Бухгалтерлік есепті реттеу жүйесі
БАНКТЕГІ ЕСЕП ЖӘНЕ ЕСЕП БЕРУ НЕГІЗДЕРІ
1. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІҢ МАҚСАТЫ, ҚАҒИДАЛАРЫ МЕН НЫСАНДАРЫ 2
2. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП АҚПАРАТ ЖҮЙЕСІ РЕТІНДЕ. АҚПАРАТТЫ ПАЙДАЛАНУШЫЛАР 12
3. БАНКТЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖӘНЕ БАСҚАРУ ЕСЕБІ 16
4. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ РЕТТЕУ: ЗАҢДАР, СТАНДАРТТАР, НОРМАЛАР 20
ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ 25
1. БАНКТІК ШОТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК, ОНЫ АШУ, ЖҮРГІЗУ ЖӘНЕ ЖАБУ ТӘРТІБІ 26
2. ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ 31
3. ТӨЛЕМ ТАПСЫРМАСЫМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ 33
4. ТӨЛЕМ ТАЛАП-ТАПСЫРМАСЫМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ 38
5. ИНКАССОЛЫҚ ӨКІМДЕРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ 41
6. ЧЕКТЕРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ 42
7. ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ АККРЕДИТИВТІК НЫСАНЫНЫҢ ЕСЕБІ 53
8. ВЕКСЕЛЬДЕРМЕН ОПЕРАЦИЯЛАР ЕСЕБІ 59
9. БАНКТІК КАРТОЧКАЛАРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ 69
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 79
1. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІҢ МАҚСАТЫ, ҚАҒИДАЛАРЫ МЕН НЫСАНДАРЫ
Қазіргі қоғамда бухгалтерлік есептің мәні өте зор. Ол тек бух-
галтерлік кітапты жүргізуді ғана емес, сонымен қатар банктің қызметіне
қатысты барлық қаржылық ақпараттарды талдау, қаржылық есеп беруді өндеу,
бухгалтерлік есептің жүйесін құру, салық салу мәселелерімен бірге жоспарлар
мен болжаулардың жасалынуын қамтиды. Ақша-несие саясатын анықтау және соған
байланысты шешім қабылдау банктік операцияларды бейнелеуге және бірінші
кезекте банк басқармасына, одан кейін пайдаланушы-ларға ақпараттар ұсынуға
негізделген бухгалтерлік есептің жүйесін ұйымдастыру сапасы мен деңгейіне
тікелей қатысты, себебі, сапалы ақпараттарды неғұрлым үлкен экономикалық
пайда алу үшін тиімді пайдалану қажет.
Бухгалтерлік есеп - бұл Бухгалтерлік есеп туралы заң күші бар ҚР
Президентінің Жарлығына сәйкес шығарылатын стандарттар мен басқа да
нормативтік құқықтық актілерге негізделген активтер, меншікті капитал,
міндеттемелер, субъектілердің табыстары мен шығыстары туралы ақпараттарды
тіркеу және жинақтау жүйесі.
Бухгалтерлік есептің мақсаты бухгалтерлік ақпараттарды пай-
даланушылардың мүддесі мен ыңғайына байланысты. Басқарушылардың
(әкімшіліктердің) ықпалы акционерлердің (меншік иелерінің) мүдделеріне
қайшы келетін салық мәлімдемесінен тұрады. Кейінгілердің мақсаты шынайы
қаржылық есептілікті құру нәтижесінде таза табыс ұсыну мен есеп айырысуға
тіреледі.
Бухгалтерлік есептің жағдайы, жеке пайдаланушылардың айырықша
қажеттілігін қанағаттандыру үшін емес, айтарлықтай көп санды пайдаланушылар
мүддесіне жауап беретін, жалпы мақсаттағы ақпараттарды анықтау болып
табылады.
Халықаралық стандартпен белгіленген мақсаттар мыналар :
- акционерлерді банктің қаржылық-шаруашылық қызметі туралы толық
және жеткілікті ақпаратпен қамтамасыз ету;
- банк қаржылық-шаруашылық қызметті жүзеге асыру кезінде
Қазақстан Республикасының зандарының сақталуын бақылау
үшін мемлекеттік органдарды қажетті ақпараттармен
қамтамасыз ету.
Бухгалтерлік есеп мыналарды қамтамасыз етуі қажет:
- меншікті және тартылған қаражаттардың пайдаланылуын, банктің
каржылық құралдарының қалыптасуын және оларды басқаруды
бақылау;
- алдын ала бекітілген тиімділік және өтімділік
деңгейі арқылы банктің табыстылық деңгейін үздіксіз бақылау
және талдау;
- алғашқы құжаттар түпнұсқасы бухгалтерлік жазуларды бара-бар
бекіту және барлық операцияларды бухгалтерлік жазуларда
көрсету;
- қаржылық-шаруашылық операцияларды мерзіміне сай өз
уақытында тіркеу.
Бухгалтерлік есептің объектісі - толық шаруашылық бірлік және оның
құндылықтары, қорлары, құралдары және олардың құралу көздері болып
табылады.
Философиялық сөздікке сүйенсек, тақырып ұғымына түрлі қатынастарға
түсе алатын және қандайда бір қасиетке ие бола алатындардың бәрі жатады.
Яғни бухгалтерлік есептің тақырыбы - жекелеген әрекеттерді сипаттайтын,
құрамында өзгеріс тудыратын, мүлікті және олардың қалыптасу көздерін
орналастыратын шаруашылық операциялары.
Бухгалтерлік есептің әдісі - осы пәннің оқытылуы және танылуына
әдістер мен амалдар болып табылады. Олар экономикалық-математикалық,
статистикалық, үлгілеу және т.б. әдістер болуы мүмкін.
Бухгалтерлік тәртіптің (процедураның) негізгі элементтеріне құжаттау,
түгендеу, шоттар жүйесі, бухгалтерлік баланс, бағалау, калькуляция,
есептілік жатады.
Құжаттау - операцияларды құжаттармен рәсімдеу үрдістері, ол
бухгалтерлік есептің алғашқы сатысы. Бухгалтерлік құжат — шаруашылық
операцияларды жүзеге асыруға немесе куәландыруға байланысты жазбаша бұйрық,
бұл кейінгі бухгалтерлік есепшотын анықтауға қызмет етеді. Егер рәсімделген
құжат болмаса, бірде-бір операция есепке алынбайды.
Түгендеу - бухгалтерлік рәсімнің бір элементі, яғни негізгі
құралдарды, материалдық емес активтерді, ақша қаражатын, есеп айырысуларды
және олардың есеп беру мәліметгерімен сөйкес келуін тексеру операциялары.
Операцияларды топтастыру бухгалтерлік есепшоттарының көмегі арқылы
жасалады. Шоттар - бухгалтерлік есепте ақпараттарды сақтаудың негізгі
бірлігі. Басқа сөзбен айтқанда, мүліктің жағдайы, олардың қалыптасу көздері
және шаруашылық операциялар жайлы ағымдық ақпарат жинақталатын жүйеленген
экономикалық топтау.
Бағалау - бұл мүлік құнының және оның пайда болу көзінің ақшалай
көрінісі.
Калькуляция - шығындарды топтастыруды қамтамасыз ететін және өзіндік
құнды анықтайтын бухгалтерлік рәсімдеу элементі.
Бухгалтерлік рәсімдеу элементтері арасында қабылдануы қиын және
түсінуде ауыртпашылық туғызатын элементтер бар, ондай элементтер шоттар
және онда шаруашылык операцияларының екіжақты сипатталуы.
Екіжақты жазу - бухгалтерлік есепшоттарында шаруашылық операцияларды
тіркеу әдісі болып табылады. Және әрбір шаруашылық операция кем дегенде екі
шотта бір сомада көрсетіледі.
Балаистьщ қорытынды жэие есеп беру. Бухгалтерлік шотта сипатталған
құралдар және олардың құралу көздері туралы мәліметтерді белгілі бір
мерзімде ақшалай бағасын баланстық қорытындылап отыру қажет.
Есеп беру - кәсіпорын қызметінің белгілі бір кезендегі қорытындысын
сипаттайтын есептілік қорытынды көрсеткішінің жүйесі.
Бухгалтерлік есеп мектебінің өздерінің негізін салушылары бар, әрбір
кезең өзінің озық адамдарын шығарды. Басында бұлар италиялықтар болды,
кейіннен оларды француздар алмастырды, одан кейін немістер болды. Қазір
барлық назар бухгалтерлік есептің жақсы мектебін құрған америкалықтарға
бұрылған. Бұлардың жарқын өкілдері: Черч, Монтгомери, Патон, Мэй және т.б.
Олардың идеялары тоғыз негізгі принцип қалыптастыруға алып келді:
- екіжақтылық;
- ақшалай өлшем;
- кәсіпорындардың дербестігі;
- үздіксіздігі;
- өзіндік құндылығы;
- кертартпалығы;
- материалдылығы;
- өткізімділігі;
- сәйкестілігі.
Екіжақтылық принципі
Бұл төмендегі ережелерге сүйенеді: шаруашылық субъектісінің қаржысы
оның міндеттемелері мен капиталының сомасына тең.
Әрбір құбылысты екі жағынан қарастыруға болады. Мысалы, компания
тауарды несиеге алды делік, яғни ол оны кіріске алады (актив), бірақ
сонымен қатар келешекте қайтаруға міндетті несиелік қарызға алады (пассив).
Екіжақты жазу осы екі сәтті де қамтыды: активтер шоттың сол жағында,
пассивтер оң жағында. Кез келген жағдайда екі құбылыс бір-біріне қарама-
қарсы,ал баланс оларды теңестіруі керек.
Ақшалай өлшем прииципі
Ақшалай сипаттағы мәліметтер бухгалтерлік жазбада көрініс табады.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық операциясы өлшемінің нақты шаруашылық
бірлігіне әсер етуімен байланысты. Барлық шаруашылық операциялар
бухгалтерлік есепте ақшалай өлшемде көрсетіледі. Әрине мұнда қаржылық емес
ақпараттар да көрініс табуы мүмкін, бірақ ақшалай өлшем бірлігі
салыстырмалы қаржылық мәлімет алатындай жалпы қолайлы өлшем бірлігі болады.
Кәсіпорындардың дербестік принципі
Банктің бухгалтерлік шоттары олардың иелері мен жұмысшыларының
бухгалтерлік шоттарынан бөлек болуы керек. Бухгалтерлік есепті жүргізуші
банк, занды түрде дербес, өздерінің меншік қатынасынан тәуелсіз. Банктің
меншігі ол банк құрылтайшыларының меншігі емес, ал құрылтайшылардың меншігі
банктің меншігі болып табылмайды. Бұл бухгалтерлік есептің барлық жүйесіне
тән принцип. Бұның негізі - мүліктік меншік шотқа салынғандар иесін және
оның банкінің міндеттемесін бір-бірімен қиылыспауы керек, бөлек және
жауапты болуы керек.
Үздіксіздік принципі
Бұл принцип бойынша банк өз қызметін үздіксіз жалғастырады, яғни
келешекте де қызметін жүзеге асыра береді. Ол жойылуға немесе операциясын
қысқартуға міндетті емес. Бір немесе бірнеше филиалдардың жойылуы немесе
активтер сатылған жағдайда, келесі есепті кезенде активтер мен олардың
нақты сатылған құны есепке алынады. Егер нақты сатылған құн есептіліктен
кем болса, онда жасырын шығысты ескере отырып, оны шығыс пен пайда есебінде
көрсету керек.
Өзіндік құн принципі
Кәсіпорын қандай да бір құралдарды сатып алғанда, оларды алуға кеткен
шығыстар, бухгалтерлік есепте көрсетіледі және осы құралдардың өзіндік құны
болып аталады. Бухгалтерлік есепте барлык шаруашылық құралдар нарықтық
бағасымен емес, өзіндік құнымен көрсетіледі.
Кертартпалық принципі
Кертартпалық принщшіне сәйкес активтер мен пассивтер есепте
айтарлықтай сақтықпен көрсетіледі, себебі банктің қаржылық жағдайына төніп
тұрған қауіпті тәуекелді келесі кезеңге аударып жібермеуге тырысады. Демек:
а) есепті кезеңнің аяғына дейін нақты алынған табыстар ғана есеп
беруде көрсетіледі;
ә) есепті кезеңде немесе алдағы кезеңдегі барлық күтілген
міндеттемелер және әлуетті жоғалтулар, тәуекелді жабуға резервте көрсетілуі
керек, тіпті есептік мерзімінің аяғынан келесі қаржылық есеп беруге дейінгі
аралық пайда болса да. Бұндай жағдайда кертартпалық принципі капитал
саласының өсуін мынадай жағдайда ғана мойындайды, осы жағдай толық
анықталғанда, капитал сомасының азаюы толық анық болғанда мойындайды.
Халықаралық есепте барлық резерв түріне байланысты өткізбелер,
пайданың қолма-қол және жеткіліктілігіне қарамастан, сәйкес тәуекелдің
пайда болуымен байланысты жасалады. Бірақ кертартпалық прицип жасырын
дәлелсіз резервтердің құрылуын ақтай алмайды.
Материалдылық принципі
Банк басшысына және инвесторларға шешім қабылдау үшін пайдалы барлық
материалдық немесе маңызды ақпараттар қаржылық есепте көрсетілуі керек.
Егер ақпараттардың жоқтығы немесе бұрмаланып берілуі есеп беруге
пайдаланушының экономикалық шешіміне әсерін тигізсе ақпарат материалды
болып табылады. Сондықтан материалдылық принципі маңызды емес жаңалықтарды
ескермейді, тек барлық маңыздыларды тіркеп отырады.
Өткізу принципі
Өткізу принципі табысты қай кезде санау керектігін анықгайды. Ол
брйынша өткізуден түскен табыс ақшаны алған кезде емес, өткізу жүзеге
асырылған кезде, яғни қызмет көрсету жүзеге асқан сәтте және тұтынушыға
өнімді жеткізген кезден есептеледі.
Сәйкестілік принципі
Бухгалтерлердің негізгі міндеті есепті кезеңдегі пайданы есептеу болып
табылады. Пайда дегеніміз берілген есепті мерзімдегі табыс пен шығыс
арасындағы айырма. Сәйкестілік принципі есепті мерзімдегі шығыстың есебін
реттейді. Оның мағынасы: күрделі табыс алумен байланысты шығыстар әр түрлі
шығын-дардың жиынтығынан тұрады. Яғни табыстар және оған сәйкес шығыстар
бір есепті кезенде керсетілуі керек.
Тағы бір айта кететін жағдай, бухгалтерлік есеп - бұл жоспарлау,
реттеу, ұйымдастыру және ынталандыру қызметтері сияқты басқару
функцияларының бірі болып табылады. Бұл басқарудың жетілдіру, нарықтық
механизмінің құрылуы барлық бухгалтерлік есеп жүйесінің дамуымен үздіксіз
байланыста екенін білдіреді.
Кәсіпорынды басқару мақсаты үшін, қаржылық және өндірістік-шаруашылық
қызметтері туралы ақпаратты неғұрлым тиімді пайдалану үшін бухгалтерлік
есептің озық әдісін пайдалануға, шетелдік оң тәжірибеге, бухгалтерлік
есептің және қаржылық есеп берудің халықаралық стандартына, есептеу
техникаларын кеңінен қолдануға бағдарланған есептеу әдістерін пайдалану
қажет.
Жұмыс үстінде бухгалтер шешуі қажет мынадай жағдайлар кездесуі мүмкін:
- шаруашылық операциясы жүргізілген мезгілде анықтау, яғни
сәйкестендіру мәселесі;
- шаруашылық операциясының құнын анықтайтын бағалау
мәселесі;
- жіктеу мәселесі, яғни шаруашылық операциясы қандай түрде жіктелуі
керек.
Сәйкестендіру мәселесі шаруашылық қай кезде тіркелуі керек екендігін
шешеді: Мысалы, банк кеңселік заттарға тапсырыс береді, алады және төлейді.
Сондықтан мұндай әрекет сауда операциясы сапасында былайша тізімделуі
керек:
1. Банк қызметкері кеңселік құрал-жабдықтарды сатып алу
үшін жабдықтау бөліміне тапсырыс береді;
2. Жабдықтау бөлімі тапсырысты жеткізіп берушіге жібереді;
3. Жеткізіп беруші кеңселік құрал-жабдықты тиеп жібереді;
4. Банк оны қабылдайды;
5. Банк жабдықтаушыдан шот алады;
6. Банк шотты төлейді.
Осы сұраққа жауап есепті кезеңдегі қаржы көлемінің нәтижесіне
байланысты болады.
Бағалау мәселесі. Бухгалтерлік есептің мақсаты шаруашылық операциясы
жүзеге асырылғаннан кейін өзгеретін бағаны табу емес, шаруашылық операциясы
жүзеге асыру барысындағы құнды немесе өзіндік құнды анықтау болып табылады.
Жіктеу мәселесі. Жіктеу кез келген шаруашылық операциясының маңызын
дұрыс талдаудан туындайды және ол кәсіпорын қызметінің нәтижесіне әсерін
тигізеді. Сондықтан, бухгалтерлік есепке анықтама бере отырып айта кететін
жайт, бухгалтерлік есеп осы ақпаратты пайдаланушыға бағалап көруге және
шешім қабылдауға мүмкіндік беретін экономикалық ақпараттарды беру,
сәйкестендіру және өлшеу үдерісі. (Бухгалтерлік есеп теориясы. Э.С.
Хендриксен).
Бухгалтерлік есепті оқу басқару ісінде маңызды шешім қабылдауда дағды
алу мен үйренуге мүмкіндік береді.
Есептік ақпараттар банктің ішінде де және оның сыртында да шешім
қабылдау үшін маңызды болып табылады. Ол бухгалтерлік есеп қызметін жүзеге
асыру үшін сандық ақпараттармен қамтамасыз етеді. Бухгалтерлік есеп басқару
жүйесіндегі негізгі бақылау, талдау, ақпараттық, кері байланыс қызметтерін
атқарады.
Есептік ақпараттар негізінде шешім қабылдаған кезде пайдаланушылар
белгілі бір тәуекелге ұшырайды. Басқару жүйесінде бухгалтерлік есеп
тәуекелді шектеуге бағытталуы және операциялардың жүргізілу тәртібінің
сақталуын қамтамасыз етуге керек. Банкте бақылау функциясы банк қабылдайтын
тәуекелді шектеуге және операциялар мен мәмілелер жүргізілуінде тәртіптің
сақталуын қамтамасыз етуге бағытталуы керек.
Бұл функция банк белгілеген заңдардың, Ұлттық банктің нормативтік-
құқықтық актілерінің, мамандық қызметтік стандарты мен іскерлік қатынастар
ережесінің талаптарын сақтай отырып, жалпы қадағалауға қол жеткізуге
көмектеседі.
Бақылау функциясын әкімшілік және қаржылық бақылау желісінде жүзеге
асыру ұсынылады.
Олар алдын ала, кейінгі және ағымдық реттерімен жүргізіледі. Олар
жеткілікті дәрежеде сенімділікпен кем дегенде төмендегілерді куәландыру
керек:
- банк қызметкерлері банк мүлкімен жұмыс істеуі, клиент-
кредитордың шотымен операцияны жүзеге асыруы қызметкер өкілеттігі қатаң
түрде толық жауапкершілікке сай болғанда ғана жол беріледі.
- операциялар есебі Ұлттық банктің бекіткен талабына сәйкес
жүргізіліп, банктің активтері мен пассивтерінің жағдайы нақты
көрсетіледі және есеп берудің белгіленген формасында құрылуы қамтамасыз
етіледі.
- банктің берілген активі мен пассивінің есебі олардың қамтылу
жағдайына, сондай-ақ тексерудің кезенділігіне сәйкес мақұлданады және
ауытқулар болған жағдайда ауытқуларды жоюға бағытталған қажетті шаралар
қолданылады.
Басқаруды жетілдіруде, нарықтық экономиканы қалыптастыруда, жеке
меншіктердің санының көбеюі, ішкі экономикалық қызметтің дамуы жағдайында
бухгалтерлік есеп қызметінің мәні арта түседі. Есепке алудың ғылыми жүйесі
банк мүлкін түгендеу жолымен жүзеге асырылатын жеке меншік құрамындағы
өзгерістерді де анықтайды.
Ақпараттық қызмет мақсаты - ресурстар бойынша және олардың тиімді
пайдаланылуы бойынша лайықты қаржылық ақпарат беру болып табылады. Бұл
ақпарат қаржылық есеп беруде қарастырылады. Қаржылық есеп беруді дайындауда
бухгалтер ақпа-раттың кімге арналғанын ескеруі керек. Ақпарат алдыңғы
болжамдарды дәлелдегенде немесе түзету енгізгенде үлкен рөл атқарады.
Шешімді көбінесе жеке адам қабылдамайды. Бір шешімнің нәтижесі туралы
ақпарат келесі шешімді қабылдау үшін пайдаланылады. Бұндай үдеріс кері
байланыс деп аталады. Бухгалтерлік ақпараттардың көмегі арқылы
көрсеткіштердің нақты мәнін ашатын кері байланысты пайдалана отырып,
жоспарлы көрсеткіштердің орындалуына, стандарттар, нормалар және
нормативтер ресурстардың тиімді пайдаланылуына бақылау жасау, әр түрлі
кемшіліктерді көрсетуге, банктің резервін анықтауға, оларды іске қосу және
пайдалану жолдарын анықтауға болады.
Аналитикалық қызмет жүргізілуі бухгалтерлік есептің барлық бөліміне,
соның ішівде меншікті және тартылған ресурстарды пайдалануға, банктік
өнімдерге, қызмет шығындарына т.б. талдау жасауға мүмкіндік береді. Есеп
жүйесін және Бухгалтерлік есеп заңының талаптарын жауап беретін және
жоғарыда көрсетілген міңцеттердің орывдалуын қамтамасыз ететін бухгалтерлік
есепті ұйымдастыру құруды банк басшысы туралы жүзеге асырады.
2. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП АҚПАРАТ ЖҮЙЕСІ РЕТІНДЕ. АҚПАРАТТЫ ПАЙДАЛАНУШЫЛАР
Бухгалтерлік есеп шаруашылық-қаржылық қызмет пен шешім қабылдаушы
адамдар арасындағы байланыстырушы буын қызметін келешекте пайдалану үшін
тіркеп, атқарады. Ол қаржылық-шаруашылық қызметін ол туралы мәліметтерді
қажет уақытқа дейін сақтайды, одан кейін тиімді ақпарат алу үшін оларды
өндейді және есеп беру арқылы ақпараттарды оларды шешім қабылдау үшін
пайдаланушыларға береді. Шаруашылық қызметі туралы мәлімет, бухгалтерлік
есеп жүйесіне кіруді білдіреді, ал шешім қабылдаушы тұлғалар үшін пайдалы
ақпарат одан шығу жолы болып табылады. Сондықтан бухгалтерлік есеп
ақпараттары біз ойлағаннан гөрі айтарлықтай кең көлемде пайдаланылады.
Пайдаланушылар әр түрлі адамдар санаты болуы мүмкін, мысалы, инвестицияны
жүзеге асыратын немесе несие беретіндер, бірлескен экономикалық әрекет
иелері болуы мүмкін. Маңызды басқару шешімін қабылдарда бұл адамдар
субъектінің қаржылық және басқа да есеп берулеріне сүйенеді.
Ақпаратты пайдаланушылар мынадай топтарға бөлінеді:
- субъектіні басқарушылар;
- субъектіден тыс, бірақ тікелей қаржылық мүддесі барлар;
- субъектіге жанама қаржылық мүдделілік білдіретін топтар мен
агенттіктер.
Субъектіні басқарушылар - олар банк қызметін басқаруда және банк
алдында тұрған мақсаттарға жетуіне толық жауап беретін компания адамдары -
әкімшілік. Банктің алдына қоятын мақсаттары жеткілікті, бірақ оның
жетістіктерге жетуіне және қатаң бәсекелестік жағдайында төтеп беру
қажеттігі әкімшілікті негізгі екі мақсатқа: яғни пайдалылық пен өтімділікті
нығайтуға барлық күшін жұмылдыруын талап етеді.
Тиімді жұмыс жасайтын менеджерлер бухгалтерлік есеп мәліметтеріне және
олардың талдауын негізге ала отырып шешімдер қабылдайды. Сондықтан
әкімшілік бухгалтерлік ақпаратты басты пайдаланушылардың бірі болып
табылады. Менеджер бухгалтерлер алдына келесі сұрақтарды қояды: соңғы
тоқсанда банктің таза пайдасының көлемі қандай; пайда нормасы иелерінің
күткеніне лайық па; банктің ақшақаражаттары жеткілікті ме.
Тікелей қаржылық мүддесі бар пайдаланушылар. Бухгалтерлік есептің тағы
бір қызметі - жалпыға арналған қаржылық есептен алынған банк жұмысының
нәтижесі туралы ақпараттарды
І-сурет. Бухгалтерлік ақпараттарды пайдаланушылар
беруі, онда мынадай мәліметтер алуға болады: пайда табу жоспарында
қаншалықты тиімді мақсатқа қол жетті және банктің өтімділігі қандай
кредиторлар пайыз төлеу үшін және кейін қарыздарын өтей алуға банкте ақша
барлығын білгісі келеді.
Жанама қаржылық мүдделігі бар пайдаланушы. Кейінгі уақытта қоғам
тұтастай, үкімет қызметкерлері және қоғамдық топ тұлғалары, бухгалтерлік
ақпараттарды маңызды пайдаланушылар болып табылады (1-сурет).
Салық органдары салықтың төленуінің және аударылуының дұрыстығын
бақылайды. Әрбір салық бойынша заңға сәйкес салық декларациясын жасау
немесе есеп айырысу және өте күрделі қаржылық есеп беру талап етіледі.
Демек, бухгалтерлік есеп ақпараты және банктің қаржылық есебі, банктің
қаржылық тұрақтылығына және пайдалылығына мүдделі тұлғалар және мекемелер
үшін өте маңызды. Мұндай жағдайда, бухгалтерлік ақпаратты пайдаланушыларға
жататындар:
- мемлекеттік реттеуші және бақылаушы органдар, әсіресе
бірінші кезекте Ұлттық банк;
- банк иелері немесе акционерлер;
- банк директорлары, жетекшілері және қызметкерлері;
- банк клиенттері.
Банк қаржылық есептілікті мемлекеттік реттеуші органдарға ұсынады,
оларға Ұлттық банк, Мемлекеттік салық инспекциясы, Мемлекеттік салық
полициясы, Қаржы министрлігі жатады.
Акционерлер немесе банк иелеріне банктің қаражатты қалай тартып,
оларды қалай пайдаланып жатқаны және салынған қаражаттан қандай нәтиже
күтуге болатындығын түсіну үшін қаржылық есеп ақпараттары өте қажет.
Директорлар үшін, яғни банк әкімшілігі үшін күнделікті банк
активтерін, міндеттемелерін, табыстарын, шығыстарын және капитал келемін
біліп отыру қажет.
Банк клиенттері үшін оның қаржылық міндеттемелерінің орын-дауы,
сонымен қатар клиенттерге оның бірінші талабы бойынша қаражат беру
мүмкіндігін білу маңызды. Төлемқабілеттілік - банк активтерінің банк
пассивтеріне қатысты артықшылығы және капиталдың жеткіліктілігі. Қаржылық
есеп көрсеткішінің нашарлауы жағдайында клиенттер өздерінің қаражаттарын
айтарлықтай сенімді қаржы мекемелеріне аударуы мүмкін. Демек, қазіргі
бухгалтер шоттарды жүргізумен ғана айналысып қоймайды, сонымен қатар
жоспарлау және шешім қабылдау, бақылау және жетекшілердің көңілін аудару,
бағалау, қызметке қадағалау және аудит сияқты кең көлемдегі қызметтермен
айналысады. Ол есеп ақпаратын пайдаланушының ішкі және сыртқы тұтынушы
екеніне қарамастан барлық қажетін қанағаттандыруға міндетті. Сонымен,
бухгалтерлік есеп - бұл өзіндік мақсат емес. Бухгалтерлік есеп - бұл
белгілі бір субъект жөніндегі қаржылық ақпаратты беру, өлшеу, өңдеуді
жүзеге асыратын жүйе болып табылады. Бұл ақпарат пайдаланушыға фирманың
шаруашылық қызметін жүзеге асыруда шектеулі ресурстарды тиімді пайдаланудың
балама жолдарын таңдауда негізгі шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
3. БАНКТЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖӘНЕ БАСҚАРУ ЕСЕБІ
Есеп-қаржылық және басқару есептері болып бөлінеді. Басқару есебі
басқарушылардың ішкі пайдалануы үшін өлшеніп, өнделіп берілетін есеп
ақпараттарының барлық түрін қамтиды. Қаржылық есеп банктің ішіндегі
басшылықтан тыс, сырттағы қажет етушілер пайдаланатын есептік ақпаратты
қамтиды.
Бухгалтерлік қызметкер ұсынатын ішкі аналитикалық, есеп беруді банктің
өзінің әкімшіліктері пайдаланады. Олардың мазмұны олардың мақсатына және
есеп талап еткен әкімшілік лауазымына байланысты өзгеріп отырады.
Сыртқа арналған қаржылық есептер құндық бағасымен жасалады және
банктің Бас кітабына кірген барлық шоттардың қалдығын бейнелейді. Бұл
мәліметтерді кітапқа енгізбес бұрын, екіжақты жазу үшін белгілі бір нысанда
оларды кодтау керек. Ішкі басшылықтың пайдалануына арналып дайындалған
бухгалтерлік ақпараттарда банктен тыс жұмыс істейтін сыртқы
пайдаланушыларға арналғаннан басқа ережелер қолданылады. Банкішлік екіжақты
жазу бухгалтерлік ақпарат жазуы жүйесінде жасалуы міндетті емес.
Ақпарат банк бөлімшелерінде жинақталады, және тек құндық бағада ғана емес,
әр түрлі өлшем бірлектерінде бейнеленуі мүмкін. Ол әкімшіліктердің
қажеттілігіне пайдалану үшін әзірленетіндіктен, Бас кітап шоттарында ғана
жинақталмауы керек. Мұндай жағдайда ақпаратты сақтау жүйесінде және
іздестіру жүйесівде үлкен қуаттылық болуы керек.
Қаржылық есеп өндірістік циклдегі іскер операцияларды қаржылық
терминдер бағалайды. Бұл операцияларды ұйымға түсетін немесе шығатын қаржы
құралы ретінде бағалауға болады. Өндірістік цикл әр түрлі болуы мүмкін,
өйткені түрлі қызмет түрлерінің циклдары да әр түрлі.
Мысал:
Өндіріс циклында келесідей кезенділік бар: алу - өндіру - сату
-жеткізу - пайда. Әрбір циклдің өтуі бизнесті өткізілген пайда сомасына
арттырады. Несиеге сату немесе сатып алу тиімділігі алудың немесе төлеудің
кешіктірілуі болып табылады. Пайданың нақты өткізілуі тек толық төленген
және тиесілі ақшаны қолма-қол алған кезде жүзеге асады.
Бұл сияқты іскер операциялар кең көлемде болатындықтан, мәмілелерді
басқару жүйесін құру қажет. Осы сияқты жүйеге әдетте барлық келісімдерді
тізімге алып отыратын және қаржылық басқару есебіне ақпарат көзі болып
табылатын компания тізімдемелері жатады.
Жүйе бақылауға мүмкіндік беруі керек және қызметтің нәтижесін өлшеуге
негіз болуы керек. Мысалға, тауарды несиеге сату, басқару жүйесін белгілі
бір уақыт шеңберінде толық инкассациядан өтуін қамтамасыз етуге
мәжбүрлейді. Осы сияқты жүйе өндірісті жоспарлау кезінде маңызы зор болатын
жекелеген өнімдерді сату көлемі жөніндегі ақпаратты еш кедергісіз бере
алады. Банк ісінде несие беру барлық пайыздарды және негізгі соманы
мерзімінде төлейтіндігі жөнінде кепілдейтін арнайы жүйені талап етеді.
Сондықтан, осы бір цикл келесідей түрлерге айналады: алу-сату-пайда. Бұл
ақпараттарды өтімділікті бақылау үшін де пайдалануға болады.
Басқару және қаржылық есеп арасывдағы айырмашылықтарды қарастырайық.
Салыстыру, ең алдымен біріншіден, негізгі ақпарат пайдаланушыларға,
екіншіден, есеп жүйесінің түріне, үшіншіден, тандау еркіндігіне,
төртіншіден, пайдаланылған өлшемдерге, бесіншіден, талдаудың негізгі
объектісіне, алтыншыдан, есеп берудің тұрақтылығына, жетіншіден, алынған
ақпараттардың сенімділік дәрежесіне негізделген.
Қаржылық есеп жалпы қабылданған ставдартқа және қаржылық ақпараттарды
беруді жазуды, бағалауды ретгеуші бәрінен негізделген. Есептің жалпы
есептің принциптеріне қабылданған принципі бұрын кредиторлар мүддесін
қорғау үшін және алынған ақпараттарға сенімділікті қамтамасыз ету,
бухгалтердің тандауын есепті мерзімнің әдістері мен тәсілдерін сощы күнімен
шектейді. Басқару есебі тиімді ақпарат беруге тиісті қолданбалы әдістер мен
амалдарда ғана шектеледі. Бухгалтер әрбір жекелеген жағдайда алушыға қандай
ақпараттардың пайдалы екенін анықтап алып, содан кейін ғана керек әдістер
мен амалдарды тавдауы қажет. Қандай жағдайда да анық қорытындыға келу үшін
қалыптасқан жағдайда ең нақты болып табылатын әдісті тандауы керек. Ақпарат
ішкі пайдалануға ғана арналғандықтан, бухгалтер шаруашылық өмір фактісін
жазуда қандай да бір анықталған нормадан ауытқымауға мівдетті емес.
Қаржы есебінің қызметі өтіп жатқан шаруашылық үдерісі туралы ақпарат
беру арқылы орындалады. Ол теңгемен, нақты шар-уашылық операциясы
жүргізілген нақты тарихи теңгемен өлшенеді. Алайда банк бухгалтерлері нақты
осы теңгені пайдаланумен шектеліп қана қоймайды, берілген жағдайға
жарайтын басқа да кез келген өлшемдерді қолдана алады. Көбіне басшылық
шешімі бол-жанған келешек теңге пайдаланылатын есеп айырысуға негізде-
леді. Көбіне бұл шешімдер болжалды ақпараттарды талап етеді, ағымдық
мәліметтердің перспективалық бағалануы және теңгенің болашақта бағаланар
болжамына сүйенуі керек. Өлшемдер түрін тандаудағы барлық қызметгердің
негізіне жататын жалпы шара -басқару есебінде есеп беруде және талдауда
құрылған, осы жағдайға тиімді өлшегіш болып табылады.
Қаржылық есеп банктің барлық операцияларын сомалайды. Басқару есебіне
әдетте әр түрлі бөлімшелер қызметтерінің немесе олардың қандай да бір
қызметінің қандай да бір жақтары енеді. Есеп беру бөлімшелер пайдаланатын
қаражат есебі сияқты барлық бөлімдердің табысы мен шығысының талдауын
қамтуы мүмкін.
Есеп беруді жасаудың жиілігі - сыртқы пайдалануға дайын-далған
қаржылық есеп беруі тұрақты ұсынылады. Бірдей уақыт аралығында мерзімдік
есеп беру қаржылық есептің негізгі принципі. Басқару есебінде есеп беру ай
сайын, тоқсан сайын немесе жыл сайын тұрақты дайындалуы мүмкін, күнделікті
есеп беру міндетті емес, ең бастысы оны алушыға пайдалы болуы және оған
қажет уақытта берілуі.
Сонымен қатар қаржылық есеп беруде қамтылған қаржылық ақпарат тұтынушы
пайдалану үшін тұжырымдалған нақты мәліметтерді қамтиды. Бұл ақпарат болып
кеткен операцияларды бейнелейді, сол себептен ол объективтік сипатта болып,
тексерілуге жатады. Басқару есебі ішкі операцияларды жоспарлауға және
бақылауға арналған. Басқару шешімін қабылдау бұл үлкен дәрежеде келешекке
бағытталған қызмет. Өткен мерзімдегі операциялар, беталысты анықтау үшін
қаншалықты тиімді болса да, әдетте жоспарлауға маңызы жоқ және оларды
келешектегі болжалды жағдайларды субъективті бағалаумен өзгерту керек.
Салыстырмалы аймақтар қаржылық есептен басқару есебіне көшуге
көмектесуі керек, көп жағдайда оның мәліметтері банктің пайдалылығына әсер
етеді және тек дирекцияға арналады. Мұндай ақпараттар жылыстауы (утечка)
нарықта жағымсыз сипаттағы бәсекелестікке әкелуі мүмкін. Сөйтіп, қаржылық
есеп банк операцияның нәтижесін толық және нақты ашу мен түсіндіруге баса
назар аударса, ал басқару есебі басқарушыларға өздерінің мақсаттарына
жетуге көмектеседі; біріншісі - ашық, екіншісі - жабық сипатта болады.
4. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ РЕТТЕУ: ЗАҢДАР, СТАНДАРТТАР, НОРМАЛАР
Бухгалтерлік есеп реформасының бастапқы үдерісінде Ұлттық банкте және
екінші деңгейлі банктердегі бухгалтерлік есеп сұрақтарына байланысты банк
жүйесінде нормативтік базаның тұрақты жетілдірілуі жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес занды тұлға болып табылатын
банктер бухгалтерлік есепті бағыныштылығы мен меншік формасынан тәуелсіз
Ұлттық банктің нұсқаулары мен талаптарына сәйкес, сондай-ақ Қаржы
министрлігі қабылдаған негізгі құжаттар мен нормативтік актілер талабына
сәйкес жүргізеді. Банкте бухгалтерлік есептің зандылық базасы келесі
құжаттардан тұрады:
- ҚР Президентінің Бухгалтерлік есеп туралы Заң күші бар Жарлығы,
№2732 1995 жылдың 25 желтоқсанында енгізілген (24.06.2002 ж. езгертулер мен
қосымшалар);
- ҚР Азаматтық кодексі. 1994 ж. 27 желтоқсанда өзгертулер мен
толықтырулар енгізілген;
- ҚР Салық кодексі №209-11 2001 ж 12 маусымда өзгертулер мен
толықтырулар енгізілген;
- ҚР Ұлттық банк туралы 30 наурыз 1995 жылғы Заң;
- ҚР банк және банк қызметтері туралы 1995 жылғы 31 тамыздағы
өзгертулер мен толықтырулар енгізілген Заң;
- ҚР-ғы төлемдер және ақша аудару туралы Заң;
- Бағалы қағаздар нарығы туралы 1997 жылдағы 5 наурыздағы Заң;
- ҚР валюталық реттеу туралы 1996 жылғы 24 желтоқсанда
толықтырулар мен өзгертулер енгізілген заң;
- Қазақстан стандарттары және қаржы есебіндегі халықаралық
стандарттар;
- ҚР-ның екінші деңгейлі банктері бухгалтерлік есебінің шот жоспары.
2-сурет. Бухгалтерлік есепті реттеу жүйесі
Қазақстанда бухгалтерлік есеп жүйесін реттеудің төрт деңгейлі жүйесі
бар деп санауға болады (2-сурет).
Бірінші деңгейлі бухгалтерлік жуйені Қазақстан Республикасында
бухгалтерлік есеп туралы заң құрайды. Бүгінгі танда Қазақстан
Республикасында Бухгалтерлік есеп туралы заң 1995 жылдың 25 желтоқсанынан
бастап әрекет етуде. Бухгалтерлік есеп заңы мемлекетте бухгалтерлік есеп
жүйесін анықтайды, қаржылық есеп беру үдерісін дайындағанда және
пайдаланғанда, ішкі бақылау мен сыртқы аудитті талап етуде, заңды және жеке
тұлғалардың талаптары мен міндеттерінде есептің жалпы ережесі мен негізгі
принциптерін орнатады.
Екінші деңгейлі бухгалтерлік есеп жүйесін реттеу бухгалтерлік есеп
стандартын, шот жоспарын және бухгалтерлік есеп жүйесімен тікелей
байланысты емес, бірақ банк қызметімен байланысты болып келетін заң
актілерінен тұрады. ҚР ҰБ туралы заң коммерциялық банктерді реттеудегі
және мемлекеттің ақша несие саясатындағы Ұлттық банктің рөлін анықтайды.
Банк және банк қызметтері туралы заң банк жүйесінің және банк қызметінің
маңызын, олардың жүзеге асуының тәртібін, банктердің құрылуын және өтім-
ділігін, банк қызметін реттеу және депозиторлардың мүддесін қорғау,
бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы тәртібін және банктерде аудиторлық
тексеріс жүргізу және олардың қызметін тоқтатудың мәндерін ашып көрсетеді.
Төлемдер және ақшаны аудару туралы заң мемлекетте төлемдерді және ақшаны
аударуды жүзеге асыруды реттейді. Ақшаны почта байланысы мекемелері арқылы
аудару қатынасынан басқа Бағалы қағаздар нарығы туралы заң бағалы
қағаздар нарығын құқықтық реттеуге, республика экономикасының даму жолына
салу әрбір тұлғаның өз меншігін иемдену және иелік ету құқығының барынша
жүзеге асуына заңдық негіздер салды.
Нарықтық экономика жағдайында банктерде бухгалтерлік есептің жүзеге
асуын жетілдірудің бірден-бір бағыты оның халықаралық стандартқа сай келуі.
Бүгінгі тавда әлемдік тәжірибе бойынша бухгалтерлік есепте екі әр түрлі
бағыт бар: континенттік және англо-американдық. Континенттік бағыт
мемлекеттік органдардың талабына сай есептілікті дамытса, англо-американдық
бағыт кредиторлар мен инвесторлар алдында есеп беруді мақсат етеді.
Компания қызметінде, сондай-ақ банк саласында да шетел инвесторлары
мен кредиторлардың рөлі өсуін ескере отырып, әлемдік тәжірибеде
бухгалтерлік есеп стандартын бірегейлеу беталысы байқалуда. Қазіргі
қолданыстағы бухгалтерлік есептің халықаралық стандарты (JASs) кейбір
елдерде тіпті ұлттық деп саналады немесе оның негізінде ұлттық стандарт
жасалады.
Қазіргі қолданыстағы реттеуші органдардың есеп беруге қоятын
талаптарында есеп беру заңдылығының ұлттық ерекшелігінде, салық салуда,
бухгалтерлік есепті бірегейлеу проблемасының тарихи ерекшеліктері бар.
Осыған байланысты америкалық қаржы есебінің стандартын (SFAS) айта кетуге
болады. Қазіргі кезде (халықаралық бухгалтерлік есеп стандарты - 41)
қабылдануы көп уақытты талап ететін 120 стандарт қабылданған. Кейбір
стандарт халықаралық деңгейге қарағанда біршама прогрессивті, әсіресе бұл
бағалы қағаздар есебінде, табыс салығы, мүмкін және шартты міндеттемелерде
ерекше байқалады. Ұлттық стандарттар біршама нақтырақ болады, бірақ
бухгалтерлік есептің халықаралық стандартындағы есеп беру мәселелері,
мысалы, топтардың шоғырландырма есебі ұлттық стандарттық талабына толық
жауап бере алады.
Қазақстанның 1996 жылғы бухгалтерлік стандарты 1997 ж. 1 қаңтарында
іске қосылды. Бүгінгі таңда 30 стандарт бар. Олар бухгалтерлік есепті
реттеудің екінші деңгейін көрсетеді, оларды ҚР бухгалтерлік есеп жөніндегі
Ұлттық комитеті жасап, бекіткен. Стандарттар қаржылык есеп беруді
көрсететін барлық субъектілер міндетті түрде орындайтын нормативтік-
құқықтық құжат болып табылады.
1997 жылдың аяғында банк жүйесіне қабылданып, арнайы бекітілген
Банктің қаржылық есептілігі және Банктің табысы және шығысы деген
ұлттық стандарттар қабылданды.
2000 жылы банктерді одан әрі жетілдіру және бухгалтерлік есептің
халықаралық стандартына жету үшін бас бухгалтерлік кітап жасауды ҚР ҰБ
Басқармасының №325 қаулысымен бекітілген бухгалтерлік есептің ұсақ-түйегіне
дейін ескерілген шот жоспары жасалынды.
2003 жылдың 1 қаңгарынан бастап Қазақстанның барлық банкі қаржылық
есеп берудің халықаралық стандарттарына ауысты.
Бухгалтерлік есепті реттеудің үшінші деңгейі - бұл стандарттарды
тәжірибеде қолданудың нұсқаулары мен ұсыныстары және тәжірибелік
сипаттамасы.
Бухгалтерлік есепті ретгеудің төртінші деңгейі - банктің есеп саясаты.
Бухгалтерлік есеп туралы заң бекіткендей, Қазақстанның бухгалтерлік есеп
органдардың нормативтік актісімен, реттеуші бухгалтерлік есеп туралы заңын
басшылыққа ала отырып, банктер өздерінің есеп саясатын өздері
қалыптастырады. Сондай-ақ банкте қабылданған есеп саясаты жылдан жылға
өзгеріссіз қолданылатындығы көрсетілген.
Олар тек қана бухгалтерлік есепті реттеуді жүзеге асыратын, оны
жүргізуді ұйымдастырудың жаңа тәсілдері жасалғанда немесе оның қызмет
жағдайы толық өзгергенде органдардың нормативтік актілері немесе республика
зандары өзгергенде қайта қаралуы мүмкін. Бухгалтерлік есеп мәліметтерінің
салыстырмалылығын қамтамасыз ету мақсатында, есеп саясатына өзгертулер
қаржылық жылдың басынан бастап енгізілуі керек.
Банктің есеп саясаты ұғымына ол таңдаған бухгалтерлік есепті жүргізу
әдісінің жиынтығы кіреді: банктің жарғылық қызметін топтастьірудың әдісі
және бағалау, активтердің құндылығын өтеу, құжат айналымын ұйымдастыру
тәсілдері, бухгалтерлік есепте шоттарды қолдану әдістері, есеп тіркелімінің
жүйесі, ақпараттарды өңдеу және басқа да сәйкес келетін әдістер, амалдар,
тәсілдер.
Есеп саясатын қалыптастыру үшін банк бухгалтерлік есепті нақты бағытта
жүргізу және ұйымдастыруда заңды және нормативті актілер шегіндегі,
мемлекеттегі бухгалтерлік есепті реттеу нормативке жататын бірнеше әдістің
біреуін таңдайды.
ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ
1. Банктік шот туралы түсінік, оны ашу, жүргізу және тәртібі
2. Есеп айырысу операциялары және олардың жіктелуі
3. Төлем тапсырмасымен есеп айырысу есебі
4. Төлем талап-тапсырмасымен есеп айырысу есебі
5. Инкассолық өкімдөрмен есеп айырысу есебі
6. Чектермен есеп айырысу есебі
7. Есеп айырысудың аккредитивтік нысаны
8. Вексельдермен операциялар есебі
9. Банктік карточкалармен есеп айырысу есебі
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. БАНКТІК ШОТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК, ОНЫ АШУ, ЖҮРГІЗУ ЖӘНЕ ЖАБУ ТӘРТІБІ
Кәсіпорын және ұйымдардың ақшалай қаражаты банкте олардың қызмет
сипатына сәйкес ағымды және есеп айырысу шоттарында сақталады. Шаруашылық
қызмет үрдісінде субъектілер арасында анықталған талаптар мен міндеттемелер
пайда болады, оларды реттеу үшін төлем жүйесін ұйымдастыру қажет. Бұл кезде
төлем борышқордың өз міндеттемелерін орындау үрдісі болып табылады, ал оның
соңғы кезеңі - есеп айырысу.
Осы есеп айырысу міндеті - қолма-қол ақшалай және қолма-қол ақшасыз
нысанда төлем айналысына қызмет ету болып табылады. Кәсіпорын және ұйымдар
арасындағы төлем айналысы негізінен екінші деңгейлі банктерде ашылған
банктік шоттар жүйесі арқылы қолма-қол ақшасыз түрде жүзеге асырылады.
Банктік шот - бұл банк тәжірибесінде қалыптасқан іскерлік қатынас
салтында қолданылатын заңдылықтар мен келісімшарттарда қарастырылған,
клиентке банктік қызмет көрсетуді жүзеге асырумен байланысты депозитті
қабылдау және банктік операцияларды жүзеге асыру бойынша банк пен клиент
арасындағы келісімшарттық қатынасты бейнелеу әдісі.
Клиенттің есеп айырысу шоты банктік шот келісіміне немесе есеп айырысу-
кассалық қызмет келісімшартына сәйкес жүргізіледі. Келісім клиенттің шот
ашуға жазған өтініші негізінде жасалады. Осы келісімшартқа сәйкес банк
клиентке есеп айырысу және басқа да шоттарды ашады, оған түскен қаржыны
есепке алады, клиент тапсырмасы бойынша шоттан қаржы алады, клиенттен қолма-
қол ақша қабылдайды, босатады, қалдықты сақтағаны үшін пайыз төлейді және
шот бойынша басқа да операцияларды жүргізеді.
Банктік келісімшарттың негізгі деректемелері келесілер: келісім мәні;
салық төлеушінің тіркеу нөмірі көрсетілген салық қызметі органдарында
есепке тұрғандығын куәландыратын құжат; банктегі ақшалай қаражатты қолдану
тәртібі, сондай-ақ банк көрсететін қызмет пен оны төлеу тәртібі. Банктік
келісімшарт екі тарап келісетін басқа да шарттарды қарастыруы мүмкін.
Банктік шот ашу үшін Қазақстан Республикасының резидент заңды
тұлғалары келесі құжаттарды ұсынуы тиіс:
- клиенттің салық есебіне тұрғандығын растайтын салық қызметі
берген құжаттың түпнұсқасы;
- мемлекеттік тіркеуден өткендігін растайтын құжат көшірмесі;
- жарғының нотариалды бекітілген көшірмесі, ал оқшауланған
бөлімшелер үшін - бекітілген ереженің көшірмесі;
- қол қойылып, мөр басылған карточка үлгісі. Бұл кезде бір
данасы банктің операциялық қызметтерінде, ал екінші данасы банк
клиентінің іс құжатыңца сақталуы тиіс.
Банктер теңге және шетел валютасында шот ашуға, жүргізуге құқылы,
олар: ағымды, жинақтық және байланыстырма (корреспонденттік) шоттарға
бөлінеді. Ағымды және жинақтық шоттар -заңды және жеке тұлғалардың, заңды
тұлғалардың оқшауланған бөлімшелерінің банктік шоттары, ал байланыстырма
(корреспо-нденттік) шоттар - банк операцияларының жекелеген түрлерін
өткізетін банктік емес мекемелермен банктердің банктік шоттары.
Егер клиент банкте бірнеше шот ашқысы келсе және егер банктік шот
алғашқы шот ашылған банкте немесе филиалында ашылса, сондай-ақ құжаттарының
толық бар екендігі туралы бекітімі болса, онда банк құжаттарды қайта талап
етпеуі мүмкін.
Кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды немесе жеке тұлғаға шот ашқан
жағдайда, банк салық қызметін 3 жүмыс күні ішінде хабардар етуі тиіс.
Қазіргі кезде екінші деңгейлі банктер мен жекелеген банктік операцияларды
өткізетін ұйымдар қолма-қол ақшасыз төлемдер мен ақша аударымдарын клиентке
банктік шот ашпастан жүргізе алады. 2000 жылы 13 қазанда қабылданған №395
Қазақстан Республикасы аумағында қолма-қол ақшасыз төлемдер мен аударымдар
жасау ережесінде көрсетілген, банктік шот ашпай жүргізілетін төлемдер мен
ақша аударымдарына, ақша жіберуші мен бенефициардың банктік шоттарды
қолданбай, ақша аударымы үшін қолма-қол ақша енгізіп және жіберуші
көрсеткен бенефициар[1] есебіне қолма-қол ақшасыз тәртіппен немесе банктік
шотқа қатыссыз бенефициардың қолма-қол ақшаны алуы саналады.
Заңды тұлғалар мен оның бөлімшелерінің қолма-қол ақшасыз төлемі және
ақша аударымы, олардың банктік шот ашып, салық және бюджетке міндетті
төлемдерді, сондай-ақ зейнетақы жарнасын төлегеннен соң жүргізіледі.
Есеп айырысу шоты арқылы жүргізілген операциялар бойынша банк клиентке
шот көшірмесін ұсынады. Есеп айырысу шотынан көшірме келесі деректемелерден
тұрады: клиент аты, есеп айырысу шотының нөмірі, соңғы операция датасы,
корреспон-денттік шот нөмірі, құжат нөмірі, сомасы. Көшірмеде берілген
жазба бойынша тиісті құжаттар ұсынылады. Көшірме клиентке сенімхат
негізінде беріледі.
Банктік шот ашпастан жүргізілетін қолма-қол ақшасыз төлем және ақша
аударымдарына, қолма-қол ақша қабылдауға негіз болатын түбіртек, қолма-қол
жарнаға хабарландыру, хабарлама шоттар және басқа да құжаттар қолданылады.
Аталған құжаттар төлем қркаттары немесе төлем хабарламалары болып табылады.
Олар банкке банк бекіткен операциялық күн ағымында қабылданады және
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің нормативтік құқықтық актілерімен
бекітілген төлем хабарламасының нысаны болмаса, алушы-банк бекіткен немесе
іскерлік қатынаста қалыптасқан нысанда қабылданады.
Төлем хабарламаларында міндетті түрде келесі деректемелер болуы қажет:
- төлем хабарламасының аты;
- төлем хабарламасының нөмірі, күні, айы, жылы;
- ақша жөнелтуші және бенефициар жеке тұлғаның фами-
лиясы, аты, әкесінің аты (бар болса) немесе ақша
жөнелтуші немесе бенефициар заңды тұлғаның ұйымдық-құқықтық
нысанын қоса алғандағы толық атауы;
- ақша жөнелтушінің немесе бенефициардың дербес сәйкес-
тендірілген коды. Жеке тұлғаның дербес сәйкестендірілген
коды болмаған жағдайда, оның жеке басын
куәландыратын құжат деректері, сондай-ақ пошталық мекен-жайы
(елі, қаласы, индексі, көшесі, үй және пәтер нөмірі) көрсетіледі;
- банк, жөнелтуші және бенефициар банктің ұйымдастыру
құқылық нысандарын қоса толық атауы, олардың сәйкестендірілген
коды;
- ақша жөнелтуші коды - КОД, бенефициар коды - КБЕ, төлем
тағайындауы және оның Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
нормативтік-құқықтық актілерімен белгіленген кодтық белгілеуі;
- санмен және сөзбен көрсетілген төлем сомасы;
- салық төлеушінің тіркеу нөмірі (СТН), егер ақша жөнелтуші немесе
бенефициардың дербес сәйкестендірілген коды көрсетілместен аудару
жасалатын болса;
- егер жөнелтуші заңды тұлға болса, оның өкілетті тұлғаларының аты-
жөні, қолы, мекеме мөрі. Егер жөнелтуші жеке тұлға болса оның
қоры;
- Қазақстан Республикасының заңдылығында қарастырылған басқа
да деректемелер. Алушы-банк ақша жөнелтушіден төлем
хабарламасын алады және оны акцептейді. Төлем хабарламасын алу
кезінде алушы-банк жөнелтушіге қолма-қол ақшаны қабылдағаны
туралы тиісті бекітімді береді. Төлем хабарламасын
акцептей отырып, алушы-банк бенефициар есебіне ақша
аударымдарын жүзеге асыруға міндеттеме қабылдайды, алушы-банк оны
Қазақстан Республикасының заң актілері белгілеген мерзімде
орындайды. Банктік шот ашпастан орындалған клиенттік төлемдер мен
ақша аударымдары бойынша банк комиссиялық сыйақы ұстайды. Егер бұл
алушы-банк пен ақша жөнелтуші арасындағы келісімде қарастырылмаса,
сыйақы еш уақытта төлем сомасынан ұсталмайды.
Банк ақша жөнелтушіден келесі жағдайларда төлем хабарламаларын
қабылдаудан бас тартуы мүмкін:
- төлем хабарламасы Нағыз ереженің және ақша аударымы келісімінің
бекітілген шарттары мен талаптарынан бұрмаланып толтырылса және
ұсынылса;
- аударымды жүзеге асыруға қажетті ақша сомасы жөнелтуші қолында
болмаса;
- төлем хабарламасында санмен және сөзбен көрсетілген соманың
банкпен сәйкессіздігі анықталса;
- Қазақстан Республикасының бекітілген ережелері және ақша аударымы
туралы келісімшарттарының талаптары орындалмаған болса.
Банктік шотты ашпастан ақша аударымын жасау үшін алушы-банк және
жөнелтуші ақша аударымы туралы келісім жасайды. Сондықтан бір тарап (алушы
банк) екінші тараптың тапсырысы бойынша (ақша жөнелтушінің) оған дербес
сәйкестендірілген код белгілеместен үшінші тарапқа ақша аударымын
жүргізеді. Келісімде қатысушы тараптар аударымды жүзеге асыру тәртібін,
соның ішінде комиссиялық сыйақы алу ретін және өз құқықтарын, міндеттерін
және жауапкершіліктерін келісуі тиіс. Сондай-ақ банк ақша жөнелтушіні
төлемдерді жүзеге асыру тәртібімен және осы қызметті көрсеткені үшін
алынатын өзіндік тарифтерімен таныстыруы тиіс.
Ақша аударымын жүзеге асыру үшін жөнелтуші-банк төлем хабарламасы
негізінде сәйкес төлем құжаттарын рәсімдейді. Егер банк банктік шоты жоқ
бенефициар есебіне ақша қабылдаса, онда ақша қабылдағандығы туралы, банк
бекіткен нысанда толтырылған хабарлама жолдау арқылы оны хабардар етуі
тиіс.
Егер бенефициардың банктік шоты болмаса, онда ақша ау-дарымы ақша
жолдаушының төлем хабарламасына сәйкес, бенефициар банктің бенефициарға
қолма-қол ақша босатуымен немесе оның есебіне ақша түсімі кезінде
бенефициардың банктік шоты бойынша бухгалтерлік жазу жасалғаннан бастап
аяқталған болып саналады. Бенефициар банк бенефициар жеке тұлғаға оның жеке
басын куәландыратын құжатымен танысқаннан кейін ғана қолма-қол ақшаны бере
алады. Бұл кезде банк оған төлем жүргізілгендігін растайтын және ақша
жөнелтушінің төлем хабарламасының шарттарын белгілейтін құжатты ұсынуы
тиіс. Бенефициар қолма-қол ақша алу кезінде банктің сәйкес құжаттарына жеке
басын куәландыратын құжаттағы аты-жөнін, сондай-ақ алған ақша сомасы мен
төлем валютасын көрсетіп, қолын қоюы тиіс.
Бенефициар келмеген жағдайда, банк екінші деңгейлі банктердің
бухгалтерлік шоттар жоспарында қарастырылған тиісті банктік шоттарға төлем
хабарламасына сәйкес аталған соманы банктің бекітілген ішкі ережелеріне
сәйкес есепке алуы тиіс. Егер аударымды жүргізу мүмкін болмаса, ақша
жөнелтуші банк және бенефициар банк ақшаны жөнелтушіге қайтару үшін тиісті
шараларды қабылдауы керек.
Аударым қате жүргізілсе, оның сомасы ақша жөнелтушінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІҢ МАҚСАТЫ, ҚАҒИДАЛАРЫ МЕН НЫСАНДАРЫ 2
2. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП АҚПАРАТ ЖҮЙЕСІ РЕТІНДЕ. АҚПАРАТТЫ ПАЙДАЛАНУШЫЛАР 12
3. БАНКТЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖӘНЕ БАСҚАРУ ЕСЕБІ 16
4. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ РЕТТЕУ: ЗАҢДАР, СТАНДАРТТАР, НОРМАЛАР 20
ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ 25
1. БАНКТІК ШОТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК, ОНЫ АШУ, ЖҮРГІЗУ ЖӘНЕ ЖАБУ ТӘРТІБІ 26
2. ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ 31
3. ТӨЛЕМ ТАПСЫРМАСЫМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ 33
4. ТӨЛЕМ ТАЛАП-ТАПСЫРМАСЫМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ 38
5. ИНКАССОЛЫҚ ӨКІМДЕРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ 41
6. ЧЕКТЕРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ 42
7. ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ АККРЕДИТИВТІК НЫСАНЫНЫҢ ЕСЕБІ 53
8. ВЕКСЕЛЬДЕРМЕН ОПЕРАЦИЯЛАР ЕСЕБІ 59
9. БАНКТІК КАРТОЧКАЛАРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ 69
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 79
1. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІҢ МАҚСАТЫ, ҚАҒИДАЛАРЫ МЕН НЫСАНДАРЫ
Қазіргі қоғамда бухгалтерлік есептің мәні өте зор. Ол тек бух-
галтерлік кітапты жүргізуді ғана емес, сонымен қатар банктің қызметіне
қатысты барлық қаржылық ақпараттарды талдау, қаржылық есеп беруді өндеу,
бухгалтерлік есептің жүйесін құру, салық салу мәселелерімен бірге жоспарлар
мен болжаулардың жасалынуын қамтиды. Ақша-несие саясатын анықтау және соған
байланысты шешім қабылдау банктік операцияларды бейнелеуге және бірінші
кезекте банк басқармасына, одан кейін пайдаланушы-ларға ақпараттар ұсынуға
негізделген бухгалтерлік есептің жүйесін ұйымдастыру сапасы мен деңгейіне
тікелей қатысты, себебі, сапалы ақпараттарды неғұрлым үлкен экономикалық
пайда алу үшін тиімді пайдалану қажет.
Бухгалтерлік есеп - бұл Бухгалтерлік есеп туралы заң күші бар ҚР
Президентінің Жарлығына сәйкес шығарылатын стандарттар мен басқа да
нормативтік құқықтық актілерге негізделген активтер, меншікті капитал,
міндеттемелер, субъектілердің табыстары мен шығыстары туралы ақпараттарды
тіркеу және жинақтау жүйесі.
Бухгалтерлік есептің мақсаты бухгалтерлік ақпараттарды пай-
даланушылардың мүддесі мен ыңғайына байланысты. Басқарушылардың
(әкімшіліктердің) ықпалы акционерлердің (меншік иелерінің) мүдделеріне
қайшы келетін салық мәлімдемесінен тұрады. Кейінгілердің мақсаты шынайы
қаржылық есептілікті құру нәтижесінде таза табыс ұсыну мен есеп айырысуға
тіреледі.
Бухгалтерлік есептің жағдайы, жеке пайдаланушылардың айырықша
қажеттілігін қанағаттандыру үшін емес, айтарлықтай көп санды пайдаланушылар
мүддесіне жауап беретін, жалпы мақсаттағы ақпараттарды анықтау болып
табылады.
Халықаралық стандартпен белгіленген мақсаттар мыналар :
- акционерлерді банктің қаржылық-шаруашылық қызметі туралы толық
және жеткілікті ақпаратпен қамтамасыз ету;
- банк қаржылық-шаруашылық қызметті жүзеге асыру кезінде
Қазақстан Республикасының зандарының сақталуын бақылау
үшін мемлекеттік органдарды қажетті ақпараттармен
қамтамасыз ету.
Бухгалтерлік есеп мыналарды қамтамасыз етуі қажет:
- меншікті және тартылған қаражаттардың пайдаланылуын, банктің
каржылық құралдарының қалыптасуын және оларды басқаруды
бақылау;
- алдын ала бекітілген тиімділік және өтімділік
деңгейі арқылы банктің табыстылық деңгейін үздіксіз бақылау
және талдау;
- алғашқы құжаттар түпнұсқасы бухгалтерлік жазуларды бара-бар
бекіту және барлық операцияларды бухгалтерлік жазуларда
көрсету;
- қаржылық-шаруашылық операцияларды мерзіміне сай өз
уақытында тіркеу.
Бухгалтерлік есептің объектісі - толық шаруашылық бірлік және оның
құндылықтары, қорлары, құралдары және олардың құралу көздері болып
табылады.
Философиялық сөздікке сүйенсек, тақырып ұғымына түрлі қатынастарға
түсе алатын және қандайда бір қасиетке ие бола алатындардың бәрі жатады.
Яғни бухгалтерлік есептің тақырыбы - жекелеген әрекеттерді сипаттайтын,
құрамында өзгеріс тудыратын, мүлікті және олардың қалыптасу көздерін
орналастыратын шаруашылық операциялары.
Бухгалтерлік есептің әдісі - осы пәннің оқытылуы және танылуына
әдістер мен амалдар болып табылады. Олар экономикалық-математикалық,
статистикалық, үлгілеу және т.б. әдістер болуы мүмкін.
Бухгалтерлік тәртіптің (процедураның) негізгі элементтеріне құжаттау,
түгендеу, шоттар жүйесі, бухгалтерлік баланс, бағалау, калькуляция,
есептілік жатады.
Құжаттау - операцияларды құжаттармен рәсімдеу үрдістері, ол
бухгалтерлік есептің алғашқы сатысы. Бухгалтерлік құжат — шаруашылық
операцияларды жүзеге асыруға немесе куәландыруға байланысты жазбаша бұйрық,
бұл кейінгі бухгалтерлік есепшотын анықтауға қызмет етеді. Егер рәсімделген
құжат болмаса, бірде-бір операция есепке алынбайды.
Түгендеу - бухгалтерлік рәсімнің бір элементі, яғни негізгі
құралдарды, материалдық емес активтерді, ақша қаражатын, есеп айырысуларды
және олардың есеп беру мәліметгерімен сөйкес келуін тексеру операциялары.
Операцияларды топтастыру бухгалтерлік есепшоттарының көмегі арқылы
жасалады. Шоттар - бухгалтерлік есепте ақпараттарды сақтаудың негізгі
бірлігі. Басқа сөзбен айтқанда, мүліктің жағдайы, олардың қалыптасу көздері
және шаруашылық операциялар жайлы ағымдық ақпарат жинақталатын жүйеленген
экономикалық топтау.
Бағалау - бұл мүлік құнының және оның пайда болу көзінің ақшалай
көрінісі.
Калькуляция - шығындарды топтастыруды қамтамасыз ететін және өзіндік
құнды анықтайтын бухгалтерлік рәсімдеу элементі.
Бухгалтерлік рәсімдеу элементтері арасында қабылдануы қиын және
түсінуде ауыртпашылық туғызатын элементтер бар, ондай элементтер шоттар
және онда шаруашылык операцияларының екіжақты сипатталуы.
Екіжақты жазу - бухгалтерлік есепшоттарында шаруашылық операцияларды
тіркеу әдісі болып табылады. Және әрбір шаруашылық операция кем дегенде екі
шотта бір сомада көрсетіледі.
Балаистьщ қорытынды жэие есеп беру. Бухгалтерлік шотта сипатталған
құралдар және олардың құралу көздері туралы мәліметтерді белгілі бір
мерзімде ақшалай бағасын баланстық қорытындылап отыру қажет.
Есеп беру - кәсіпорын қызметінің белгілі бір кезендегі қорытындысын
сипаттайтын есептілік қорытынды көрсеткішінің жүйесі.
Бухгалтерлік есеп мектебінің өздерінің негізін салушылары бар, әрбір
кезең өзінің озық адамдарын шығарды. Басында бұлар италиялықтар болды,
кейіннен оларды француздар алмастырды, одан кейін немістер болды. Қазір
барлық назар бухгалтерлік есептің жақсы мектебін құрған америкалықтарға
бұрылған. Бұлардың жарқын өкілдері: Черч, Монтгомери, Патон, Мэй және т.б.
Олардың идеялары тоғыз негізгі принцип қалыптастыруға алып келді:
- екіжақтылық;
- ақшалай өлшем;
- кәсіпорындардың дербестігі;
- үздіксіздігі;
- өзіндік құндылығы;
- кертартпалығы;
- материалдылығы;
- өткізімділігі;
- сәйкестілігі.
Екіжақтылық принципі
Бұл төмендегі ережелерге сүйенеді: шаруашылық субъектісінің қаржысы
оның міндеттемелері мен капиталының сомасына тең.
Әрбір құбылысты екі жағынан қарастыруға болады. Мысалы, компания
тауарды несиеге алды делік, яғни ол оны кіріске алады (актив), бірақ
сонымен қатар келешекте қайтаруға міндетті несиелік қарызға алады (пассив).
Екіжақты жазу осы екі сәтті де қамтыды: активтер шоттың сол жағында,
пассивтер оң жағында. Кез келген жағдайда екі құбылыс бір-біріне қарама-
қарсы,ал баланс оларды теңестіруі керек.
Ақшалай өлшем прииципі
Ақшалай сипаттағы мәліметтер бухгалтерлік жазбада көрініс табады.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық операциясы өлшемінің нақты шаруашылық
бірлігіне әсер етуімен байланысты. Барлық шаруашылық операциялар
бухгалтерлік есепте ақшалай өлшемде көрсетіледі. Әрине мұнда қаржылық емес
ақпараттар да көрініс табуы мүмкін, бірақ ақшалай өлшем бірлігі
салыстырмалы қаржылық мәлімет алатындай жалпы қолайлы өлшем бірлігі болады.
Кәсіпорындардың дербестік принципі
Банктің бухгалтерлік шоттары олардың иелері мен жұмысшыларының
бухгалтерлік шоттарынан бөлек болуы керек. Бухгалтерлік есепті жүргізуші
банк, занды түрде дербес, өздерінің меншік қатынасынан тәуелсіз. Банктің
меншігі ол банк құрылтайшыларының меншігі емес, ал құрылтайшылардың меншігі
банктің меншігі болып табылмайды. Бұл бухгалтерлік есептің барлық жүйесіне
тән принцип. Бұның негізі - мүліктік меншік шотқа салынғандар иесін және
оның банкінің міндеттемесін бір-бірімен қиылыспауы керек, бөлек және
жауапты болуы керек.
Үздіксіздік принципі
Бұл принцип бойынша банк өз қызметін үздіксіз жалғастырады, яғни
келешекте де қызметін жүзеге асыра береді. Ол жойылуға немесе операциясын
қысқартуға міндетті емес. Бір немесе бірнеше филиалдардың жойылуы немесе
активтер сатылған жағдайда, келесі есепті кезенде активтер мен олардың
нақты сатылған құны есепке алынады. Егер нақты сатылған құн есептіліктен
кем болса, онда жасырын шығысты ескере отырып, оны шығыс пен пайда есебінде
көрсету керек.
Өзіндік құн принципі
Кәсіпорын қандай да бір құралдарды сатып алғанда, оларды алуға кеткен
шығыстар, бухгалтерлік есепте көрсетіледі және осы құралдардың өзіндік құны
болып аталады. Бухгалтерлік есепте барлык шаруашылық құралдар нарықтық
бағасымен емес, өзіндік құнымен көрсетіледі.
Кертартпалық принципі
Кертартпалық принщшіне сәйкес активтер мен пассивтер есепте
айтарлықтай сақтықпен көрсетіледі, себебі банктің қаржылық жағдайына төніп
тұрған қауіпті тәуекелді келесі кезеңге аударып жібермеуге тырысады. Демек:
а) есепті кезеңнің аяғына дейін нақты алынған табыстар ғана есеп
беруде көрсетіледі;
ә) есепті кезеңде немесе алдағы кезеңдегі барлық күтілген
міндеттемелер және әлуетті жоғалтулар, тәуекелді жабуға резервте көрсетілуі
керек, тіпті есептік мерзімінің аяғынан келесі қаржылық есеп беруге дейінгі
аралық пайда болса да. Бұндай жағдайда кертартпалық принципі капитал
саласының өсуін мынадай жағдайда ғана мойындайды, осы жағдай толық
анықталғанда, капитал сомасының азаюы толық анық болғанда мойындайды.
Халықаралық есепте барлық резерв түріне байланысты өткізбелер,
пайданың қолма-қол және жеткіліктілігіне қарамастан, сәйкес тәуекелдің
пайда болуымен байланысты жасалады. Бірақ кертартпалық прицип жасырын
дәлелсіз резервтердің құрылуын ақтай алмайды.
Материалдылық принципі
Банк басшысына және инвесторларға шешім қабылдау үшін пайдалы барлық
материалдық немесе маңызды ақпараттар қаржылық есепте көрсетілуі керек.
Егер ақпараттардың жоқтығы немесе бұрмаланып берілуі есеп беруге
пайдаланушының экономикалық шешіміне әсерін тигізсе ақпарат материалды
болып табылады. Сондықтан материалдылық принципі маңызды емес жаңалықтарды
ескермейді, тек барлық маңыздыларды тіркеп отырады.
Өткізу принципі
Өткізу принципі табысты қай кезде санау керектігін анықгайды. Ол
брйынша өткізуден түскен табыс ақшаны алған кезде емес, өткізу жүзеге
асырылған кезде, яғни қызмет көрсету жүзеге асқан сәтте және тұтынушыға
өнімді жеткізген кезден есептеледі.
Сәйкестілік принципі
Бухгалтерлердің негізгі міндеті есепті кезеңдегі пайданы есептеу болып
табылады. Пайда дегеніміз берілген есепті мерзімдегі табыс пен шығыс
арасындағы айырма. Сәйкестілік принципі есепті мерзімдегі шығыстың есебін
реттейді. Оның мағынасы: күрделі табыс алумен байланысты шығыстар әр түрлі
шығын-дардың жиынтығынан тұрады. Яғни табыстар және оған сәйкес шығыстар
бір есепті кезенде керсетілуі керек.
Тағы бір айта кететін жағдай, бухгалтерлік есеп - бұл жоспарлау,
реттеу, ұйымдастыру және ынталандыру қызметтері сияқты басқару
функцияларының бірі болып табылады. Бұл басқарудың жетілдіру, нарықтық
механизмінің құрылуы барлық бухгалтерлік есеп жүйесінің дамуымен үздіксіз
байланыста екенін білдіреді.
Кәсіпорынды басқару мақсаты үшін, қаржылық және өндірістік-шаруашылық
қызметтері туралы ақпаратты неғұрлым тиімді пайдалану үшін бухгалтерлік
есептің озық әдісін пайдалануға, шетелдік оң тәжірибеге, бухгалтерлік
есептің және қаржылық есеп берудің халықаралық стандартына, есептеу
техникаларын кеңінен қолдануға бағдарланған есептеу әдістерін пайдалану
қажет.
Жұмыс үстінде бухгалтер шешуі қажет мынадай жағдайлар кездесуі мүмкін:
- шаруашылық операциясы жүргізілген мезгілде анықтау, яғни
сәйкестендіру мәселесі;
- шаруашылық операциясының құнын анықтайтын бағалау
мәселесі;
- жіктеу мәселесі, яғни шаруашылық операциясы қандай түрде жіктелуі
керек.
Сәйкестендіру мәселесі шаруашылық қай кезде тіркелуі керек екендігін
шешеді: Мысалы, банк кеңселік заттарға тапсырыс береді, алады және төлейді.
Сондықтан мұндай әрекет сауда операциясы сапасында былайша тізімделуі
керек:
1. Банк қызметкері кеңселік құрал-жабдықтарды сатып алу
үшін жабдықтау бөліміне тапсырыс береді;
2. Жабдықтау бөлімі тапсырысты жеткізіп берушіге жібереді;
3. Жеткізіп беруші кеңселік құрал-жабдықты тиеп жібереді;
4. Банк оны қабылдайды;
5. Банк жабдықтаушыдан шот алады;
6. Банк шотты төлейді.
Осы сұраққа жауап есепті кезеңдегі қаржы көлемінің нәтижесіне
байланысты болады.
Бағалау мәселесі. Бухгалтерлік есептің мақсаты шаруашылық операциясы
жүзеге асырылғаннан кейін өзгеретін бағаны табу емес, шаруашылық операциясы
жүзеге асыру барысындағы құнды немесе өзіндік құнды анықтау болып табылады.
Жіктеу мәселесі. Жіктеу кез келген шаруашылық операциясының маңызын
дұрыс талдаудан туындайды және ол кәсіпорын қызметінің нәтижесіне әсерін
тигізеді. Сондықтан, бухгалтерлік есепке анықтама бере отырып айта кететін
жайт, бухгалтерлік есеп осы ақпаратты пайдаланушыға бағалап көруге және
шешім қабылдауға мүмкіндік беретін экономикалық ақпараттарды беру,
сәйкестендіру және өлшеу үдерісі. (Бухгалтерлік есеп теориясы. Э.С.
Хендриксен).
Бухгалтерлік есепті оқу басқару ісінде маңызды шешім қабылдауда дағды
алу мен үйренуге мүмкіндік береді.
Есептік ақпараттар банктің ішінде де және оның сыртында да шешім
қабылдау үшін маңызды болып табылады. Ол бухгалтерлік есеп қызметін жүзеге
асыру үшін сандық ақпараттармен қамтамасыз етеді. Бухгалтерлік есеп басқару
жүйесіндегі негізгі бақылау, талдау, ақпараттық, кері байланыс қызметтерін
атқарады.
Есептік ақпараттар негізінде шешім қабылдаған кезде пайдаланушылар
белгілі бір тәуекелге ұшырайды. Басқару жүйесінде бухгалтерлік есеп
тәуекелді шектеуге бағытталуы және операциялардың жүргізілу тәртібінің
сақталуын қамтамасыз етуге керек. Банкте бақылау функциясы банк қабылдайтын
тәуекелді шектеуге және операциялар мен мәмілелер жүргізілуінде тәртіптің
сақталуын қамтамасыз етуге бағытталуы керек.
Бұл функция банк белгілеген заңдардың, Ұлттық банктің нормативтік-
құқықтық актілерінің, мамандық қызметтік стандарты мен іскерлік қатынастар
ережесінің талаптарын сақтай отырып, жалпы қадағалауға қол жеткізуге
көмектеседі.
Бақылау функциясын әкімшілік және қаржылық бақылау желісінде жүзеге
асыру ұсынылады.
Олар алдын ала, кейінгі және ағымдық реттерімен жүргізіледі. Олар
жеткілікті дәрежеде сенімділікпен кем дегенде төмендегілерді куәландыру
керек:
- банк қызметкерлері банк мүлкімен жұмыс істеуі, клиент-
кредитордың шотымен операцияны жүзеге асыруы қызметкер өкілеттігі қатаң
түрде толық жауапкершілікке сай болғанда ғана жол беріледі.
- операциялар есебі Ұлттық банктің бекіткен талабына сәйкес
жүргізіліп, банктің активтері мен пассивтерінің жағдайы нақты
көрсетіледі және есеп берудің белгіленген формасында құрылуы қамтамасыз
етіледі.
- банктің берілген активі мен пассивінің есебі олардың қамтылу
жағдайына, сондай-ақ тексерудің кезенділігіне сәйкес мақұлданады және
ауытқулар болған жағдайда ауытқуларды жоюға бағытталған қажетті шаралар
қолданылады.
Басқаруды жетілдіруде, нарықтық экономиканы қалыптастыруда, жеке
меншіктердің санының көбеюі, ішкі экономикалық қызметтің дамуы жағдайында
бухгалтерлік есеп қызметінің мәні арта түседі. Есепке алудың ғылыми жүйесі
банк мүлкін түгендеу жолымен жүзеге асырылатын жеке меншік құрамындағы
өзгерістерді де анықтайды.
Ақпараттық қызмет мақсаты - ресурстар бойынша және олардың тиімді
пайдаланылуы бойынша лайықты қаржылық ақпарат беру болып табылады. Бұл
ақпарат қаржылық есеп беруде қарастырылады. Қаржылық есеп беруді дайындауда
бухгалтер ақпа-раттың кімге арналғанын ескеруі керек. Ақпарат алдыңғы
болжамдарды дәлелдегенде немесе түзету енгізгенде үлкен рөл атқарады.
Шешімді көбінесе жеке адам қабылдамайды. Бір шешімнің нәтижесі туралы
ақпарат келесі шешімді қабылдау үшін пайдаланылады. Бұндай үдеріс кері
байланыс деп аталады. Бухгалтерлік ақпараттардың көмегі арқылы
көрсеткіштердің нақты мәнін ашатын кері байланысты пайдалана отырып,
жоспарлы көрсеткіштердің орындалуына, стандарттар, нормалар және
нормативтер ресурстардың тиімді пайдаланылуына бақылау жасау, әр түрлі
кемшіліктерді көрсетуге, банктің резервін анықтауға, оларды іске қосу және
пайдалану жолдарын анықтауға болады.
Аналитикалық қызмет жүргізілуі бухгалтерлік есептің барлық бөліміне,
соның ішівде меншікті және тартылған ресурстарды пайдалануға, банктік
өнімдерге, қызмет шығындарына т.б. талдау жасауға мүмкіндік береді. Есеп
жүйесін және Бухгалтерлік есеп заңының талаптарын жауап беретін және
жоғарыда көрсетілген міңцеттердің орывдалуын қамтамасыз ететін бухгалтерлік
есепті ұйымдастыру құруды банк басшысы туралы жүзеге асырады.
2. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП АҚПАРАТ ЖҮЙЕСІ РЕТІНДЕ. АҚПАРАТТЫ ПАЙДАЛАНУШЫЛАР
Бухгалтерлік есеп шаруашылық-қаржылық қызмет пен шешім қабылдаушы
адамдар арасындағы байланыстырушы буын қызметін келешекте пайдалану үшін
тіркеп, атқарады. Ол қаржылық-шаруашылық қызметін ол туралы мәліметтерді
қажет уақытқа дейін сақтайды, одан кейін тиімді ақпарат алу үшін оларды
өндейді және есеп беру арқылы ақпараттарды оларды шешім қабылдау үшін
пайдаланушыларға береді. Шаруашылық қызметі туралы мәлімет, бухгалтерлік
есеп жүйесіне кіруді білдіреді, ал шешім қабылдаушы тұлғалар үшін пайдалы
ақпарат одан шығу жолы болып табылады. Сондықтан бухгалтерлік есеп
ақпараттары біз ойлағаннан гөрі айтарлықтай кең көлемде пайдаланылады.
Пайдаланушылар әр түрлі адамдар санаты болуы мүмкін, мысалы, инвестицияны
жүзеге асыратын немесе несие беретіндер, бірлескен экономикалық әрекет
иелері болуы мүмкін. Маңызды басқару шешімін қабылдарда бұл адамдар
субъектінің қаржылық және басқа да есеп берулеріне сүйенеді.
Ақпаратты пайдаланушылар мынадай топтарға бөлінеді:
- субъектіні басқарушылар;
- субъектіден тыс, бірақ тікелей қаржылық мүддесі барлар;
- субъектіге жанама қаржылық мүдделілік білдіретін топтар мен
агенттіктер.
Субъектіні басқарушылар - олар банк қызметін басқаруда және банк
алдында тұрған мақсаттарға жетуіне толық жауап беретін компания адамдары -
әкімшілік. Банктің алдына қоятын мақсаттары жеткілікті, бірақ оның
жетістіктерге жетуіне және қатаң бәсекелестік жағдайында төтеп беру
қажеттігі әкімшілікті негізгі екі мақсатқа: яғни пайдалылық пен өтімділікті
нығайтуға барлық күшін жұмылдыруын талап етеді.
Тиімді жұмыс жасайтын менеджерлер бухгалтерлік есеп мәліметтеріне және
олардың талдауын негізге ала отырып шешімдер қабылдайды. Сондықтан
әкімшілік бухгалтерлік ақпаратты басты пайдаланушылардың бірі болып
табылады. Менеджер бухгалтерлер алдына келесі сұрақтарды қояды: соңғы
тоқсанда банктің таза пайдасының көлемі қандай; пайда нормасы иелерінің
күткеніне лайық па; банктің ақшақаражаттары жеткілікті ме.
Тікелей қаржылық мүддесі бар пайдаланушылар. Бухгалтерлік есептің тағы
бір қызметі - жалпыға арналған қаржылық есептен алынған банк жұмысының
нәтижесі туралы ақпараттарды
І-сурет. Бухгалтерлік ақпараттарды пайдаланушылар
беруі, онда мынадай мәліметтер алуға болады: пайда табу жоспарында
қаншалықты тиімді мақсатқа қол жетті және банктің өтімділігі қандай
кредиторлар пайыз төлеу үшін және кейін қарыздарын өтей алуға банкте ақша
барлығын білгісі келеді.
Жанама қаржылық мүдделігі бар пайдаланушы. Кейінгі уақытта қоғам
тұтастай, үкімет қызметкерлері және қоғамдық топ тұлғалары, бухгалтерлік
ақпараттарды маңызды пайдаланушылар болып табылады (1-сурет).
Салық органдары салықтың төленуінің және аударылуының дұрыстығын
бақылайды. Әрбір салық бойынша заңға сәйкес салық декларациясын жасау
немесе есеп айырысу және өте күрделі қаржылық есеп беру талап етіледі.
Демек, бухгалтерлік есеп ақпараты және банктің қаржылық есебі, банктің
қаржылық тұрақтылығына және пайдалылығына мүдделі тұлғалар және мекемелер
үшін өте маңызды. Мұндай жағдайда, бухгалтерлік ақпаратты пайдаланушыларға
жататындар:
- мемлекеттік реттеуші және бақылаушы органдар, әсіресе
бірінші кезекте Ұлттық банк;
- банк иелері немесе акционерлер;
- банк директорлары, жетекшілері және қызметкерлері;
- банк клиенттері.
Банк қаржылық есептілікті мемлекеттік реттеуші органдарға ұсынады,
оларға Ұлттық банк, Мемлекеттік салық инспекциясы, Мемлекеттік салық
полициясы, Қаржы министрлігі жатады.
Акционерлер немесе банк иелеріне банктің қаражатты қалай тартып,
оларды қалай пайдаланып жатқаны және салынған қаражаттан қандай нәтиже
күтуге болатындығын түсіну үшін қаржылық есеп ақпараттары өте қажет.
Директорлар үшін, яғни банк әкімшілігі үшін күнделікті банк
активтерін, міндеттемелерін, табыстарын, шығыстарын және капитал келемін
біліп отыру қажет.
Банк клиенттері үшін оның қаржылық міндеттемелерінің орын-дауы,
сонымен қатар клиенттерге оның бірінші талабы бойынша қаражат беру
мүмкіндігін білу маңызды. Төлемқабілеттілік - банк активтерінің банк
пассивтеріне қатысты артықшылығы және капиталдың жеткіліктілігі. Қаржылық
есеп көрсеткішінің нашарлауы жағдайында клиенттер өздерінің қаражаттарын
айтарлықтай сенімді қаржы мекемелеріне аударуы мүмкін. Демек, қазіргі
бухгалтер шоттарды жүргізумен ғана айналысып қоймайды, сонымен қатар
жоспарлау және шешім қабылдау, бақылау және жетекшілердің көңілін аудару,
бағалау, қызметке қадағалау және аудит сияқты кең көлемдегі қызметтермен
айналысады. Ол есеп ақпаратын пайдаланушының ішкі және сыртқы тұтынушы
екеніне қарамастан барлық қажетін қанағаттандыруға міндетті. Сонымен,
бухгалтерлік есеп - бұл өзіндік мақсат емес. Бухгалтерлік есеп - бұл
белгілі бір субъект жөніндегі қаржылық ақпаратты беру, өлшеу, өңдеуді
жүзеге асыратын жүйе болып табылады. Бұл ақпарат пайдаланушыға фирманың
шаруашылық қызметін жүзеге асыруда шектеулі ресурстарды тиімді пайдаланудың
балама жолдарын таңдауда негізгі шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
3. БАНКТЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖӘНЕ БАСҚАРУ ЕСЕБІ
Есеп-қаржылық және басқару есептері болып бөлінеді. Басқару есебі
басқарушылардың ішкі пайдалануы үшін өлшеніп, өнделіп берілетін есеп
ақпараттарының барлық түрін қамтиды. Қаржылық есеп банктің ішіндегі
басшылықтан тыс, сырттағы қажет етушілер пайдаланатын есептік ақпаратты
қамтиды.
Бухгалтерлік қызметкер ұсынатын ішкі аналитикалық, есеп беруді банктің
өзінің әкімшіліктері пайдаланады. Олардың мазмұны олардың мақсатына және
есеп талап еткен әкімшілік лауазымына байланысты өзгеріп отырады.
Сыртқа арналған қаржылық есептер құндық бағасымен жасалады және
банктің Бас кітабына кірген барлық шоттардың қалдығын бейнелейді. Бұл
мәліметтерді кітапқа енгізбес бұрын, екіжақты жазу үшін белгілі бір нысанда
оларды кодтау керек. Ішкі басшылықтың пайдалануына арналып дайындалған
бухгалтерлік ақпараттарда банктен тыс жұмыс істейтін сыртқы
пайдаланушыларға арналғаннан басқа ережелер қолданылады. Банкішлік екіжақты
жазу бухгалтерлік ақпарат жазуы жүйесінде жасалуы міндетті емес.
Ақпарат банк бөлімшелерінде жинақталады, және тек құндық бағада ғана емес,
әр түрлі өлшем бірлектерінде бейнеленуі мүмкін. Ол әкімшіліктердің
қажеттілігіне пайдалану үшін әзірленетіндіктен, Бас кітап шоттарында ғана
жинақталмауы керек. Мұндай жағдайда ақпаратты сақтау жүйесінде және
іздестіру жүйесівде үлкен қуаттылық болуы керек.
Қаржылық есеп өндірістік циклдегі іскер операцияларды қаржылық
терминдер бағалайды. Бұл операцияларды ұйымға түсетін немесе шығатын қаржы
құралы ретінде бағалауға болады. Өндірістік цикл әр түрлі болуы мүмкін,
өйткені түрлі қызмет түрлерінің циклдары да әр түрлі.
Мысал:
Өндіріс циклында келесідей кезенділік бар: алу - өндіру - сату
-жеткізу - пайда. Әрбір циклдің өтуі бизнесті өткізілген пайда сомасына
арттырады. Несиеге сату немесе сатып алу тиімділігі алудың немесе төлеудің
кешіктірілуі болып табылады. Пайданың нақты өткізілуі тек толық төленген
және тиесілі ақшаны қолма-қол алған кезде жүзеге асады.
Бұл сияқты іскер операциялар кең көлемде болатындықтан, мәмілелерді
басқару жүйесін құру қажет. Осы сияқты жүйеге әдетте барлық келісімдерді
тізімге алып отыратын және қаржылық басқару есебіне ақпарат көзі болып
табылатын компания тізімдемелері жатады.
Жүйе бақылауға мүмкіндік беруі керек және қызметтің нәтижесін өлшеуге
негіз болуы керек. Мысалға, тауарды несиеге сату, басқару жүйесін белгілі
бір уақыт шеңберінде толық инкассациядан өтуін қамтамасыз етуге
мәжбүрлейді. Осы сияқты жүйе өндірісті жоспарлау кезінде маңызы зор болатын
жекелеген өнімдерді сату көлемі жөніндегі ақпаратты еш кедергісіз бере
алады. Банк ісінде несие беру барлық пайыздарды және негізгі соманы
мерзімінде төлейтіндігі жөнінде кепілдейтін арнайы жүйені талап етеді.
Сондықтан, осы бір цикл келесідей түрлерге айналады: алу-сату-пайда. Бұл
ақпараттарды өтімділікті бақылау үшін де пайдалануға болады.
Басқару және қаржылық есеп арасывдағы айырмашылықтарды қарастырайық.
Салыстыру, ең алдымен біріншіден, негізгі ақпарат пайдаланушыларға,
екіншіден, есеп жүйесінің түріне, үшіншіден, тандау еркіндігіне,
төртіншіден, пайдаланылған өлшемдерге, бесіншіден, талдаудың негізгі
объектісіне, алтыншыдан, есеп берудің тұрақтылығына, жетіншіден, алынған
ақпараттардың сенімділік дәрежесіне негізделген.
Қаржылық есеп жалпы қабылданған ставдартқа және қаржылық ақпараттарды
беруді жазуды, бағалауды ретгеуші бәрінен негізделген. Есептің жалпы
есептің принциптеріне қабылданған принципі бұрын кредиторлар мүддесін
қорғау үшін және алынған ақпараттарға сенімділікті қамтамасыз ету,
бухгалтердің тандауын есепті мерзімнің әдістері мен тәсілдерін сощы күнімен
шектейді. Басқару есебі тиімді ақпарат беруге тиісті қолданбалы әдістер мен
амалдарда ғана шектеледі. Бухгалтер әрбір жекелеген жағдайда алушыға қандай
ақпараттардың пайдалы екенін анықтап алып, содан кейін ғана керек әдістер
мен амалдарды тавдауы қажет. Қандай жағдайда да анық қорытындыға келу үшін
қалыптасқан жағдайда ең нақты болып табылатын әдісті тандауы керек. Ақпарат
ішкі пайдалануға ғана арналғандықтан, бухгалтер шаруашылық өмір фактісін
жазуда қандай да бір анықталған нормадан ауытқымауға мівдетті емес.
Қаржы есебінің қызметі өтіп жатқан шаруашылық үдерісі туралы ақпарат
беру арқылы орындалады. Ол теңгемен, нақты шар-уашылық операциясы
жүргізілген нақты тарихи теңгемен өлшенеді. Алайда банк бухгалтерлері нақты
осы теңгені пайдаланумен шектеліп қана қоймайды, берілген жағдайға
жарайтын басқа да кез келген өлшемдерді қолдана алады. Көбіне басшылық
шешімі бол-жанған келешек теңге пайдаланылатын есеп айырысуға негізде-
леді. Көбіне бұл шешімдер болжалды ақпараттарды талап етеді, ағымдық
мәліметтердің перспективалық бағалануы және теңгенің болашақта бағаланар
болжамына сүйенуі керек. Өлшемдер түрін тандаудағы барлық қызметгердің
негізіне жататын жалпы шара -басқару есебінде есеп беруде және талдауда
құрылған, осы жағдайға тиімді өлшегіш болып табылады.
Қаржылық есеп банктің барлық операцияларын сомалайды. Басқару есебіне
әдетте әр түрлі бөлімшелер қызметтерінің немесе олардың қандай да бір
қызметінің қандай да бір жақтары енеді. Есеп беру бөлімшелер пайдаланатын
қаражат есебі сияқты барлық бөлімдердің табысы мен шығысының талдауын
қамтуы мүмкін.
Есеп беруді жасаудың жиілігі - сыртқы пайдалануға дайын-далған
қаржылық есеп беруі тұрақты ұсынылады. Бірдей уақыт аралығында мерзімдік
есеп беру қаржылық есептің негізгі принципі. Басқару есебінде есеп беру ай
сайын, тоқсан сайын немесе жыл сайын тұрақты дайындалуы мүмкін, күнделікті
есеп беру міндетті емес, ең бастысы оны алушыға пайдалы болуы және оған
қажет уақытта берілуі.
Сонымен қатар қаржылық есеп беруде қамтылған қаржылық ақпарат тұтынушы
пайдалану үшін тұжырымдалған нақты мәліметтерді қамтиды. Бұл ақпарат болып
кеткен операцияларды бейнелейді, сол себептен ол объективтік сипатта болып,
тексерілуге жатады. Басқару есебі ішкі операцияларды жоспарлауға және
бақылауға арналған. Басқару шешімін қабылдау бұл үлкен дәрежеде келешекке
бағытталған қызмет. Өткен мерзімдегі операциялар, беталысты анықтау үшін
қаншалықты тиімді болса да, әдетте жоспарлауға маңызы жоқ және оларды
келешектегі болжалды жағдайларды субъективті бағалаумен өзгерту керек.
Салыстырмалы аймақтар қаржылық есептен басқару есебіне көшуге
көмектесуі керек, көп жағдайда оның мәліметтері банктің пайдалылығына әсер
етеді және тек дирекцияға арналады. Мұндай ақпараттар жылыстауы (утечка)
нарықта жағымсыз сипаттағы бәсекелестікке әкелуі мүмкін. Сөйтіп, қаржылық
есеп банк операцияның нәтижесін толық және нақты ашу мен түсіндіруге баса
назар аударса, ал басқару есебі басқарушыларға өздерінің мақсаттарына
жетуге көмектеседі; біріншісі - ашық, екіншісі - жабық сипатта болады.
4. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ РЕТТЕУ: ЗАҢДАР, СТАНДАРТТАР, НОРМАЛАР
Бухгалтерлік есеп реформасының бастапқы үдерісінде Ұлттық банкте және
екінші деңгейлі банктердегі бухгалтерлік есеп сұрақтарына байланысты банк
жүйесінде нормативтік базаның тұрақты жетілдірілуі жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес занды тұлға болып табылатын
банктер бухгалтерлік есепті бағыныштылығы мен меншік формасынан тәуелсіз
Ұлттық банктің нұсқаулары мен талаптарына сәйкес, сондай-ақ Қаржы
министрлігі қабылдаған негізгі құжаттар мен нормативтік актілер талабына
сәйкес жүргізеді. Банкте бухгалтерлік есептің зандылық базасы келесі
құжаттардан тұрады:
- ҚР Президентінің Бухгалтерлік есеп туралы Заң күші бар Жарлығы,
№2732 1995 жылдың 25 желтоқсанында енгізілген (24.06.2002 ж. езгертулер мен
қосымшалар);
- ҚР Азаматтық кодексі. 1994 ж. 27 желтоқсанда өзгертулер мен
толықтырулар енгізілген;
- ҚР Салық кодексі №209-11 2001 ж 12 маусымда өзгертулер мен
толықтырулар енгізілген;
- ҚР Ұлттық банк туралы 30 наурыз 1995 жылғы Заң;
- ҚР банк және банк қызметтері туралы 1995 жылғы 31 тамыздағы
өзгертулер мен толықтырулар енгізілген Заң;
- ҚР-ғы төлемдер және ақша аудару туралы Заң;
- Бағалы қағаздар нарығы туралы 1997 жылдағы 5 наурыздағы Заң;
- ҚР валюталық реттеу туралы 1996 жылғы 24 желтоқсанда
толықтырулар мен өзгертулер енгізілген заң;
- Қазақстан стандарттары және қаржы есебіндегі халықаралық
стандарттар;
- ҚР-ның екінші деңгейлі банктері бухгалтерлік есебінің шот жоспары.
2-сурет. Бухгалтерлік есепті реттеу жүйесі
Қазақстанда бухгалтерлік есеп жүйесін реттеудің төрт деңгейлі жүйесі
бар деп санауға болады (2-сурет).
Бірінші деңгейлі бухгалтерлік жуйені Қазақстан Республикасында
бухгалтерлік есеп туралы заң құрайды. Бүгінгі танда Қазақстан
Республикасында Бухгалтерлік есеп туралы заң 1995 жылдың 25 желтоқсанынан
бастап әрекет етуде. Бухгалтерлік есеп заңы мемлекетте бухгалтерлік есеп
жүйесін анықтайды, қаржылық есеп беру үдерісін дайындағанда және
пайдаланғанда, ішкі бақылау мен сыртқы аудитті талап етуде, заңды және жеке
тұлғалардың талаптары мен міндеттерінде есептің жалпы ережесі мен негізгі
принциптерін орнатады.
Екінші деңгейлі бухгалтерлік есеп жүйесін реттеу бухгалтерлік есеп
стандартын, шот жоспарын және бухгалтерлік есеп жүйесімен тікелей
байланысты емес, бірақ банк қызметімен байланысты болып келетін заң
актілерінен тұрады. ҚР ҰБ туралы заң коммерциялық банктерді реттеудегі
және мемлекеттің ақша несие саясатындағы Ұлттық банктің рөлін анықтайды.
Банк және банк қызметтері туралы заң банк жүйесінің және банк қызметінің
маңызын, олардың жүзеге асуының тәртібін, банктердің құрылуын және өтім-
ділігін, банк қызметін реттеу және депозиторлардың мүддесін қорғау,
бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы тәртібін және банктерде аудиторлық
тексеріс жүргізу және олардың қызметін тоқтатудың мәндерін ашып көрсетеді.
Төлемдер және ақшаны аудару туралы заң мемлекетте төлемдерді және ақшаны
аударуды жүзеге асыруды реттейді. Ақшаны почта байланысы мекемелері арқылы
аудару қатынасынан басқа Бағалы қағаздар нарығы туралы заң бағалы
қағаздар нарығын құқықтық реттеуге, республика экономикасының даму жолына
салу әрбір тұлғаның өз меншігін иемдену және иелік ету құқығының барынша
жүзеге асуына заңдық негіздер салды.
Нарықтық экономика жағдайында банктерде бухгалтерлік есептің жүзеге
асуын жетілдірудің бірден-бір бағыты оның халықаралық стандартқа сай келуі.
Бүгінгі тавда әлемдік тәжірибе бойынша бухгалтерлік есепте екі әр түрлі
бағыт бар: континенттік және англо-американдық. Континенттік бағыт
мемлекеттік органдардың талабына сай есептілікті дамытса, англо-американдық
бағыт кредиторлар мен инвесторлар алдында есеп беруді мақсат етеді.
Компания қызметінде, сондай-ақ банк саласында да шетел инвесторлары
мен кредиторлардың рөлі өсуін ескере отырып, әлемдік тәжірибеде
бухгалтерлік есеп стандартын бірегейлеу беталысы байқалуда. Қазіргі
қолданыстағы бухгалтерлік есептің халықаралық стандарты (JASs) кейбір
елдерде тіпті ұлттық деп саналады немесе оның негізінде ұлттық стандарт
жасалады.
Қазіргі қолданыстағы реттеуші органдардың есеп беруге қоятын
талаптарында есеп беру заңдылығының ұлттық ерекшелігінде, салық салуда,
бухгалтерлік есепті бірегейлеу проблемасының тарихи ерекшеліктері бар.
Осыған байланысты америкалық қаржы есебінің стандартын (SFAS) айта кетуге
болады. Қазіргі кезде (халықаралық бухгалтерлік есеп стандарты - 41)
қабылдануы көп уақытты талап ететін 120 стандарт қабылданған. Кейбір
стандарт халықаралық деңгейге қарағанда біршама прогрессивті, әсіресе бұл
бағалы қағаздар есебінде, табыс салығы, мүмкін және шартты міндеттемелерде
ерекше байқалады. Ұлттық стандарттар біршама нақтырақ болады, бірақ
бухгалтерлік есептің халықаралық стандартындағы есеп беру мәселелері,
мысалы, топтардың шоғырландырма есебі ұлттық стандарттық талабына толық
жауап бере алады.
Қазақстанның 1996 жылғы бухгалтерлік стандарты 1997 ж. 1 қаңтарында
іске қосылды. Бүгінгі таңда 30 стандарт бар. Олар бухгалтерлік есепті
реттеудің екінші деңгейін көрсетеді, оларды ҚР бухгалтерлік есеп жөніндегі
Ұлттық комитеті жасап, бекіткен. Стандарттар қаржылык есеп беруді
көрсететін барлық субъектілер міндетті түрде орындайтын нормативтік-
құқықтық құжат болып табылады.
1997 жылдың аяғында банк жүйесіне қабылданып, арнайы бекітілген
Банктің қаржылық есептілігі және Банктің табысы және шығысы деген
ұлттық стандарттар қабылданды.
2000 жылы банктерді одан әрі жетілдіру және бухгалтерлік есептің
халықаралық стандартына жету үшін бас бухгалтерлік кітап жасауды ҚР ҰБ
Басқармасының №325 қаулысымен бекітілген бухгалтерлік есептің ұсақ-түйегіне
дейін ескерілген шот жоспары жасалынды.
2003 жылдың 1 қаңгарынан бастап Қазақстанның барлық банкі қаржылық
есеп берудің халықаралық стандарттарына ауысты.
Бухгалтерлік есепті реттеудің үшінші деңгейі - бұл стандарттарды
тәжірибеде қолданудың нұсқаулары мен ұсыныстары және тәжірибелік
сипаттамасы.
Бухгалтерлік есепті ретгеудің төртінші деңгейі - банктің есеп саясаты.
Бухгалтерлік есеп туралы заң бекіткендей, Қазақстанның бухгалтерлік есеп
органдардың нормативтік актісімен, реттеуші бухгалтерлік есеп туралы заңын
басшылыққа ала отырып, банктер өздерінің есеп саясатын өздері
қалыптастырады. Сондай-ақ банкте қабылданған есеп саясаты жылдан жылға
өзгеріссіз қолданылатындығы көрсетілген.
Олар тек қана бухгалтерлік есепті реттеуді жүзеге асыратын, оны
жүргізуді ұйымдастырудың жаңа тәсілдері жасалғанда немесе оның қызмет
жағдайы толық өзгергенде органдардың нормативтік актілері немесе республика
зандары өзгергенде қайта қаралуы мүмкін. Бухгалтерлік есеп мәліметтерінің
салыстырмалылығын қамтамасыз ету мақсатында, есеп саясатына өзгертулер
қаржылық жылдың басынан бастап енгізілуі керек.
Банктің есеп саясаты ұғымына ол таңдаған бухгалтерлік есепті жүргізу
әдісінің жиынтығы кіреді: банктің жарғылық қызметін топтастьірудың әдісі
және бағалау, активтердің құндылығын өтеу, құжат айналымын ұйымдастыру
тәсілдері, бухгалтерлік есепте шоттарды қолдану әдістері, есеп тіркелімінің
жүйесі, ақпараттарды өңдеу және басқа да сәйкес келетін әдістер, амалдар,
тәсілдер.
Есеп саясатын қалыптастыру үшін банк бухгалтерлік есепті нақты бағытта
жүргізу және ұйымдастыруда заңды және нормативті актілер шегіндегі,
мемлекеттегі бухгалтерлік есепті реттеу нормативке жататын бірнеше әдістің
біреуін таңдайды.
ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ
1. Банктік шот туралы түсінік, оны ашу, жүргізу және тәртібі
2. Есеп айырысу операциялары және олардың жіктелуі
3. Төлем тапсырмасымен есеп айырысу есебі
4. Төлем талап-тапсырмасымен есеп айырысу есебі
5. Инкассолық өкімдөрмен есеп айырысу есебі
6. Чектермен есеп айырысу есебі
7. Есеп айырысудың аккредитивтік нысаны
8. Вексельдермен операциялар есебі
9. Банктік карточкалармен есеп айырысу есебі
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. БАНКТІК ШОТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК, ОНЫ АШУ, ЖҮРГІЗУ ЖӘНЕ ЖАБУ ТӘРТІБІ
Кәсіпорын және ұйымдардың ақшалай қаражаты банкте олардың қызмет
сипатына сәйкес ағымды және есеп айырысу шоттарында сақталады. Шаруашылық
қызмет үрдісінде субъектілер арасында анықталған талаптар мен міндеттемелер
пайда болады, оларды реттеу үшін төлем жүйесін ұйымдастыру қажет. Бұл кезде
төлем борышқордың өз міндеттемелерін орындау үрдісі болып табылады, ал оның
соңғы кезеңі - есеп айырысу.
Осы есеп айырысу міндеті - қолма-қол ақшалай және қолма-қол ақшасыз
нысанда төлем айналысына қызмет ету болып табылады. Кәсіпорын және ұйымдар
арасындағы төлем айналысы негізінен екінші деңгейлі банктерде ашылған
банктік шоттар жүйесі арқылы қолма-қол ақшасыз түрде жүзеге асырылады.
Банктік шот - бұл банк тәжірибесінде қалыптасқан іскерлік қатынас
салтында қолданылатын заңдылықтар мен келісімшарттарда қарастырылған,
клиентке банктік қызмет көрсетуді жүзеге асырумен байланысты депозитті
қабылдау және банктік операцияларды жүзеге асыру бойынша банк пен клиент
арасындағы келісімшарттық қатынасты бейнелеу әдісі.
Клиенттің есеп айырысу шоты банктік шот келісіміне немесе есеп айырысу-
кассалық қызмет келісімшартына сәйкес жүргізіледі. Келісім клиенттің шот
ашуға жазған өтініші негізінде жасалады. Осы келісімшартқа сәйкес банк
клиентке есеп айырысу және басқа да шоттарды ашады, оған түскен қаржыны
есепке алады, клиент тапсырмасы бойынша шоттан қаржы алады, клиенттен қолма-
қол ақша қабылдайды, босатады, қалдықты сақтағаны үшін пайыз төлейді және
шот бойынша басқа да операцияларды жүргізеді.
Банктік келісімшарттың негізгі деректемелері келесілер: келісім мәні;
салық төлеушінің тіркеу нөмірі көрсетілген салық қызметі органдарында
есепке тұрғандығын куәландыратын құжат; банктегі ақшалай қаражатты қолдану
тәртібі, сондай-ақ банк көрсететін қызмет пен оны төлеу тәртібі. Банктік
келісімшарт екі тарап келісетін басқа да шарттарды қарастыруы мүмкін.
Банктік шот ашу үшін Қазақстан Республикасының резидент заңды
тұлғалары келесі құжаттарды ұсынуы тиіс:
- клиенттің салық есебіне тұрғандығын растайтын салық қызметі
берген құжаттың түпнұсқасы;
- мемлекеттік тіркеуден өткендігін растайтын құжат көшірмесі;
- жарғының нотариалды бекітілген көшірмесі, ал оқшауланған
бөлімшелер үшін - бекітілген ереженің көшірмесі;
- қол қойылып, мөр басылған карточка үлгісі. Бұл кезде бір
данасы банктің операциялық қызметтерінде, ал екінші данасы банк
клиентінің іс құжатыңца сақталуы тиіс.
Банктер теңге және шетел валютасында шот ашуға, жүргізуге құқылы,
олар: ағымды, жинақтық және байланыстырма (корреспонденттік) шоттарға
бөлінеді. Ағымды және жинақтық шоттар -заңды және жеке тұлғалардың, заңды
тұлғалардың оқшауланған бөлімшелерінің банктік шоттары, ал байланыстырма
(корреспо-нденттік) шоттар - банк операцияларының жекелеген түрлерін
өткізетін банктік емес мекемелермен банктердің банктік шоттары.
Егер клиент банкте бірнеше шот ашқысы келсе және егер банктік шот
алғашқы шот ашылған банкте немесе филиалында ашылса, сондай-ақ құжаттарының
толық бар екендігі туралы бекітімі болса, онда банк құжаттарды қайта талап
етпеуі мүмкін.
Кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды немесе жеке тұлғаға шот ашқан
жағдайда, банк салық қызметін 3 жүмыс күні ішінде хабардар етуі тиіс.
Қазіргі кезде екінші деңгейлі банктер мен жекелеген банктік операцияларды
өткізетін ұйымдар қолма-қол ақшасыз төлемдер мен ақша аударымдарын клиентке
банктік шот ашпастан жүргізе алады. 2000 жылы 13 қазанда қабылданған №395
Қазақстан Республикасы аумағында қолма-қол ақшасыз төлемдер мен аударымдар
жасау ережесінде көрсетілген, банктік шот ашпай жүргізілетін төлемдер мен
ақша аударымдарына, ақша жіберуші мен бенефициардың банктік шоттарды
қолданбай, ақша аударымы үшін қолма-қол ақша енгізіп және жіберуші
көрсеткен бенефициар[1] есебіне қолма-қол ақшасыз тәртіппен немесе банктік
шотқа қатыссыз бенефициардың қолма-қол ақшаны алуы саналады.
Заңды тұлғалар мен оның бөлімшелерінің қолма-қол ақшасыз төлемі және
ақша аударымы, олардың банктік шот ашып, салық және бюджетке міндетті
төлемдерді, сондай-ақ зейнетақы жарнасын төлегеннен соң жүргізіледі.
Есеп айырысу шоты арқылы жүргізілген операциялар бойынша банк клиентке
шот көшірмесін ұсынады. Есеп айырысу шотынан көшірме келесі деректемелерден
тұрады: клиент аты, есеп айырысу шотының нөмірі, соңғы операция датасы,
корреспон-денттік шот нөмірі, құжат нөмірі, сомасы. Көшірмеде берілген
жазба бойынша тиісті құжаттар ұсынылады. Көшірме клиентке сенімхат
негізінде беріледі.
Банктік шот ашпастан жүргізілетін қолма-қол ақшасыз төлем және ақша
аударымдарына, қолма-қол ақша қабылдауға негіз болатын түбіртек, қолма-қол
жарнаға хабарландыру, хабарлама шоттар және басқа да құжаттар қолданылады.
Аталған құжаттар төлем қркаттары немесе төлем хабарламалары болып табылады.
Олар банкке банк бекіткен операциялық күн ағымында қабылданады және
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің нормативтік құқықтық актілерімен
бекітілген төлем хабарламасының нысаны болмаса, алушы-банк бекіткен немесе
іскерлік қатынаста қалыптасқан нысанда қабылданады.
Төлем хабарламаларында міндетті түрде келесі деректемелер болуы қажет:
- төлем хабарламасының аты;
- төлем хабарламасының нөмірі, күні, айы, жылы;
- ақша жөнелтуші және бенефициар жеке тұлғаның фами-
лиясы, аты, әкесінің аты (бар болса) немесе ақша
жөнелтуші немесе бенефициар заңды тұлғаның ұйымдық-құқықтық
нысанын қоса алғандағы толық атауы;
- ақша жөнелтушінің немесе бенефициардың дербес сәйкес-
тендірілген коды. Жеке тұлғаның дербес сәйкестендірілген
коды болмаған жағдайда, оның жеке басын
куәландыратын құжат деректері, сондай-ақ пошталық мекен-жайы
(елі, қаласы, индексі, көшесі, үй және пәтер нөмірі) көрсетіледі;
- банк, жөнелтуші және бенефициар банктің ұйымдастыру
құқылық нысандарын қоса толық атауы, олардың сәйкестендірілген
коды;
- ақша жөнелтуші коды - КОД, бенефициар коды - КБЕ, төлем
тағайындауы және оның Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
нормативтік-құқықтық актілерімен белгіленген кодтық белгілеуі;
- санмен және сөзбен көрсетілген төлем сомасы;
- салық төлеушінің тіркеу нөмірі (СТН), егер ақша жөнелтуші немесе
бенефициардың дербес сәйкестендірілген коды көрсетілместен аудару
жасалатын болса;
- егер жөнелтуші заңды тұлға болса, оның өкілетті тұлғаларының аты-
жөні, қолы, мекеме мөрі. Егер жөнелтуші жеке тұлға болса оның
қоры;
- Қазақстан Республикасының заңдылығында қарастырылған басқа
да деректемелер. Алушы-банк ақша жөнелтушіден төлем
хабарламасын алады және оны акцептейді. Төлем хабарламасын алу
кезінде алушы-банк жөнелтушіге қолма-қол ақшаны қабылдағаны
туралы тиісті бекітімді береді. Төлем хабарламасын
акцептей отырып, алушы-банк бенефициар есебіне ақша
аударымдарын жүзеге асыруға міндеттеме қабылдайды, алушы-банк оны
Қазақстан Республикасының заң актілері белгілеген мерзімде
орындайды. Банктік шот ашпастан орындалған клиенттік төлемдер мен
ақша аударымдары бойынша банк комиссиялық сыйақы ұстайды. Егер бұл
алушы-банк пен ақша жөнелтуші арасындағы келісімде қарастырылмаса,
сыйақы еш уақытта төлем сомасынан ұсталмайды.
Банк ақша жөнелтушіден келесі жағдайларда төлем хабарламаларын
қабылдаудан бас тартуы мүмкін:
- төлем хабарламасы Нағыз ереженің және ақша аударымы келісімінің
бекітілген шарттары мен талаптарынан бұрмаланып толтырылса және
ұсынылса;
- аударымды жүзеге асыруға қажетті ақша сомасы жөнелтуші қолында
болмаса;
- төлем хабарламасында санмен және сөзбен көрсетілген соманың
банкпен сәйкессіздігі анықталса;
- Қазақстан Республикасының бекітілген ережелері және ақша аударымы
туралы келісімшарттарының талаптары орындалмаған болса.
Банктік шотты ашпастан ақша аударымын жасау үшін алушы-банк және
жөнелтуші ақша аударымы туралы келісім жасайды. Сондықтан бір тарап (алушы
банк) екінші тараптың тапсырысы бойынша (ақша жөнелтушінің) оған дербес
сәйкестендірілген код белгілеместен үшінші тарапқа ақша аударымын
жүргізеді. Келісімде қатысушы тараптар аударымды жүзеге асыру тәртібін,
соның ішінде комиссиялық сыйақы алу ретін және өз құқықтарын, міндеттерін
және жауапкершіліктерін келісуі тиіс. Сондай-ақ банк ақша жөнелтушіні
төлемдерді жүзеге асыру тәртібімен және осы қызметті көрсеткені үшін
алынатын өзіндік тарифтерімен таныстыруы тиіс.
Ақша аударымын жүзеге асыру үшін жөнелтуші-банк төлем хабарламасы
негізінде сәйкес төлем құжаттарын рәсімдейді. Егер банк банктік шоты жоқ
бенефициар есебіне ақша қабылдаса, онда ақша қабылдағандығы туралы, банк
бекіткен нысанда толтырылған хабарлама жолдау арқылы оны хабардар етуі
тиіс.
Егер бенефициардың банктік шоты болмаса, онда ақша ау-дарымы ақша
жолдаушының төлем хабарламасына сәйкес, бенефициар банктің бенефициарға
қолма-қол ақша босатуымен немесе оның есебіне ақша түсімі кезінде
бенефициардың банктік шоты бойынша бухгалтерлік жазу жасалғаннан бастап
аяқталған болып саналады. Бенефициар банк бенефициар жеке тұлғаға оның жеке
басын куәландыратын құжатымен танысқаннан кейін ғана қолма-қол ақшаны бере
алады. Бұл кезде банк оған төлем жүргізілгендігін растайтын және ақша
жөнелтушінің төлем хабарламасының шарттарын белгілейтін құжатты ұсынуы
тиіс. Бенефициар қолма-қол ақша алу кезінде банктің сәйкес құжаттарына жеке
басын куәландыратын құжаттағы аты-жөнін, сондай-ақ алған ақша сомасы мен
төлем валютасын көрсетіп, қолын қоюы тиіс.
Бенефициар келмеген жағдайда, банк екінші деңгейлі банктердің
бухгалтерлік шоттар жоспарында қарастырылған тиісті банктік шоттарға төлем
хабарламасына сәйкес аталған соманы банктің бекітілген ішкі ережелеріне
сәйкес есепке алуы тиіс. Егер аударымды жүргізу мүмкін болмаса, ақша
жөнелтуші банк және бенефициар банк ақшаны жөнелтушіге қайтару үшін тиісті
шараларды қабылдауы керек.
Аударым қате жүргізілсе, оның сомасы ақша жөнелтушінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz