Жерге меншік құқығының обьектілері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 Жерге меншік құқығының түсінігі және оның түрлері 7
1.1 Жерге мемлекеттік меншік құқығының және жер учаскелеріне жеке
меншік құқығының пайда болу негіздері 12
1.2 Жер учаскесі жылжымайтын мүліктің нысаны ретінде 32
2 Жер учаскелеріне құқық беру тәсілдері 35
2.1 Жер учаскелеріне ортақ құқықты табыстау реті 36
2.2 Мемлекеттiк меншiктегi жер учаскелерiне құқықтарды сауда-саттықта
(конкурстарда, аукциондарда) алу 39
3 Жерге меншік құқықтарының бұзылуы және оларды шешу жолдары 46
3.1 Жерге жеке меншік құқығында құжаттарды әзірлеу мен рәсімдеу
мәселелері 47
3.2 Ауыл шаруашылық мақсаттағы жерлерге меншік құқығын жүзеге асыру
формалары 50
3.3 Ауыл шаруашылық жерлерінің жеке меншікте болуының кейбір құқықтық
мәселелері 58
4 Жобаның (жұмыстың) қауіпсіздігі және экологиялылығы 64
4.1 Кәсіпрорындардың құқықтық құжаттамамен қамтамасыздануы және жерді
пайдалану мен қорғауды мемлекеттік бақылауды жүргізу тәртібі -
4.2 Ерекше қорғалатын территориялар, табиғи обьектілер және олардың
құқықтық режимі 71
ҚОРЫТЫНДЫ 74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 76
КІРІСПЕ
Меншікті теориялық тұрғыдан зерттеу қай қоғам сатысында болмасын,
қажеттілігін жоймайды. Себебі адам баласының өмір сүруі, тұрмыс тіршілігі
үнемі сұраныспен, яғни затпен, мүлікпен тығыз байланысты. Сондықтан жалпы
меншіктің аты аталғанда меншіктің құрамына кіретін заты, мүлікті саралап
анықтау, таңға таңба басқандай айқындау – тұрмыс – тіршіліктің болмысы ғана
емес, құқықтық негізде көзделген мақсат – мүдде болып табылады.
Жалпы алғанда жерге мемлекеттік және меншік құқығы деген мәселені
қарастырмастан бұрын біз меншік құқығы дегеніміз не, оның қандай белгілері
бар, осы мәселені шешіп алуымыз қажет. Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексіне сәйкес меншік құқығы дегеніміз субьектінің заң құжаттары арқылы
танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену,
пайдалану, және билік ету құқықтары жатады. Осы анықтамаға сәйкес меншік
құқығының белгілеріне иелену, пайдалану және оған билік ету құқтары жатады.
Жер иелену құқығы – жерді нақты иеленуді жүзеге асырудың заң арқылы
қамтамасыз етілген мүмкіндігі. Жер пайдалану құқығы – тұлғаның мемлекеттік
меншіктегі жер учаскесін өтеулі және өтеусіз негізде мерзімсіз (жерді
тұрақты пайдалану) немесе бір мерзім ішінде (жерді уақытша пайдалану)
иелену және пайдалану құқығы. Пайдалану құқығы бойынша жер пайдаланушы оның
пайдалы табиғи қасиеттері арқылы одан пайда табуды, кіріс алуды заң жүзінде
қамтамасыз етеді.
Жерге билік ету құқығы – мемлекеттің Қазақстан Республикасы
аумағындағы жердің заңдық тағдырын анықтауға заңмен қамтамасыз етілген
құқығы, сондай-ақ жердің жеке меншік иесінің өз жер учаскесіне қатысты заң
актілерінде тыйым салынбаған мәмілелер жасауға құқығы, яғни ол өз қалауы
бойынша кез-келген әрекеттер жасауға оның ішінде жерді басқа адамдардың
меншігіне беріп, өз иелігінен шығаруға, өз өкілеттілігін басқаруға
тапсыруға, жерді кепілге беруге, сатуға, сыйға беруге, т.б. әрекеттерді
жүзеге асыруға құқылы.
Ескеретін жағдай – жер ауыл шаруашылық өндірісінің негізгі өндіріс
құралы бола тұра, өндіретін басқа құралдарымен (машина, станок т.б.)
салыстырғандағы негізгі айырмашылығы – оның жақсы иесі болып, дұрыс
пайдаланған жағдайда, ешкуақытта тозып, іштен шығып қалмайды, керісінше
жақсара түседі. Әлемдегі халықтардың жыл санап өсуі жердің осы қасиетіне
негіз деген деуге болады.
Қазақ жері – кең байтақ. Халқының саны жөнінен әлем елдерінің ішінде
9-орында, 272,4 млн. гектар. Қазақстан Республикасының Конституциясы адам
мен азаматтың басқа да құқықтары мен бостандықтары арасында жерге жеке
меншік құқығын бекітті.
Ауыл шаруашылық мақсатындағы жер ұғымы мен оның құрамы туралы айтып
өту артық емес. Ауыл шаруашылығының мұқтаждары үшін берілген немесе осы
мақсаттарға арналған жер ауыл шаруашылық мақсатындағы деп танылады. Ауыл
шаруашылығы мақсатындағы жер құрамында ауыл шаруашылығы алқаптары мен ауыл
шаруашылығының жұмыс істеуіне қажетті ішкі шаруашылық жолдары,
коммуникациялар, тұйық суаттар, мелиорациялық жүйе, қора қопсылар мен
ғимараттар орналасқан жер, сондай-ақ басқа да алқаптар (сор, құм, тақыр мен
ауыл шаруашылық алқаптарының массивтеріне қосылған басқа да өзге алқаптар)
болады. Ауыл шаруашылық алқаптарына егістіктер егілген жер, шабындықтар
жатады.
Сондықтан жер реформасы жүру барысында қабылданып жатқан заңдық
актілер және басқа нормативтік құжаттар арқылы жер пайдалану құқығының
мазмұнын, дамуын қарау ғылыми тұрғыда өте мәнді. Қабылданған Жер Кодексі
бойынша жер пайдалану құқығы тұрақты немесе уақытша иеліктен алынатын болуы
мүмкін.
Жер пайдалану құқығы меншік құқығынан туындайды. Ол заттық құқық
болып табылады. Жерге жеке меншік құқығынан жер пайдалану құқығын айыра
білу қажет. Жер пайдалану құқығы туралы сөз етілген тұста мемлекеттік
меншіктегі жер учаскесі туралы мәселе орын алады, яғни меншік иесі болып
пайдасына жер учаскесі берілген тұлға табылады.
Жерді тұрақты пайдалану дегеніміз – жер құқық қатынастарының
субъектілерінің қоғамдық қажеттіліктері үшін жерді ұтымды, әрі нысаналы
иемденудегі жер пайдаланудың мемлекеттік мерзімсіз түрі. Жер туралы жаңа
кодекс бойынша тұрақты жер пайдалану құқығы тек қана мемлекеттік жер
пайдаланушылырға:
1 кондоминиум объектілеріндегі үйлерді (құрылыстарды, ғимараттарды),
үй-жайларды шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен иеленетін
заңды тұлғаларға;
2 ауыл шаруашылық және орман шаруашылығы өндірісін жүзеге асыратын
заңды тұлғаларға;
3 ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерінде жер пайдалануды жүзеге
асыратын заңды тұлғаларға беріледі.
Жерді мемлекеттен жалға алып пайдалануға да болады. Жалға алу мерзімі
49 жылдан аспайды. Жалға алған Қазақстан Республикасының жеке тұлғалары мен
заңды тұлғалары осы жерді өздері пайдалануы керек. Бұрынғыдай мемлекеттің
жерін екінші біреуге жалға беріп, пайда табу жағдайы 2005 жылға дейін
сақталынды. Ал шетелдіктер үшін жалға алу мерзімі 10 жылдан аспайды.
Осы дипломдық жұмыстың өзектілігі – қазіргі заман талабы бойынша
және нарықтық экономика жағдайына сай жерге деген барлық құықтардың жалпыға
бірдей Қазақстан Республикасының азаматтарына қол жетерлік және жерді
қандай да бір заттық құқыққа алу жағдайларын жасау болып табылады, сонымен
қатар ауылдық жерлерді ауылшаруашылық мақсатына арналған жер учаскелерін
арнайы бағамен беру мәселелерін шешу болып табылады.
Зерттеу обьектісі болып жерге барлық заттық қықықтар болып табылады.
Ал дипломдық жұмыстың негізгі мақсаттары келесі мәселелерді қарастыру: жер
учаскелерін жеке меншікке немесе жер пайдалануға беру кезеңдерін жеңілдету,
ауыл шаруашылық мақсатына берілетін жер учаскелерінің жеке меншікте немесе
жер пайдалануда болудың әртүрлі мәселелерін шешу жолдары.
Дипломдың жұмыстың тапсырмалары: жерге меншік құқығының түсінігі және
оның түрлерін оқып – білу, жер учаскелеріне ортақ құқықты табыстау реті,
жерге меншік құқықтарының бұзылуы және оларды шешу жолдары болып табылады.
Жұмыстың нормативтік – құқықтық және теориялық негізі болып Қазақстан
Рспубликасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының Жер Кодексі,
Қазақстан республикасының Азаматтық Кодексі, әртүрлі жолдаулар,
қаулылар,заңдар және басқа да нормативтік – құқықтық актілер, сондай – ақ
ғалымдардың мақалалары мен монографиялары.
1 Жерге меншік құқығының түсінігі және оның түрлері
Жерге мемлекеттік меншік құқығы Қазақстан Республикасында алғаш рет
Конституцияда КСРО құрамында болған кезде орнықтылып, Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясында бекітілді.
Мемлекеттік меншік құқығы барлық жерлерді қазіргі кездегі және
болашақ ұрпақтардың мүддесі үшін жоспарлы және ұтымды түрде пайдалануға
мүмкіндік береді. Меншіктің бұл түрі Қазақстан Республикасының Жер
Кодексінің 5 – бабында көзделген жер туралы заңнаманың барлық міндеттерін
жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Бұл жөнінде мен осы дипломдық жұмыста атап
өтпекпін.
Жоғарыда аталғандай, Қазақстан Республикасында мемлекеттік және жеке
меншік танылып, теңдей қорғалады.
Меншікті пайдалану қоғамның игілігіне қызмет етуі тиіс. Меншіктің
субьектілері мен обьектілері, меншік иелерінің өз құқтарын жүзеге асыру
көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен анықталады. Мұндай
заң болып Қазақстан Республикасының Жер Кодексі және республиканың меншік
құқығы мен жер пайдалануға қатысты реттейтін басқа да заңдары табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы меншік құқығы мәселесінде
меншікті пайдалану құқығын алғашқы орынға қояды, себебі, жерге мемлекеттік
меншік пен жеке меншік құқтарының негізгі мазмұны болып қоғамның игілігіне
қызмет ететін жерді пайдалану құқығы табылады.
Шаруа немесе фермер қожалықтары және тауарлық ауыл шаруашылығы
өндірісі үшін ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге жеке меншік құқығын
енгізу осы жер пацдалану түрініңсубьектілерінің мүдделерімен және ауыл
шаруашылығы мақсатындағыжерлерді ұтымды және тиімді пайдаланумен
байланысты. Өйткені, аталған мәселе жер туралы жаңа заңнаманың басты
міндеті болып табылады.
Бұл жердегі жеке меншік құқығы осы құқық субьектілерінің топырақ
құнарлығын, жер айналымын арттыруға, экологиялық салауаттылықты қамтамасыз
етуге қатысты мүдделерін арттырады. Аыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердегі
жер учаскелеріне жеке меншік құқығының субьектілері экономикалық,
әлеуметтік және экологиялық шараларды жүргізуде ауыл шаруашылық органдарына
тәуелсіз болып келеді, соған қарамастан олар Қазақстан Республткасының
бүкіл халқының салауаттылығы үшін ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін
арттыруда мемлекеттің көмегіне сүйене алады.
Қазақстан Республикасының ауылдың экономикасын, мәдениетін, тұрмысын
көтеруге және басқа да әлеуметтік, экономикалық мәселелерге қатысты
жүргізіп отырған шаралары арқылы бұған оңай көз жеткізуге болады.
Жер учаскесіне азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалардың жеке
меншік құқығын орнықтыру – бұл обьективтік қажеттілік. Бұл мыналармен
байланысты:
Біріншіден, орман және ауыл шаруашылығындағы жер учаскелері өндіріс
құралы ғана емес, сонымен қатар, орналасу жері, өндірістің және қоғам
мүшелері қызметінің базис – аумағы да болып табылады. Мүліктік сипаттағы
обьектілер (тұрғын, бағбандық, саяжайлық, өндірістік үйлер, құрылыстар,
ғимараттар) мен жер құқығы қатынастарының (ғиараттың, құрылыстың жерін
пайдалану, оларды күту, сол жерлерде бағбандықпен және бақшалықпен
айналысу) арасында тығыз байланыс болады.
Екіншіден, жер учаскесіндегі меншік обьектілерін пайдалану мен жер
учаскесін нысаналы мақсаты бойынша құқығының субьектісі болып тек бір тұлға
(жалға беруді есептемегенде) табылады. Тәжірибеде меншік құқғының
обьектілері немесе жер учаскесі берілетін жағдайларда (сату – сатып алуда,
мұрагерлік жағдайында және т.б) жоғады аталған екі обьект те бірге
беріледі.
Сол себепті, жер туралы заңнама осы мәселелерді ескере отырып,
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 23 – бабында былай делінген,
Қазақстан Республикасы азаматтарының жеке меншігінде шаруа (фермер)
қожалығын, өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізу, орман өсіру, бағбандық, жеке
тұрғын үй және саяжай құрылысы үшін, сондай – ақ үйлерді (құрылыстарды,
ғимараттарды), олардың мақсатына сәйкес қызмет көрсетуге арналған жерді
қоса алғанда, өндірістік және өндірістік емес, соның ішінде, тұрғын үйлерді
(құрылыстарды, ғимараттарды) және олардың кешендерін салуға берілген немесе
берілетін немесе олар салынған жер учаскелері болуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылғы 22- желтоқсандағы
Жер туралы заң күші бар Жарлығының 1- бабы (бұрын Негізгі терминдер және
анықтамалар деп аталған) жерге заттық құқты көздеген. Бұл құқық меншік
құқығы, жер пайдалану құқығы, жеке меншіктегі жер учаскесін уақытша
пайдалану құқығы, сервитут және басқа да заттық құқтар ретінде анықталды.
Бұл Жарлықтың 11- бөлімі Жерге меншік құқығы және басқа да заттық құқықтар
, 3 – тарауы Жер учаскесі меншік құқығы, жер пайдалану құқығы және басқа
да заттық құқтардың обьектісі ретінде, 5 – тарауы Жерге меншік құқығы
деп аталады.
Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 24 – қаңтардағы Жер туралы
заңы жерге заттық құқық анықтамасын бермеді. Бұл заңның 2 – бөлімі Жерге
меншік құқығы, жер пайдалануқұқығы және басқа да құқықтар, 3 – тарауы
Жерге меншік құқығы, 4 – тарауы Жер пайдалану құқығы деп аталды. Бұл
заңның 5 – тарауында да (Жер учаскесі меншік құқығының , жер пайдалану
құқығының және басқа да құқтардың обьектісі ретінде) жерге заттық құқық
түсінігі болмады. Алайда, Қазақстан республикасының 2003 жылғы 20
маусымдағы жаңа Жер Кодексінің 2 – бөлімі Жерге меншік құқығы, жер
пайдалану құқығы және өзге де заттық құқықтар деп аталды, ал бұл бөлімнің
тараулары мен баптарында заттық құқықтың түсінігі, оның түрлері мен
құқықтық жағдайы талдабады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Жер Кодексі бойынша, жер, жер
учаскелері, жер пайдалану құқығы, сервитут келесі негіздер бойынша заттық
құқықтың обьектілері бола алмайды.
Жерге меншік құқығың түсінігі Қазақстан Республикасының Жер
Кодексінің 3 – бабында берілген. Қазақстан Республикасында жер мемлекеттік
меншікте болады. Жер учаскелері Жер Кодексінде белгіленген негіздерде,
шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін.
Жер, оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер және жануарлар дүниесі,
басқа да табиғи ресурстар мемлекеттік меншікте болады.
Меншік құқығы үшін Қазақстан Республикасының Конституциясының
нормаларында жердің, оның қойнауының, су көздерінің, өсімдіктер мен
жануарлар дүниесінің табиғи ресурс ретіндегі сипатының анықтамасы зор мәнге
ие.
Жер – бұл адам мен қоғам үшін тек экономикалық қажеттілік емес, ол
табиғаттың басқа да обьектілермен байланысқа түсе отырып экологиялық мәнге
ие болады. Жердің барлық табиғи ресурстарды біріктіре отырып, оларға табиғи
ортаны жасауы бекет емес. Бұл оның меншік обьектісі ретіндегі, сонымен
қатар, пайдалану және қорғау обьектісі, яғни ресурс ретіндегі құқықтық
жағдайына әсер етеді.
Заңдармен жерді табиғи ресурс, Қазақстан Республикасы халқының өмірі
мен қызметінің негізі ретінде сақтау және ұтымды әрі нысаналы пайдалану
қағидалары бекітілген. Ол үшін жерлерді экологиялық пайдаланудың маңызы
экономикалық пайдаланудан кем емес.
Жердің меншік обьектісі ретінде ерекшелігі оның кеңістікте белгілі
бір шекарада шектелуінен, жылжымайтындығынан және табиғи жағдайлар мен
қоршаған ортаға тәуелділігінен байқалады.
Жерді пайдаланудың ерекшелігі Қазақстан Республикасының жер қорының
нысаналы мақсатын анықтауда ескеріледі (Қазақстан Республикасының Жер
Кодексі 20 маусым 2003 жылғы №442 – ІІ, 1 – бабының 1 – тармағы).
Алайда, Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 20 – маусымдағы жаңа Жер
Кодексінде, жоғарыда атап өткеніміздей, Жерге меншік құқығы, жер пайдалану
құқығы және өзге де заттық құықтар бөлімінде, Жер учаскесі меншік құқығы,
жер пайдалану құқығы және басқа да заттық құқтардың обьектісі ретінде
тарауында және Жер пайдалану құқығы тарауында заттық құқық түсінігі
заңды негізсіз қолданылған. 4 – тараудың 28 – бабында былай делінген: жер
пайдалану құқығы заттық болып табылады. Осы Кодексте немесе заттық құқтың
мәніне қайшы келмейтіндіктен , жер пайдалану құқығына меншік құқығы таралы
нормалар қолданады.
Бұл жерде заңды талдауды қажет ететін екі мәселе бар, себебі, олар
жер құқығы нормаларын игеруде теориялық және тәжірибелік мәнге ие.
Біріншісі, бұл – жер пайдалану құқығына меншік құқығы нормаларының
қолданылуы, екіншісі – жер пайдалану құқығына меншік құқығы нормаларының
қолданылуы. Жер Кодексінде және заттық құқтың табиғатына қайшы келмеуі.
1 Заттық құқық терминін қолдану Қазақстан Республикасы
Конституциясының 6 – бабына қайшы келеді. Қазақстан Республикасының
Конституциясыжерді екі мағынада қарастырады: біріншіден, табиғи ресурс
ретінде, екіншіден, меншік құқығы ретінде. Ал бұл бапта заттық құқық
атауы жоқ.
2 Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 12 – бабында осы Кодексте
пайдаланылатын негізгі ұғымдар қарастырылған: жер учаскесін немесе жер
пайдалану құқығын кепілге сату, жер үлесі, жер ресурстары, жер,
кондоминимум, жер қатынастарының обьектісі, жер пайдалану құығы, жер
учаскесіне жеке меншік құқығы, сервитут, шартты жер үлесі. Бұл жерде
заттық құқтың анықтамасы жоқ, яғни аталған түсініктердің барлығының заттық
құқпен байланысы жоқ.
3 Жерге меншік құқығы және жер пайдалану құқығы – бұл жерді табиғи
орта мен оның жағдайларынан ажыратылмайтын жалғыз табиғи обьект ретінде
пайдалану мен оған меншіктің ерекше түрлері. Сол себепті, жерге меншік
құқығы мен жер пайдалану құқығының обьектісі ретінде жеке және мемлекеттік
меншік құқығы мен жер пайдалану құқығы субьектілерінің, олардың шаруашылық
жүргізу нысандарына қарамастан, құқықтары мен міндеттері орнықтырылады.
4 Мемлекет жерге орналастыру , мемлекеттік жер кадастры және жер
мониторингі салаларында әртүрлі шараларды жүзеге асырады. Бұл шаралардың
заттық құқыққа тән емес екендігі белгілі. Мысалы, жерге орналастыру жер
қатынастарын реттеуге, жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыруға
бағытталған Қазақстан Республикасы жер заңдарының сақталуын қамтамасыз ету
жөніндегі іс – шаралар жүйесі болып табылады.
Жерге орналастыру меншік нысанына тиесілігіне және оларда шаруашылық
жүргізу нысанына қарамастан, барлық санаттағы жерлерде жүргізіледі.
Мемлекеттік жер кадастры Қазақстан Республикасы жерінің табиғи және
шаруашылық жағдайы, жер учаскелерінің орналасқан жері, нысаналы пайдалануы,
мөлшері мен шекарасы, олардың сапалық сипаттамасы туралы, жер пайдаланудың
есепке алынуы мен жер учаскесінің кадастрлық құны туралы мәліметтердің
жүйесі болып табылады.
Жер мониторингі болып жатқан өзгерістерді уақтылы анықтау, оларды
бағалау, одан әрі дамуын болжау және кері әсері бар процестерді болдырмау
мен оның зардаптарын жою жөнінде ұсыныстар әзірлеу мақсатында жүргізілетін
жер қорының сапалық және мөлшерлік жай – күйін базалық (бастапқы), жедел,
мерзімді байқау жүйесін білдіреді.
Жерге меншік нысандарына, жердің нысаналы мақсаты мен пайдаланылуы
сипатына қарамастан Қазақстан Республикасының барлық жері жер
мониторингінің обьектісі болып табылады.
Жер Кодексімен көзделген бұл шараларда да заттық құқық туралы мәселе
қозғалмаған.
5 Жер Кодексінің нормалары заттық құқықтық емес, Қазақстан
Республикасы жер қорының құрамына кіретін барлық жерлердің нысаналы
мақсатын көздейді.
6 Жер Кодексінің нормалары барлық жерлердің, соның ішінде оның
бөліктері – жер учаскелерінің нысаналы мақсатын көздейді.
7 Мемлекет барлық жерлердің, соның ішінде меншікке, жер пайдалану
құқығына (жалға) берілген барлық жер учаскелерінің нысаналы мақсатын
анықтайды, ал азаттық құқықтарға нысаналы мақсат орнықтыру мүмкін емес.Жер
учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылар жер учаскесін пайдалану
және беру кезінде оның нысаналы мақсатын өз бетімен өзгертуге құқығы жоқ.
8 Мемлекет мемлекеттік органдар жүйесі арқылы жер қорын басқаруды
және меншік нысанына, жер пайдалану құқығына және шаруашылық жүргізуге
қарамастан барлық жерлерді пайдалану мен қорғауға мемлекеттік бақылауды
жүзеге асырады.
9 Барлық тұлғаларға жер учаскелерін беру Қазақстан Республикасы
заңдарының нормаларына сәйкес, ал басқа мемлекетке беру өзара шартта
көзделген тәртіпке сәйкес жүзеге асырылады. Жерлердің нысаналы мақсаты,
жерді пайдалану мен қорғауға мемлекеттік бақылау, мемлекеттің жер
учаскелерін нормалауы, беру және сатуы сияқты нормаларды азаматтық заңнама
заттық құқықтың объектілеріне қатысты қарастырмайды.
Сол себепті, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің (жалпы
бөлім) 1 -бабына сәйкес, табиғи ресурстар мен қоршаған ортаны пайдалануға
қатысты қатынастарға, егер олар осы баптың 1 - тармағында көзделген
белгілерге жауап берсе, бұл қатынастар табиғи ресурстарды пайдалану мен
қоршаған ортаны қорғау туралы заңнамамен реттелмеген жағдайда ғана
азаматтық заңнама қолданылады.
Мемлекеттік органдарға Қазақстан Республикасының жер заңдарымен
белгіленген жерді пайдалану мен оның жағдайы туралы мәліметтерді уақытылы
беріп отыру жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың
міндеті болып табылады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің түсіндірмесінде
аталғандай, табиғи ресурстық құқық (соның ішінде, жер, су және орман
құқықтары) және экологиялық заңнама құқықтың дербес салаларына бөлініп
шықты. Олардың өздеріне тән құқықтық қатынастарды реттейтін нормалары мен
азаматтық заңнаманың арасында қайшылықтар болған жағдайда аталған құқық
салаларының нормалары жоғары заң күшіне ие болатын болды. Осылай, азаматтық
заңнама табиғи ресурстық және экологиялық құқықтың нормаларына айрықша мән
береді.
Сол себепті, Қазақстан Республикасы Жер Кодексінің 28 - бабының
нормалары Қазақстан Республикасының Конституциясының жерге меншік құқығы
туралы нормаларына, Жер кодексінің өзіне және Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексінің 1 - бабының нормаларына қайшы келеді. Осыған сәйкес,
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 2-бөлімі мен 5-тарауының
атауларынан заттық құқық сөзін алып тастау қажет. Ал, Қазақстан
Республикасының Жер Кодексінің 28 - бабының мәтінін өзгертіп, былай
көрсеткен жөн: Жер пайдалану құқығы – бұл тұлғаның мемлекеттік меншіктегі
жер учаскесін мерзімсіз (тұрақты жер пайдалану) немесе белгілі бір мерзімде
(уақытша жер пайдалану), ақылы немесе ақысыз негізде иелену және пайдалану
құқығы. Бұл өзгерту Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 12 - бабының
30 - тармағына сәйкес келеді. Жер Кодексі 28 - бабы мәтінінің мұндай
өзгерістері бұл Кодекстің басқа нормаларына ешбір өзгерту әкелмейді.
Себебі, Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 6 - бабының 4 - тармағына
сәйкес, егер Қазақстан Республикасының жер, орман, су заңдарында, жер
қойнауы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар туралы, қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарында өзгеше
көзделмесе, жер учаскелерін иелену, пайдалану және оларға билік ету, сондай-
ақ олармен мәміле жасау бойынша мүліктік қатынастар Қазақстан
Республикасының азаматтық заңдарымен реттеледі.
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің аталған нормасында да
заттық құқық түсінігі жоқ.
Қазақстан Республикасындағы жерге меншік Қазақстан Республикасының
жер заңдарының міндеттеріне, нарық жағдайындағы экономиканың даму
шарттарына жауап береді.
Қазақстан Республикасындағы жерге меншіктің, Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен Жер Кодексінде аталғандай, екі түрі бар:
мемлекет және жеке меншік.
Мемлекеттік меншік – бұл Қазақстан Республикасы аумағының шегін
қамтитын және оның меншігі болып танылған жерлер.
Жер учаскесіне жеке меншік құқығы – азаматтардың және мемлекеттік
емес заңды тұлғалардың өздеріне тиесілі жер учаскесін осы Кодексте
белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде иелену, пайдалану және оларға
билік ету құқығы (Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 12 - бабының 32
- тармағы).
1.1 Жерге мемлекеттік меншік құқығының және жер учаскелеріне жеке
меншік құқығының пайда болу негіздері
Жоғарыда аталып кеткендей, жерге жеке меншік құқығы Қазақстан
республикасы Конституциясында және 2003 жылғы 20 - маусымдағы Жер
Кодексінде бекітілген. Бұл құқық меншік иесінің Қазақстан Республикасының
Жер Кодексінде көзделген құқықтарының барлығын жүзеге асырудың заңды негізі
болып табылады.
Жер учаскесіне меншік құқығы мына жолдар арқылы туындайды:
1 меншік құқығын табыстыру;
2 меншік құқығын беру;
3 меншік құқығының әмбебап құқықтық мирасқорлық (мұраға қалдыру,
заңды тұлғаның қайта ұйымдастырылуы) тәртібі бойынша ауысуы.
Меншік құқығын табыстау, беру және оның ауысуы жер учаскесінің
нысаналы мақсаты ескеріле отырып жүзеге асырылуы тиіс.
Жер учаскесіне меншік құқығы келесі негіздерде туындайды:
1) мемелекеттік органдар актілер негізінде;
2) азаматтық-құқықтық мәмәлелер негізінде;
3) Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де негіздерде
(Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 22 - бабы)
Азаматтар мен заңды тұлғаларда тиісті жер учаскесіне қатысты сәйкес
құқықтардың туындауының негізі болып табылатын құжаттар Қазақстан
Республикасының Жер Кодексінің 12 - бабының 33 - тармағында құқық
белгілейтін құжаттарға атқарушы органдардың жер учаскесіне құқықты табыстау
туралы құқықтық актілері, сату-сатып алу шарттары (айырбас, сыйға тарту
және жер учаскесін беру туралы басқа да мәмілелер) және сот органдарының
жер учаскесіне меншік құқығын, жер пайдалану құқығын және жерге қатысты
басқа да құқықтарды тануы туралы шешімдері жатады. Құқық белгілейтін
құжаттардың негізінде жер ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органдар
(Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 14-бабында көзделген) жер
учаскесінің өзіндік сипатын көрсететін құқық куәландыратын құжаттарды
бекітеді. Құқық куәландыратын құжаттарға жер учаскесіне жеке меншік құқығы
актісі, тұрақты жер пайдалану құқығы актісі уақытша жер пайдалану құқығы
актісі жатады (Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 12 - бабының 33 -
34 тармақтары).
Қазақстан Республикасы жерге меншік иесінің құқықтары жерге меншік
құқығының аталған мазмұнымен шектелмейді. Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасында мемлекет жерге рента құқығын иеленіп, мемлекеттік билік
арқылы бүкіл мемлекет аумағында жердің иелік ету, пайдалану және билік ету
тәртібін бекітеді.
Егер де мемлекеттік меншікті иелену, пайдалану және билік ету
Қазақстан Республикасының Жер Кодексімен реттелетін болса, ал жерге қатысты
ренталық қатынастар Қазақстан Республикасының Жер Кодексімен қоса Қазақстан
Республикасының 2001 жылғы 12 - маусымдағы Салықтар және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заңымен (Салық кодексі)
реттеледі.
Меншік пен жер пайдаланудың нысанына қарамастан жерді иеленудің,
пайдаланудың және билік етудің жалпы ережелерін мемлекет, Қазақстан
Республикасының Жер Кодексі және басқа да заң шығарушы актілер, соның
ішінде, Жер құқығының қайнар көздері тарауында аталған Қазақстан
Республикасының заң шығарушы актілері анықтайды.
Мемлекеттің мұндай жалпы өкілеттіктерін мемлекеттің жер қорын
басқару, соның ішінде, Қазақстан Республикасының жер қорын мемлекеттік
реттеу өкілеттіктерінің қатарынан қарастыруға болады.
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 27 - бабына сәйкес,
мемлекеттік меншік құқығын жүзеге асыру мынаны білдіреді: мемлекеттік
меншіктегі жерден жер учаскелері:
1 жеке меншікке сатылуы немесе ақысыз берілуі;
2 тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға берілуі;
3 Жер кодексінде, Қазақстан Республикасының өзге де заң актілерінде
немесе халықаралық шарттарда көзделген жағдайларда өзге де құқықтық
нысандарда жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы, Қазақстан Республикасының Жер
Кодексінің 43 - бабының 8 - тармағына сәйкес, мемлекеттік меншіктегі жер
учаскелері және ол жер учаскелерін жалдау құқығы аукционда сату объктілері
болуы мүмкін. Аукционда сатуға ұсынылатын жер учаскелерінің тізбесін немесе
жер учаскелерін жалға беру тәртібін жергілікті атқарушы органдар анықталып,
жергілікті өкілді органдардың сәйкес шешімдерімен бекітіледі.
Бұлардың барлығы мемлекеттің билік жүргізу функциялары болып
табылады. Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 21 - бабының 2 -
тармағына сәйкес, жердің меншік иесі ретіндегі мемлекеттің құқықтарын
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 13 - 19 баптарында, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 23 - қарашадағы № 1776 жылғы Қазақстан
Республикасының жер ресурстарын басқару жөніндегі агенттігі туралы
ережесінде және өзге де заң актілерінде белгіленген өз құзіретіне сәйкес
мемлекеттік органдар жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 22 - бабының 1 - тармағында
көзделген, жер учаскесіне меншік құқығын табыстау мемлекеттік органдар
актілерінің негізінде туындайды.
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің меншік құқығындағы жер
учаскесін табыстау тәртібі туралы арнайы бап жоқ. Дегенмен, Қазақстан
Республикасының Жер Кодексінің 22 - бабының 1 - тармағында (Жер
учаскесіне меншік құқығының туындауы) меншік құқығы жөнінде ережелер
қарастырылған. Бұл бапты Меншік құқығындағы жер учаскесін табыстау деп
атаған жөн болар еді. Сонымен, Жер Кодексінде жер учаскесін жер пайдалануға
табыстаудың күрделі жүйесі орын алған. Сол себепті, Жер Кодексінің жер
учаскелерін меншікке табыстау тәртібі туралы нормаларын талдау қажет.
Жер Кодексінде жер учаскелерін табыстау тәртібін көздейтін екі бап
бар. Біріншісі – бұл 32 - бап – Жер пайдалану құқығын табыстау, ал
екіншісі – 43-бап – Жер учаскесіне құқықты табыстау тәртібі. 32 - баптың
мазмұны 43 - баптың мамұнына қарағанда өзгеше. Бұл мынадан көрініс табады –
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 32 - бабы негізінен жер пайдалану
құқығындағы жер учаскесін жергілікті атқарушы органдардың табыстау тәртібін
қарастырса, 43 - бап жер пайдалану және жеке меншік құқығындағы жер
учаскелерін жергілікті атқарушы органдардың табыстау тәртібін, соның
ішінде, құқық белгілейтін және құқық куәландыратын құжаттарды дайындау
процесін де қарастырады.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің Жер
учаскесі – меншік құқығының, жер пайдалану құқығының және өзге де заттық
құқықтардың объектісі ретінде атты 5 - тарауында мынадай ережелер
қарастырылған:
- Жер учаскелерін объектілер құрылысы үшін беру (44 - бап);
- Құрылысқа байланысты емес жер учаскелерін беру (45 - бап);
- Оралмандарға жер учаскелерін беру (46 - бап);
- Мемлекеттік меншіктегі жер учаскелеріне құқықтар алу (47 - бап);
- Мемлекеттік меншіктегі жер учаскелеріне құқықтарды сауда-саттықта
(конкурстарда, аукциондарда) алу (48 - бап);
- Мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін төлеу мерзімін ұзартып сату
кезінде оларға құқықтар алу (49 - бап);
47, 48, 49 – баптарының атауы Қазақстан Республикасының Жер
Кодексінің 5 - тарауының атына сәйкес олардың орналасу ретіне қарай аталуы
тиіс – мемлекеттік меншіктегі жер учаскелерін беру; мемлекеттік меншіктегі
сауда-саттықтағы (конкурстардағы, аукциондардағы) жер учаскелерін беру;
меншік құқығының, жер пайдалану құқығының және басқа да құқықтардың
объктісі ретінде төлеу мерзімін ұзартып сату кезінде мемлекеттік меншіктегі
жер учаскелеріне құқықтар алу.
Сонымен, жер учаскесіне меншік құқығының пайда болуының бірінші
негізі ретінде Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 43-бабының
нормаларын атауға болады.
Жер учаскелеріне меншік құқығының пайда болуының екінші негізі болып
заңды факт (сату-сатып алу, жер учаскесін айырбастау, сыйға тарту)
табылады. Ол Қазақстан Республикасының Жер Кодексінде Меншік құқығын беру
(Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 22-бабының 2-тармағы)
жәнеазаматтық-құқықтық мәміле (Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің
22-бабының 3-тармағының 2-тармақшасы) деп аталған.
Жер учаскесін жеке меншікке беру – бұл жер учаскесіне қатыстық
азаматтық-құқықтық мәміле.
Бұл жер учаскесі меншік иесінің жер туралы заңнамада көзделген
тіртіпте жүзеге асырылатын билік жүргізу функциясы.
Меншік иесі өзінің жер учаскесіне қатысты оның нысаналы мақсатын
өзгертпей, Қазақстан Республикасының заң актілерінде тыйым салынбаған кез
келген мәмілелерді жасауға құқылы. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер
учаскелерінің меншік иелері аталған құқықтарды Қазақстан Республикасының
Салық Кодексінің ережелерін ескере отырып жүзеге асырады (Қазақстан
Республикасының Жер Кодексінің 25-бабының 2-тармағы). Жер учаскесі меншік
иесінің бұл функциясын Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 21-бабының
1-тармағында билік ету функциясы деп, ал 81-баптың 1-тармағында иеліктен
шығарып беру құқығы (сату-сатып алу, сыйға тарту, айырбас және тағы
басқалары) деп аталған.
Билік ету функциясының нысандары болып мыналар табылады:
1 меншік құқығынан (жер учаскесінен) бас тарту (Қазақстан
Республикасының Жер Кодексінің 82-бабы);
2 жеке жер учаскесін сату;
3 меншік иесінің жер учаскесін сыйға тартуы;
4 жер учаскесін жеке меншік құқығы негізінде иеленген азамат қайтыс
болған жағдайда жер учаскесін мұраға алу;
5 меншік иесінің немесе жер пайдаланушының міндеттемелері бойынша жер
учаскесінен немесе жер пайдалану құқығынан өндіріп алу (Қазақстан
Республикасының Жер Кодексінің 83-бабы).
Жоғарыда аталған жағдайлардың барлығында жер учаскесін берудің
салдары меншік құқығының тоқтатылуына және заңнамада көзделген тәртіптің,
яғни, заңды фактінің негізінде басқа тұлғаның осы жер учаскесіне қатысты
құқығының туындауына алып келеді.
Субъектінің жоғарыда аталған билік ету функцияларының нысандарының
барлығы азаматтық заңнаманың нормаларымен реттеледі. Жер туралы заңнама
атлған құқықтарды беру тәртібін жер туралы заңнамадан азаматтық заңнаманың
нормаларына өтетін нормалар ретінде қарастырады.
Заңнамада мұндай өтпелі ережелердің басқа да түрлері көзделуі мүмкін.
Мұндай жағдайларда жер учаскесінің меншік иесі жер учаскесін кімге,
қашан, қандай бағаға сатуды, мұрагердің қайсысына жер учаскесін қалдыруды
(заң бойынша мұрагерлік жағдайында немесе азаматтық заңнаманың нормаларына
сәйкес мұрагердің мұра алу құқығын болдырмау жағдайын есептемегенде) өзі
шешеді.
Меншік құқығының (жер пайдалану құқығының) туындауының негіздерінің
бірі болып жеке және заңды тұлғалардың жер учаскесін табыстау туралы
өтініші табылады.
Төменде жеке және заңды тұлғалардың жер учаскелерін табыстау туралы
өтінішін қараудың Қазақстан Республикасының Жер Кодексінде белгіленген
тәртібін қарастырамыз.
а) Жеке және заңды тұлғалардың жер учаскелерін табыстау туралы
өтінішін қарау тәртібі.
Жер учаскелеріне меншік және жер пайдалану құқығының табысталуына
мүдделі жеке және заңды тұлғалар жер учаскесі орналасқан жердегі жергілікті
атқарушы органға өтініш береді.
Жер учаскесіне құқық табыстау туралы өтініш түскен мерзімнен бастап
үш айға дейінгі мерзімде қаралады. Жер учаскесін беруден бас тарту
жергілікті атқару органның шешімімен рәсімделеді, оның дәлелді себептері
көрсетілуге, ал көшірмесі өтініш берушіге шешім қабылдағаннан кейін жеті
күн мерзімде тапсырылуы тиіс.
Жергілікті атқарушы органның Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің
43-бабында көзделген талаптарға сәйкес жер учаскесін табыстау туралы шешімі
жер ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органдар беретін жер учаскесіне
құқықты куәландыратын құжатты берудің негізі болып табылады. Жер
ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органдар мынадай жер учаскесіне
құқықты куәландыратын құжаттар қабылдайды:
жер учаскесіне жеке меншік кезінде – жер учаскесіне жеке меншік
құқығы актісі;
тұрақты жер пайдалану кезінде – тұрақты жер пайдалану құқығы актісі;
уақытша жер пайдалану кезінде – уақытша ақылы (ұзақ мерзімді, қысқа
мерзімді) жер пайдалану (жалдану) құқығы актісі;
уақытша ақысыз жер пайдалану кезінде – уақытша ақысыз жер пайдалану
құқығы актісі;
Жер учаскесіне құқықты куәландыратын құжаттарда жер және құқық
кадастрларын жүргізу мақсаттары ұшін қажетті сәйкестендіру мәліметтері
болуға тиіс.
Жер учаскелерін нысаналы мақсатына қарай табыстаудың ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 44, 45-баптарына сәйкес
анықталады.
Жеке меншік құқығындағы жер учаскесін табыстаудың тәртібі Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 20-маусымдағы № 760 Жер учаскелеріне
құрылыс жүргізу және жер пайдалану құқығы үшін жеке меншік құқығын табыстау
тәртібі туралы ережесімен реттеледі.
Бұл Ережемен танысу барысында жер учаскелерінің табыстау тәртібі
анықтамаларының кейбір олқылықтарына көңіл бөлген жөн. Ережеде жергілікті
атқарушы органдардың жер учаскелеріне тиісті құқықтарды табыстау туралы
шешімі жерге орналастыру жобасының негізінде қабылданады делінген. Бұл
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 43-бабының 2-тармағына қайшы
келеді, аталған бапқа сәйкес, жер учаскесін беру туралы шешімдер жергілікті
өкілдік органның депутаттары, жер ресурстарын басқару, сәулет және қала
құрылысы жөніндегі аумақтық органдар мен жергілікті өзін өзі басқару
органдарының өкілдері арасынан жергілікті атқарушы органдар өкілдері
арасынан жергілікті атқарушы органдар құратын комиссяның қорытындысы
негізінде қабылданады. Бұл сөйлемдегі асты сызылған жерге орналастыру
және комиссияның қорытындысы сөздері әртүрлі заңды мәнге ие.
Жерге орнластыру жобаларын Қазақстан Республикасының Жер ресурстарын
басқару жөніндегі агенттігінің құрылымдық бөлімшелері жасаса, ал
комиссияның қорытындысы – бұл жергілікті өкілдік органның депутаттары., жер
ресурстарын басқару, сәулет және қала құрылысы жөніндегі аумақтық органдар
мен жергілікті өзін өзі басқару органдарының өкілдері қабылдаған құжат.
№ 760 Ережеде жер учаскелерін төмендегі мақсаттар бойынша табыстаудың
ерекшеліктері көзделген:
1 обьектілердің құрылысы үшін;
2 шаруа немесе фермер қожалығын жүргізу үшін;
3 өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізу үшін;
4 Жеке тұрғын үй құрылысы үшін;
5 бағбандық және саяжай құрылысы үшін.
ә) Оралмандарға жер учаскелерін беру Қазақстан Республикасының Жер
Кодексінде көзделген жер пайдаланудың жаңа түрі болып табылады.
Оралмандарға өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізу үшін, бағбандық және саяжай
құрылысы үшін жер учаскелерін беру ауылдық елді мекендердің жерлерден, ауыл
шаруашылығы мақсатындағы жерлерден, иммиграциялық жер қорының, арнайы жер
қорының жерінен және босалқы жерлерден ақысыз жер пайдалану құқығымен
жүзеге асырылады.
Берілген жер учаскелері оралмандар Қазақстан Республикасынын
азаматтығын алғаннан кейін Жер Кодексінде белгіленген тәртіппен және
жағдайларда олардың жеке меншігіне өтеді.
Мемлекеттік меншіктегі жерлерден жер учаскесіне құқықты табыстау
келесі кезетілік бойынша жүргізіледі:
1 жер учаскесіне тиісті құқықты табыстау туралы арызды қозғау;
2 берілген арызды қанағаттандыру мүмкіндіктерін анықтау (жер
учаскесін алдын – ала таңдау);
3 жер жобасын жасау және бекіту;
4 жергілікті атқару органның жер учаскесіне құқықты табыстау туралы
шешім қабылдау;
5 жергілікті жерлердегі жер учаскесінің шектерін белгілеу;
6 жер учаскесіне құқықты куәландыратын құжатты дайындау және
табыстау;
7 жер учаскесіне құқықты мемлекеттік тіркеу.
Жер учаскелерін жеке меншікке немесе жер пайдалануға табыстау
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 16 – 19 баптарында бекітілген
шектерде жергілікті атқарушыо рганмен жүзеге асырылады.
Жер учакесін беру туралы шешімдер жергілікті өкілдік органның
депутаттары, жер ресурстарын басқару, сәулет және қала құрылысы жөніндегі
аумақтық органдар мен жергілікті өзін өзі басқару органдарының өкілдері
арасынан жергілікті атқарушы органдар құратын комиссияның қорытындысы
негізінен қабылданады. Жергілікті атқарушы органның қалауы бойынша
комиссияның құрамына басқа да тұлғалар енгізілуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының жаңа Жер Кодексі жер учаскелерін обьектілер
құрылысы үшін берудің бірқатар түрлерін қарастырады. Мысалы, Қазақстан
Республикасының Жер Кодексінің 44 – бабы жер учаскелерін обьектілер
құрылысы үшін беруді, ал 45 – бабы құрылысқа байланысты емес жер
учаскелерін беруді көздейді.
Аталған Ереженің Жер Кодексінің нормаларына қайшы келуінің басқа да
көріністері бар. Сол себепті, бұл Ережеге тиісті толықтырулар мен
өзгертулер енгізілуі немесе жаңа ерже жасалуы тиіс.
ә) Жер учаскелерін обьектілер құрылысы үшін беру.
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 44 – бабының 1 – тармағына
сәйкес, обьектілер құрылысы үшін жер учаскесі сұралған кезде, жергілікті
атқарушы органның тапсырмасыбойынша жер учаскесін таңдау алдын – ала жүзеге
асырылады.
Обьектінің құрылысы үшін жер учаскелерін таңдауды жерге орналастыру
және қала құрылысы регламеттеріне сәйкес, жер ресурстарын басқару жөніндегі
аумақтық органдар (елді мекендерде сәулет және қала құрылысы органдарымен
бірлесе отырып) жүзеге асырылады.
Жер учаскелерін таңдау нәтижелері құрылыс салу үшін, ал қажет болған
жағдайларда оның күзет немесе санитралық – қорғау аймағын белгілеу үшін жер
учаскесін таңдау актімен рәсімделеді. Осы актіге әрбір жер учаскесін
таңдаудың ықтимал нұсқаларына сәйкес олрдың шекарасының жобалары қоса
беріледі.
Аса маңызды обьектілер бойынша жергілікті атқарушы органдар осы
обьектілерді орналастыру үшін жер учаскелерін таңдау жөніндегі арнаулы
комиссияларды құрады. Жер учаскесін таңдау актілері және жер учаскесі
шекарасының жобалары комиссияғақарауға және қорытынды әзірлеу үшін табыс
етіледі. Комиссияның қорытындысы негізінде жерге құқық табыстау туралы
жерге орналастыру жобасы әзірленеді.
Жерге орналастыру жобасының құрамына: берілетін жер учаскесінің
көлемі, оның шекарасы мен орналасқан жері, жер учаскесінің сабақтасменшік
иелері және пайдаланушылар нақтылынады; берілетін жер учаскесінің
бөлінетіндігі және бөлінбейтіндігі туралы, сондай – ақ ауыртпалықтары мен
сервитуттары анықталады.
Болжанып отырған алып қою, соның ішінде сатып алу арқылы алып қою
жағдайларында, алып қойылатын алқаптардың түріне байланысты жер
учаскелерінің меншік иелері және жер пайдаланушылар (жалдаушылар)
шығындарының, ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығы өндірісіндегі
шығынның есептеулері қоса беріледі.
Жерге орналастыру жобасының негізінде жер ресурстарын басқару
жөніндегі аумақтық органдар (елді мекендерде сәулет және қала құрылысы
органдарымен бірлесе отырып) жерге тиісті құқықты табыстау туралы
жергілікті атқарушы орган шешімінің жобасын дайындайды.
Мұнай мен газ магистральды мұнай құбырларымен тасымалдауға, одан
кейін сақтау және көліктің басқа түрлеріне тиеуге байланысты мұнай – газ
тасымалы инфрақұрылымы обьектілерінің құрылысы үшін жер учаскелері сұралған
кезде жер учаскесін таңдау актісі және жерге орналастыру жобасы Қазақстан
Республикасының мұнай – газ тасымал инфрақұрылымы саласындағы уәкілетті
мемлекеттік органымен де келісіледі.
Өтінуші немесе оның сенім білдірген тұлғасы жер учаскесін бөліп
беруге талап етілетін келісімдерді жеке – дара қамтамасыз етеді.
Құрылыс обьектісін орналастыруға таңдалған аумақта, бұзылуға немесе
көшірілуге тиісті (соның ішінде жерді бөліп беру кезінде өнеркәсіп
орындарының санитарлық – қорғау аймағына кіретін) тұрғын үйлер , басқа да
ғимараттар мен құрылыстар, сондай – ақ инженерлік комуникациялар және жасыл
екпелер орналасқан жағдайда, тапсырыс беруші шығындарды өтеу талаптары
туралы жылжымайтын мүлікке меншік иелерінің әрқайсысымен жасалған шартты
қосымша ұсынады.
Шартта сол кездегі барлық құрылыстарды, инженерлік комуникацияларды,
жасыл екпелерді басқа жерге ауыстырудың, көшірудің нақты шарттар мен
мерзімдері, құрылыс жүргізушінің жылжымайтын мүлікті бұзуға байланысты
барлық шығындарды өтеу жөніндегі міндеттемелері көрсетіледі.
Жер учаскесіне құқық табыстау туралы жергілікті атқарушы орган
шешімінің жобасында мыналар болуға тиіс:
- жерге құқық табысталатын заңды немесе жеке тұлғаның атауы;
- жер учаскесін нысаналы мақсаты;
- жер учаскесінің көлемі;
- жер құқықтар түрі, ауыртпалықтар, сервитуттар;
- учаске төлемақыға берілетін жағдайда жер учаскесін немсе жер
пайдалану құқығын сатып алу бағасы, жер учаскесін тасып алу – сату
шарттарын жасасудың мерзімі мен шарттары;
- алып қойылатын жер учаскелерінің өлшемдері көрсетілеотырып, жерді
алып қою, соның ішінде сатып алу арқылы алып қою жүргізілетін заңды немесе
жеке тұлғаның атауы;
- өзге де шарттар болуға тиіс;
Азаматтарға жеке тұрғын үй құрылысы үшін жер учаскелерін беру кезінде
өтінімге:
- азаматта жеке тұрғын үй құрылысы үшін құқықтар табысталған жер
учаскесінің бар немесе жоқ екендігі туралы анықтама (жер ресерстарын -
басқару жөніндегі аумақтық орган жеті күн мерзімде беріледі);
- азаматта жеке тұрғын үйдің бар немесе жоқ екендігі туралы анықтама
(жылжымайтын мүлікті тіркеуді жүзеге асыратын орган жеті күн мерзімде
беріледі) қоса тіркеледі.
Жеке тұрғын үй құрылысы үшін жер учаскесін беру туралы өтінім арнаулы
есепке алынады және бөліп беруге арналған алаңдардың дайындалуына қарай
қанағаттандырылады (Қазақстан Республикасының Жер Кодексі 20 маусым 2003
жылғы №442 – ІІ, 44 - бабы).
Оралмандарға жеке тұрғын үй құрылысы үшін жер учаскесін беру тәртібі
2002 жылғы 9 – шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Үкіметінің №
748 қаулысымен бекітілген Оралмандарға жеке тұрғын үй құрылысы үшін жер
учаскесін беру туралы ережесімен реттеледі.
Оралмандарға жеке тұрғын үй құрылысы үшін жер учаскесін беру тегін
жүзеге асырылады. Оралмандар жер учаскесін алу үшін жер учаскесіне тиісті
құқықтарды беруге өкілетті сол жердің жергілікті атқарушы органына өтінішін
жасайды. Ол өтініш жасалған күнен бастап, бір ай мерзімде қаралуы тиіс. Жер
учаскесін беру туралы шешімдер жергілікті өкілдік органның депутаттары, жер
ресурстарын басқару, сәулет және қала құрылысы жөніндегі аумақтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 Жерге меншік құқығының түсінігі және оның түрлері 7
1.1 Жерге мемлекеттік меншік құқығының және жер учаскелеріне жеке
меншік құқығының пайда болу негіздері 12
1.2 Жер учаскесі жылжымайтын мүліктің нысаны ретінде 32
2 Жер учаскелеріне құқық беру тәсілдері 35
2.1 Жер учаскелеріне ортақ құқықты табыстау реті 36
2.2 Мемлекеттiк меншiктегi жер учаскелерiне құқықтарды сауда-саттықта
(конкурстарда, аукциондарда) алу 39
3 Жерге меншік құқықтарының бұзылуы және оларды шешу жолдары 46
3.1 Жерге жеке меншік құқығында құжаттарды әзірлеу мен рәсімдеу
мәселелері 47
3.2 Ауыл шаруашылық мақсаттағы жерлерге меншік құқығын жүзеге асыру
формалары 50
3.3 Ауыл шаруашылық жерлерінің жеке меншікте болуының кейбір құқықтық
мәселелері 58
4 Жобаның (жұмыстың) қауіпсіздігі және экологиялылығы 64
4.1 Кәсіпрорындардың құқықтық құжаттамамен қамтамасыздануы және жерді
пайдалану мен қорғауды мемлекеттік бақылауды жүргізу тәртібі -
4.2 Ерекше қорғалатын территориялар, табиғи обьектілер және олардың
құқықтық режимі 71
ҚОРЫТЫНДЫ 74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 76
КІРІСПЕ
Меншікті теориялық тұрғыдан зерттеу қай қоғам сатысында болмасын,
қажеттілігін жоймайды. Себебі адам баласының өмір сүруі, тұрмыс тіршілігі
үнемі сұраныспен, яғни затпен, мүлікпен тығыз байланысты. Сондықтан жалпы
меншіктің аты аталғанда меншіктің құрамына кіретін заты, мүлікті саралап
анықтау, таңға таңба басқандай айқындау – тұрмыс – тіршіліктің болмысы ғана
емес, құқықтық негізде көзделген мақсат – мүдде болып табылады.
Жалпы алғанда жерге мемлекеттік және меншік құқығы деген мәселені
қарастырмастан бұрын біз меншік құқығы дегеніміз не, оның қандай белгілері
бар, осы мәселені шешіп алуымыз қажет. Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексіне сәйкес меншік құқығы дегеніміз субьектінің заң құжаттары арқылы
танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену,
пайдалану, және билік ету құқықтары жатады. Осы анықтамаға сәйкес меншік
құқығының белгілеріне иелену, пайдалану және оған билік ету құқтары жатады.
Жер иелену құқығы – жерді нақты иеленуді жүзеге асырудың заң арқылы
қамтамасыз етілген мүмкіндігі. Жер пайдалану құқығы – тұлғаның мемлекеттік
меншіктегі жер учаскесін өтеулі және өтеусіз негізде мерзімсіз (жерді
тұрақты пайдалану) немесе бір мерзім ішінде (жерді уақытша пайдалану)
иелену және пайдалану құқығы. Пайдалану құқығы бойынша жер пайдаланушы оның
пайдалы табиғи қасиеттері арқылы одан пайда табуды, кіріс алуды заң жүзінде
қамтамасыз етеді.
Жерге билік ету құқығы – мемлекеттің Қазақстан Республикасы
аумағындағы жердің заңдық тағдырын анықтауға заңмен қамтамасыз етілген
құқығы, сондай-ақ жердің жеке меншік иесінің өз жер учаскесіне қатысты заң
актілерінде тыйым салынбаған мәмілелер жасауға құқығы, яғни ол өз қалауы
бойынша кез-келген әрекеттер жасауға оның ішінде жерді басқа адамдардың
меншігіне беріп, өз иелігінен шығаруға, өз өкілеттілігін басқаруға
тапсыруға, жерді кепілге беруге, сатуға, сыйға беруге, т.б. әрекеттерді
жүзеге асыруға құқылы.
Ескеретін жағдай – жер ауыл шаруашылық өндірісінің негізгі өндіріс
құралы бола тұра, өндіретін басқа құралдарымен (машина, станок т.б.)
салыстырғандағы негізгі айырмашылығы – оның жақсы иесі болып, дұрыс
пайдаланған жағдайда, ешкуақытта тозып, іштен шығып қалмайды, керісінше
жақсара түседі. Әлемдегі халықтардың жыл санап өсуі жердің осы қасиетіне
негіз деген деуге болады.
Қазақ жері – кең байтақ. Халқының саны жөнінен әлем елдерінің ішінде
9-орында, 272,4 млн. гектар. Қазақстан Республикасының Конституциясы адам
мен азаматтың басқа да құқықтары мен бостандықтары арасында жерге жеке
меншік құқығын бекітті.
Ауыл шаруашылық мақсатындағы жер ұғымы мен оның құрамы туралы айтып
өту артық емес. Ауыл шаруашылығының мұқтаждары үшін берілген немесе осы
мақсаттарға арналған жер ауыл шаруашылық мақсатындағы деп танылады. Ауыл
шаруашылығы мақсатындағы жер құрамында ауыл шаруашылығы алқаптары мен ауыл
шаруашылығының жұмыс істеуіне қажетті ішкі шаруашылық жолдары,
коммуникациялар, тұйық суаттар, мелиорациялық жүйе, қора қопсылар мен
ғимараттар орналасқан жер, сондай-ақ басқа да алқаптар (сор, құм, тақыр мен
ауыл шаруашылық алқаптарының массивтеріне қосылған басқа да өзге алқаптар)
болады. Ауыл шаруашылық алқаптарына егістіктер егілген жер, шабындықтар
жатады.
Сондықтан жер реформасы жүру барысында қабылданып жатқан заңдық
актілер және басқа нормативтік құжаттар арқылы жер пайдалану құқығының
мазмұнын, дамуын қарау ғылыми тұрғыда өте мәнді. Қабылданған Жер Кодексі
бойынша жер пайдалану құқығы тұрақты немесе уақытша иеліктен алынатын болуы
мүмкін.
Жер пайдалану құқығы меншік құқығынан туындайды. Ол заттық құқық
болып табылады. Жерге жеке меншік құқығынан жер пайдалану құқығын айыра
білу қажет. Жер пайдалану құқығы туралы сөз етілген тұста мемлекеттік
меншіктегі жер учаскесі туралы мәселе орын алады, яғни меншік иесі болып
пайдасына жер учаскесі берілген тұлға табылады.
Жерді тұрақты пайдалану дегеніміз – жер құқық қатынастарының
субъектілерінің қоғамдық қажеттіліктері үшін жерді ұтымды, әрі нысаналы
иемденудегі жер пайдаланудың мемлекеттік мерзімсіз түрі. Жер туралы жаңа
кодекс бойынша тұрақты жер пайдалану құқығы тек қана мемлекеттік жер
пайдаланушылырға:
1 кондоминиум объектілеріндегі үйлерді (құрылыстарды, ғимараттарды),
үй-жайларды шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен иеленетін
заңды тұлғаларға;
2 ауыл шаруашылық және орман шаруашылығы өндірісін жүзеге асыратын
заңды тұлғаларға;
3 ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерінде жер пайдалануды жүзеге
асыратын заңды тұлғаларға беріледі.
Жерді мемлекеттен жалға алып пайдалануға да болады. Жалға алу мерзімі
49 жылдан аспайды. Жалға алған Қазақстан Республикасының жеке тұлғалары мен
заңды тұлғалары осы жерді өздері пайдалануы керек. Бұрынғыдай мемлекеттің
жерін екінші біреуге жалға беріп, пайда табу жағдайы 2005 жылға дейін
сақталынды. Ал шетелдіктер үшін жалға алу мерзімі 10 жылдан аспайды.
Осы дипломдық жұмыстың өзектілігі – қазіргі заман талабы бойынша
және нарықтық экономика жағдайына сай жерге деген барлық құықтардың жалпыға
бірдей Қазақстан Республикасының азаматтарына қол жетерлік және жерді
қандай да бір заттық құқыққа алу жағдайларын жасау болып табылады, сонымен
қатар ауылдық жерлерді ауылшаруашылық мақсатына арналған жер учаскелерін
арнайы бағамен беру мәселелерін шешу болып табылады.
Зерттеу обьектісі болып жерге барлық заттық қықықтар болып табылады.
Ал дипломдық жұмыстың негізгі мақсаттары келесі мәселелерді қарастыру: жер
учаскелерін жеке меншікке немесе жер пайдалануға беру кезеңдерін жеңілдету,
ауыл шаруашылық мақсатына берілетін жер учаскелерінің жеке меншікте немесе
жер пайдалануда болудың әртүрлі мәселелерін шешу жолдары.
Дипломдың жұмыстың тапсырмалары: жерге меншік құқығының түсінігі және
оның түрлерін оқып – білу, жер учаскелеріне ортақ құқықты табыстау реті,
жерге меншік құқықтарының бұзылуы және оларды шешу жолдары болып табылады.
Жұмыстың нормативтік – құқықтық және теориялық негізі болып Қазақстан
Рспубликасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының Жер Кодексі,
Қазақстан республикасының Азаматтық Кодексі, әртүрлі жолдаулар,
қаулылар,заңдар және басқа да нормативтік – құқықтық актілер, сондай – ақ
ғалымдардың мақалалары мен монографиялары.
1 Жерге меншік құқығының түсінігі және оның түрлері
Жерге мемлекеттік меншік құқығы Қазақстан Республикасында алғаш рет
Конституцияда КСРО құрамында болған кезде орнықтылып, Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясында бекітілді.
Мемлекеттік меншік құқығы барлық жерлерді қазіргі кездегі және
болашақ ұрпақтардың мүддесі үшін жоспарлы және ұтымды түрде пайдалануға
мүмкіндік береді. Меншіктің бұл түрі Қазақстан Республикасының Жер
Кодексінің 5 – бабында көзделген жер туралы заңнаманың барлық міндеттерін
жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Бұл жөнінде мен осы дипломдық жұмыста атап
өтпекпін.
Жоғарыда аталғандай, Қазақстан Республикасында мемлекеттік және жеке
меншік танылып, теңдей қорғалады.
Меншікті пайдалану қоғамның игілігіне қызмет етуі тиіс. Меншіктің
субьектілері мен обьектілері, меншік иелерінің өз құқтарын жүзеге асыру
көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен анықталады. Мұндай
заң болып Қазақстан Республикасының Жер Кодексі және республиканың меншік
құқығы мен жер пайдалануға қатысты реттейтін басқа да заңдары табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы меншік құқығы мәселесінде
меншікті пайдалану құқығын алғашқы орынға қояды, себебі, жерге мемлекеттік
меншік пен жеке меншік құқтарының негізгі мазмұны болып қоғамның игілігіне
қызмет ететін жерді пайдалану құқығы табылады.
Шаруа немесе фермер қожалықтары және тауарлық ауыл шаруашылығы
өндірісі үшін ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге жеке меншік құқығын
енгізу осы жер пацдалану түрініңсубьектілерінің мүдделерімен және ауыл
шаруашылығы мақсатындағыжерлерді ұтымды және тиімді пайдаланумен
байланысты. Өйткені, аталған мәселе жер туралы жаңа заңнаманың басты
міндеті болып табылады.
Бұл жердегі жеке меншік құқығы осы құқық субьектілерінің топырақ
құнарлығын, жер айналымын арттыруға, экологиялық салауаттылықты қамтамасыз
етуге қатысты мүдделерін арттырады. Аыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердегі
жер учаскелеріне жеке меншік құқығының субьектілері экономикалық,
әлеуметтік және экологиялық шараларды жүргізуде ауыл шаруашылық органдарына
тәуелсіз болып келеді, соған қарамастан олар Қазақстан Республткасының
бүкіл халқының салауаттылығы үшін ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін
арттыруда мемлекеттің көмегіне сүйене алады.
Қазақстан Республикасының ауылдың экономикасын, мәдениетін, тұрмысын
көтеруге және басқа да әлеуметтік, экономикалық мәселелерге қатысты
жүргізіп отырған шаралары арқылы бұған оңай көз жеткізуге болады.
Жер учаскесіне азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалардың жеке
меншік құқығын орнықтыру – бұл обьективтік қажеттілік. Бұл мыналармен
байланысты:
Біріншіден, орман және ауыл шаруашылығындағы жер учаскелері өндіріс
құралы ғана емес, сонымен қатар, орналасу жері, өндірістің және қоғам
мүшелері қызметінің базис – аумағы да болып табылады. Мүліктік сипаттағы
обьектілер (тұрғын, бағбандық, саяжайлық, өндірістік үйлер, құрылыстар,
ғимараттар) мен жер құқығы қатынастарының (ғиараттың, құрылыстың жерін
пайдалану, оларды күту, сол жерлерде бағбандықпен және бақшалықпен
айналысу) арасында тығыз байланыс болады.
Екіншіден, жер учаскесіндегі меншік обьектілерін пайдалану мен жер
учаскесін нысаналы мақсаты бойынша құқығының субьектісі болып тек бір тұлға
(жалға беруді есептемегенде) табылады. Тәжірибеде меншік құқғының
обьектілері немесе жер учаскесі берілетін жағдайларда (сату – сатып алуда,
мұрагерлік жағдайында және т.б) жоғады аталған екі обьект те бірге
беріледі.
Сол себепті, жер туралы заңнама осы мәселелерді ескере отырып,
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 23 – бабында былай делінген,
Қазақстан Республикасы азаматтарының жеке меншігінде шаруа (фермер)
қожалығын, өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізу, орман өсіру, бағбандық, жеке
тұрғын үй және саяжай құрылысы үшін, сондай – ақ үйлерді (құрылыстарды,
ғимараттарды), олардың мақсатына сәйкес қызмет көрсетуге арналған жерді
қоса алғанда, өндірістік және өндірістік емес, соның ішінде, тұрғын үйлерді
(құрылыстарды, ғимараттарды) және олардың кешендерін салуға берілген немесе
берілетін немесе олар салынған жер учаскелері болуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылғы 22- желтоқсандағы
Жер туралы заң күші бар Жарлығының 1- бабы (бұрын Негізгі терминдер және
анықтамалар деп аталған) жерге заттық құқты көздеген. Бұл құқық меншік
құқығы, жер пайдалану құқығы, жеке меншіктегі жер учаскесін уақытша
пайдалану құқығы, сервитут және басқа да заттық құқтар ретінде анықталды.
Бұл Жарлықтың 11- бөлімі Жерге меншік құқығы және басқа да заттық құқықтар
, 3 – тарауы Жер учаскесі меншік құқығы, жер пайдалану құқығы және басқа
да заттық құқтардың обьектісі ретінде, 5 – тарауы Жерге меншік құқығы
деп аталады.
Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 24 – қаңтардағы Жер туралы
заңы жерге заттық құқық анықтамасын бермеді. Бұл заңның 2 – бөлімі Жерге
меншік құқығы, жер пайдалануқұқығы және басқа да құқықтар, 3 – тарауы
Жерге меншік құқығы, 4 – тарауы Жер пайдалану құқығы деп аталды. Бұл
заңның 5 – тарауында да (Жер учаскесі меншік құқығының , жер пайдалану
құқығының және басқа да құқтардың обьектісі ретінде) жерге заттық құқық
түсінігі болмады. Алайда, Қазақстан республикасының 2003 жылғы 20
маусымдағы жаңа Жер Кодексінің 2 – бөлімі Жерге меншік құқығы, жер
пайдалану құқығы және өзге де заттық құқықтар деп аталды, ал бұл бөлімнің
тараулары мен баптарында заттық құқықтың түсінігі, оның түрлері мен
құқықтық жағдайы талдабады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Жер Кодексі бойынша, жер, жер
учаскелері, жер пайдалану құқығы, сервитут келесі негіздер бойынша заттық
құқықтың обьектілері бола алмайды.
Жерге меншік құқығың түсінігі Қазақстан Республикасының Жер
Кодексінің 3 – бабында берілген. Қазақстан Республикасында жер мемлекеттік
меншікте болады. Жер учаскелері Жер Кодексінде белгіленген негіздерде,
шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін.
Жер, оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер және жануарлар дүниесі,
басқа да табиғи ресурстар мемлекеттік меншікте болады.
Меншік құқығы үшін Қазақстан Республикасының Конституциясының
нормаларында жердің, оның қойнауының, су көздерінің, өсімдіктер мен
жануарлар дүниесінің табиғи ресурс ретіндегі сипатының анықтамасы зор мәнге
ие.
Жер – бұл адам мен қоғам үшін тек экономикалық қажеттілік емес, ол
табиғаттың басқа да обьектілермен байланысқа түсе отырып экологиялық мәнге
ие болады. Жердің барлық табиғи ресурстарды біріктіре отырып, оларға табиғи
ортаны жасауы бекет емес. Бұл оның меншік обьектісі ретіндегі, сонымен
қатар, пайдалану және қорғау обьектісі, яғни ресурс ретіндегі құқықтық
жағдайына әсер етеді.
Заңдармен жерді табиғи ресурс, Қазақстан Республикасы халқының өмірі
мен қызметінің негізі ретінде сақтау және ұтымды әрі нысаналы пайдалану
қағидалары бекітілген. Ол үшін жерлерді экологиялық пайдаланудың маңызы
экономикалық пайдаланудан кем емес.
Жердің меншік обьектісі ретінде ерекшелігі оның кеңістікте белгілі
бір шекарада шектелуінен, жылжымайтындығынан және табиғи жағдайлар мен
қоршаған ортаға тәуелділігінен байқалады.
Жерді пайдаланудың ерекшелігі Қазақстан Республикасының жер қорының
нысаналы мақсатын анықтауда ескеріледі (Қазақстан Республикасының Жер
Кодексі 20 маусым 2003 жылғы №442 – ІІ, 1 – бабының 1 – тармағы).
Алайда, Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 20 – маусымдағы жаңа Жер
Кодексінде, жоғарыда атап өткеніміздей, Жерге меншік құқығы, жер пайдалану
құқығы және өзге де заттық құықтар бөлімінде, Жер учаскесі меншік құқығы,
жер пайдалану құқығы және басқа да заттық құқтардың обьектісі ретінде
тарауында және Жер пайдалану құқығы тарауында заттық құқық түсінігі
заңды негізсіз қолданылған. 4 – тараудың 28 – бабында былай делінген: жер
пайдалану құқығы заттық болып табылады. Осы Кодексте немесе заттық құқтың
мәніне қайшы келмейтіндіктен , жер пайдалану құқығына меншік құқығы таралы
нормалар қолданады.
Бұл жерде заңды талдауды қажет ететін екі мәселе бар, себебі, олар
жер құқығы нормаларын игеруде теориялық және тәжірибелік мәнге ие.
Біріншісі, бұл – жер пайдалану құқығына меншік құқығы нормаларының
қолданылуы, екіншісі – жер пайдалану құқығына меншік құқығы нормаларының
қолданылуы. Жер Кодексінде және заттық құқтың табиғатына қайшы келмеуі.
1 Заттық құқық терминін қолдану Қазақстан Республикасы
Конституциясының 6 – бабына қайшы келеді. Қазақстан Республикасының
Конституциясыжерді екі мағынада қарастырады: біріншіден, табиғи ресурс
ретінде, екіншіден, меншік құқығы ретінде. Ал бұл бапта заттық құқық
атауы жоқ.
2 Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 12 – бабында осы Кодексте
пайдаланылатын негізгі ұғымдар қарастырылған: жер учаскесін немесе жер
пайдалану құқығын кепілге сату, жер үлесі, жер ресурстары, жер,
кондоминимум, жер қатынастарының обьектісі, жер пайдалану құығы, жер
учаскесіне жеке меншік құқығы, сервитут, шартты жер үлесі. Бұл жерде
заттық құқтың анықтамасы жоқ, яғни аталған түсініктердің барлығының заттық
құқпен байланысы жоқ.
3 Жерге меншік құқығы және жер пайдалану құқығы – бұл жерді табиғи
орта мен оның жағдайларынан ажыратылмайтын жалғыз табиғи обьект ретінде
пайдалану мен оған меншіктің ерекше түрлері. Сол себепті, жерге меншік
құқығы мен жер пайдалану құқығының обьектісі ретінде жеке және мемлекеттік
меншік құқығы мен жер пайдалану құқығы субьектілерінің, олардың шаруашылық
жүргізу нысандарына қарамастан, құқықтары мен міндеттері орнықтырылады.
4 Мемлекет жерге орналастыру , мемлекеттік жер кадастры және жер
мониторингі салаларында әртүрлі шараларды жүзеге асырады. Бұл шаралардың
заттық құқыққа тән емес екендігі белгілі. Мысалы, жерге орналастыру жер
қатынастарын реттеуге, жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыруға
бағытталған Қазақстан Республикасы жер заңдарының сақталуын қамтамасыз ету
жөніндегі іс – шаралар жүйесі болып табылады.
Жерге орналастыру меншік нысанына тиесілігіне және оларда шаруашылық
жүргізу нысанына қарамастан, барлық санаттағы жерлерде жүргізіледі.
Мемлекеттік жер кадастры Қазақстан Республикасы жерінің табиғи және
шаруашылық жағдайы, жер учаскелерінің орналасқан жері, нысаналы пайдалануы,
мөлшері мен шекарасы, олардың сапалық сипаттамасы туралы, жер пайдаланудың
есепке алынуы мен жер учаскесінің кадастрлық құны туралы мәліметтердің
жүйесі болып табылады.
Жер мониторингі болып жатқан өзгерістерді уақтылы анықтау, оларды
бағалау, одан әрі дамуын болжау және кері әсері бар процестерді болдырмау
мен оның зардаптарын жою жөнінде ұсыныстар әзірлеу мақсатында жүргізілетін
жер қорының сапалық және мөлшерлік жай – күйін базалық (бастапқы), жедел,
мерзімді байқау жүйесін білдіреді.
Жерге меншік нысандарына, жердің нысаналы мақсаты мен пайдаланылуы
сипатына қарамастан Қазақстан Республикасының барлық жері жер
мониторингінің обьектісі болып табылады.
Жер Кодексімен көзделген бұл шараларда да заттық құқық туралы мәселе
қозғалмаған.
5 Жер Кодексінің нормалары заттық құқықтық емес, Қазақстан
Республикасы жер қорының құрамына кіретін барлық жерлердің нысаналы
мақсатын көздейді.
6 Жер Кодексінің нормалары барлық жерлердің, соның ішінде оның
бөліктері – жер учаскелерінің нысаналы мақсатын көздейді.
7 Мемлекет барлық жерлердің, соның ішінде меншікке, жер пайдалану
құқығына (жалға) берілген барлық жер учаскелерінің нысаналы мақсатын
анықтайды, ал азаттық құқықтарға нысаналы мақсат орнықтыру мүмкін емес.Жер
учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылар жер учаскесін пайдалану
және беру кезінде оның нысаналы мақсатын өз бетімен өзгертуге құқығы жоқ.
8 Мемлекет мемлекеттік органдар жүйесі арқылы жер қорын басқаруды
және меншік нысанына, жер пайдалану құқығына және шаруашылық жүргізуге
қарамастан барлық жерлерді пайдалану мен қорғауға мемлекеттік бақылауды
жүзеге асырады.
9 Барлық тұлғаларға жер учаскелерін беру Қазақстан Республикасы
заңдарының нормаларына сәйкес, ал басқа мемлекетке беру өзара шартта
көзделген тәртіпке сәйкес жүзеге асырылады. Жерлердің нысаналы мақсаты,
жерді пайдалану мен қорғауға мемлекеттік бақылау, мемлекеттің жер
учаскелерін нормалауы, беру және сатуы сияқты нормаларды азаматтық заңнама
заттық құқықтың объектілеріне қатысты қарастырмайды.
Сол себепті, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің (жалпы
бөлім) 1 -бабына сәйкес, табиғи ресурстар мен қоршаған ортаны пайдалануға
қатысты қатынастарға, егер олар осы баптың 1 - тармағында көзделген
белгілерге жауап берсе, бұл қатынастар табиғи ресурстарды пайдалану мен
қоршаған ортаны қорғау туралы заңнамамен реттелмеген жағдайда ғана
азаматтық заңнама қолданылады.
Мемлекеттік органдарға Қазақстан Республикасының жер заңдарымен
белгіленген жерді пайдалану мен оның жағдайы туралы мәліметтерді уақытылы
беріп отыру жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың
міндеті болып табылады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің түсіндірмесінде
аталғандай, табиғи ресурстық құқық (соның ішінде, жер, су және орман
құқықтары) және экологиялық заңнама құқықтың дербес салаларына бөлініп
шықты. Олардың өздеріне тән құқықтық қатынастарды реттейтін нормалары мен
азаматтық заңнаманың арасында қайшылықтар болған жағдайда аталған құқық
салаларының нормалары жоғары заң күшіне ие болатын болды. Осылай, азаматтық
заңнама табиғи ресурстық және экологиялық құқықтың нормаларына айрықша мән
береді.
Сол себепті, Қазақстан Республикасы Жер Кодексінің 28 - бабының
нормалары Қазақстан Республикасының Конституциясының жерге меншік құқығы
туралы нормаларына, Жер кодексінің өзіне және Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексінің 1 - бабының нормаларына қайшы келеді. Осыған сәйкес,
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 2-бөлімі мен 5-тарауының
атауларынан заттық құқық сөзін алып тастау қажет. Ал, Қазақстан
Республикасының Жер Кодексінің 28 - бабының мәтінін өзгертіп, былай
көрсеткен жөн: Жер пайдалану құқығы – бұл тұлғаның мемлекеттік меншіктегі
жер учаскесін мерзімсіз (тұрақты жер пайдалану) немесе белгілі бір мерзімде
(уақытша жер пайдалану), ақылы немесе ақысыз негізде иелену және пайдалану
құқығы. Бұл өзгерту Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 12 - бабының
30 - тармағына сәйкес келеді. Жер Кодексі 28 - бабы мәтінінің мұндай
өзгерістері бұл Кодекстің басқа нормаларына ешбір өзгерту әкелмейді.
Себебі, Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 6 - бабының 4 - тармағына
сәйкес, егер Қазақстан Республикасының жер, орман, су заңдарында, жер
қойнауы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар туралы, қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарында өзгеше
көзделмесе, жер учаскелерін иелену, пайдалану және оларға билік ету, сондай-
ақ олармен мәміле жасау бойынша мүліктік қатынастар Қазақстан
Республикасының азаматтық заңдарымен реттеледі.
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің аталған нормасында да
заттық құқық түсінігі жоқ.
Қазақстан Республикасындағы жерге меншік Қазақстан Республикасының
жер заңдарының міндеттеріне, нарық жағдайындағы экономиканың даму
шарттарына жауап береді.
Қазақстан Республикасындағы жерге меншіктің, Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен Жер Кодексінде аталғандай, екі түрі бар:
мемлекет және жеке меншік.
Мемлекеттік меншік – бұл Қазақстан Республикасы аумағының шегін
қамтитын және оның меншігі болып танылған жерлер.
Жер учаскесіне жеке меншік құқығы – азаматтардың және мемлекеттік
емес заңды тұлғалардың өздеріне тиесілі жер учаскесін осы Кодексте
белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде иелену, пайдалану және оларға
билік ету құқығы (Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 12 - бабының 32
- тармағы).
1.1 Жерге мемлекеттік меншік құқығының және жер учаскелеріне жеке
меншік құқығының пайда болу негіздері
Жоғарыда аталып кеткендей, жерге жеке меншік құқығы Қазақстан
республикасы Конституциясында және 2003 жылғы 20 - маусымдағы Жер
Кодексінде бекітілген. Бұл құқық меншік иесінің Қазақстан Республикасының
Жер Кодексінде көзделген құқықтарының барлығын жүзеге асырудың заңды негізі
болып табылады.
Жер учаскесіне меншік құқығы мына жолдар арқылы туындайды:
1 меншік құқығын табыстыру;
2 меншік құқығын беру;
3 меншік құқығының әмбебап құқықтық мирасқорлық (мұраға қалдыру,
заңды тұлғаның қайта ұйымдастырылуы) тәртібі бойынша ауысуы.
Меншік құқығын табыстау, беру және оның ауысуы жер учаскесінің
нысаналы мақсаты ескеріле отырып жүзеге асырылуы тиіс.
Жер учаскесіне меншік құқығы келесі негіздерде туындайды:
1) мемелекеттік органдар актілер негізінде;
2) азаматтық-құқықтық мәмәлелер негізінде;
3) Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де негіздерде
(Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 22 - бабы)
Азаматтар мен заңды тұлғаларда тиісті жер учаскесіне қатысты сәйкес
құқықтардың туындауының негізі болып табылатын құжаттар Қазақстан
Республикасының Жер Кодексінің 12 - бабының 33 - тармағында құқық
белгілейтін құжаттарға атқарушы органдардың жер учаскесіне құқықты табыстау
туралы құқықтық актілері, сату-сатып алу шарттары (айырбас, сыйға тарту
және жер учаскесін беру туралы басқа да мәмілелер) және сот органдарының
жер учаскесіне меншік құқығын, жер пайдалану құқығын және жерге қатысты
басқа да құқықтарды тануы туралы шешімдері жатады. Құқық белгілейтін
құжаттардың негізінде жер ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органдар
(Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 14-бабында көзделген) жер
учаскесінің өзіндік сипатын көрсететін құқық куәландыратын құжаттарды
бекітеді. Құқық куәландыратын құжаттарға жер учаскесіне жеке меншік құқығы
актісі, тұрақты жер пайдалану құқығы актісі уақытша жер пайдалану құқығы
актісі жатады (Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 12 - бабының 33 -
34 тармақтары).
Қазақстан Республикасы жерге меншік иесінің құқықтары жерге меншік
құқығының аталған мазмұнымен шектелмейді. Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасында мемлекет жерге рента құқығын иеленіп, мемлекеттік билік
арқылы бүкіл мемлекет аумағында жердің иелік ету, пайдалану және билік ету
тәртібін бекітеді.
Егер де мемлекеттік меншікті иелену, пайдалану және билік ету
Қазақстан Республикасының Жер Кодексімен реттелетін болса, ал жерге қатысты
ренталық қатынастар Қазақстан Республикасының Жер Кодексімен қоса Қазақстан
Республикасының 2001 жылғы 12 - маусымдағы Салықтар және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заңымен (Салық кодексі)
реттеледі.
Меншік пен жер пайдаланудың нысанына қарамастан жерді иеленудің,
пайдаланудың және билік етудің жалпы ережелерін мемлекет, Қазақстан
Республикасының Жер Кодексі және басқа да заң шығарушы актілер, соның
ішінде, Жер құқығының қайнар көздері тарауында аталған Қазақстан
Республикасының заң шығарушы актілері анықтайды.
Мемлекеттің мұндай жалпы өкілеттіктерін мемлекеттің жер қорын
басқару, соның ішінде, Қазақстан Республикасының жер қорын мемлекеттік
реттеу өкілеттіктерінің қатарынан қарастыруға болады.
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 27 - бабына сәйкес,
мемлекеттік меншік құқығын жүзеге асыру мынаны білдіреді: мемлекеттік
меншіктегі жерден жер учаскелері:
1 жеке меншікке сатылуы немесе ақысыз берілуі;
2 тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға берілуі;
3 Жер кодексінде, Қазақстан Республикасының өзге де заң актілерінде
немесе халықаралық шарттарда көзделген жағдайларда өзге де құқықтық
нысандарда жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы, Қазақстан Республикасының Жер
Кодексінің 43 - бабының 8 - тармағына сәйкес, мемлекеттік меншіктегі жер
учаскелері және ол жер учаскелерін жалдау құқығы аукционда сату объктілері
болуы мүмкін. Аукционда сатуға ұсынылатын жер учаскелерінің тізбесін немесе
жер учаскелерін жалға беру тәртібін жергілікті атқарушы органдар анықталып,
жергілікті өкілді органдардың сәйкес шешімдерімен бекітіледі.
Бұлардың барлығы мемлекеттің билік жүргізу функциялары болып
табылады. Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 21 - бабының 2 -
тармағына сәйкес, жердің меншік иесі ретіндегі мемлекеттің құқықтарын
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 13 - 19 баптарында, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 23 - қарашадағы № 1776 жылғы Қазақстан
Республикасының жер ресурстарын басқару жөніндегі агенттігі туралы
ережесінде және өзге де заң актілерінде белгіленген өз құзіретіне сәйкес
мемлекеттік органдар жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 22 - бабының 1 - тармағында
көзделген, жер учаскесіне меншік құқығын табыстау мемлекеттік органдар
актілерінің негізінде туындайды.
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің меншік құқығындағы жер
учаскесін табыстау тәртібі туралы арнайы бап жоқ. Дегенмен, Қазақстан
Республикасының Жер Кодексінің 22 - бабының 1 - тармағында (Жер
учаскесіне меншік құқығының туындауы) меншік құқығы жөнінде ережелер
қарастырылған. Бұл бапты Меншік құқығындағы жер учаскесін табыстау деп
атаған жөн болар еді. Сонымен, Жер Кодексінде жер учаскесін жер пайдалануға
табыстаудың күрделі жүйесі орын алған. Сол себепті, Жер Кодексінің жер
учаскелерін меншікке табыстау тәртібі туралы нормаларын талдау қажет.
Жер Кодексінде жер учаскелерін табыстау тәртібін көздейтін екі бап
бар. Біріншісі – бұл 32 - бап – Жер пайдалану құқығын табыстау, ал
екіншісі – 43-бап – Жер учаскесіне құқықты табыстау тәртібі. 32 - баптың
мазмұны 43 - баптың мамұнына қарағанда өзгеше. Бұл мынадан көрініс табады –
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 32 - бабы негізінен жер пайдалану
құқығындағы жер учаскесін жергілікті атқарушы органдардың табыстау тәртібін
қарастырса, 43 - бап жер пайдалану және жеке меншік құқығындағы жер
учаскелерін жергілікті атқарушы органдардың табыстау тәртібін, соның
ішінде, құқық белгілейтін және құқық куәландыратын құжаттарды дайындау
процесін де қарастырады.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің Жер
учаскесі – меншік құқығының, жер пайдалану құқығының және өзге де заттық
құқықтардың объектісі ретінде атты 5 - тарауында мынадай ережелер
қарастырылған:
- Жер учаскелерін объектілер құрылысы үшін беру (44 - бап);
- Құрылысқа байланысты емес жер учаскелерін беру (45 - бап);
- Оралмандарға жер учаскелерін беру (46 - бап);
- Мемлекеттік меншіктегі жер учаскелеріне құқықтар алу (47 - бап);
- Мемлекеттік меншіктегі жер учаскелеріне құқықтарды сауда-саттықта
(конкурстарда, аукциондарда) алу (48 - бап);
- Мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін төлеу мерзімін ұзартып сату
кезінде оларға құқықтар алу (49 - бап);
47, 48, 49 – баптарының атауы Қазақстан Республикасының Жер
Кодексінің 5 - тарауының атына сәйкес олардың орналасу ретіне қарай аталуы
тиіс – мемлекеттік меншіктегі жер учаскелерін беру; мемлекеттік меншіктегі
сауда-саттықтағы (конкурстардағы, аукциондардағы) жер учаскелерін беру;
меншік құқығының, жер пайдалану құқығының және басқа да құқықтардың
объктісі ретінде төлеу мерзімін ұзартып сату кезінде мемлекеттік меншіктегі
жер учаскелеріне құқықтар алу.
Сонымен, жер учаскесіне меншік құқығының пайда болуының бірінші
негізі ретінде Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 43-бабының
нормаларын атауға болады.
Жер учаскелеріне меншік құқығының пайда болуының екінші негізі болып
заңды факт (сату-сатып алу, жер учаскесін айырбастау, сыйға тарту)
табылады. Ол Қазақстан Республикасының Жер Кодексінде Меншік құқығын беру
(Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 22-бабының 2-тармағы)
жәнеазаматтық-құқықтық мәміле (Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің
22-бабының 3-тармағының 2-тармақшасы) деп аталған.
Жер учаскесін жеке меншікке беру – бұл жер учаскесіне қатыстық
азаматтық-құқықтық мәміле.
Бұл жер учаскесі меншік иесінің жер туралы заңнамада көзделген
тіртіпте жүзеге асырылатын билік жүргізу функциясы.
Меншік иесі өзінің жер учаскесіне қатысты оның нысаналы мақсатын
өзгертпей, Қазақстан Республикасының заң актілерінде тыйым салынбаған кез
келген мәмілелерді жасауға құқылы. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер
учаскелерінің меншік иелері аталған құқықтарды Қазақстан Республикасының
Салық Кодексінің ережелерін ескере отырып жүзеге асырады (Қазақстан
Республикасының Жер Кодексінің 25-бабының 2-тармағы). Жер учаскесі меншік
иесінің бұл функциясын Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 21-бабының
1-тармағында билік ету функциясы деп, ал 81-баптың 1-тармағында иеліктен
шығарып беру құқығы (сату-сатып алу, сыйға тарту, айырбас және тағы
басқалары) деп аталған.
Билік ету функциясының нысандары болып мыналар табылады:
1 меншік құқығынан (жер учаскесінен) бас тарту (Қазақстан
Республикасының Жер Кодексінің 82-бабы);
2 жеке жер учаскесін сату;
3 меншік иесінің жер учаскесін сыйға тартуы;
4 жер учаскесін жеке меншік құқығы негізінде иеленген азамат қайтыс
болған жағдайда жер учаскесін мұраға алу;
5 меншік иесінің немесе жер пайдаланушының міндеттемелері бойынша жер
учаскесінен немесе жер пайдалану құқығынан өндіріп алу (Қазақстан
Республикасының Жер Кодексінің 83-бабы).
Жоғарыда аталған жағдайлардың барлығында жер учаскесін берудің
салдары меншік құқығының тоқтатылуына және заңнамада көзделген тәртіптің,
яғни, заңды фактінің негізінде басқа тұлғаның осы жер учаскесіне қатысты
құқығының туындауына алып келеді.
Субъектінің жоғарыда аталған билік ету функцияларының нысандарының
барлығы азаматтық заңнаманың нормаларымен реттеледі. Жер туралы заңнама
атлған құқықтарды беру тәртібін жер туралы заңнамадан азаматтық заңнаманың
нормаларына өтетін нормалар ретінде қарастырады.
Заңнамада мұндай өтпелі ережелердің басқа да түрлері көзделуі мүмкін.
Мұндай жағдайларда жер учаскесінің меншік иесі жер учаскесін кімге,
қашан, қандай бағаға сатуды, мұрагердің қайсысына жер учаскесін қалдыруды
(заң бойынша мұрагерлік жағдайында немесе азаматтық заңнаманың нормаларына
сәйкес мұрагердің мұра алу құқығын болдырмау жағдайын есептемегенде) өзі
шешеді.
Меншік құқығының (жер пайдалану құқығының) туындауының негіздерінің
бірі болып жеке және заңды тұлғалардың жер учаскесін табыстау туралы
өтініші табылады.
Төменде жеке және заңды тұлғалардың жер учаскелерін табыстау туралы
өтінішін қараудың Қазақстан Республикасының Жер Кодексінде белгіленген
тәртібін қарастырамыз.
а) Жеке және заңды тұлғалардың жер учаскелерін табыстау туралы
өтінішін қарау тәртібі.
Жер учаскелеріне меншік және жер пайдалану құқығының табысталуына
мүдделі жеке және заңды тұлғалар жер учаскесі орналасқан жердегі жергілікті
атқарушы органға өтініш береді.
Жер учаскесіне құқық табыстау туралы өтініш түскен мерзімнен бастап
үш айға дейінгі мерзімде қаралады. Жер учаскесін беруден бас тарту
жергілікті атқару органның шешімімен рәсімделеді, оның дәлелді себептері
көрсетілуге, ал көшірмесі өтініш берушіге шешім қабылдағаннан кейін жеті
күн мерзімде тапсырылуы тиіс.
Жергілікті атқарушы органның Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің
43-бабында көзделген талаптарға сәйкес жер учаскесін табыстау туралы шешімі
жер ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органдар беретін жер учаскесіне
құқықты куәландыратын құжатты берудің негізі болып табылады. Жер
ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органдар мынадай жер учаскесіне
құқықты куәландыратын құжаттар қабылдайды:
жер учаскесіне жеке меншік кезінде – жер учаскесіне жеке меншік
құқығы актісі;
тұрақты жер пайдалану кезінде – тұрақты жер пайдалану құқығы актісі;
уақытша жер пайдалану кезінде – уақытша ақылы (ұзақ мерзімді, қысқа
мерзімді) жер пайдалану (жалдану) құқығы актісі;
уақытша ақысыз жер пайдалану кезінде – уақытша ақысыз жер пайдалану
құқығы актісі;
Жер учаскесіне құқықты куәландыратын құжаттарда жер және құқық
кадастрларын жүргізу мақсаттары ұшін қажетті сәйкестендіру мәліметтері
болуға тиіс.
Жер учаскелерін нысаналы мақсатына қарай табыстаудың ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 44, 45-баптарына сәйкес
анықталады.
Жеке меншік құқығындағы жер учаскесін табыстаудың тәртібі Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 20-маусымдағы № 760 Жер учаскелеріне
құрылыс жүргізу және жер пайдалану құқығы үшін жеке меншік құқығын табыстау
тәртібі туралы ережесімен реттеледі.
Бұл Ережемен танысу барысында жер учаскелерінің табыстау тәртібі
анықтамаларының кейбір олқылықтарына көңіл бөлген жөн. Ережеде жергілікті
атқарушы органдардың жер учаскелеріне тиісті құқықтарды табыстау туралы
шешімі жерге орналастыру жобасының негізінде қабылданады делінген. Бұл
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 43-бабының 2-тармағына қайшы
келеді, аталған бапқа сәйкес, жер учаскесін беру туралы шешімдер жергілікті
өкілдік органның депутаттары, жер ресурстарын басқару, сәулет және қала
құрылысы жөніндегі аумақтық органдар мен жергілікті өзін өзі басқару
органдарының өкілдері арасынан жергілікті атқарушы органдар өкілдері
арасынан жергілікті атқарушы органдар құратын комиссяның қорытындысы
негізінде қабылданады. Бұл сөйлемдегі асты сызылған жерге орналастыру
және комиссияның қорытындысы сөздері әртүрлі заңды мәнге ие.
Жерге орнластыру жобаларын Қазақстан Республикасының Жер ресурстарын
басқару жөніндегі агенттігінің құрылымдық бөлімшелері жасаса, ал
комиссияның қорытындысы – бұл жергілікті өкілдік органның депутаттары., жер
ресурстарын басқару, сәулет және қала құрылысы жөніндегі аумақтық органдар
мен жергілікті өзін өзі басқару органдарының өкілдері қабылдаған құжат.
№ 760 Ережеде жер учаскелерін төмендегі мақсаттар бойынша табыстаудың
ерекшеліктері көзделген:
1 обьектілердің құрылысы үшін;
2 шаруа немесе фермер қожалығын жүргізу үшін;
3 өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізу үшін;
4 Жеке тұрғын үй құрылысы үшін;
5 бағбандық және саяжай құрылысы үшін.
ә) Оралмандарға жер учаскелерін беру Қазақстан Республикасының Жер
Кодексінде көзделген жер пайдаланудың жаңа түрі болып табылады.
Оралмандарға өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізу үшін, бағбандық және саяжай
құрылысы үшін жер учаскелерін беру ауылдық елді мекендердің жерлерден, ауыл
шаруашылығы мақсатындағы жерлерден, иммиграциялық жер қорының, арнайы жер
қорының жерінен және босалқы жерлерден ақысыз жер пайдалану құқығымен
жүзеге асырылады.
Берілген жер учаскелері оралмандар Қазақстан Республикасынын
азаматтығын алғаннан кейін Жер Кодексінде белгіленген тәртіппен және
жағдайларда олардың жеке меншігіне өтеді.
Мемлекеттік меншіктегі жерлерден жер учаскесіне құқықты табыстау
келесі кезетілік бойынша жүргізіледі:
1 жер учаскесіне тиісті құқықты табыстау туралы арызды қозғау;
2 берілген арызды қанағаттандыру мүмкіндіктерін анықтау (жер
учаскесін алдын – ала таңдау);
3 жер жобасын жасау және бекіту;
4 жергілікті атқару органның жер учаскесіне құқықты табыстау туралы
шешім қабылдау;
5 жергілікті жерлердегі жер учаскесінің шектерін белгілеу;
6 жер учаскесіне құқықты куәландыратын құжатты дайындау және
табыстау;
7 жер учаскесіне құқықты мемлекеттік тіркеу.
Жер учаскелерін жеке меншікке немесе жер пайдалануға табыстау
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 16 – 19 баптарында бекітілген
шектерде жергілікті атқарушыо рганмен жүзеге асырылады.
Жер учакесін беру туралы шешімдер жергілікті өкілдік органның
депутаттары, жер ресурстарын басқару, сәулет және қала құрылысы жөніндегі
аумақтық органдар мен жергілікті өзін өзі басқару органдарының өкілдері
арасынан жергілікті атқарушы органдар құратын комиссияның қорытындысы
негізінен қабылданады. Жергілікті атқарушы органның қалауы бойынша
комиссияның құрамына басқа да тұлғалар енгізілуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының жаңа Жер Кодексі жер учаскелерін обьектілер
құрылысы үшін берудің бірқатар түрлерін қарастырады. Мысалы, Қазақстан
Республикасының Жер Кодексінің 44 – бабы жер учаскелерін обьектілер
құрылысы үшін беруді, ал 45 – бабы құрылысқа байланысты емес жер
учаскелерін беруді көздейді.
Аталған Ереженің Жер Кодексінің нормаларына қайшы келуінің басқа да
көріністері бар. Сол себепті, бұл Ережеге тиісті толықтырулар мен
өзгертулер енгізілуі немесе жаңа ерже жасалуы тиіс.
ә) Жер учаскелерін обьектілер құрылысы үшін беру.
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 44 – бабының 1 – тармағына
сәйкес, обьектілер құрылысы үшін жер учаскесі сұралған кезде, жергілікті
атқарушы органның тапсырмасыбойынша жер учаскесін таңдау алдын – ала жүзеге
асырылады.
Обьектінің құрылысы үшін жер учаскелерін таңдауды жерге орналастыру
және қала құрылысы регламеттеріне сәйкес, жер ресурстарын басқару жөніндегі
аумақтық органдар (елді мекендерде сәулет және қала құрылысы органдарымен
бірлесе отырып) жүзеге асырылады.
Жер учаскелерін таңдау нәтижелері құрылыс салу үшін, ал қажет болған
жағдайларда оның күзет немесе санитралық – қорғау аймағын белгілеу үшін жер
учаскесін таңдау актімен рәсімделеді. Осы актіге әрбір жер учаскесін
таңдаудың ықтимал нұсқаларына сәйкес олрдың шекарасының жобалары қоса
беріледі.
Аса маңызды обьектілер бойынша жергілікті атқарушы органдар осы
обьектілерді орналастыру үшін жер учаскелерін таңдау жөніндегі арнаулы
комиссияларды құрады. Жер учаскесін таңдау актілері және жер учаскесі
шекарасының жобалары комиссияғақарауға және қорытынды әзірлеу үшін табыс
етіледі. Комиссияның қорытындысы негізінде жерге құқық табыстау туралы
жерге орналастыру жобасы әзірленеді.
Жерге орналастыру жобасының құрамына: берілетін жер учаскесінің
көлемі, оның шекарасы мен орналасқан жері, жер учаскесінің сабақтасменшік
иелері және пайдаланушылар нақтылынады; берілетін жер учаскесінің
бөлінетіндігі және бөлінбейтіндігі туралы, сондай – ақ ауыртпалықтары мен
сервитуттары анықталады.
Болжанып отырған алып қою, соның ішінде сатып алу арқылы алып қою
жағдайларында, алып қойылатын алқаптардың түріне байланысты жер
учаскелерінің меншік иелері және жер пайдаланушылар (жалдаушылар)
шығындарының, ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығы өндірісіндегі
шығынның есептеулері қоса беріледі.
Жерге орналастыру жобасының негізінде жер ресурстарын басқару
жөніндегі аумақтық органдар (елді мекендерде сәулет және қала құрылысы
органдарымен бірлесе отырып) жерге тиісті құқықты табыстау туралы
жергілікті атқарушы орган шешімінің жобасын дайындайды.
Мұнай мен газ магистральды мұнай құбырларымен тасымалдауға, одан
кейін сақтау және көліктің басқа түрлеріне тиеуге байланысты мұнай – газ
тасымалы инфрақұрылымы обьектілерінің құрылысы үшін жер учаскелері сұралған
кезде жер учаскесін таңдау актісі және жерге орналастыру жобасы Қазақстан
Республикасының мұнай – газ тасымал инфрақұрылымы саласындағы уәкілетті
мемлекеттік органымен де келісіледі.
Өтінуші немесе оның сенім білдірген тұлғасы жер учаскесін бөліп
беруге талап етілетін келісімдерді жеке – дара қамтамасыз етеді.
Құрылыс обьектісін орналастыруға таңдалған аумақта, бұзылуға немесе
көшірілуге тиісті (соның ішінде жерді бөліп беру кезінде өнеркәсіп
орындарының санитарлық – қорғау аймағына кіретін) тұрғын үйлер , басқа да
ғимараттар мен құрылыстар, сондай – ақ инженерлік комуникациялар және жасыл
екпелер орналасқан жағдайда, тапсырыс беруші шығындарды өтеу талаптары
туралы жылжымайтын мүлікке меншік иелерінің әрқайсысымен жасалған шартты
қосымша ұсынады.
Шартта сол кездегі барлық құрылыстарды, инженерлік комуникацияларды,
жасыл екпелерді басқа жерге ауыстырудың, көшірудің нақты шарттар мен
мерзімдері, құрылыс жүргізушінің жылжымайтын мүлікті бұзуға байланысты
барлық шығындарды өтеу жөніндегі міндеттемелері көрсетіледі.
Жер учаскесіне құқық табыстау туралы жергілікті атқарушы орган
шешімінің жобасында мыналар болуға тиіс:
- жерге құқық табысталатын заңды немесе жеке тұлғаның атауы;
- жер учаскесін нысаналы мақсаты;
- жер учаскесінің көлемі;
- жер құқықтар түрі, ауыртпалықтар, сервитуттар;
- учаске төлемақыға берілетін жағдайда жер учаскесін немсе жер
пайдалану құқығын сатып алу бағасы, жер учаскесін тасып алу – сату
шарттарын жасасудың мерзімі мен шарттары;
- алып қойылатын жер учаскелерінің өлшемдері көрсетілеотырып, жерді
алып қою, соның ішінде сатып алу арқылы алып қою жүргізілетін заңды немесе
жеке тұлғаның атауы;
- өзге де шарттар болуға тиіс;
Азаматтарға жеке тұрғын үй құрылысы үшін жер учаскелерін беру кезінде
өтінімге:
- азаматта жеке тұрғын үй құрылысы үшін құқықтар табысталған жер
учаскесінің бар немесе жоқ екендігі туралы анықтама (жер ресерстарын -
басқару жөніндегі аумақтық орган жеті күн мерзімде беріледі);
- азаматта жеке тұрғын үйдің бар немесе жоқ екендігі туралы анықтама
(жылжымайтын мүлікті тіркеуді жүзеге асыратын орган жеті күн мерзімде
беріледі) қоса тіркеледі.
Жеке тұрғын үй құрылысы үшін жер учаскесін беру туралы өтінім арнаулы
есепке алынады және бөліп беруге арналған алаңдардың дайындалуына қарай
қанағаттандырылады (Қазақстан Республикасының Жер Кодексі 20 маусым 2003
жылғы №442 – ІІ, 44 - бабы).
Оралмандарға жеке тұрғын үй құрылысы үшін жер учаскесін беру тәртібі
2002 жылғы 9 – шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Үкіметінің №
748 қаулысымен бекітілген Оралмандарға жеке тұрғын үй құрылысы үшін жер
учаскесін беру туралы ережесімен реттеледі.
Оралмандарға жеке тұрғын үй құрылысы үшін жер учаскесін беру тегін
жүзеге асырылады. Оралмандар жер учаскесін алу үшін жер учаскесіне тиісті
құқықтарды беруге өкілетті сол жердің жергілікті атқарушы органына өтінішін
жасайды. Ол өтініш жасалған күнен бастап, бір ай мерзімде қаралуы тиіс. Жер
учаскесін беру туралы шешімдер жергілікті өкілдік органның депутаттары, жер
ресурстарын басқару, сәулет және қала құрылысы жөніндегі аумақтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz