аталды.
Қалалық бассейн мысалында оны ұстау үшін жыл сайын өсетін шығын 5000
теңгені құрайды, егер қалалық басейн В ауданынан А ауданына көшсе.
Дифференциальды (немесе өсетін) шығындар көптеген экономикалық шешімдерден
табылады.
Туристік агенттіктің жаңа бөлімшені қала шетіне орналастыруға орай
шығарған қосымша шығындары – жаңа кәсіпорында орналастырудың өсетін
шығындары. Туристік фирма бөлімшені шет жаққа орналыстырып немесе
орналыстырмай шегетін жалпы шығындардағы айырмашылық – егер жаңа бөлімше
ұйымдастырылса, шешімнің өсетін шығындары. Авиажелілерде жаңа маршрут,
заводтарда қосымша ауысым немесе ауруханада медбике штатын ұлғайту туралы
шешімдер де дифференциальды шығындарға кіреді.
Маржиналдық шығындар – өнімнің барлық шығарылуына емес, бірлігіне
шаққандағы қосымша шығындар.
Өндірістің маржиналдық шығындары – өнімнің тағы бір бірлігі жасалғанда
шығатын қосымша шығындар. Бірлікке шаққандағы орташа шығындар – шыққан
бірлік санына бөлінген өнімнің кез келген санын өндіру бойынша жалпы
шығындар.
Аталған шығын түрлерінен басқа, инкрементті шығындар да бар. Олар
өнімнің қосымша партиясын жасаған жағдайда пайда болады. Егер шешім
қабылдау нәтижесінде тұрақты шығындар өзгерсе, онда олардың ұлғаюын өсетін,
басқаша айтсақ, инкрементті шығындар деп қарастырады. Егер өнімнің қосымша
партиясын шығару туралы шешім қабылау тұрақты шығындарды ұлғайтуға әкеліп
соқтырса, инкременттік шығындар нөлге тең болады.
Көмекші өндіріс шығындарының есебі 8300 “Әндірістік есеп шоттарының”
8310 “Көмекші өндіріс шоттары” бөлімшелерінің шоттары қолданылады.
3-Кесте.
Көмекші өндірісіке шыққан шығындар есебі
№ Шаруашылық операцияларының мазмұны Дебет Кредит Сома
1 2 3 4 5
Негізгі өндіріс шығындарының есебі
1.Көмекші өндіріске материалдар босатылуы 8030 1310–135
0 524 000
2.Көмекші өндірістік жұмысшыларға еңбекақы 8023 4230 200 000
есептелінді
3.Көмекші өндіріс жұмысшылардың еңбегін өтеу 8034 3150
қорынан ақша аударылды 17 189
4.Негізгі өндіріс шығындарына қосымша шығыстар8010 8031
кіргізілді 310 439
5.Көмекші өндіріс шығындары жинақталып 8030 8031, 524 000
қорытылады 8032, 200 000
8033, 17 189
8034, 310 439
8035
6.Ай басындағы бітпеген өндірістің шығындары 8030 1343
көмекші өндірістің шығындарына кіргізіледі 18 000
7.Ай соңыңдағы бітпеген өндірістің шығындары 1343 8030 21 000
көмекші өндіріс шығындарынан шығарылады
8.Дайын өнім өндірістен шығып, қоймаға 1320 8030 1 048 5
тапсырылды (өндірістік өзіндік кұнмен)
Технологиялық мақсаттардағы көмекші әндіріс цехтарына қолданылатын электр
энергиялары, газ, су, мұз және бу құндары
1.Кәмекші әрдірістің басқа цехтарынан алынған 8030 8030 50265
қызметтер
2.Басқа ұйымдардан алынған қызметтер, жұмыстар8030 3310-333603205
0,
3390
3.Көмекші өндіріс цехтарының жұмыскерлерінің 8030 3430 5023608
кезекті демалысына есептелген резервтер
4.Көмекші өндіріс жататын үстеме шығындардың 8030 8040 256032
есептен шығарылуы
5.Бекітілген норма бойынша жөнделмейтін 8040 8030 286598
ақаулардың өзіндік құнын есептен шығару
6.Бекітілген нормадан жоғары болған 7470 8030 32564
жөнделмейтін ақаулардың өзіндік құнын
есептен шығару
7.Жұмыс және әнім малдарының жас төлдерін 2930 8030 235489
кірістеу
8.Дайын өнімдерді кірістеу 1320 8030 2368749
9.Көмекші өндірістің өнімдерін негізгі 1350, 8030 256489
өндірісте материалдар негізінде қабылдау 1310
10Цехтардың транспорттық кызметтері 7110 8030 265897
Көмекші өндірістің негізгі құралдарды жөндеу шығындарын есептен шығару
1.Егер осы шығындарға резерв құрылмаса:
әкімшілік 7210 8030
жабдықтау бөлімі 7110 8030
негізгі және көмекші әндіріс цехтары 8040 8030 125463
2.Осы мақсатқа резерв құрылса 3440 8030
258965
Транспорттық шығындардың есептен шығарылуы
1.- өкімшілік қызметтері 7210 8030 25620
- негізгі және көмекші әндіріс цехтарының
қызметтері 8040 8030 23562
- қоймаға материалдарды тасымалдауға
байланысты 1310.
1350 8030 25621
2.Көмекші өндірістің жарықтандыру, жылу беру,
ыстық және суық сумен қамтамасыз ету бойынша
шығындарды есептен шығару:
көмекші өндіріс цехтары 8040 8030 25645
жабдықтау бөлімі 7110 8030 3215
әкімшілік 7210 8030 2654
3.Көмекші өндрістің көрсеткен қызметтерінің
шығындарын есептен шығару:
- Құрылысқа шаруашылық әдіспен жүргізілген
қызметтер 2930 8030 6546
- Негізгі құралдарды жоюға байланысты
шығындар 7410 8030 2564
- Төтенше жағдайларға байланысты жою
шығындары 7470 8030 26589
- Басқа да ұйымдардың қызметтері 7010 8030 2564
4.Мүмкін бағалары бойынша қалдықтарды кірістеу1350 8030
45625
5.Көмекші өндіріске аяқталмаған өндірістің 1340 8030 26655
есепті кезең соңындағы қалдықтарын есептеу
2.3. Көмекші өндіріс шығындарының калькуляциялық бірліктері және олардың
объектілері мен калькуляциялау тәсілдерінің түрлері
Калькуляциялау – өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет бірліктерінің
өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысына оперативті басшылық жасау үшін
өте маңызды, өйткені ішкі резервтерді уақтылы ашуға және өнімнің өзіндік
құнын одан әрі түсіндіруге, оның бәсекеге қабылеттілігін арттыруға
мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған,
нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін қызметке
негізді баға белгілеуде қолданылады.Калькуляцияда өндірістегі өнімнің
нақтылай түрін өндіру мен өткізуге, сондай-ақ жұмыс пен көрсетілетін қызмет
бірліктерін (жүк тасу, жөндеу жұмыстарына және т.б.) орындауға ақшалай
түрде шыққан шығындар жинақталып қорытылады.Қазіргі заманға экономикалық
әдебиет калькуляциялауды өнімнің жеке түрлері бірліктерінің өзіндік құнын
экономикалық есептеу жүйесі деп белгілейді. Калькуляция барысында өндіріске
кеткен шығындар мен шыққан өнім санымен салыстырылады және өнім бірлігінің
өзіндік құны белгіленеді.
Калькуляциялаудың міндеті – шығындардың оны көтеруші бірліктерге, яғни
өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің (жұмыстың, көрсетілген
қызметтің), бірлігіне қанша болатынын есептеу.Калькуляциялаудың түпкілікті
нәтижесі – калькуляцияны ұсыну. Өнімнің, жұмыстың және көрсетілетін
қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың әр түрлі түрін
айқындайды.Жоспарлы калькуляция еңбек шығындарының озық (прогрессивті
мөлшері) және одан әрі техникалық өрлеуді, өндіріс пен еңбекті
ұйымдастыруды жақсартуды көрсететін өндіріс құралдары негізінде
жоспарланатын кезеңге арналып жасалады.Жоспарлы калькуляцияның бір түрі –
сметалық калькуляция; оны бір рет шығатын (бірегей) бұйымға немесе жұмысқа,
тапсырыс берушілермен есептесу, баға белгілеу және басқа мақсаттар үшін
жасайды.Шығындардың ағымдағы мөлшері кәсіпорынның осы кезеңдегі жұмысының
өндірістегі мүмкіндіктеріне сәйкес келеді. Және де есепті кезең басында
шығындардың ағымдағы мөлшері жоспарлы калькуляцияға негізгі салынған
шығынның орташа мөлшерінен жоғары, ал есепті кезеңнің соңында – төмен.
Сондықтан есепті жыл басында өнімнің нормативті өзіндік құны жоспарлыдан
жоғары, ал есепті жыл соңында – төмен.
Өнімнің өзіндік құнының есепті (нақты) калькуляциясы жоспарлыдан
кәсіпорынға байланысты (өндіріс бойынша жоспарды асыра орындау мен
орындамау, шығындардың кей түрлерін үнемдеу немесе артық жұмсау) және оған
байланысты емес (материалдарға бағаның өзгеруі, амортизациялық
аударымдардың мөлшері, электр энергиясына, отынға, газға, суға және т.б.
тарифтердің өзгеруі) себептер бойынша ауытқуы мүмкін нақты шығындарды
көрсетеді. Нормаға сәйкес (нормативті) калькуляциялау ағымдағы жоспарлы
калькуляциялаудың бір түрі болып табылады, шығындар есебінің және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың нормаға сәйкес тәсілдерін қолданатын
кәсіпорындарда жасалады. Олардың негізінде шығындардың жеткен деңгейін
сипаттайтын іс жүзіндегі, ағымдағы норма жатады. Кәсіпорындар жыл бойы
ұйымдастырушы – техникалық жоспарда негізгі салынған шараларды дәйекті
жүзеге асыратынын ескере отырып, нормаға сай калькуляция жоспарлыға
қарағанда, есепті кезең ішіндегі өнім өндірісіне шыққан шығындардың шынайы
деңгейін өте дәл көрсетеді.
Жобалық калькуляция – келешектік калькуляцияның бір түрі, олар күрделі
қаржының, жаңа техниканың және технологияның тиімділігін анықтау үшін
қолданылады. Шамаланған тоғыз ай немесе басқаша кезең ішіндегі нақты шығын
мен алынған өнім (табыс), төртінші тоқсан немесе басқа кезең ішіндегі
шығындар мен күтілетін бұл өндіру бойынша есептер негізінде жасалады. Бұл
калькуляциялардың мәліметтері ағымдағы жылдың өнім өндіру қорытындыларын
алдын-ала анықтау үшін қолданылады.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялағанда калькуляциялық бірліктер
қолданылады, олар калькуляциялау объектісінің өлшеуіші болып саналады,
әдетте, өнімнің сәйкес түріне арналған техникалық шарттарда немесе
стандарттарда және заттай бейнеленетін өнім өндіру жоспарында қабылданған
өлшем бірліктеріне сай келуі тиіс.Өндірілетін өнім, технологиялық процесте,
өндірістік ұйымдастыруды сипаттаудағы айырмашылықтар практикада
қолданылатын калькуляциялық сан түрлілікке әкеледі. Ұқсас белгілері бойынша
олардың барлық жиынтығы жеті топқа тоғысады, олардың мазмұнын нақты
үлгілерде қарастырамыз.Заттай (натуральды) бірліктер бұл өнім
жоспарланатын, есептелетін және тұтынушыларға өткізілетін өлшем
бірліктеріне (дана, тонна, килограмм, киловатт-сағат,погон метр, текше
метр, шаршы метр, литр және т.б.) сәйкес келеді.Ірілендірілген заттай
(натуралды) бірліктер біртекті өнім жиынтығын аралық калькуляциялау үшін
қолданылады (белгілі бір артикулдық 100 пар аяқ киімі, белгілі бір түрдегі
шойынның тоннасы, дербестенбеген сыраның гектолитрі, ішкі балықтың
центнері, темірбетон бұйымдардың текше метрлері және т.б.) өнімнің нақты
түрлерін кейінгі калькуляциялау үшін заттай бірліктер (натуралды)
қолданылады.
Шартты-заттай бірліктер өнімді калькуляциялау үшін қолданылады,
бірліктегі пайдалы заттың құрамы ауытқуы мүмкін (100%-тік спирт, құрамында
пайдалы заттары бар минералды тыңайтқыштар). Құндық бірліктер – көтерме
(өткізу) бағадағы қосалқы бөлшектер 1000 теңгелік құны, шығару немесе
өткізу бағасындағы 1 теңгелік тауар өнімі.Еңбек бірліктері ұйым
бөлімшесінің өнімін калькуляциялау үшін қолданылады (1 нормасағат, 1
нормаауысым). Орындалған жұмыс пен көрсетілген қызмет калькуляциялық бірлік
ретінде, әдетте құрылыспен, жөндеумен, көлік қызметін көрсетумен және т.б.
шұғылданатын өндірісте қолданылады (тасымалдық тоннакилометр, машинаауысым
және т.б.). Техникалық-экономикалық көрсеткіш калькуляциялық бірлік ретінде
біртекті бұйымдардың пайдалы тұтынылатын бірлігіне шаққандағы шығындарды
салыстыру үшін (трактор өндірісінің шығынын қуаттылық, бірлігіне, пресс
өндірісінің шығынын өнімділік бірлігіне есептелу) қолданылады.
Калькуляциялық бірліктердің сан түрлілігі нақты жағдай үшін негізделген
әдісті талап етеді. Калькуляциялық бірлік сәйкес тұтыну құнын көрсетуге, әр
түрлі кәсіпорындармен салыстыруға болатындай, баға белгілеу бірліктеріне
сәйкес келуі және ең аз шамадағы шығындармен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау үшін қолайлы болуы тиіс. Калькуляциялық бірлікті таңдау
жөніндегі ұсыныстар әдетте салалық нұсқауларда келтіріледі.
Калькуляциялауға ең алдымен қатысы бар өндірістік шығындар есебі
(өндірістік есеп), калькуляциялаудың алғышарты болып табылады. Өндірістік
есеп жүйесінде белігілі бір үлгімен дайындалған ақпарат негізінде ғана
өндірісті басқаруда объективті қажетті процесс болып шығатын өнімнің
өзіндік құны калькуляциялануы мүмкін. Бұрын болған калькуляциялық жүйелер
бір мақсатты – өзі өндірген дайын өнім мен жартылай өнімдердің қорын
бағалауды көздейтін, ол өндірісішілік мақсат пен ішкі есептілікті жасауға,
сондай-ақ пайданы анықтау үшін қажет еді. Бұл мәселенің маңыздылығына
қарамастан калькуляциялаудың бұрынғы жүйелері бойынша көптеген басқару
міндеттерін шешу үшін жарамды ақпарат болмайтын. Калькуляциялаудың қазіргі
заманғы жүйелері өзара байланысты көрсеткіштердің ара қатынасын біршама
теңдестірген. Олардың мазмұнындағы ақпарат тек дәстүрлі міндеттерді шешуге
жол ашып қана қоймай, мынадай жағдайлардың экономикалық салдарларын
болжауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мысалында 2008 Диплом жұмысы
М А З М Ұ Н Ы
К і р і с п е
2. Көмекші өндіріс шығындарының есебін ұйымдастыру
2.1 Көмекші өндіріс шығындарының түсінігі және олардың жіктелуі ... ..17
2.2. Көмекші өндіріс шығындарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .30
2.3. Көмекші өндіріс шығындарының калькуляциялық бірліктері және олардың
объектілері мен калькуляциялау тәсілдерінің түрлері ... ... .38
3. Көмекші өндіріс шығындары есебінің аудиті
1. Аудиторлық тексеру жүргізудің мақсаты мен ақпарат
көздері ... ... ... .87
2. Көмекші өндіріс шығындар есебінің аудиті ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...92
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
2. Көмекші өндіріс шығындар есебін ұйымдастыру
2.1 Көмекші өндіріс шығындарының түсінігі және олардың жіктелуі
Шығындар – басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан
қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша
шығындарды топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданған жөн. 7 “Тауарлы-
материалдық қорлардың есебі” атты Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес
(2003 ж. 28 қантардағы №27 өзгерістермен бірге) шығындар былайша жіктеледі:
• пайда болу орны бойынша – өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық
бөлімшелер бойынша. Мұндай жіктеу жауапкершілік орталықтары бойынша
есепті ұйымдастыру мен өнімнің (жұмыстың, көрсетелгін қызметтің)
өндірістік өзіндік құнын белгілеу үшін қажет;
• шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері (жұмыс, көрсетілетін қызмет)
бойынша – өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін қажет;
• өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлері бойынша
экономикалық элементтер мен калькуляция баптары бойынша:
а) экономикалық элементтер бойынша – өнім өндірісіне нақты не
жұмсалғанын көрсетеді 7 БЕС-ке сәйкес бұған мынадай экономикалық элементтер
жатады:
• материалдық шығындар;
• еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар;
• аударулар;
• құралдардың тозуы;
• басқадай шығындар.
ә) калькуляция баптары бойынша – өнімнің кейбір түрлерінің өзіндік құнын
есептеу үшін қолданылады. 7 БЕС бойынша бұларға:
• материалдар;
• еңбекті өтеу;
• ақша аударулар (аударымдар);
• қосымша шығыстар.
Өндіріс шығындары бірқатар басқа белгілер бойынша жіктелуі (2-кесте):
2- Кесте.
Өндіріс шығындарын жіктеу
№ Жіктелуші топ Шығындар (шығыстар)
1 2 3
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық негізгі
рөл бойынша қосымша
2 Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тікелей
тәсілі бойынша жанама
3 Құрамы (біртектілігі) бойынша бірэлементтік
кешенді
4 Өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі
тұрақты
5 Пайда болу мерзімділігі бойынша ағымдағы
бір жолғы
6 Өндіріс процесіне қатысуы бойынша өндірістік
(басқару міндеттері бойынша) әкімшілік
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша өндірістік
өндірістік емес
8 Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9 Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орта
10Пайданы генерациялау кезеңіне шығындардыөнімге
жатқызу тәртібі бойынша кезеңге
Негізгілер – өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар:
шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар.
Қосымшалар – өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға
байланысты пайда болады.
Тікелейлер – өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның өзіндік
құнына тура және тікелей кіруі мүмкін (шикізат, негізгі материалдар,
аударымдар (ақша аударулар). Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін шығындар
бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы – автосервис
бөлімшесінің тікелей шығындары, автомобильді бояу цехында қолданылатын
бояудың құны – тікелей бояу цехының шығындары).
Жанамалар – өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін
және жанама (шарты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге жатқызылмайтын
шығындар жанамалар (жарнамаға шығындар – субъектінің әрбір бөлімшесінің
жанама шығындары) деп аталады. Шығындар бір бөлімше үшін тікелей,
екіншілері үшін жанама (завод менеджерінің еңбек ақысы – кейбір бөлімшелер
үшін қосымша шығындар, алайда бүкіл завод үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.
Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті ұйымдастыруға,
өнімнің өзіндік құнынын калькуляциялаудың қабылданған тәсіліне (көмір
өнеркәсібінде, энергетикада – барлық шығындар тікелей байланысты).
Бірэлементтілер – бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар, ақша
аударулар).
Кешенділер – бірнеше элементтен тұратындар (құрамына тиісті риске
құрамның еңбекақысы, аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай
бірэлементті шығыстар кіретін цехтық шығыстар).
Өзгермелілер – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма-сай
(пропорциональды) өзгеретіндер (өндірстік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және т.б.) және осы кезеңдегі өнім өндіруге
сайма-сай бөлінеді. Мысалы, егер өндіріс көлемі 10%-ке көбейсе, жалпы
өзгермелі шығындар да 10%-ке ұлғаяды.
1- График.
4000------------------------------- -------------------------
3000 ----------------------------------- -------------------
2000 - ----------------------------------- ------------------
1000 ----------------------------------- --------------------
100 200
300 400
Өндіріс көлемі, бірлік
Өзгермелі шығындар өндіріс көлеміне сайма-сай (пропорциональды) өседі.
Өндіріс көлемі екі есе 100-ден 200 бірлікте дейін өссе, жалпы өзгермелі
шығындар 1000-нан 2000 теңгеге дейін ұлғаяды. Алайда өзгермелі шығындар
өнім бірлігін есептегенде көлем өзгергенде тұрақты болып қалады. Бірінші,
екінші, оныншы бірлік болғанына қарамастан. Сондықтан өзгермелі және
тұрақты шығындар шартты-өзгермелі немесе шартты-тұрақты деп саналады,
өйткені олар қосарлы рөл атқарады, бірақ әр түрлі көзқарас тұрғысынан.
Тұрақтылар – өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес дерлік
(жылыту, өндістік бөлмеге жарық беру, амортизация, жалға алу жарнамаға
шығындар және т.б.). Егер көлем 10%-ке ұлғайса немесе кемісе, онда жалпы
тұрақты шығындар өзгермей қалады, бірақ бір бірлікке тұрақты түседі.
Өндіріс көлемі өзгерген кезде, тұрақты шығындар, өзгеріссіз қалатыны
көрінеді. Егер өндіріс көлемі 10%-ке азайса, онда жалпы тұрақты шығындар
өзгерссіз қалады. Егер өндіріс көлемі бір бірлікке тең болса, онда тұрақты
шығындар 300 теңгені құрайды, бірақ тұрақты шығындар өндіріс көлемі бір
бірлікке ұлғайса, тұрақты төмендейді. Соған сәйкес өнімнің өзіндік құны да
кемиді.
Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындар өндіріс көлемінің ұлғаюына
қарай төмендейді.
Ағымдағылар – жиі мерзімде болып тұратын шығындар (шикізат, материал
шығыстары).
Біржолғылар (бір мәрте) – еңбек демалысын, жөндеу жүргізу және т.б.
төлеуге арналғандар. Олар сметаны бекіткен ретпен тәртіппен және мерзімде
бірен-сарандап өнімнің өзіндік құнына кіреді.
Өндірістік – тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның өндірістік
өзіндік құнына (тауарлық өнім – өз материалынан да, тапсырушының
материалынан да жасалып шығарылатын, техникалық бақылау қабылдаған және
қоймаға тапсырылған дайын бұйымның құны; басқа жаққа босатылған, өзі
өндірген жартылай өнімнің сондай-ақ субъектінің негізгі құрал-жабдықтары
толықтыруға жіберілген өнімнің өзіндік құны) құрайтын барлық шығындар.
Әкімшілік – жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік мақсаттағы
шығыстарға байланысты.
Коммерциялық (өткізу бойынша шығындар) сатып алушыларға өнімді өткізуге
байланысты.
Өнімді (жоспарланатын) – тиімді технология мен өндірісті ұйымдастыруға
белгіленген сападағы өнім өндірісіне шыққан шығындар.
Өндіргіш емес (жоспарланбайтын) – өндіріс технологиясы мен
ұйымдастырудағы кемшіліктер салдары іркіліс шығындары болып табылады.
Реттелетін – егер атқарушы шығындар деңгейіне елеулі әсер етіп немесе
реттей алса (өнім өндірісіне пайдаланатын шикізатқа шығындарды – цех
тексерушісі реттейді).
Реттелмейтіндер – деңгейіне еңбеккер (дайындау учаскесінің мастері
конструкторлық бөлім қызметкерінің еңбегін өтеу бойынша шығынға әсер ете
алмайды) елеулі ықпал ете алмайтын шығындар.
Жалпы – өндірілетін өнімнің барлық көлеміне.
Орташалар – өнімнің бір бірлігіне шаққандағы.
Өнімге – өнімнің өзіндік құнына (тікелей шығындар) кететін.
Мезгілге – мезгіл шығыстары: жалпы және әкімшілік шығыстар, тауарды
өткізу бойынша шығыстар, сыйақы бойынша шығыстар (жанама шығындар).
Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі және қандай басқару
міндетін шешу қажеттігіне байланысты. Басқару есебінің негізгі міндеттеріне
мыналар жатады:
• өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлар мен алынған пайданың
құнын бағалау;
• басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;
• жауапкершілік орталығының өндірістік қызметін бақылау мен реттеу.
Аталған міндеттерді шешуге осы тараудың келесі бөлімдерінде толық
қарастырылған шығындарды жіктеу сәйкес келеді.
Өнімнің және алынған пайданың өзіндік құнын анықтау үшін шығындарды
жіктеу. Кез келген шығындарды жіктеу-басшыға дұрыс, тиімді негізделген
шешімдерді қабылдауға көмектесу: кез келген деңгейдегі басшы мұның қандай
шығын мен пайда әкелетінін білуге міндетті. Сондықтан шығындарды жіктеу
процесінің мәні де басшы ықпал ете алатын шығындар бөлігін бөліп көрсетуде.
Өзіндік құнды және алынған пайданы анықтау үшін шығындар былайша
жіктеледі:
– кіретін және өтіп кеткен ;
– тікелей және жанама;
– негізгілер мен қосымшалар;
– өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістен тыс (кезең шығыстары);
– бірэлементті және кешенді.
Кіретін шығындар – алынған және бар ресурстар, күткендегідей, болашақта
табыс әкелуге тиіс. Олар баланста өндірістік қорлар, аяқталмаған өндіріс,
дайын өнім, тауар түрінде актив ретінде көрсетіледі. Өтіп кеткен шығындар –
осы шақта кіріс алу үшін жұмсалған және болашақта кіріс әкелу мүмкіндігін
жоғалтқан ресурстар. Оларға өткізілген өнім өндірісіне шыққан шығын
құрамында көрсетілді, яғни кірген шығындар өткен шығындарға айналды.
Шығындарды кіретін және өтіп кеткен деп дұрыс бөлу өндірілген өнімнің
өзіндік құнын анықтау үшін, пайдамен шығынды (зиянды) есептегенде,
кәсіпорын активтерін бағалағанда маңызды мәнге ие болады.
Мысалы, алып-сату үшін тауар өндірісіне жұмсалған шығындар, егер бұл
тауарлар өткізілмесе және қоймаларда сақталса, баланста кіретін (входящий)
шығындар болып тіркеледі. Егер бұл тауарлар сатылса, онда бұл кіретін
шығындар өткен шығындарға жатқызылуы тиіс, ол тауарларды өткізу нәтижесінде
болған шығындар сметасында көрсетіледі. Сонымен, кіретін шығындар
“шығындар” терминінің синонимі, болып табылады, ал өтіп кеткен шығындар –
“шығыстар” ұғымына ұқсайды. Шығындар – тауарды өткізу нәтижесінде шыққан
қаражат, ал шығыстар – кірістер алуға байланысты кәсіпорын шеккен
шығындардың бөлігі.Өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына жатқызу
әдістеріне байланысты шығындар тікелей және жанама болып бөлінеді.Өнімнің
нақты түрін өндірумен нақты жұмысты (қызмет көрсету) орындауға байланысты
және тікелей олардың құнына кіре алатын (материалдық шығындар мен еңбекті
өтеуге тікелей шығындар) шығындар тікелей деп аталады.Өнімнің бірнеше түрін
өндіру үшін жалпы сипат атқаратын және жасаған кезде нақты өнімге (жұмысқа,
көрсетілген қызметке) жатқызу мүмкін болмайтын шығындар жанамаға жатады.
Мұндай шығындар өнімнің жекелеген түрлері арасында жанама жолмен
кәсіпорынның бөлу негізін таңдауына байланысты бөлінеді. Жанама шығындарға
жалпы өндірістік шығыстарды, жабдықты ұстау мен пайдалануға жұмсалған
шығыстар, басқару шығыстарын және т.б. жатқызуға болады. Жанама шығындардың
ерекшелігі – ауқымды негіз (база) шегінде өзгермеуі (шығындар тұрақты болып
қалатын, өндіріс көлемінің белгілі бір аралығы).Өнім бірлігіне шаққандағы
тікелей шығындар мөлшері іс жүзінде өндіріс көлеміне байланысты емес және
оны өндіріс тиімділігін еңбек өнімділігін арттыру, жаңа ресурс және энергия
сақтайтын технологияларды енгізу жолымен төмендетуге болады. Шығындар
белгіленуіне байланысты негізгі және қосымша болып бөлінеді. Өнім өндіруге
тікелей байланысты шығындар негізгі болып табылады (шикізат, негізгі
материалдар, сатып алынатын жартылай өнімдер түріндегі еңбек керек-
жарақтары; өндірістік мақсаттағы негізгі құрал-жабдықтардың амортизациясы
қосып есептеулерімен және т.б.) кез келген кәсіпорында олар шығындардың
маңызды бөлігін құрайды.
Қосымша (жанама) шығыстар өндірісті ұйымдастыру, қызмет ету және оны
басқаруға байланысты пайда болады. Қосымша шығыстар екі топқа бөлінеді:
Қосымша (өндіірстік) шығыстар. Бухгалтерлік есепте олар жайлы ақпарат 8100
бөлімшенің 8310 “Көмекші ондіріс”, 1310 “Материалдар”,3350 “Еңбек ақы”,
1310 “Еңбек ақыдан акдарымдар”, 8410 “Үстеме шығындар”, шотында
жинақталады және одан әрі таңдалған қайсыбір бөлу базасына сайма-сай
(пропорциональды) бөліну үшін 8030 “Қосымша шығындар” шотында шоғырланады;
Қосымша (өндірістік емес) шығыстар – кезең шығыстары. Бұл шығыстар
7110 “Дайын өнімді (тауарды, жұмысты, көрсетілген қызметті)” өткізу бойынша
шығыстар, 7310 “Сыйақы түріндегі шығыстар”және 7210 “Жалпы және әкімшілік
шығыстар” шоттарында ескерілген.
Қосымша өндірістік шығыстарға (жабдықты ұстау мен пайдалануға)
майлайтын, ысқылайтын және жабдықты ағымдағы күту мен жөндеуге арналған
материал түрлеріне, шығыстар жабдық пен транспорттық құралдардың
(заводішілік транспорт); амортизациясына жабдыққа қызмет ететін
жұмысшылардың әлеуметтік салықтың аударымдары бар еңбекақы шығыстары;
коммуналдық (цехтық) шығыстар (электр энергиясына, суға және т.б.); қосалқы
өндіріс көрсететін қызметтер, құрал-аспаптар мен керек-жарақтардың қалпына
келтіру бойынша шығыстар мен тозу; жабдық жұмысына байланысты тағы басқа
шығыстар жатады және олар 8410 “Үстеме шығындар” бөлікшесінің шоттарында
ескеріледі.Өндірісті басқаруға шыққан шығыстар (кезең шығыстары) еңбекақыны
және өндірістік-диспетчерлік ақпараттың және завод басқармасының әкімшілік-
басқару аппаратының еңбегін өтеу қорынан әлеуметтік салық аударымдарын,
өндірісті дайындау мен ұйымдастыру амортизация, өндірістік қажеттілік пен
өзі өндіретін жартылай өнімдерді сақтау үшін қолданылатын мүлікті,
ғимаратты, үйді ұстау мен жөндеу шығындарын; жақсы жұмыс жағдайларын
қамтамасыз етуге, кәсіби бағдарға және кадр дайындауға жұмсалған шығындар;
мүліктің тозуы мен өндірістік бөлімшелерді басқаруға кететін басқа да
шығыстар біріктіріледі. Бұл шығыстар кәсіпорын аумағында пайда
болады.Қолданыстағы баптар номенклатурасы өндірісті дайындау міндетін
атқаруға, ұйымдастырушылық және басқарманың тікелей міндетті іс-қызметтерін
жүзеге асыруды топтастырады. Экономикалық мәні жағынан әр түрлі шығындарды
бұлайша біріктіру шығыстарды мөлшерлеуді, жоспарлауды, бақылауды және
талдауды қиындатады. Пайданы бақылау мен есептеу жүйесін құру, өндірістік
емес шығындарға әсер ететін факторларды ашу үшін оларды міндетті іс-қызмет
аясын белгілеу бойынша, ал іште-шығын элементтер бойынша топтастыру
мақсатқа сәйкес болар еді.Шығындарды жіктеудің таңдалған бағыты шығыстарды
пайда болған жерлерінде жайылдырма, бір шектен шығармауға (локализовать),
кәсіпорын қызметі бойынша шығындардың мазмұнын ашуға мүмкіндік береді және
оларды өнім түрлеріне де, өндірістік шығыстарға да, жұмыс күшін ұстауға да
және т.б. бөлу мен қайта бөлу мүмкіндіктерін жасайды. Мысалы, техникалық
басқару шығыстарына техникалық қызмет еңбеккерлерін ұстау, олардың
еңбекақысын және әлеуметтік салық аударымдары, амортизация техникалық
қызмет орналасқан үй мен ғимаратты ұстау мен жөндеу шығындары; жалпы
заводтық лабораторияларды ұстау; мүліктің тозуы мен оларды қалпына келтіру
шығыстары; өнертапқыштыққа техникалық жетілдіруге және т.б. шыққан шығыстар
жатқызылады. Бұл шығыстардың жарым-жартылайын өнім түрлеріне –
өнертапқыштық, бұйым конструкциясын техникалық жетілдіруге, бөлуге болады;
басқа бөлігінің жеке өндірістік бөлімшелерге қатысы бар және өндірістік
қосымша шығыстармен бірге бөлінеді.Кәсіпорынның басқа шығындары сияқты
қосымша шығыстар басқару есебінде басқару мақсаттарына байланысты
қарастырылады.Біртекті өнім шығаратын кейбір кәсіпорындарда, мысалы,
өнеркәсіптің энергетикалық, көмір, мұнай өндіру салаларындағы, барлық
шығыстар тікелей болады. Өңдеуші кәсіпорындарда (машина жасау, жеңіл, тамақ
өнеркәсібінде және т.б.) жанама шығыстар өте елеулі. Осылайша, шығындарды
тікелей және жанама деп бөлу өндірістің технологиялық ерекшеліктеріне
байланысты.Өндірістік және өндірістен тыс (мерзімдік шығындарды немесе
кезең шығындары).
Мұндай жіктеу бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарына жауап
береді, соған сәйкес өндірілген өнім қорларын бағалау үшін тек қана
өндірістік шығындар қосылуы тиіс.
Сондықтан шығындар басқару есебінде мыналарға жіктеледі:
• өндірістік (өнімнің өзіндік құнына кіретін);
• өндірістен тыс (есепті кезең шығындары немесе жиі-жиі болатын
шығындар).
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындарға тек қана өндірістік шығындар
жатқызылады, яғни өткізілген сәтке дейінгі дайын өнім өндірісіне және
бітпеген (аяқталмаған) өндіріске байланысты: тікелей материалдық шығындар,
әлеуметтік салық аударымдарымен бірге есептелетін еңбекті өтеуге шығатын
тікелей шығындар; қосымша шығыстар.Өндірістік қорлар материал қорларында,
бітпеген өндіріс көлемінде кәсіпорын қоймасындағы дайын өнім (тауар)
қалдықтарында заттандырылған.Кезең шығыстары қорларды бағалағанда
есептелмейді, жасалған есепті кезеңдерінде есептен шығарылады. Өткізілмеген
өнім мен бітпеген өндіріс қалдықтарында келесі кезеңге көшпейді. Бұл
шығындар ұйымның баға саясатында негізгі шешімдер қабылдауда өте маңызды.
Бұларға өндірістік емес сипаттағы шығындар: коммерциялық (өнімді өткізуге
байланысты), сыйақы түріндегі шығыстар мен жалпы және әкімшілік шығыстары
жатқызылады.
Сонымен қатар шығындар бір элементті және кешенді болып бөлінеді.
Өндіріске жұмсалатын біртекті шығындар бірэлементті деп аталады. Бұл белгі
бойынша өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің), өзіндік құнын құрайтын
шығындар мынадай элементтер бойынша топтастырылды: материалдық шығындар;
еңбекті өтеу шығындары; аударымдар (әлеуметтік салық), қосымша (өндірістік)
шығыстар;Соған орай, бұл кәсіпорында қосылғыштарға бөліп орналастыруға
келмейтін шығындар бірэлементті деп аталады.Кешенді шығындар бірнеше
экономикалық элементтерден тұрады. Іс жүзінде барлық элементер кіретін
цехтық (қосымша) шығыстар үлгі болады. Мысалы, жоғары дәрежелі
автоматтандырылған кәсіпорындарда еңбекақы аударымдарымен бірге өзіндік құн
құрылымында 5% құрайды. Әдетте, мұндай кәсіпорындарда тікелей еңбекақы
бөлінбейді, оны қосылған шығындар деп аталатын жеке бапта өндірісті
басқару мен қызмет ету бойынша шығыстармен біріктіреді.
Шығындарды шешім қабылдау мен жоспарлау үшін жіктеу.
Бухгалтерлік басқару есебінің мақсаты басқару шешімдерін, яғни келешекке
арналған шешімдерді қабылдауға қажетті ішкі пайдаланушылар үшін ақпаратты
дайындау болып табылады. Күтілетін шығыстар мен кірістер туралы түрлі
мәліметтер ұсынылуы тиіс. Бұл үшін мынадай шығындар бөліп көрсетеді:
• өзгермелі, тұрақты, шартты-тұрақты – өндіріс (сату) көлемінің өзгеру
әсеріне байланысты;
• бағалауда есепке қабылданатын және қабылданбайтын шығындар;
• қайтарымсыз шығындар (өткен кезең шығындары);
• жүктелген шығындар (немесе кәсіпорынның пайдалана алмаған пайдасы);
• жоспарланатын және жоспарланбайтын шығындар;
• өсетін және шекті шығындар мен кірістер.
Өзгермелі шығындар өндіріс көлемі өзгергенде пайда болады, оның көлеміне
тура сайма-сай өзгереді. Олар ұйымның іскерлік белсенділігіне байланысты
өндірістік емес сипатта болады. Өзгермелі өндірістік шығындар өнімнің өз
құнын сипаттайды, өйткені нарықты (тұтынушының) объектінің құны емес,
өнімнің құны мен оны тұтынуға кететін өзіндік шығындар қызықтырады.
Материалдық шығындар, еңбекті өтеу үшін тікелей шығындар, қосалқы
материалдар мен сатылатын жартылай өнімдерге шыққан шығындар өндірістік
өзгермелі шығындарға үлгі болады.
Өндірістік емес шығындарға мыналар жатады:
• Дайын өнімді тұтынушыға тиеу үшін буып-түю, орау шығыстары;
• Сатып алушы орнын толтырмайтын көлік шығыстары;
• Делдалға тауарды сатқаны үшін комиссиялық сыйақы.
Бұл шығындар тікелей сатылым көлеміне байланысты.
Өндірістік тікелей шығындар іскерлік белсенділікке байланысты емес,
сондықтан оны тұрақты деп атайды. Бұл шығыстар-жарнамаға, жалға төлемдеріне
негізгі құрал-жабдықтардың амортизациясына және т.б.Тұрақты шығындар
уақыттың белгілі бір кезеңі ішіндегі өндірістің (өндірістік қызмет) әр
түрлі ауқымы үшін өзгеріссіз қалады.Жартылай өзгермелі шығындар-бұған
тұрақтылар да, өзгермелі құрамдас бөліктер де кіреді. Мысалы, материалдық-
техникалық қамтамасыз ету материалдық-техникалық қамтамасыз етуге
жоспарланған (тұрақты) шығындардан тұратын жартылай өзгермелілерден
құралады, олар өндіріс көлеміне тікелей тәуелділікте болатын өзгермелі
шығындар мен кез келген өндіріс көлемінде жүзеге асады.
Қайтарылмайтын шығындар (өткен кезең шығындары) – бұрын қабылданған
шешім нәтижесінде пайда болған, өткен кезеңнің шығындары және оларды
болашақта жаңа басқару шешімдерімен өзгерту мүмкін емес. Шешім қабылдаған
кезде қайтарылмайтын шығыстар мен есепке алынбайтын шығыстар түсінігін
айыра білу керек.
Жүктелген шығындар таңдау жолы іс-қимылдың баламалы бағамының бірі
екіншісінен бас тартуды талап еткенде, жоғалған немесе құрбан етуге тура
келген мүмкіндікті сипаттайды. Мысал. Кәсіпорын үш ауысым бойы толық
қуатымен жұмыс істеуде және айына 5 млн теңге тапсырыс дайындайды. Көтерме
сатып алушы кәсіпорынға жаңа айлық тапсырыс ұсынады, бұл 6 млн теңге
қосымша өзгермелі шығындар жасауға әкеледі. Шарттың ең аз бағасы қандай
болуға тиіс? Тапсырыс қабылдаған соң кәсіпорын бұрын алынатын 5 млн теңге
табыстан бас тартады, яғни шын мәнінде 5 млн теңге зиян шегеді. Бұл соманы
кәсіпорын шарт талаптарын талқылаған кезде ескеруге тиісті. Шарттың бағасы
11 млн теңгеден (5+6) кем түсе алмайды. Мұндайда 5 млн теңге мойынға
жүктелген (болжанған) шығындар немесе кәсіпорынның пайдалана алмаған
пайдасы).Шығындардың бұл категориясы ресурстар шектелген жағдайда ғана
қолданылады, келтірілген мысалда – өндірістік қуаттың толық іске қосылған
кезінде екенін есте ұстаған дұрыс. Егер кәсіпорын жете жұмыс істемей және
бос тұрып қалса, есептелінетін шығындар жайлы сөз болмас еді.
Жоспарланатын шығындар – мөлшерлеу, норматив, лимиттеу және смета
негізінде белгілі бір өндіріс көлеміне есептелген шығындар. Олар өнімнің
жоспарлы өзіндік құнына жатады.
Жоспарланбайтындар – қосымша, жоспарлы өзіндік құн шегінен шығатын,
нормативтен тыс шығындар, яғни нақты шығындар. Олар өнімнің нақты өзіндік
құнына ғана әсер етеді.
Өсетін және шекті шығындар мен табыстар – өнімнің қосымша партиясын
дайындау мен сату нәтижесінде пайда болған қосымша шығындар. Бұларға
тұрақты шығындар кіруі де, кірмеуі де мүмкін. Егер тұрақты шығындар
қабылданған шешімдер негізінде өзгерсе, онда олардың өсуі өсетін шығындар
ретінде қарастырылады, егер олар өзгермесе, онда өсетін шығындар нөлге тең
болады. Бұл әдісті басқару есебінде табыстарға да қолдануға болады.
Шығындарды бақылау мен реттеу мақсатымен мынадай жіктеу қолданылады:
– реттелетін және реттелмейтін;
– тиімді және тиімді емес;
– мөлшер (норма) шегінде және мөлшерден ауытқулар;
– бақыланатын және бақыланбайтын.
Жауапкершілік орталықтары бойынша тіркелетін шығындар мен табыс
жауапкершілік орталығының менеджерімен реттелетін және реттелмейтіндер
болып жіктеледі.
Реттелетіндер – сомасы менеджер тарапынан болатын ықпалға байланысты,
жауапкершілік орталықтарында тіркелген шығындар. Жалпы кәсіпорын бойынша
барлық шығындар реттеледі, бірақ нақтылы атқарушы барлық шығындарға әсер
ете алмайды. Егер атқарушы шығын деңгейін реттей немесе елеулі әсер ете
алса, онда бұл шығындар осы орындаушы реттей алатын болып белгіленеді.
Мысалы, кәсіпорын әкімшілігі өндірістік қорлар алуды реттеуге, адамдарды
жұмысқа жалдауға және т.б. құқығы бар, өндірістік бөлім басшысы мұндай
шығындарға ықпал етпейді. Мысалы, өндіріс цехы материалды артық жұмсауға
жол берді. Бұл шығындар цех бастығы үшін реттелетін болып табыла ма? Жауап
бір мазмұнда. Егер артық жұмсау цехтағы еңбек немесе технологиялық тәртіпті
бұзу салдарынан болса, онда бұл шығындар бақыланатын болып шығады. Егер
цехқа келіп түскен материалдардың төмен сапасына байланысты болса, онда
өндірістік емес шығындар цех бастығымен реттелмейтіндер болып қарастырылады
және жауапкершілік жабдықтау бөлімі бастығына жүктеледі.
Тиімділер – бұлар өнім өндіруге бағытталған шығындар, өткізу нәтижесінде
табыс алынады.
Тиімсіздер – өнім өндірілмейтін болғандықтан, нәтижесінде табыс
алынбайтын шығындар. Бұлар – негізінде ақаудан, ірілістерден, материалдарды
бүлдіруден және т.б. болған шығындар.Шығындарды мөлшер (норма) шегіндегі
және мөлшерден ауытқыған шығындар деп бөлуді бөлімшенің жұмыс тиімділігін
анықтау үшін ағымдағы есепте нақты болған шығындарды нормативтілермен
жалғастыру жолымен қолданады.Сметалық және нақты шығындар арасындағы айырма
нормативті (сметалық) шығындардан ауытқу деп аталады. Практикада реттелген
шығындарды толық талдау талап етілуі мүмкін. Мысалы, кейде негізгі
өндірістік жұмысшылардың еңбегін де, жұмыс категориялары бойынша негізгі
материалды да, сонымен қатар әр түрлі типтерге сәйкес пайдаланылатын
материалдарды талдауға жүгінген жөн.
2.2 Көмекші өндіріс шығындарының есебі
Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру бухгалтерлік шоттар мен
шығындарды топтастырудан тұрады. Оған мынадай факторлар ықпал етеді:
• кәсіпорынның қызмет түрі;
• кәсіпорын басқарудың ұйымдық құрылымын қабылдауы (цехтық, цехсыз);
• кәсіпорынның құқықтық түрі;
• шығарылатын өнім көлемі.
Өндірістік есепті ұйымдастыру шығын есебінің объектісі болып не
саналатынына байланысты кәсіпорынның белгілі бір топтасуын қарастырады.
Мұндайда: шығындарды түрі, пайда болған жерлері, жауапкершілік орталықтары
мен шығынды көтерушілер бойынша есептеу болуы мүмкін. Түрлер бойынша шығын
есебі. Бұл шығынды қорытынды бақылау үшін қажетті шарт, ол кәсіпорынға
өндірістік өнімнің өзіндік кұн құрылымын – өзіндік құнның кейбір
элементтерінің өндіріс шығындарының жалпы құнына проценттік ара қатынасын
есептеуге, өзіндік құнды төмендету бойынша қолда бар резервтерді айқындауға
мүмкіндік береді. Өнімнің өзіндік құнына кірген шығындардың түрлері 7
Тауарлық-материалдық қорлар есебі атты Бухгалтерлік есеп стандарттары
және оған Өнімнің (жұмыстың, көрсетілетін қызметтің) өзіндік құнына
кіретін шығындардың құрамы мен жіктелуі атты әдістемелік ұсыныстармен
белгіленеді, бұлар – материалдық шығындар, еңбекті өтеуге шыққан шығыстар,
әлеуметтік салық аударымдары, қосымша шығыстар. Шығындарды пайда болған
жерлері бойынша есептеу. Шығындардың пайда болатын жері – кәсіпорынның
құрылымдық бөлімшесі, жұмыс орындары, участкелері, бригадалар, цехтар
кәсіпорын бөлімдері мен т.б. Мұндай әрбір учаскеге кәсіпорынның шығын пайда
болған орын номенклатурасында белгіленетін өз тіркеу номері беріледі. Бұл
есеп кәсіпорын басшылығына мыналарды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Тұтастай кәсіпорынның да, оның құрылымдық бөлімшелерінің де жұмысы
тиімділігін ықпалды және жан-жақты бақылау өнімнің өзіндік құнын
калькуляцияда қажетті; өнімнің жекелеген түрлері арасындағы қосымша
шығындарды бөлу. Жауапкершілік орталықтары жөніндегі есептің мақсаты –
әрбір жауапкершілік орталықтары бойынша шығындар мен табыс туралы
мәліметтерді сметадан ауытқуды жауапты адамға арту үшін жинақтау.
Жауапкершілік орталықтары бойынша нақты мәліметтерді қысқа уақыт аралығында
жасалатын смета орындау жоніндегі есепте бухгалтер-талдаушы көрсетеді.
Олардан жауапкершілік орталықтарының басшылары шығыстың әр түрлі баптары
бойынша сметадан ауытқушылықтар туралы ақпарат алады. Әкімшілік шығындарды
қандай аспектіде жіктеу, шығын пайда болған жерлерді қаншалықты жан-жақты
және оларды жауапкершілік орталықтарымен ұштастыру керектігін өзі шешеді.
Көмекші әндірістік шығындар төрт элементтен тұрады:
– материалдық шығындар;
– еңбекті өтеуге шығатын шығындар;
– аударымдар (әлеуметтік салық);
– қосымша (үстеме) шығындар.
Өндірістік қорлар кәсіпорын қоймасындағы материалдар, бітпеген өндіріс,
дайын өнім (тауар) қорларында көрсетіледі. Олар түгенделуге тиісті,
кәсіпорын активінде болады және алдағы есепті кезеңдерде пайда әкелуге
тиісті. Материалдық шығындарға дайын өнімнің бөлігі болатын көмекші
материалдар мен шикізат шығындары кіреді және олардың құнын белгілі бір
бұйымға тікелей және үнемді, аса мол шығынсыз жатқызады. Материалдық
шығындардың шамасын өнімнің нақты түрін өндіруге, материал бірлігі бағасына
қолданылуға тиісті, материалдар сынына көбейтіп, санауға болмайды. Еңбекті
өтеуге шығатын көмекші шығындар қатарына тура, бірден және үнемді түрде
дайын бұйымның белгілі-бір түріне жатқызуға болатын, жұмыс күшін төлейтін
барлық шығыстар: бұйым дайындаумен шұғылданатын жұмысшылардың еңбекақысы
кіреді. Алайда көмекші жұмысшылар, менеджерлер мен мастерлер, қосалқы
күрелі қызметкерлері де өндіріспен байланысты. Олардың еңбекақсысы
өндірістік шығындар құрамына кіреді, бірақ бұл шығындарды дайын бұйымның
белгілі бір түріне тікелей және үнемді түрде жатқызуға болмайды, оларды
қосымша (жанама) еңбек шығындары деп атайды. Жанама қосымша материалдық
шығындар сияқты мұндай шығыстар жалпы өндірістік шығындардың бөлігі ретінде
қарастырылады.
Материалдық шығындар мен еңбекті өтеу шығындары өзгермелі болып
табылады, олардың шамасы өндіріс көлеміне тура сайма-сай өзгереді.
Жалпы өндірістік (қосымша) шығыстарға барлық жанама шығындар кіреді. Бұл
шығындар өндіріспен байланысты, бірақ тура, тікелей және үнемді дайын
бұйымның нақты түрлеріне жатқызуға болмайды. Оларды сонымен қатар жанама
өндірістік шығыстарды сайма-сай таңдалған база өнімдерінің түрлері бойынша
бөледі. Бөлудің нақты тәсілдері төменде келтірілген.
Кейбір жалпы өндірістік шығыстар, электр энергиясына, құрал-аспаптарға,
қосалқы материалдарға деген шығындар сияқты өндіріс көлеміне тура сайма-сай
(пропорциональды) өзгереді және өзгермелі өндірістік шығындар болып
табылады. Кейбір жалпы өндірістік шығыстар тұрақты, мысалы, сақтандыру
жарнамалары, жал төлемі, жабдыққа амортизациялық аударымдар, немесе
жартылай өзгермелілер, мәселен, телефон үшін төлем, коммуналдық қызмет.
Басқа шығындарды нақты өнімге тура, тікелей және үнемді жатқызуға
болмайды. Бұлар тікелей емес немесе жанама шығыстар. Оларды таңдалған
әдістемеге сай бұйым бойынша бөледі. Бөлу тәсілдері төменде қарастырылған.
Өндіріс бойынша шығындар өндірістік қосымша шығыстар ретінде жіктеледі,
оларға шығынның үш түрі кіреді: материалдарға жанама шығындар, еңбекке
жұмсалатын жанама шығындар, басқа өндірістік шығындар. Ғылыми-зерттеу
жұмыстарына арналған шығындар жаңа өнімдер мен көрсетілетін қызметті жасау
бойынша барлық; тәжірибелік үлгілерді жасау, жаңа бұйымдарды сынау, ғылыми
зертхананы ұстау шығындарын біріктіреді.
Баламалы шығындар – пайдаланылмаған мүмкіндіктердің шығыны. Олар бір
әрекетті таңдау екінші әрекетті пайда болдырмаған кезде қолдан шыққан
пайданы білдіреді. Баламалы шығындар бизнесте шешім қабылдаған көп
жағдайларда туындайды. Мысалы, спорттық сөмкелер өндіруші кәсіпорын чемодан
дайындауға тапсырыс алды. Егер кәсіпорын бұл тапсырысты қабылдаса, спорт
тауарларын сататын дүкендердің тұтас жүйесі үшін спорттық сөмкелердің
әдеттегі санын өндіру мүмкіндігі (машиналық және жұмыс уақыты) болмайды.
Бұл тапсырысты қабылдаудың баламалы шығындары – бұл жүзеге асырыла
алмайтын, спорттық сөмкелер өндірісінің пайдалана алмаған пайдасы.
Пайдаланыла алмаған пайда спорттық сөмкелерді сатудан түскен болуы ықтимал
табыс минус оны өндіру бойынша шығындар болып есептелінуі мүмкін.
Қайтарымсыз шығындар – бұлар бұрын болған шығындар. Олар болашақ
шығындарға ықпал ете алмайды және ешқандай осы шақтағы немесе болашақтағы
іс-қимылдар оны өзгерте алмайды, мәселен, сатып алынған жабдықтың бастапқы
құны (бағасы) мен материалдық қорларды жасау шығындары. Сондықтан бұл
шығындар болашақта шешім қабылдау кезінде есепке алынбайды. Ғылыми-зерттеу
зертханасы жабдық алды делік. Жыл өтті, жабдықтың кепілді жұмыс мерзімі
өтті, ол сыр бере бастады. Жабдықтың бұзылу себебін талдау бұл түрге
ылғалдылық деңгейі мен температура ауытқуына қатты әсер ететінін көрсетті.
Зертхана жылытылуы нашар және кондиционерлері жоқ ескі үйде орналасқан.
Нәтижесінде жабдық үзіліспен жұмыс жасайды, оны жөндеу үшін шоттар ұлғаюда,
қызметкерлер ашулы. Зертхана қызметкерлері жабдықты алып тастауды талап
етеді, бірақ зертхана басшысы бұлай етуден бас тартты, өйткені ол үшін 6
млн теңге төленген болатын.
Бұл – қайтарымсыз шығынның рөлін бағаламаудың типтік үлгісі. Жабдық
жөніндегі ешқандай болашақ шешімдер бұл құнды қайтара алмайды. Болашақ
шешімдер жөндеу үшін немесе бөлмені кондиционерлерімен және жылу жүйесімен
жабдықтау үшін шоттар сияқты болашақ шығындарға қатысты болады.
Диффенциальды шығындар – екі баламалы шешімдерді қараған кезде шығындарды
ажырататын шама. Қалалық жаңа бассейнді салу үшін екі баламалы орын қаралды
делік. Егер А ауданы таңдалса, бассейнде ұстау бойынша жыл сайынғы шығындар
шамамен 65000 теңге болады. Егер В ауданы таңдалса, жыл сайынғы шығыстар 60
000 теңге сомасында күтіледі.
Бассейнді ұстау бойынша дифференциальды шығындар былайша есептеледі:
65 000 – 60 000 = 5000 тенге.
Дифференциальды шығындар да қосымша немесе өсетін шығындар деп аталды.
Қалалық бассейн мысалында оны ұстау үшін жыл сайын өсетін шығын 5000
теңгені құрайды, егер қалалық басейн В ауданынан А ауданына көшсе.
Дифференциальды (немесе өсетін) шығындар көптеген экономикалық шешімдерден
табылады.
Туристік агенттіктің жаңа бөлімшені қала шетіне орналастыруға орай
шығарған қосымша шығындары – жаңа кәсіпорында орналастырудың өсетін
шығындары. Туристік фирма бөлімшені шет жаққа орналыстырып немесе
орналыстырмай шегетін жалпы шығындардағы айырмашылық – егер жаңа бөлімше
ұйымдастырылса, шешімнің өсетін шығындары. Авиажелілерде жаңа маршрут,
заводтарда қосымша ауысым немесе ауруханада медбике штатын ұлғайту туралы
шешімдер де дифференциальды шығындарға кіреді.
Маржиналдық шығындар – өнімнің барлық шығарылуына емес, бірлігіне
шаққандағы қосымша шығындар.
Өндірістің маржиналдық шығындары – өнімнің тағы бір бірлігі жасалғанда
шығатын қосымша шығындар. Бірлікке шаққандағы орташа шығындар – шыққан
бірлік санына бөлінген өнімнің кез келген санын өндіру бойынша жалпы
шығындар.
Аталған шығын түрлерінен басқа, инкрементті шығындар да бар. Олар
өнімнің қосымша партиясын жасаған жағдайда пайда болады. Егер шешім
қабылдау нәтижесінде тұрақты шығындар өзгерсе, онда олардың ұлғаюын өсетін,
басқаша айтсақ, инкрементті шығындар деп қарастырады. Егер өнімнің қосымша
партиясын шығару туралы шешім қабылау тұрақты шығындарды ұлғайтуға әкеліп
соқтырса, инкременттік шығындар нөлге тең болады.
Көмекші өндіріс шығындарының есебі 8300 “Әндірістік есеп шоттарының”
8310 “Көмекші өндіріс шоттары” бөлімшелерінің шоттары қолданылады.
3-Кесте.
Көмекші өндірісіке шыққан шығындар есебі
№ Шаруашылық операцияларының мазмұны Дебет Кредит Сома
1 2 3 4 5
Негізгі өндіріс шығындарының есебі
1.Көмекші өндіріске материалдар босатылуы 8030 1310–135
0 524 000
2.Көмекші өндірістік жұмысшыларға еңбекақы 8023 4230 200 000
есептелінді
3.Көмекші өндіріс жұмысшылардың еңбегін өтеу 8034 3150
қорынан ақша аударылды 17 189
4.Негізгі өндіріс шығындарына қосымша шығыстар8010 8031
кіргізілді 310 439
5.Көмекші өндіріс шығындары жинақталып 8030 8031, 524 000
қорытылады 8032, 200 000
8033, 17 189
8034, 310 439
8035
6.Ай басындағы бітпеген өндірістің шығындары 8030 1343
көмекші өндірістің шығындарына кіргізіледі 18 000
7.Ай соңыңдағы бітпеген өндірістің шығындары 1343 8030 21 000
көмекші өндіріс шығындарынан шығарылады
8.Дайын өнім өндірістен шығып, қоймаға 1320 8030 1 048 5
тапсырылды (өндірістік өзіндік кұнмен)
Технологиялық мақсаттардағы көмекші әндіріс цехтарына қолданылатын электр
энергиялары, газ, су, мұз және бу құндары
1.Кәмекші әрдірістің басқа цехтарынан алынған 8030 8030 50265
қызметтер
2.Басқа ұйымдардан алынған қызметтер, жұмыстар8030 3310-333603205
0,
3390
3.Көмекші өндіріс цехтарының жұмыскерлерінің 8030 3430 5023608
кезекті демалысына есептелген резервтер
4.Көмекші өндіріс жататын үстеме шығындардың 8030 8040 256032
есептен шығарылуы
5.Бекітілген норма бойынша жөнделмейтін 8040 8030 286598
ақаулардың өзіндік құнын есептен шығару
6.Бекітілген нормадан жоғары болған 7470 8030 32564
жөнделмейтін ақаулардың өзіндік құнын
есептен шығару
7.Жұмыс және әнім малдарының жас төлдерін 2930 8030 235489
кірістеу
8.Дайын өнімдерді кірістеу 1320 8030 2368749
9.Көмекші өндірістің өнімдерін негізгі 1350, 8030 256489
өндірісте материалдар негізінде қабылдау 1310
10Цехтардың транспорттық кызметтері 7110 8030 265897
Көмекші өндірістің негізгі құралдарды жөндеу шығындарын есептен шығару
1.Егер осы шығындарға резерв құрылмаса:
әкімшілік 7210 8030
жабдықтау бөлімі 7110 8030
негізгі және көмекші әндіріс цехтары 8040 8030 125463
2.Осы мақсатқа резерв құрылса 3440 8030
258965
Транспорттық шығындардың есептен шығарылуы
1.- өкімшілік қызметтері 7210 8030 25620
- негізгі және көмекші әндіріс цехтарының
қызметтері 8040 8030 23562
- қоймаға материалдарды тасымалдауға
байланысты 1310.
1350 8030 25621
2.Көмекші өндірістің жарықтандыру, жылу беру,
ыстық және суық сумен қамтамасыз ету бойынша
шығындарды есептен шығару:
көмекші өндіріс цехтары 8040 8030 25645
жабдықтау бөлімі 7110 8030 3215
әкімшілік 7210 8030 2654
3.Көмекші өндрістің көрсеткен қызметтерінің
шығындарын есептен шығару:
- Құрылысқа шаруашылық әдіспен жүргізілген
қызметтер 2930 8030 6546
- Негізгі құралдарды жоюға байланысты
шығындар 7410 8030 2564
- Төтенше жағдайларға байланысты жою
шығындары 7470 8030 26589
- Басқа да ұйымдардың қызметтері 7010 8030 2564
4.Мүмкін бағалары бойынша қалдықтарды кірістеу1350 8030
45625
5.Көмекші өндіріске аяқталмаған өндірістің 1340 8030 26655
есепті кезең соңындағы қалдықтарын есептеу
2.3. Көмекші өндіріс шығындарының калькуляциялық бірліктері және олардың
объектілері мен калькуляциялау тәсілдерінің түрлері
Калькуляциялау – өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет бірліктерінің
өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысына оперативті басшылық жасау үшін
өте маңызды, өйткені ішкі резервтерді уақтылы ашуға және өнімнің өзіндік
құнын одан әрі түсіндіруге, оның бәсекеге қабылеттілігін арттыруға
мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған,
нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін қызметке
негізді баға белгілеуде қолданылады.Калькуляцияда өндірістегі өнімнің
нақтылай түрін өндіру мен өткізуге, сондай-ақ жұмыс пен көрсетілетін қызмет
бірліктерін (жүк тасу, жөндеу жұмыстарына және т.б.) орындауға ақшалай
түрде шыққан шығындар жинақталып қорытылады.Қазіргі заманға экономикалық
әдебиет калькуляциялауды өнімнің жеке түрлері бірліктерінің өзіндік құнын
экономикалық есептеу жүйесі деп белгілейді. Калькуляция барысында өндіріске
кеткен шығындар мен шыққан өнім санымен салыстырылады және өнім бірлігінің
өзіндік құны белгіленеді.
Калькуляциялаудың міндеті – шығындардың оны көтеруші бірліктерге, яғни
өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің (жұмыстың, көрсетілген
қызметтің), бірлігіне қанша болатынын есептеу.Калькуляциялаудың түпкілікті
нәтижесі – калькуляцияны ұсыну. Өнімнің, жұмыстың және көрсетілетін
қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың әр түрлі түрін
айқындайды.Жоспарлы калькуляция еңбек шығындарының озық (прогрессивті
мөлшері) және одан әрі техникалық өрлеуді, өндіріс пен еңбекті
ұйымдастыруды жақсартуды көрсететін өндіріс құралдары негізінде
жоспарланатын кезеңге арналып жасалады.Жоспарлы калькуляцияның бір түрі –
сметалық калькуляция; оны бір рет шығатын (бірегей) бұйымға немесе жұмысқа,
тапсырыс берушілермен есептесу, баға белгілеу және басқа мақсаттар үшін
жасайды.Шығындардың ағымдағы мөлшері кәсіпорынның осы кезеңдегі жұмысының
өндірістегі мүмкіндіктеріне сәйкес келеді. Және де есепті кезең басында
шығындардың ағымдағы мөлшері жоспарлы калькуляцияға негізгі салынған
шығынның орташа мөлшерінен жоғары, ал есепті кезеңнің соңында – төмен.
Сондықтан есепті жыл басында өнімнің нормативті өзіндік құны жоспарлыдан
жоғары, ал есепті жыл соңында – төмен.
Өнімнің өзіндік құнының есепті (нақты) калькуляциясы жоспарлыдан
кәсіпорынға байланысты (өндіріс бойынша жоспарды асыра орындау мен
орындамау, шығындардың кей түрлерін үнемдеу немесе артық жұмсау) және оған
байланысты емес (материалдарға бағаның өзгеруі, амортизациялық
аударымдардың мөлшері, электр энергиясына, отынға, газға, суға және т.б.
тарифтердің өзгеруі) себептер бойынша ауытқуы мүмкін нақты шығындарды
көрсетеді. Нормаға сәйкес (нормативті) калькуляциялау ағымдағы жоспарлы
калькуляциялаудың бір түрі болып табылады, шығындар есебінің және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың нормаға сәйкес тәсілдерін қолданатын
кәсіпорындарда жасалады. Олардың негізінде шығындардың жеткен деңгейін
сипаттайтын іс жүзіндегі, ағымдағы норма жатады. Кәсіпорындар жыл бойы
ұйымдастырушы – техникалық жоспарда негізгі салынған шараларды дәйекті
жүзеге асыратынын ескере отырып, нормаға сай калькуляция жоспарлыға
қарағанда, есепті кезең ішіндегі өнім өндірісіне шыққан шығындардың шынайы
деңгейін өте дәл көрсетеді.
Жобалық калькуляция – келешектік калькуляцияның бір түрі, олар күрделі
қаржының, жаңа техниканың және технологияның тиімділігін анықтау үшін
қолданылады. Шамаланған тоғыз ай немесе басқаша кезең ішіндегі нақты шығын
мен алынған өнім (табыс), төртінші тоқсан немесе басқа кезең ішіндегі
шығындар мен күтілетін бұл өндіру бойынша есептер негізінде жасалады. Бұл
калькуляциялардың мәліметтері ағымдағы жылдың өнім өндіру қорытындыларын
алдын-ала анықтау үшін қолданылады.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялағанда калькуляциялық бірліктер
қолданылады, олар калькуляциялау объектісінің өлшеуіші болып саналады,
әдетте, өнімнің сәйкес түріне арналған техникалық шарттарда немесе
стандарттарда және заттай бейнеленетін өнім өндіру жоспарында қабылданған
өлшем бірліктеріне сай келуі тиіс.Өндірілетін өнім, технологиялық процесте,
өндірістік ұйымдастыруды сипаттаудағы айырмашылықтар практикада
қолданылатын калькуляциялық сан түрлілікке әкеледі. Ұқсас белгілері бойынша
олардың барлық жиынтығы жеті топқа тоғысады, олардың мазмұнын нақты
үлгілерде қарастырамыз.Заттай (натуральды) бірліктер бұл өнім
жоспарланатын, есептелетін және тұтынушыларға өткізілетін өлшем
бірліктеріне (дана, тонна, килограмм, киловатт-сағат,погон метр, текше
метр, шаршы метр, литр және т.б.) сәйкес келеді.Ірілендірілген заттай
(натуралды) бірліктер біртекті өнім жиынтығын аралық калькуляциялау үшін
қолданылады (белгілі бір артикулдық 100 пар аяқ киімі, белгілі бір түрдегі
шойынның тоннасы, дербестенбеген сыраның гектолитрі, ішкі балықтың
центнері, темірбетон бұйымдардың текше метрлері және т.б.) өнімнің нақты
түрлерін кейінгі калькуляциялау үшін заттай бірліктер (натуралды)
қолданылады.
Шартты-заттай бірліктер өнімді калькуляциялау үшін қолданылады,
бірліктегі пайдалы заттың құрамы ауытқуы мүмкін (100%-тік спирт, құрамында
пайдалы заттары бар минералды тыңайтқыштар). Құндық бірліктер – көтерме
(өткізу) бағадағы қосалқы бөлшектер 1000 теңгелік құны, шығару немесе
өткізу бағасындағы 1 теңгелік тауар өнімі.Еңбек бірліктері ұйым
бөлімшесінің өнімін калькуляциялау үшін қолданылады (1 нормасағат, 1
нормаауысым). Орындалған жұмыс пен көрсетілген қызмет калькуляциялық бірлік
ретінде, әдетте құрылыспен, жөндеумен, көлік қызметін көрсетумен және т.б.
шұғылданатын өндірісте қолданылады (тасымалдық тоннакилометр, машинаауысым
және т.б.). Техникалық-экономикалық көрсеткіш калькуляциялық бірлік ретінде
біртекті бұйымдардың пайдалы тұтынылатын бірлігіне шаққандағы шығындарды
салыстыру үшін (трактор өндірісінің шығынын қуаттылық, бірлігіне, пресс
өндірісінің шығынын өнімділік бірлігіне есептелу) қолданылады.
Калькуляциялық бірліктердің сан түрлілігі нақты жағдай үшін негізделген
әдісті талап етеді. Калькуляциялық бірлік сәйкес тұтыну құнын көрсетуге, әр
түрлі кәсіпорындармен салыстыруға болатындай, баға белгілеу бірліктеріне
сәйкес келуі және ең аз шамадағы шығындармен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау үшін қолайлы болуы тиіс. Калькуляциялық бірлікті таңдау
жөніндегі ұсыныстар әдетте салалық нұсқауларда келтіріледі.
Калькуляциялауға ең алдымен қатысы бар өндірістік шығындар есебі
(өндірістік есеп), калькуляциялаудың алғышарты болып табылады. Өндірістік
есеп жүйесінде белігілі бір үлгімен дайындалған ақпарат негізінде ғана
өндірісті басқаруда объективті қажетті процесс болып шығатын өнімнің
өзіндік құны калькуляциялануы мүмкін. Бұрын болған калькуляциялық жүйелер
бір мақсатты – өзі өндірген дайын өнім мен жартылай өнімдердің қорын
бағалауды көздейтін, ол өндірісішілік мақсат пен ішкі есептілікті жасауға,
сондай-ақ пайданы анықтау үшін қажет еді. Бұл мәселенің маңыздылығына
қарамастан калькуляциялаудың бұрынғы жүйелері бойынша көптеген басқару
міндеттерін шешу үшін жарамды ақпарат болмайтын. Калькуляциялаудың қазіргі
заманғы жүйелері өзара байланысты көрсеткіштердің ара қатынасын біршама
теңдестірген. Олардың мазмұнындағы ақпарат тек дәстүрлі міндеттерді шешуге
жол ашып қана қоймай, мынадай жағдайлардың экономикалық салдарларын
болжауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz