Басқадай ақша қаражаттар есебі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1 АҚША ҚАРАЖАТТАРДЫҢ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІНІҢ 8
ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
1.1 Касса операцияларының 8
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
1.2 Есеп айырысу шоты бойынша операциялар 13
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
1.3 Басқадай ақша қаражаттар есебі және 17
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 МЕБЕЛЬ – СЕРВИС БТА ЖШС-НІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ 36
ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
2.1 Мебель – сервис БТА ЖШС-нің баланс құрылымын 36
талдау ... ... ... ..
2.2 Мебель – сервис БТА ЖШС-нің қаржылық тұрақтылықты талдау... 41
2.3 Мебель – сервис БТА ЖШС-нің өтімділігі және төлемқабілеттілігін,48
белсенділігін талдау, тоқырауға ұшырау ықтималдығын
болжау ... ... ... ...
3 МЕБЕЛЬ – сервис БТА ЖШС-НІҢ АҚША ҚАРАЖАТТАР 59
ЕСЕБІ МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Мебель – сервис БТА ЖШС-нің ақша қаражаттарының есебі мен 59
аудитінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
3.2 Мебель – сервис БТА ЖШС-нің ақша қаражаттарының 63
қозғалысын талдау
3.3 Мебель – сервис БТА ЖШС-нің ақша қаражаттар есебін 70
жетілдіру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Әдебиеттер 76
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі қазіргі экономикалық қатынаста шаруашылық
айналымның барлық қатысушыларына нақты кәсіпорын қызметінің қаржылық
жағдайы мен қаржылық шешімін түсінуде жылдамдылық пен әділеттіліктің,
сенімділіктің, қаржылық ақпарттың маңызы әлдеқайда өсіп келе жатыр.
Шаруашылық қаржыдан әрдайым айналымға түсе берсе, онда көптеген әртүрлі
сыртқы және ішкі есептерді қайта жаңартуға тура келеді.
Сыртқы есептердің ең көп тараған түрі кәсіпорынның қаржылық
жағдайының төлемақы төлеу қабілеті және инвестициялық тартымдылығы,
тасушылар мен тасымалдаушылар, сатып алушылар мен тапсырыс берушінің
есебіне мүдделі болып табылады. Ішкі есепке есеп беруші тұлғалардың есебі,
еңбекақысын төлейтін арнайы адамдар және басқа да операциялар жатады.
Қазіргі бәсекелестердің талабы бойынша, кәсіпорында барлық есептерді іске
асырумен қатар, арығарай даму үшін, жаңалықтар енгізу үшін де қажетті
қаражат болуы тиіс. Кәсіпорынның нақты өтімділігін бағалау үшін ақшалай
қаражатты сұрыптап және ашып, дұрыс есептеу қажет.
Кәсіпорынды қалыптастырудың маңызды шарты ақшалай қаражаттың
жеткілікті мөлшері және оның есебіндегі эквиваленті, сондай-ақ, қаржыны
дұрыс басқара білу болып табылады. Бұл мәселе бүгінгі күнге дейін
шаруашылықпен айналысатындардың өзекті тақырыбы болып қала бермек, өйткені,
несие берушілермен, дебиторлармен және басқа да кәсіпорындардың
қызығушылығы ақшалай қатынас.
Есеп, аудит және ақшалай қаражатты талдау атты диплом жұмысының
тақырыбын таңдау келесі себептерге байланысты алынған:
- біріншіден, ақшалай қаражат көбінесе кәсіпорынның жылдам және
тез іске асыратын белсенділеріне жатады;
- екіншіден, ақшалай операция жаппай және тарату сипатына ие;
- үшіншіден, қаржылық құралдардың қозғалғыштығы және ақша
операцияларының көптігі экономикалық субъектінің бұл шаруашылық
әрекет аймағын әртүрлі қателіктермен асыра пайдаланушылық
көзқарасы бойынша әлсіз етеді.
Диплом жұмысының мақсаты ақшалай қаражаттың есебін, анализін және
аудиттің, есебінің ерекшеліктерін үйрену, ақшалай қаражатты бақылау және
ұйымның есебінің кемшіліктерін анықтау және оның негізінде МЕБЕЛЬ-сервис
БТА-ні мысалға ала отырып есебі мен аудитін жетілдіру шарасы
ұйымдастырылған.
Мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылған:
- есептің түрлерімен, ақшалай қаражаттың жалпы сипатымен танысу;
- ақшалай қаражаттың есебі мен аудитінің теориялық аспектілерін
ашу;
- зерттейтін кәсіпорынның ақшалай қаражатының аудиті мен анализі;
- МЕБЕЛЬ-сервис БТА-ның ақшалай қаражаттың есебі мен аудитін
ұйымдастыруда ұсыныстар әзірлеу
Диплом жұмысының зерттеу нысаны МЕБЕЛЬ-сервис БТА болып табылады,
оның негізгі мақсаты құрылыс жұмысының тікелей кірісін анықтау. Талдау
кезеңі кәсіпорын жұмысының төрт жылын қарасытрады, сонымен қоса оған 2005-
2008 жылдар енеді.
Ақпараттық базаның негізін бухгалтерлік есеп, аудит, қаржылық талдау,
басқару есебі, қаржылық менеджмент бойынша әдебиеттер құрайды. Сонымен
қатар, диплом жұмысын даярлау кезінде заңдар, нормативтік актілер,
монографиялар, оқулықтар мен оқу құралдары, мерзімді басылымдардағы
мақалалар, қаржылық есептің Ұлттық стандарты, қаржылық есептің Халықаралық
стандарты, статистикалық көрсеткіштер оқылып, қарастырылды. Сондай-ақ, бұл
жұмыста МЕБЕЛЬ-сервис БТА-ның құжаттары, ішкі қаржылық есептері мен
кәсіпорын жұмыстарының басқа да ақпараттық көздері қолданылған.
Диплом жұмысының құрылымы үш тараудан тұрады. Диплом жұмысының бірінші
тарауының мазмұны ақшалай қаражаттың есебі мен аудитінің теориялық негізі.
Диплом жұмысының екінші тарауында зерттелген кәсіпорынның қаржысына талдау
жүргізіледі. Үшінші тарауда зерттелген к
кәсіпорынның ақшалай қаражатының есебі мен аудитін жетілдіру туралы
ұсыныстар құрастырылады.
Ақшалай қаржының есебін зерттеп, оның қаржылық жағдайын талдай отырып,
кемшіліктер мен себебін анықтауға болады және мекемедегі қаржы құралдарын
ұйымдастыруды жақсарту мен қилынқы келтіру бойынша нақты нұсқаларды жасауға
болады.
Ғылыми жаңашылдық жұмыс нәтижесінде көрсетіледі: қаржы есебінің ұлттық
стандарттарына сәйкес қаржы құралдарын есепке алу және аудит жүргізу
аспектілері ашылды.
Дипломдық жұмыстың іс-тәжірибелік құндылығы, алынған нәтижелер мен
нұсқалар ақша құралдарын есепке алу, аудит және талдауды жетілдіруде тек
қана МЕБЕЛЬ-сервис БТА іс-әрекетінде ғана қолдануында болып табылмайды.
1 АҚША ҚАРАЖАТТАРДЫҢ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Касса операцияларының есебі
Әрбір кәсіпорындар мен ұйымдардың, шаруашылық субъектілерінің қолда
бар нақты ақшалай қаражаттарын сақтайтын өздерінің кассасы болады. Касса
арнайы жабдықталған, яғни едені мен төбесінен ешқандай адам кіре
алмайтындай етіп жабылған, терезесі мен есігіне темірден тор қойылған және
дыбыстық белгі беретін қондырғылар орнатылған, өрттен сақталатындай түрлі
материалдармен қапталып жасалған бөлмеде орналастыруды қажет етеді.
Кассадағы нақты ақша қаражаттары кассирдің мөрі сургуч арқылы басылып
жабылатын сейфте немесе темір шкафта сақталынуы тиіс, бұл сейфтің кілті мен
сургуч басатын мөр кассирде, ал кілттің екінші данасы белгіленген ыдысқа
салынып, ауызы жабылып, кассирдің мөрі басылып, кәсіпорын, яғни субъектінің
басшысында сақталады.
Кассир жұмыс күнінің соңында кассаның тиісті жерлеріне (есігіне) мөр
таңбасын басып, күзетшіге тапсырады. Кассадағы ақшаның түгелдігіне жұмысқа
деген немқұрайдылық пен салақтық салдарынан кәсіпорынның, субъектінің
шеккен зардабына, әдейі қастандықпен немесе арам ниетпен істелген әрекет
негізінде кәсіпорынға, ұйымға келтірілген шығындарға касса қызметкері, яғни
кассир толық жауап береді.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда, субъектілерде кассирлік жұмысқа
қызметкердің тағайындалғаны, орналасқаны жайлы бұйрық шыққаннан кейін касса
қызметкерін касса операцияларымен таныстырып, кәсіпорын яғни шаруашылық
субъектімен кассир арасында жеке материалдық жауапкершілікке келісім-шарт
жасалады.
Кәсіпорын, мекеме немесе ұйым өздерінің есеп айырысу шотынан нақты
ақшаны сол есеп айырысу шоты ашылған банк мекемесі берген чек кітапшасы
арқылы ғана ала алады, банк мекемесінен нақты ақша алу үшін кәсіпорынның,
ұйымның, яғни субъектінің касса қызметкері чек кітапшасындағы парақты
толтырып, бұл чек парағын толтыру барысында чекке алынғалы отырған, яғни
кәсіпорынның, ұйымның, субъектінің жұмсауға тиісті нақты ақша
қаражаттарының сомасы және бұл соманың қандай мақсатқа жұмсалатындығы
жазылып көрсетілуі тиіс. Толтырылған чекке кәсіпорынның, ұйымның, яғни
субъектінің бас бухгалтері және басшысы қол қойып, осы субъектінің мөрі
басылады. Барлық толтыруға тиісті ақпараттар толтырылмағанша, чекке қол
қоюға болмайды, сонымен қатар лауазымды адамдардың, яғни қол қоюға тиісті
адамдардың қолы қойылмаса (біреуінің қолы қойылмаған жағдайда), мөр басуға
рұқсат етілмейді.
БУХГАЛТЕРИЯ
Шығыс және кіріс кассалық
ордерлердің регистрлер журналы
Шығыс кассалық
ордер
Кіріс кассалық
ордер
ПКО
квитанциясы
ККМ чегі
КАССА
Кассалық Кассирдің есеп беруі
кітап
БУХГАЛТЕРИЯ
Шаруашылық операциялар журналы
Журнал-ордер №1 Журнал-ордер № 1-ге
ведомос
Сурет 1 – Қолма-қол ақша қаражаттарының схемасы
Кәсіпорынның, ұйымның яғни қандай да болмасын шаруашылық субъектінің
касса қызметкері банк мекемесінен нақты ақша аларда банк бақылаушысының
қатысуымен ақшаны санап алуы тиіс, банк мекемесінен алынған нақты ақша сол
алынған күні кәсіпорынның, субъектінің кассасына кіріске алынады. Ол үшін
кәсіпорынның, субъектінің касса қызметкері, яғни кассир кассалық кіріс ету
ордерін толтырып, содан соң оны кассалық кітапқа жазады. Жалпы касса
операцияларының есебі 1010-”Кассадағы ақша қаражаты”, онда кассадағы ұлттық
және шетел валюталарымен ақша қаражатының қозғалысы есепке алынады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни шаруашылық субъектілердің кассадағы
ұлттық валюта түріндегі (теңге түріндегі) нақты ақша қаражаттарының кірісі
мен шығысының (қозғалысының) есебі Қазақстан Республикасы Ұлттық банк
мекемесі бекіткен кассалық операциялар есебін жүргізудің тәртібіне сәйкес
жүргізіледі.
1010 Кассадағы ақша қаражаты шоты бойынша типтік корреспонденция 1 –
ші кестеде көрсетілген.
1 Кесте – Кассадағы ақша қаражаты шотындағы негізгі операциялар
Операциялар мазмұны Шоттар корреспонденциясы
дебет кредит
Өндірілген өнімдерді сатудан қолма-қол1010 6010
келіп түскен ақша қаражаттары
Алынуға тиісті жал төлемі кассаға 1010 1280, 2180
келіп түсті
Келіп түсуге тиісті жолдағы ақша 1010 1020 1030,
қаражаттары кассаға келіп түсті 1050, 1060
Жұмысшы қызметкерлерге артық төленген 1010 1210, 2150
еңбекақы сомасы кассаға қайтарылды
Жарғылық қорды толтыру үшін үлес 1010 5110
қосушылардан қолма-қол келіп түскен
ақша қаражаттары
Заңды тұлғалар мен жеке адамдардың 1010 1250, 2150
берешек қарызы кассаға қабылданды 1260, 2160
Алынған материалдық емес активтердің 2730, 2710 1010
құны кассадан төленді
Алынған құнды қағаздардың құны 1110-1150, 1010
кассадан төленді 2010-2040
Сатып алынған материалдық 1310 1010
құндылықтардың құны кассадан төленді
Өнімдерді сату және әкімшілік 7110, 7210 1010
шығындары кассадан төленді
Келіп түскен тауарлардың құны кассадан1330 1010
төленді
Кассадан ағымдағы банктік шотқа 1030 1010
ақшалай түскен түсімдер аударылды
1 – ші кестенің жалғасы
1 2 3
Субъектінің сатып алған өз меншігіндегі 1010 5210
акциясын қайта сатудан түскен табыс кассаға
қабылданды
Субъектінің кассасынан жұмысшы 1250, 2150 1010
қызметкерлерге берілген несие сомасы
Банк немесе банктен тыс мекемелерден алын- 3010, 4010 1010
ған несиелер сомасы кассадан қайтарылды 3020, 4020
3050, 4030
Жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелінген 3350 1010
еңбекақы сомасы кассадан төленді
Кәсіпорынның, субъектінің кассасына қолма-қол нақты ақшаны кіріске
алу, қабылдау үшін бас бухгалтердің немесе ол сенім білдірген адамның
кассалық кіріс ету ордеріне қол қою керек және де ақша төлеген адамға осы
толтырылған кассалық кіріс ету ордерінің квитанциясы беріледі. Осы нақты
ақшаны кассаға қабылдау барысында толтырылатын кассалық кіріс ету ордеріне
кәсіпорынның, ұйымның, субъектінің аты, ақша төлеуші адамның немесе
субъектінің аты-жөні қандай мақсатқа және не үшін ақша төлеп жатқандығы,
сол ақша төленген уақыты (күні, айы, жылы) жазылып, кассир мен бас
бухгалтердің қолдары қойылуы қажет. Кәсіпорының, ұйымның, яғни субъектінің
кассасынан нақты ақша кассалық шығыс ету ордері немесе тиісті үлгілі түрде
дайындалған басқа да ақша төлеу ведомостары, сондай-ақ кәсіпорынның,
ұйымның бас бухгалтері мен басшысының қолдары қойылған ақша алу үшін
жазылған өтініштер, шоттар және тағы басқа құжаттар бойынша беріледі. Бұл
құжаттарға кассалық ордердің реквизиті көрсетілген штамп басылады, егер
кассалық шығыс ету ордеріне қоса тіркелген құжаттарда шаруашылық
субъектінің басшысының ”рұқсат етемін” деген жазуы және қолы қойылған
болса, онда кассалық шығыс ету ордеріне оның қол қоюы аса қажет болып
саналмайды.
Субъектінің кассасынан адамдарға кассалық шығыс ету ордері бойынша
ақша берген кезде касса қызметкері нақты ақша алушы адамның төл құжатын
немесе өзін куәландыратын басқа да құжаттарын көрсетуді талап етеді.
Сонымен қатар касса қызметкері осы көрсетілген құжаттарда берілген, яғни
жазылған деректерді нақты ақша алушы адамның аты-жөнін, құжатының номерін
және ол құжатты кім бергендігін, қай уақытта берілгендігін кассалық шығыс
ету ордерінің жазуы керек. Кассадан нақты ақша алушы адамдар кассалық шығыс
ету ордеріне алып жатқан соманың теңгедегі бөлігін жазумен, ал тиынын
сандармен көрсетеді. Кассалық кіріс ету ордері және оның квитанциясы,
сондай-ақ кассалық шығыс ету ордері және оның орнына жүретін немесе оған
қосымша тіркелетін құжаттарды, кәсіпорынның, яғни субъектінің бухгалтерия
қызметкерлері сиямен немесе шарикті қаламсаппен анық етіп толтырады, бұл
құжаттарды өзгертуге олардағы сандармен әріптерді түзетуге, өшіруге
ешқандай рұқсат етілмейді.
Кассалық кіріс ету және кассалық шығыс ету ордерлерін немесе олардың
орнына жүретін құжаттарды кассаға берместен бұрын бухгалтерия қызметкерлері
тіркеу журналына тіркеп жазады. Кәсіпорындар мен ұйымдарда жұмысшы-
қызметкерлерге жәрдемақы, сыйақы, еңбекақы төлеу үшін төлеу ведомостары
қолданылады. Бұл ведомостар тіркеу журналына еңбекақы, жәрдемақы және
сыйақыларды төлеп, үлестіріп болғаннан кейін тіркеледі.
Кассалық кіріс ету немесе кассалық шығыс ету ордерлері, сондай-ақ
олардың орнына жүретін құжаттар бойынша кассаға немесе кассадан нақты
ақшаны қабылдауға немесе төлеуге тек қана осы құжаттар толтырылған күні
ғана рұқсат етіледі. Кәсіпорынның кассасына нақты ақшаны қабылдау немесе
кассадан ақша төлеу барысында (кассир) касса қызметкері кассалық кіріс ету
және кассалық шығыс ету ордерлерінің дұрыс толтырылмағандығын бұл
құжаттарда кәсіпорын басшысы мен кәсіпорын бас бухгалтері қолдарының болуын
және ордерлерде көрсетілген қосымша құжаттардың түгелдігіне тексеру
жүргізугу, яғни қадағалауға міндетті. Бұл операциялар орындалғаннан кейін
құжаттардың тиісті жеріне касса қызметкері өз қолын қоюы керек.
Касса операцияларының есебі кассалық кітапқа тіркеліп отырады, бұл
кітапты касса қызметкері жүргізеді. Кассалық кітаптың беттері номерленіп
және оған жіп өткізіліп, кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтері қолдарын
қойып, куәландырады. Кәсіпорынның, ұйымның кассасына келіп түскен, кіріс
етілген немесе кәсіпорынның, ұйымның кассынан төленген яғни шығыс етілген
ақша қаражаттарының кімнен келіп түскендігін немесе кімге не үшін
төленгендігін білу үшін ол операцияларға толтырылған құжаттардың номері
және бухгалтерлік жазулар, сонымен қатар кіріске алынған немесе шығыс
етілген сомалар кассалық кітапқа жазылуы тиіс. Күн сайын кәсіпорынның,
ұйымның касса қызметкері кассадағы нақты ақша қаражаттарының қалдығын жұмыс
күнінің соңында санап және оның сомасын кассалық кітапқа жазады. Бұл
кассалық кітаптағы деректерге өзгеріс еңгізуге, өшіруге, түзетуге жол
берілмейді және де касса операциялары мен ондағы жүргізілетін, толтырылатын
құжаттардың дұрыстығына субъектінің бас бухгалтері бақылау жасап отыруы
керек. [1] Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру: оқу
құралы.
Кәсіпорынның, ұйымның немесе мекемелердің кассадағы шетелдік валюта
түріндегі нақты ақшаларының есебі үшін өз алдына бөлек кассалық кітап
ашылады. Сонымен қатар бұл жағдайда кассалық операциялар бойынша
толтырылатын барлық құжаттарда кіріске алынған яғни келіп түскен және шығыс
етілген, кассадан төленген ақша қаражаттарының сомасы шетел валютасымен де
және сол күнгі бағам (курс) бойынша ұлттық валютаға айналдырылып та
жазылады. Жалпы кәсіпорынның кассадағы шетел валютасы түріндегі ақша
қаражаттарының есебі кассадағы ұлттық валюта түрінде нақты ақша
қаражаттарының есебіне ұқсас жүргізіледі.
Кестені қортындылай келгенде кассадағы ақша қаражаттардың кірістелуі
мен шығысталуы шаруашылық операциялардың күрделілігіне байланысты болып
келеді.
1.2 Есеп айырысу бойынша операциялар есебі
Есеп айырысу операциялары 1030 - Ағымдағы банктік шоттардағы ақша
қаражаты шотында жүргізіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар және мекемелер өздерінің ақша қаражаттарын
өздері таңдаған, яғни өздеріне қызмет көрсететін банк мекемелерінде
сақтауға міндетті, ол үшін кәсіпорындар мен ұйымдар өздері қалаған банк
мекемелерінде ағымдағы банктік шотын ашулары тиіс. Бір кәсіпорынның немесе
субъектінің тиісінше әрбір банк мекемесінен бір ғана ағымдық банк шотын
ашуына рұқсат, ағымдағы банктік шотын ашу үшін кәсіпорын немесе субъекті
банк мекемесіне мынадай құжаттарды табыс етуі қажет:
−банк мекемесінің атына шот ашу туралы өтініш;
−кәсіпорынның, субъектінің құрылуы жайлы құжат, жоғарғы органдардың
кәсіпорынды, ұйымды құруы жайлы шешімдердің көшірмесі;
−кәсіпорынның басшысы, бас бухгалтері және олардың орынбасары қол
таңбасын қойған, кәсіпорын мөр таңбасы басылған арнаулы үлгідегі карточка
және де басқа құжаттар.
Кәсіпорынның, ұйымның басқа шаруашылық субъектісіне төлейтін төлемі
әдетте қолма-қол ақшасыз ағымдағы банктік шотынан төленеді. Ағымдағы
банктік шоттарындағы қаражаттар заңда көрсетілген белгілі тәртіп бойынша
шот иесінің жазбаша бұйрықтары негізінде ғана пайдаланылады (аударылады).
Субъектінің, заңды ұйымның басқа кәсіпорындар мен ұйымдарға қарызы, олардан
сатып алған тауарлардын, материалдық құндылықтардың және тағы да
басқалардың құны мен олардың көрсеткен қызметтеріне төленетін төлем шот
иесінің келісімімен ғана төленеді. [Бухгалтерлік есеп және аудит]: журнал
Ағымдағы банктік шотынан қаржы кейбір жағдайларда шот иесінің
келісімінсіз де арбитраждың бұйрығы, соттың үкім қағазы, салық инспекциясы
немесе полициясының бұйрығы, тағы да басқа заңда қаралған жағдайлар
негізінде аударылады. Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаттарынан нақты
ақшамен қаржы алып, пайдалану үшін шот иесіне қызмет көрсететін банк
мекемесі чек кітапшасын береді. Кәсіпорынның, яғни субъектінің өкілі,
әдетте кассир ағымдағы банктік шотынан кәсіпорын кассасына нақты ақшаны осы
чек кітапшасының тиісті түрде толтырылған чегі бойынша ала алады. Ағымдағы
банктік шотына субъектінің сатқан өнімі мен тауарлардың, материалдық
құндылықтар мен басқа да активтердің және көрсеткен қызметтерінен түскен
табыс сомасы, банктер мен басқа да банктен тыс мекемелерден алған несие,
сондай-ақ басқа да кәсіпорындар мен ұйымдардан алған қарыздарының сомалары
кірістеледі. Ал бұл шоттан субъектінің басқа кәсіпорындар мен ұйымдардан
сатып алған мүліктері мен заттарының құны, бюджет және бюджеттен тыс
мекемелерге төленетін төлем сомалары төленеді. Сонымен қоса бұл шоттан
кәсіпорынның кассасына жұмысшы қызметкерлердің еңбекақысын төлеу үшін және
басқадай мақсаттар үшін нақты ақша алынады.
Банк мекемесі ағымдағы банктік шотындағы ақша қаражаттардың шегінде
шот иесінің, яғни субъектінің ақша қабылдау, төлеу және аудару жайлы
тапсырмаларын орындайды, ағымдағы банктік шоты бойынша операциялар
бірыңғайланған белгілі құжаттар негізінде жүргізіледі.
Негізгі есеп айырысу құжаттары болып: [1] Банковское дело: оқу құралы
− төлем тапсырмасы;
− есеп айырысу чегі;
− төлем талабы-тапсырмасы;
− инкассалық өкім;
− салық және кеден органдарының инкассалық өкімі және тағы басқа
құжаттар саналады.
Есеп айырысу құжаттарында оларға қол қоюға құқығы бар екі лауазымды
адамның қолы болуы керек, онсыз құжат орындалуға қабылданбайды. Есеп
айырысу құжаттарының үлгілі түрін олардың толтыру тәртібін Қазақстан
Республикасы Ұлттық банк мекемесі белгілейді. Банк мекемесі өзі қызмет
көрсететін субъектімен яғни ағымдағы банктік шотының иесімен келісімге келе
отырып белгіленген мерзімде кәсіпорынға шоттың көшірмесін жіберіп отырады,
осы көшірмемен бірге ағымдағы банктік шоты бойынша жүргізілетін
операциялардың негізі болып саналатын есеп айырысу құжаты да бірге
беріледі.
Көшірмеде субъектінің шотындағы қаржының айдың басындағы және айдың
соңындағы қалдығы және операция бойынша ағымдағы банктік шотына келіп
түскен, яғни кіріс етілген және одан шығыс етілген, яғни жұмсалған қаржылар
сомасы көрсетіледі. Кәсіпорынның, ұйымның, яғни субъектінің
бухгалтериясында банк мекемесі берген шоттың көшірмесінде жазылған
сомалардың дұрыстығы және олардың көшірмемен бірге берілген құжаттарға
сәйкестігі тексеріледі.
Есеп аыйрысу операциялары 1030 – Ағымдағы банктік шоттардағы ақша
қаражаты шотынды жүргізіледі. Шот бойынша типтік корресронденция 2 –
кестеде көрсетілген.
Кесте 2 ( Ағымдағы банктік шоттағы негізгі операциялар
Операциялардың мазмұны Шоттар корреспонденциясы
дебет кредит
Ағымдағы банктік шотына субъектінің жарғылық 1030 5110
қорын толтыру мақсатымен үлес қосушылардан
келіп түскен сома
Сатып алушылардан жіберілген өнім, көрсетілген1030 1210, 2110,
қызмет, істелген жұмыстар үшін келіп түскен 1220, 2120,
сома 1230, 2130
Ағымдағы банктік шотына вексельден келіп 1030, 1030 1210, 2110
түскен сома: 1270, 2170
−негізгі берешектердің қарыз сомасы;
−есептелінген пайыздар
Ағымдағы банктік шотына кассадан келіп кіріске1030 1010
алынған сома
Басқа да берешектерден қарызын өтеу үшін келіп1030 1280, 2180
түскен сома
Ағымдағы банктік шотына келіп кірістелген банк1030 3010, 4010
несиесі
Ағымдағы банктік шотына банктегі арнайы шоттан1030 1040
келіп түскен сома
Ағымдағы банктік шотына келіп кірістелген 1030 3020, 4020
банктен тыс мекемелердің несиесі
Ағымдағы банктік шотына келіп түскен 1030 6120
акциялардың дивидендтері
Жолдағы деп есептелінген ақша қаражаттарының 1030 1020
ағымдағы банктік шотына келіп түсуі
Материалдарды қосалқы бөлшектерді сатып алу 1610, 2910 1030
үшін алдын ала аванс ретінде ағымдағы банктік
шотынан төленген сома
Банк және банктен тыс мекемелерден алын- ған 3010, 4010 1030
несиелер ағымдағы банктік шоттан қайтарылды 3020, 4020
3050, 4030
Жабдықтаушылардан алынған тауарлар үшін 3310, 4110 1030
берешек сома ағымдағы банктік шотынан
аударылды
Қосылған құнға салынған салық сомасы ағымдағы 3110 1030
банктік шотынан бюджетке аударылды
Құны (бағасы) ағымдағы банктік шотынан 2930 1030
төленген монтаждауды қажет ететін бөлшектерді
кіріске алу
Кестені қортындылай келгенде көретініміз ағымдағы банктік шот арқылы
басқа субьектілермен есеп айырысуға, және де олардан келіп түсетін қолма-
қол немесе қолма-қолсыз ақша қаражаттарын қабылдаудың қолайлылығы.
3. Басқадай ақша қаражаттар есебі
Аударылған, бірақ әлі кәсіпорынның шотына келіп түспеген, яғни кіріске
алынбаған ақша қаражаттары жолдағы ақшалай қаржылар болып саналып, ал
олардың есебі 1020 - ”Жолдағы ақшалай қаражатты” - деп аталатын шотта
жүргізіледі. Бұл шот ай сонында кәсіпорынға немесе фирмаға басқа кәсіпорын,
ұйым немесе фирмалардан аударылған, бірақ әзірге келіп түспеген, яғни
кіріске алынбаған жолдағы ақшалай қаржылар жайлы ақпараттарды
қорытындылауға арналған. [1] Қаржылық есеп: оқу құралы.
Бұл шотта кәсіпорындар, фирмалар немесе ұйымдар өздерінің
қарамағындағы филиалдардың, бөлімшелердің, сондай-ақ сатып алушылардың
банктерге, сақтық кассаларына, пошта бөлімшелеріне салған, бірақ тиісті
шотқа әлі түспеген, аударылғандығы туралы тиісті құжаттармен дәлелденген
ақшалай қаржыларды есептейді. 1020-”Жолдағы ақшалай қаражаттар” шотында
ақша қаражаттарын есептеу үшін мынадай құжаттар болуы тиіс:
1 сатудан немесе басқа да операциялардан түскен түсімді банкінің
қабылдағаның дәлелдейтін құжат.
2 пошта бөлімінің ақшаны қабылдағаны жайлы квитанция.
3 басқа кәсіпорындардан олардың ақша аударғаны жайлы берген авизасы
(бұл авизада ақшаны аударған күні, соммасы, оны қабылдаған банк немесе
пошта аты көрсетіледі).
Мысалы: 2006 жылы 28 желтоқсанда А кәсіпорыны қараша айында сатқан
тауарлары үшін осы тауарларды сатып алған Б кәсіпорнынан 500000 теңге
аударғаны туралы авиза (құжат) алды делік. Бірақ бұл ақша А кәсіпорнының
есеп айырысу шотына 2007 жылы 5қаңтарда ғана келіп түсті, яғни кіріске
алынды. Осы операциялар бойынша А кәсіпорнының бухгалтерлік есебінде
мынадай жазу жазылады:
Дебет
Кредит
28.12.2007 1020 1210
500000 тг
05.01.2008 1030 1020
500000 тг
Кәсіпорынның, ұйымның және фирманың бухгалтериясы аударылған жолдағы
ақшалардың ағымдағы банктік немесе басқа да тиісті шоттарға уақытылы да,
дер кезінде түсіп есепке алынуына бақылау жасап отыруы керек. Кәсіпорындар,
ұйымдар, фирмалар арасында жолдағы аударылған шетел валютасы да осы 1020-
”Жолдағы аударылған ақшалай қаражаттар” шотында есептелініп, бірақ бөлек
көрсетіледі.
Кесте 3 − Жолдағы ақша қаражаттар шотындағы негізгі операциялар
Операциялардың мазмұны Шоттар корреспонденциясы
дебет кредит
Субъектінің ағымдағы банктік шотына әзірге 1020 1250, 2150
келіп түспеген есеп беретін адамның поштаға
салған ақша қаражаттары
Тиісті баратын жерге әзірге барып түспеген 1020 1010
кәсіп-орын кассасынан төленген сома
Сатып алушылар төлеген, бірақ есеп беретін 1030 1210, 2110
уақытқа дейін кәсіпорынға келіп түспеген сома
Есеп беретін уақытқа дейін кәсіпорынға келіп 1020 3390, 4430
түспеген, еншілес серіктестіктердің аударған
ақша қаражаттары
Кәсіпорынның ағымдағы банктік шотына жолдағы 1030 1020
деп есептелінген ақша қаражаттары келіп түсуі
Қортындылай келгенде жолдағы ақша қаражат ағымдағы банктік шотқа
немесе кассалық шотқа қайткен күнде де келіп түседі.
Валюталық ақша қаражаттар 1010 Кассадағы ақша қаражаты шотында және
де 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты шотында есепке алынады.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда, мекемелерде шетелдік валютадағы ақша
қаражаттарының қозғалысы Қазақстан Республикасының Қаржылық есептің ұлттық
стандарттарымен Қаржылық есептің халықаралық стандарттарына сәйкес
жүргізіледі. Орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге шетелдік
валюта, яғни шетелдің ақшасы арқылы есеп айырысу сол операция жасалған күні
Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі белгілеген ақша айырбастау
(бағамы) бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасымен (теңгемен)
көрсетілуі тиіс. Шетелдік валюта бұл кәсіпорындар мен ұйымдардың және
мекемелердің ақшалай қаражатары мен есеп айырысу уақытында пайдаланылатын
және қолданылатын Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасынан (теңгеден)
басқа ақша бірліктері.[1] Ақша несие банктер: оқу құрал.
Курс (бағам)-бұл Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі белгілеп
отыратын екі ел ақша бірліктерінің (валюталарының) өзара қатынасы.
Курстық (бағамдық) айырма-бұл екі елдің ақша бірліктерінің арасындағы
курстың (бағамның) өзгеруі салдарынан болатын айырма сомасы.
Кәсіпорындар мен ұйымдар және мекемелер басқа шаруашылық
субъектілеріне негізгі құралдарды, тауарлы-материалдық құндылықтарды және
басқа да активтерді шетел валютасына сатқанда немесе олардан сатып алғанда,
банктерден, сондай-ақ банкіден тыс мекемелерден шетел валютасымен несие
алғанда немесе оны қайтарғанда, тағы да басқа жағдайларда шетелдік
валюталармен жүргізілетін операциялар пайда болады. Кәсіпорындар мен
ұйымдар, және мекемелер шетел ақша бірлігімен (валютамен) операциялар жасау
үшін банк мекемелерінен шот аша алады. Кәсіпорындар мен ұйымдар, және
мекемелер банктен валюталық шот ашу үшін банк мекемесіне осы кәсіпорынның
немесе ұйымның жарғысының көшірмесін, валюталық шот ашу туралы өтініш,
тиісті адамдардың қолдары қойылып және кәсіпорын мөрі басылған арнайы
карточка, тағы да басқа құжаттарды табыс етуі керек.
Қазақстан Республикасының шетел валютасын реттеу туралы заңына сәйкес
кәсіпорындар мен ұйымдар өкілетті банктер мен ақша айырбастау пункттері
арқылы Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі белгіленген тәртіп
бойынша шетел валютасын сатуға және сатып алуға құқысы бар. Шетел валютасын
сату және сатып алу валюталық биржада қалыптасқан курс (бағам) бойынша
есептеледі. Нәтижесінде бір күн ішінде кәсіпорын мен ұйымның сатып алған
немесе сатқан шетел валютасының Қазақсан Республикасы Ұлттық банк мекемесі
белгілеген сол күнгі курсы (бағамы) мен сатылған немесе сатылып алынған
шетел валютасының бағасы арасындағы айырмашылық пайда болады.
Кәсіпорындар мен ұйымдар осы шетел валютасын сату немесе сатып алуда
курстың (бағамның) өзгеруінен болған табысты 6250-”Бағамдық айырмадан
түсетін кірістер”-деп аталтын шотқа, ал шығынды 7430-”Бағамдық айырма
бойынша шығыстар” шотына жазады.
4 кесте - Шетел валютасындағы операциялар
№ Операциялардың мазмұны Шоттар нөмірлері
дебет кредит
1 2 3 4
1 Жарғылық қорға шетелдік үлес 1030 5110
қосушылардан келген сома
2 Жіберілген өніммен көрсетілген қызмет 1030 1210, 2110
үшін шетелдік сатып алушылардан
кассадағы ақша қаражат шотына келіп
түскен сома
3 Шетелдік сатып алушылардан алдын ала 1030 3510, 4410
аванс ретінде алынған сома
4 Қызметтегі іс-сапарлары үшін ағымдағы 1010 1030
банктік шоттан валюталық ақша қаражат
кассаға алынған сома
5 Шетелдік жабдықтаушыларға төленген 3110, 4110 1030
берешек қарыз
Қортындылай келгенде шетел валюталары ағымдағы банктік немесе кассалық
шотта есепке алынып, оларды сату немесе сатып алуда тиісінше курстың
өзгеруіне байланысты табысталып және шығысталып отырады.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда, мекемелерде нақты ақшамен қатар пошта
маркалары, демалыс және емдеу, сауықтыру орындарының жолдамалары, жол
билеттері, сонымен қатар үкіметтің жәрдемі ретінде берілген
қаражаттары,яғни үлкен жауапкершілікпен сақталуын қадағалауды талап ететін
басқа да қаржылар сақталады. Бұл жоғарыда аталған ақшалай құжаттар 1040-
Карт-шоттардағы ақша қаражаты шотында есептелінеді. Осылармен қатар бұл
шотта кәсіпорынға немесе ұйымға бюджеттен бөлінетін белгілі бір мақсатқа
жұмсауға тиісті қаржылар, кәсіпорынның, кәсіподақ ұйымның қаржылары, мәдени-
ағарту саласына, демалыс лагеріне бөлінген қаржылар есептеледі. Осы 1040-
Карт- шоттардағы ақша қаражаты шоты бойынша жүргізілетін әр түрлі
операцияларға сәйкес: 1040-Карт-шоттардағы ақша қаражаты дебеттеледі,
1030-Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты және тағы басқа шоттардың
тиістілері кредиттелінеді.
Бұл шоттан төленген сомаға 1010, 1030, 3310, 4110, 3110, 3420, 4220,
3410, 4210, 3350 шоттардың тиістілері дебеттеліп, 1040-Карт-шоттардағы
ақша қаражаты кредиттелінеді. [1] Бухгалтерлік есеп және салық: журнал
Кәсіпорындар мен ұйымдар, фирмалар өздерінің ақшалай қаржыларын
сақтауға банк мекемесінен арнаулы шот ашуына болады. Бұл шотта ашылған
аккредитивтердегі ақшалай қаржылар, чек кітапшаларындағы ақшалай қаржылар,
банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалар және басқадай құжаттардағы
(вексельден басқа) ақшалай қаржылар есептелінеді.
Шаруашылық субъектілері 1060-”Өзге ақша қаражаты” - деп аталатын шотта
жабдықтаушы және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың аттарына
ашылған акредитивтегі ақша қаражаттарын есептейді, негізінен есеп
айырысудың бұл түрі басқа қаладағы (субъекті орналасқан жерден басқа жерде
тұратын) жабдықтаушылармен қолма-қол ақшасыз есеп айырысу үшін қолданылады.
Есеп айырысудың бұл түрі басқа қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға ұқсас болып
келеді, бұл есеп айырысу құжаты бойынша сатып алушы өзіне қызмет көрсететін
банк мекемесі арқылы жабдықтаушының шоты ашылған, яғни оған қызмет
көрсететін банктен аккредитив ашады. Есеп айырысудың бұл түрі 1931 жылдан
бері қолданылып келеді. Аккредитивтегі ақшалай қаржылар бойынша есеп
айырысу жабдықтаушыларға төлемнің дер кезінде төленуін қамтамасыз етеді.
[2] Қаржылық есеп: оқу құралы
Аккредитив-сатып алушыға қызмет ететін банк мекемесінің осы
кәсіпорынды
немесе ұйымды жабдықтайтын шаруашылық субъектісіне қызмет көрсететін банк
меккемесіне тауарларының жіберілгендігін немесе қызметтерінің
көрсетілгендігін дәлелдейтін құжаттар бойынша төлем төлеу жайлы тапсырмасы.
Аккредитив тек бір ғана жабдықтаушымен есеп айырысуға арналады, ал
аккредитивтің мерзімі жабдықтаушы мен сатып алушының арасындағы келісім-
шартқа сәйкес бекітіледі. Бұл шартта мыналар көрсетілуі қажет:
1) төлеушінің тапсырмасы бойынша аккредитивті ашқан банктің (банк
имитенттің) аталуы;
2) аккредитивтің түрі және оның орындалуы мен пайдаланылуының әдісі
мен тәсілі;
3) аккредитив бойынша қаржы (ақша) алу үшін жабдықтаушының өзіне
қызмет ететін банкке тапсыруға тиісті құжаттардың толық тізімі және нақты
сипаттары;
4) тауарларды, материалдарды тиіп-жөнелткеннен немесе жұмыстарды,
қызметтерді орындағаннан кейін құжаттардың банк мекемесіне тапсырылу
мерзімі және олардың орындауына қойылатын талаптар, жабдықтаушыларға
аккредитив жайлы, яғни оның ашылғандығы туралы хабарлау.
5) басқа да керекті құжаттар мен шарттар.
Аккредитивтердің ”Өтелінген” (депоненттелген) және ”Өтелінбеген”
(депоненттелмеген)-деп аталатын түрлері ашылуы мүмкін. Аккредитив сонымен
қатар ”Кері шақырылатын” және ”Кері шақырылмайтын” болып екі түрге
бөлінеді.
Тапсырыс берушінің өзінің шотындағы ақша қаражаты есебінен немесе оған
қызмет көрсететін банкінің берген несиесінің есебінен жабдықтаушы
кәсіпорынға қызмет көрсететін банкке келісім-шарт бойынша алдын ала
аударылған қаржысы-”Өтелінген (депоненттелген) аккредитив” болып
есептеледі. Ал сатып алушы кәсіпорын мен жабдықтаушы кәсіпорынға қызмет
көрсетуші банк мекемелері арасында аккредитивте көрсетілген қаржы сомаларын
аударуға тек қана келісім-шарт жасалынып келісілген, яғни ақша әзірге
аударылмаған болса онда бұл-”Өтелінбеген аккредитив” түрі қатарына
жатқызылады.
Аккредитив ашу жайлы келісім-шартта қарастырылған келісімдерді
өзгертуге, жоюға тек сатып алушы, яғни қаржы төлеуші шаруашылық субъектінің
ғана құқы болса, ондай аккредитив-”Кері шақырылатын аккредитив” түрінің
қатарына жатқызылады. Аккредитив ашу туралы екі субъектінің арасындағы
келісім-шартта қарастырылған келісімдерді жабдықтаушы кәсіпорынның
келісімінсіз жоюға немесе өзгертуге болмайтын аккредитив-”Кері
шақырылмайтын аккредитив” болып саналады.
Аккредитивті ашу үшін төлем төлеуші кәсіпорын өзіне қызмет көрсететін
банк мекемесіне арыз береді және сонымен қатар мына құжаттарды көрсетулері
қажет:
1) жабдықтаушы шаруашылық субъектісінің аты;
2) аккредитив ашылатын келісім-шарттың көшірмесі;
3) аккредитив ашылатын банктің аты;
4) аккредитивтің орындалатын уақыты және жері;
5) аккредитивтен төлем төлеуге қажет болатын құжаттардың толық және
нақты аты;
6) аккредитивтің түрі;
7) аккредитивтің қандай тауарға, затқа немесе орындалатын жұмысқа
төлем төлеуге арналғандығы және оны төлеу үшін банк мекемесіне табыс
етілетін құжаттардың тізімі;
8) аккредитивтің сомасы.
Аккредитивтен қаржы алу үшін жабдықтаушы кәсіпорын тауарды тиеп
жібергеннен кейін аккредитивтің шартында қаралған құжаттарды банк
мекемесіне табыс етеді, бұл құжаттар аккредитивте көрсетілген шарттарды
толық қанағаттандыратындай болуы керек [14]. Егер аккредитивте
қарастырылған бұл шарттың біреуі орындалмаған жағдайда аккредитивтен қаржы
төленбейді, аккредитивте қарастырылған шарт бойынша сатып алушы
кәсіпорынның өкілі шотты акцептеуі керек болатын болса, онда ол адам
орындаушы яғни қызмет көрсетуші банкке мына құжаттарды көрсетуі қажет:
- төлқұжат немесе оның орнына жүретін басқадай құжаттар.
- аккредитив ашқан кәсіпорын берген іс-сапарлық куәлік пен сенімхат.
- өзінің қолтаңбасының үлгісі.
Жабдықтаушының банкісінде аккредитив мынадай жағдайларда жабылады:
1 аккредитивтің мерзімі біткенде;
2 аккредитивті жабу туралы жабдықтаушының берген арызы бойынша.
Аккредитив жабылған уақытта пайдаланылмаған сомма сатып алушының
(төлеуші субъектінің) банкісіндегі тиісті шотына аударылады, ашылған
акредитив сомасы 1060-”Өзге ақша қаражаты” шотының аударылғанына байланысты
кредитіне немесе дебетіне жазылады.
1060 - Өзге ақша қаражаты шотына чек кітапшаларындағы ақшалай
қаржылар да кіреді. Чек кітапшаларындағы ақшалай қаржылар мен есеп айырысу
операцияларының есебі жүргізіледі. Чек кітапшаларындағы ақша қаражаттары
жабдықтаушылар мен тасымалдаушы кәсіпорындардан және байланыс ұйымдары мен
басқа да субъектілерден алынған тауарлы-материалдық құндылықтардың құнын
төлеуге немесе олардың көрсеткен қызметтері үшін есеп айырысуға арналған.
Кәсіпорындар мен ұйымдар, мекемелер чек кітапшаларын алу үшін банк
мекемесіне өтініш береді, сонымен қатар осы өтінішпен бірге кәсіпорын
немесе мекеме алатын чек кітапшасындағы соманы депоненттеу үшін банк
мекемесіне төлем талабы тапсырмасын ұсынуы керек.
Кәсіпорын, ұйым немесе мекеме чек кітапшаларын алғанда банктің
депоненттелген сомасына мынадай бухгалтерлік жазуы жазылады:
Дебет 1060 Өзге ақша қаражаты шоты, Кредит тиістілеріне қарай 1030,
3010, 4010, 3020, 4020, 3050, 4030 шоттар.
Банк мекемесі чек кітапшасының тиісті жеріне ол чек кітапшасы берілген
кәсіпорын немесе мекеменің толық аталуын, ал егер жеке адамға берілсе, оның
аты-жөнін жазады. Чек кітапшасында ондағы соманың жұмсалмаған,яғни
пайдаланбаған мөлшері көрсетіледі. Чек кітапшасы арқылы бір немесе бірнеше
жабдықтаушымен есеп айырысуға болады. Егер банк мекемесі чек
кітапшаларындағы жұмсалынбаған соманы кәсіпорынға қайтарғанда 1030, 3010,
4010, 3020, 4020, 3050, 4030 шоттардың тиістілері дебеттеліп, 1060-Өзге
ақша қаражатышоты кредиттеледі.
Кесте 5 ( Өзге ақша қаражаты шотының негізгі операциялары
Операциялардың мазмұны Шоттар нөмірлері
дебет кредит
Ақша қаражаттарынан ашылған аккредитивтер 1060 1040, 1030
Банк несиесінің есебінен ашылған аккредитивтер1060 3010, 4010
Ашылған аккредитивтер арқылы жабдықтаушыларға 3310, 4110 1060
жіберген тауарларының және материалдарының
құны төленді
Ашылған аккредитивтердің пайдаланылмай қал- 1030 1060
ған сомасы ағымдағы банктік шотқа қайтарлды
Кәсіпорынға чек кітапшасын бергенде 1060 1030
депоненттелген сома 3010, 4010
Жабдықтаушыларға және басқаларға өзге ақша 3310, 4110 1060
қаражаты шотынан чек кітапшалары бойынша 3210
берешек сомалар төленгенде
Кестені жалпы қортындыласақ өзге де ақша қаражаттар шотындағы
қаражаттың тиімділігі, қолайлылығы және ынғайлылығы сөзсіз.
1.3.1 Ақша қаражаттарының аудиті
Транзиттік экономика жағдайында функционалды аудиттің өте өзекті
бағыты-ағымдағы активтің ең жылжымалы және толық өтімді элементтері
қатарына жататын ақша мен оның баламаларының төлеу циклі мен қозғалысын
тексеру болып табылады. Ақшалай операциялар қарқынды кең ауқымды сипатта.
Дәл осы учаскеде үлкен резервтер мен әр түрлі бұрмалаулар жасырынған.
Ақшалай және кассалық-банктік операцияларды жүргізу заңнамалық, жалпы
мемлекеттік, ведомоствалық және басқа нормативті актілермен жеткілікті
түрде қатаң реттелген. Сондықтан төлеу циклі функционалды аудитін өткізуге
дайындық кезінде қабылданған заңдардың, стандарттардың, бухгалтерлік
есептің, аудиттің, ақша тасуын, қолданылуын, қаржылық бақылаудың нормалары
мен ұйымдастыру ережелерінің талаптарын мұқият оқып-білу қажет.
Орерациялық аудитор кәсіпорынның төлеу мен қозғалыс циклін есептеу
мен бақылау жүргізудің сапалы жақтары туралы анық тұжырымдамаларын
қамтамасыз ету қажеттілігіне байланысты проблемалық сипаттағы көптеген
заңдық, ұйымдастырушылық, әдіснамалық (методологиялық), қаржылық, есептік,
экономикалық мәселелерді шешудің баламалы мүмкіндіктерін қарастырған
жөн.[1] Аудит негіздері: оқу құрал
Дегенмен жалпы аудитте ақшалай операцияларды тексеру мен ревизиялау
тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктері бар. Олар жалпы әдістер арқылы жасалса
да, бұл операцияларды уақытылы және тиімді атқаруға ерекше көңіл аударатын
төлеу циклінің функционалдық аудитінде бұлар шынында жеткіліксіз. Сондықтан
ғылыми зерттеулердің күн талабына сай бағыты ақшаны басқарудың функционалды
аудитінің ерекше тәсілдерін анықтау мен ізденістерін талдау болып саналады.
Ақшалай қаражатпен, әсіресе оның жылжымалы бөлігі−қолма-қол ақшамен
(еңбек ақы бергенде, өндірістік шығыстардытөлегенде, есеп берілетін соманы
беру мен пайдалануда және т.б.) жасалатын операциялар−міндетті тұтастай
тексеруді талап етеді. Ықтимал бұрмалаулар мен қызмет бабын теріс
пайдалану−касса-банк операцияларын бақылаудың маңызды міндеті.
Іс-тәжірибеде кездесетін, жасалу тәсілдері бойынша касса-банк
операцияларының атқарылуы мен шот төлемдері процесіндегі қызмет бабын теріс
пайдалану мен бұрмалаулар былайша жіктеледі:
1. Ресімделген құжаттармен және қолхаттармен жасырылған және ештеңемен
жасырылмаған ақшалай қаражаты тікелей ұрлау.
2. Банктен, әртүрлі тұлғалар мен ұйымдардан кірістік ордерлер бойынша,
басқа ұйымдардан сенімхат бойынша түскен ақшаны кіріске алмау және иемдену.
3. Кассадағы ақшаны есептен шығару; бір құжаты қайтадан пайдалану;
кассалық құжаттар мен есептерде жиынтықты дұрыс есептемеу.
4. Ақшаның жалған құжаттар бойынша негізсіз есептен шығару сомасын
көбейтіп, заңды ресімделген құжаттардағы жалғандық.
5. Әр түрлі тұлғалар мен ұйымдарға заңды есептелген соманы сіңіріп
кету, соның ішінде еңбекақыны, депонентті соманы негізсіз иелену.
6. Контрагенттермен дайын өнім, тауар үшін қолма-қол ақшамен есеп
айырысу, бақылаушы-кассалық ақпараттарды қолданбай, жұмыс орындау мен
қызмет көрсету және т.с.с.
Мұндай бұрмалаулар мен теріс пайдаланулар кассирді дұрыс іріктемеу,
(тәжірибесіз және сенімсіз), кассаны жүйелі тексермеу, ішкі бақылаудың
нашарлығы және т.с.с. салдарынан болады.
Төлем циклінің функционалды аудитінің күрделі учаскелерінің
бірі−кассалық операциялардытексеру. Ең алдымен кассадағы кассалық
операцияларды кім және қалай атқаратының білу керек. Тексерудің
қортындылары аудитор, бас бухгалтер және кассир қол қоятын акті жасаумен
ресімделеді. Ақшалай қаражаттың немесе ақшалай құжаттың және басқа
құндылықтардың артық шығуы немесе кем шығуы анықталған жағдайда кассирден
жазбаша түсініктеме алу керек. Ақшалай қаражаттың көп жіктелуі табылғанда,
аудитор кәсіпорын басшысына кассирді тексеру анықталғанша міндеттерінен
шеттету туралы мәселе қояды.
Жол-жөнекей ақша есебі аудитінде бухгалтерлік есепте саналатын
сомалардың шынайылығын, контрагенттер аударған, алайда тексерілетін
кәсіпорынның есеп шотына есепті айда түспеген сомалардың қалайша
көрсетілуін тапсыру керек.
Бұрмалаулар мен теріс пайдаланулардың алдын алу үшін мыналар талап
етіледі:
− банктегі есеп шот бойынша жазбаларды көшірмелерге тіркелген
негіздемелермен үнемі салыстыру;
− жабдықтаушылармен құжаттарды қарама-қарсы тексеру өткізіп,
құжаттарды ресімдеуге талапты арттыру;
− дебиторлармен және кредиторлармен, қызметкерлермен және басқа
контрагенттермен есеп айырысуларды қайта тексеруді жүйелі жүргізу.
Төлем циклін аудиторлық тексеру мен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қызметін сараптау іс-тәжірибесін талдау есептеулерді
жүргізудегі типтік бұрмалаулар туралы тұжырым жасауға және олардың ақшасын
басқаруды жақсарту жөніндегі ұсыныстарды әзірлеуге мүмкіндік береді [16].
Тағы бір өрескел қате − ақшаны кәсіпорын кассасына кіріске алмау.
Тексеру кезінде аудитор бар ақшаның қозғалысын талдауы, іс жүзінде жаслған
төлемді дебиторлық борышты өтеу сомасы мен касса есебіне алынған сома
арасындағы айырмашылықты анықтауы керек.
Тексерудің жеке объектісі − нақты мақсаттарға, сонымен бірге еңбекақы
төлеуге, іссапар шығыстарын жабуға, шарушылық қажеттіліктерге және т.б. чек
кітапшасы бойынша банктен алынған ақша қозғалысы.
Кассалық тәртіпті сақтау мен төлем циклі функционалды аудит
бағдарламасын түп-түгел орындау үшін тестілеу өткізуге болады. Сұрақтар
тізбесін тексеруші аудитор кәсіпорындағы нақтылы жағдай менкөлем циклі
функционалды аудитінің қойған мақсаттарына сәйкес қалыптастырады. Тестілеу
ішкі бақылаудың жағдайын анықтауға, ақшаның сақталуын қамтамасыз етуге,
бухгалтерлік есепте кассалық операцияларды түгел және анық сенімді көрсету
үшін талдауға мүмкіндік береді.
Мұндайда төлеу цикілі мен ақша басқарудың тиімділігін бағалаудың
балдық, индекстік немесе процедуралық тәсілдері қолданылуы
мүмкін.Мысалы,бағалаудың балдық тәсіліне иә жауабы үшін ақша қозғалысын
ұйымдастыру деңгейіне байланысты 1-ден 3 балға дейін қойылады,ал жоққа -
0 балл. Субьектінің ақшасын аудару жағдайын тестілеу қорытындыларын жалпы
бағалауда қойылған балдар сомасы бойынша: 50 балға дейін өте төмен, 51-65
төмен, 66-80 орта, 81-90 жоғары, 91 балдан жоғары - өте жақсы.
Кассалық операцияларды тексеру. Кассада сақталатын ақша 1010
Кассадағы ақша қаражаты. Осы шоттың дебитінде кассаға түсетін ақша, ал
кредитіне-кассалық есептен шығатын ақша жазылады. Бұл шот бойынша жазбалар
кірістік және шығыстық кассалық ордерлер негізінде жасалады.
Касса мен кассалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1 АҚША ҚАРАЖАТТАРДЫҢ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІНІҢ 8
ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
1.1 Касса операцияларының 8
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
1.2 Есеп айырысу шоты бойынша операциялар 13
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
1.3 Басқадай ақша қаражаттар есебі және 17
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 МЕБЕЛЬ – СЕРВИС БТА ЖШС-НІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ 36
ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
2.1 Мебель – сервис БТА ЖШС-нің баланс құрылымын 36
талдау ... ... ... ..
2.2 Мебель – сервис БТА ЖШС-нің қаржылық тұрақтылықты талдау... 41
2.3 Мебель – сервис БТА ЖШС-нің өтімділігі және төлемқабілеттілігін,48
белсенділігін талдау, тоқырауға ұшырау ықтималдығын
болжау ... ... ... ...
3 МЕБЕЛЬ – сервис БТА ЖШС-НІҢ АҚША ҚАРАЖАТТАР 59
ЕСЕБІ МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Мебель – сервис БТА ЖШС-нің ақша қаражаттарының есебі мен 59
аудитінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
3.2 Мебель – сервис БТА ЖШС-нің ақша қаражаттарының 63
қозғалысын талдау
3.3 Мебель – сервис БТА ЖШС-нің ақша қаражаттар есебін 70
жетілдіру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Әдебиеттер 76
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі қазіргі экономикалық қатынаста шаруашылық
айналымның барлық қатысушыларына нақты кәсіпорын қызметінің қаржылық
жағдайы мен қаржылық шешімін түсінуде жылдамдылық пен әділеттіліктің,
сенімділіктің, қаржылық ақпарттың маңызы әлдеқайда өсіп келе жатыр.
Шаруашылық қаржыдан әрдайым айналымға түсе берсе, онда көптеген әртүрлі
сыртқы және ішкі есептерді қайта жаңартуға тура келеді.
Сыртқы есептердің ең көп тараған түрі кәсіпорынның қаржылық
жағдайының төлемақы төлеу қабілеті және инвестициялық тартымдылығы,
тасушылар мен тасымалдаушылар, сатып алушылар мен тапсырыс берушінің
есебіне мүдделі болып табылады. Ішкі есепке есеп беруші тұлғалардың есебі,
еңбекақысын төлейтін арнайы адамдар және басқа да операциялар жатады.
Қазіргі бәсекелестердің талабы бойынша, кәсіпорында барлық есептерді іске
асырумен қатар, арығарай даму үшін, жаңалықтар енгізу үшін де қажетті
қаражат болуы тиіс. Кәсіпорынның нақты өтімділігін бағалау үшін ақшалай
қаражатты сұрыптап және ашып, дұрыс есептеу қажет.
Кәсіпорынды қалыптастырудың маңызды шарты ақшалай қаражаттың
жеткілікті мөлшері және оның есебіндегі эквиваленті, сондай-ақ, қаржыны
дұрыс басқара білу болып табылады. Бұл мәселе бүгінгі күнге дейін
шаруашылықпен айналысатындардың өзекті тақырыбы болып қала бермек, өйткені,
несие берушілермен, дебиторлармен және басқа да кәсіпорындардың
қызығушылығы ақшалай қатынас.
Есеп, аудит және ақшалай қаражатты талдау атты диплом жұмысының
тақырыбын таңдау келесі себептерге байланысты алынған:
- біріншіден, ақшалай қаражат көбінесе кәсіпорынның жылдам және
тез іске асыратын белсенділеріне жатады;
- екіншіден, ақшалай операция жаппай және тарату сипатына ие;
- үшіншіден, қаржылық құралдардың қозғалғыштығы және ақша
операцияларының көптігі экономикалық субъектінің бұл шаруашылық
әрекет аймағын әртүрлі қателіктермен асыра пайдаланушылық
көзқарасы бойынша әлсіз етеді.
Диплом жұмысының мақсаты ақшалай қаражаттың есебін, анализін және
аудиттің, есебінің ерекшеліктерін үйрену, ақшалай қаражатты бақылау және
ұйымның есебінің кемшіліктерін анықтау және оның негізінде МЕБЕЛЬ-сервис
БТА-ні мысалға ала отырып есебі мен аудитін жетілдіру шарасы
ұйымдастырылған.
Мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылған:
- есептің түрлерімен, ақшалай қаражаттың жалпы сипатымен танысу;
- ақшалай қаражаттың есебі мен аудитінің теориялық аспектілерін
ашу;
- зерттейтін кәсіпорынның ақшалай қаражатының аудиті мен анализі;
- МЕБЕЛЬ-сервис БТА-ның ақшалай қаражаттың есебі мен аудитін
ұйымдастыруда ұсыныстар әзірлеу
Диплом жұмысының зерттеу нысаны МЕБЕЛЬ-сервис БТА болып табылады,
оның негізгі мақсаты құрылыс жұмысының тікелей кірісін анықтау. Талдау
кезеңі кәсіпорын жұмысының төрт жылын қарасытрады, сонымен қоса оған 2005-
2008 жылдар енеді.
Ақпараттық базаның негізін бухгалтерлік есеп, аудит, қаржылық талдау,
басқару есебі, қаржылық менеджмент бойынша әдебиеттер құрайды. Сонымен
қатар, диплом жұмысын даярлау кезінде заңдар, нормативтік актілер,
монографиялар, оқулықтар мен оқу құралдары, мерзімді басылымдардағы
мақалалар, қаржылық есептің Ұлттық стандарты, қаржылық есептің Халықаралық
стандарты, статистикалық көрсеткіштер оқылып, қарастырылды. Сондай-ақ, бұл
жұмыста МЕБЕЛЬ-сервис БТА-ның құжаттары, ішкі қаржылық есептері мен
кәсіпорын жұмыстарының басқа да ақпараттық көздері қолданылған.
Диплом жұмысының құрылымы үш тараудан тұрады. Диплом жұмысының бірінші
тарауының мазмұны ақшалай қаражаттың есебі мен аудитінің теориялық негізі.
Диплом жұмысының екінші тарауында зерттелген кәсіпорынның қаржысына талдау
жүргізіледі. Үшінші тарауда зерттелген к
кәсіпорынның ақшалай қаражатының есебі мен аудитін жетілдіру туралы
ұсыныстар құрастырылады.
Ақшалай қаржының есебін зерттеп, оның қаржылық жағдайын талдай отырып,
кемшіліктер мен себебін анықтауға болады және мекемедегі қаржы құралдарын
ұйымдастыруды жақсарту мен қилынқы келтіру бойынша нақты нұсқаларды жасауға
болады.
Ғылыми жаңашылдық жұмыс нәтижесінде көрсетіледі: қаржы есебінің ұлттық
стандарттарына сәйкес қаржы құралдарын есепке алу және аудит жүргізу
аспектілері ашылды.
Дипломдық жұмыстың іс-тәжірибелік құндылығы, алынған нәтижелер мен
нұсқалар ақша құралдарын есепке алу, аудит және талдауды жетілдіруде тек
қана МЕБЕЛЬ-сервис БТА іс-әрекетінде ғана қолдануында болып табылмайды.
1 АҚША ҚАРАЖАТТАРДЫҢ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Касса операцияларының есебі
Әрбір кәсіпорындар мен ұйымдардың, шаруашылық субъектілерінің қолда
бар нақты ақшалай қаражаттарын сақтайтын өздерінің кассасы болады. Касса
арнайы жабдықталған, яғни едені мен төбесінен ешқандай адам кіре
алмайтындай етіп жабылған, терезесі мен есігіне темірден тор қойылған және
дыбыстық белгі беретін қондырғылар орнатылған, өрттен сақталатындай түрлі
материалдармен қапталып жасалған бөлмеде орналастыруды қажет етеді.
Кассадағы нақты ақша қаражаттары кассирдің мөрі сургуч арқылы басылып
жабылатын сейфте немесе темір шкафта сақталынуы тиіс, бұл сейфтің кілті мен
сургуч басатын мөр кассирде, ал кілттің екінші данасы белгіленген ыдысқа
салынып, ауызы жабылып, кассирдің мөрі басылып, кәсіпорын, яғни субъектінің
басшысында сақталады.
Кассир жұмыс күнінің соңында кассаның тиісті жерлеріне (есігіне) мөр
таңбасын басып, күзетшіге тапсырады. Кассадағы ақшаның түгелдігіне жұмысқа
деген немқұрайдылық пен салақтық салдарынан кәсіпорынның, субъектінің
шеккен зардабына, әдейі қастандықпен немесе арам ниетпен істелген әрекет
негізінде кәсіпорынға, ұйымға келтірілген шығындарға касса қызметкері, яғни
кассир толық жауап береді.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда, субъектілерде кассирлік жұмысқа
қызметкердің тағайындалғаны, орналасқаны жайлы бұйрық шыққаннан кейін касса
қызметкерін касса операцияларымен таныстырып, кәсіпорын яғни шаруашылық
субъектімен кассир арасында жеке материалдық жауапкершілікке келісім-шарт
жасалады.
Кәсіпорын, мекеме немесе ұйым өздерінің есеп айырысу шотынан нақты
ақшаны сол есеп айырысу шоты ашылған банк мекемесі берген чек кітапшасы
арқылы ғана ала алады, банк мекемесінен нақты ақша алу үшін кәсіпорынның,
ұйымның, яғни субъектінің касса қызметкері чек кітапшасындағы парақты
толтырып, бұл чек парағын толтыру барысында чекке алынғалы отырған, яғни
кәсіпорынның, ұйымның, субъектінің жұмсауға тиісті нақты ақша
қаражаттарының сомасы және бұл соманың қандай мақсатқа жұмсалатындығы
жазылып көрсетілуі тиіс. Толтырылған чекке кәсіпорынның, ұйымның, яғни
субъектінің бас бухгалтері және басшысы қол қойып, осы субъектінің мөрі
басылады. Барлық толтыруға тиісті ақпараттар толтырылмағанша, чекке қол
қоюға болмайды, сонымен қатар лауазымды адамдардың, яғни қол қоюға тиісті
адамдардың қолы қойылмаса (біреуінің қолы қойылмаған жағдайда), мөр басуға
рұқсат етілмейді.
БУХГАЛТЕРИЯ
Шығыс және кіріс кассалық
ордерлердің регистрлер журналы
Шығыс кассалық
ордер
Кіріс кассалық
ордер
ПКО
квитанциясы
ККМ чегі
КАССА
Кассалық Кассирдің есеп беруі
кітап
БУХГАЛТЕРИЯ
Шаруашылық операциялар журналы
Журнал-ордер №1 Журнал-ордер № 1-ге
ведомос
Сурет 1 – Қолма-қол ақша қаражаттарының схемасы
Кәсіпорынның, ұйымның яғни қандай да болмасын шаруашылық субъектінің
касса қызметкері банк мекемесінен нақты ақша аларда банк бақылаушысының
қатысуымен ақшаны санап алуы тиіс, банк мекемесінен алынған нақты ақша сол
алынған күні кәсіпорынның, субъектінің кассасына кіріске алынады. Ол үшін
кәсіпорынның, субъектінің касса қызметкері, яғни кассир кассалық кіріс ету
ордерін толтырып, содан соң оны кассалық кітапқа жазады. Жалпы касса
операцияларының есебі 1010-”Кассадағы ақша қаражаты”, онда кассадағы ұлттық
және шетел валюталарымен ақша қаражатының қозғалысы есепке алынады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни шаруашылық субъектілердің кассадағы
ұлттық валюта түріндегі (теңге түріндегі) нақты ақша қаражаттарының кірісі
мен шығысының (қозғалысының) есебі Қазақстан Республикасы Ұлттық банк
мекемесі бекіткен кассалық операциялар есебін жүргізудің тәртібіне сәйкес
жүргізіледі.
1010 Кассадағы ақша қаражаты шоты бойынша типтік корреспонденция 1 –
ші кестеде көрсетілген.
1 Кесте – Кассадағы ақша қаражаты шотындағы негізгі операциялар
Операциялар мазмұны Шоттар корреспонденциясы
дебет кредит
Өндірілген өнімдерді сатудан қолма-қол1010 6010
келіп түскен ақша қаражаттары
Алынуға тиісті жал төлемі кассаға 1010 1280, 2180
келіп түсті
Келіп түсуге тиісті жолдағы ақша 1010 1020 1030,
қаражаттары кассаға келіп түсті 1050, 1060
Жұмысшы қызметкерлерге артық төленген 1010 1210, 2150
еңбекақы сомасы кассаға қайтарылды
Жарғылық қорды толтыру үшін үлес 1010 5110
қосушылардан қолма-қол келіп түскен
ақша қаражаттары
Заңды тұлғалар мен жеке адамдардың 1010 1250, 2150
берешек қарызы кассаға қабылданды 1260, 2160
Алынған материалдық емес активтердің 2730, 2710 1010
құны кассадан төленді
Алынған құнды қағаздардың құны 1110-1150, 1010
кассадан төленді 2010-2040
Сатып алынған материалдық 1310 1010
құндылықтардың құны кассадан төленді
Өнімдерді сату және әкімшілік 7110, 7210 1010
шығындары кассадан төленді
Келіп түскен тауарлардың құны кассадан1330 1010
төленді
Кассадан ағымдағы банктік шотқа 1030 1010
ақшалай түскен түсімдер аударылды
1 – ші кестенің жалғасы
1 2 3
Субъектінің сатып алған өз меншігіндегі 1010 5210
акциясын қайта сатудан түскен табыс кассаға
қабылданды
Субъектінің кассасынан жұмысшы 1250, 2150 1010
қызметкерлерге берілген несие сомасы
Банк немесе банктен тыс мекемелерден алын- 3010, 4010 1010
ған несиелер сомасы кассадан қайтарылды 3020, 4020
3050, 4030
Жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелінген 3350 1010
еңбекақы сомасы кассадан төленді
Кәсіпорынның, субъектінің кассасына қолма-қол нақты ақшаны кіріске
алу, қабылдау үшін бас бухгалтердің немесе ол сенім білдірген адамның
кассалық кіріс ету ордеріне қол қою керек және де ақша төлеген адамға осы
толтырылған кассалық кіріс ету ордерінің квитанциясы беріледі. Осы нақты
ақшаны кассаға қабылдау барысында толтырылатын кассалық кіріс ету ордеріне
кәсіпорынның, ұйымның, субъектінің аты, ақша төлеуші адамның немесе
субъектінің аты-жөні қандай мақсатқа және не үшін ақша төлеп жатқандығы,
сол ақша төленген уақыты (күні, айы, жылы) жазылып, кассир мен бас
бухгалтердің қолдары қойылуы қажет. Кәсіпорының, ұйымның, яғни субъектінің
кассасынан нақты ақша кассалық шығыс ету ордері немесе тиісті үлгілі түрде
дайындалған басқа да ақша төлеу ведомостары, сондай-ақ кәсіпорынның,
ұйымның бас бухгалтері мен басшысының қолдары қойылған ақша алу үшін
жазылған өтініштер, шоттар және тағы басқа құжаттар бойынша беріледі. Бұл
құжаттарға кассалық ордердің реквизиті көрсетілген штамп басылады, егер
кассалық шығыс ету ордеріне қоса тіркелген құжаттарда шаруашылық
субъектінің басшысының ”рұқсат етемін” деген жазуы және қолы қойылған
болса, онда кассалық шығыс ету ордеріне оның қол қоюы аса қажет болып
саналмайды.
Субъектінің кассасынан адамдарға кассалық шығыс ету ордері бойынша
ақша берген кезде касса қызметкері нақты ақша алушы адамның төл құжатын
немесе өзін куәландыратын басқа да құжаттарын көрсетуді талап етеді.
Сонымен қатар касса қызметкері осы көрсетілген құжаттарда берілген, яғни
жазылған деректерді нақты ақша алушы адамның аты-жөнін, құжатының номерін
және ол құжатты кім бергендігін, қай уақытта берілгендігін кассалық шығыс
ету ордерінің жазуы керек. Кассадан нақты ақша алушы адамдар кассалық шығыс
ету ордеріне алып жатқан соманың теңгедегі бөлігін жазумен, ал тиынын
сандармен көрсетеді. Кассалық кіріс ету ордері және оның квитанциясы,
сондай-ақ кассалық шығыс ету ордері және оның орнына жүретін немесе оған
қосымша тіркелетін құжаттарды, кәсіпорынның, яғни субъектінің бухгалтерия
қызметкерлері сиямен немесе шарикті қаламсаппен анық етіп толтырады, бұл
құжаттарды өзгертуге олардағы сандармен әріптерді түзетуге, өшіруге
ешқандай рұқсат етілмейді.
Кассалық кіріс ету және кассалық шығыс ету ордерлерін немесе олардың
орнына жүретін құжаттарды кассаға берместен бұрын бухгалтерия қызметкерлері
тіркеу журналына тіркеп жазады. Кәсіпорындар мен ұйымдарда жұмысшы-
қызметкерлерге жәрдемақы, сыйақы, еңбекақы төлеу үшін төлеу ведомостары
қолданылады. Бұл ведомостар тіркеу журналына еңбекақы, жәрдемақы және
сыйақыларды төлеп, үлестіріп болғаннан кейін тіркеледі.
Кассалық кіріс ету немесе кассалық шығыс ету ордерлері, сондай-ақ
олардың орнына жүретін құжаттар бойынша кассаға немесе кассадан нақты
ақшаны қабылдауға немесе төлеуге тек қана осы құжаттар толтырылған күні
ғана рұқсат етіледі. Кәсіпорынның кассасына нақты ақшаны қабылдау немесе
кассадан ақша төлеу барысында (кассир) касса қызметкері кассалық кіріс ету
және кассалық шығыс ету ордерлерінің дұрыс толтырылмағандығын бұл
құжаттарда кәсіпорын басшысы мен кәсіпорын бас бухгалтері қолдарының болуын
және ордерлерде көрсетілген қосымша құжаттардың түгелдігіне тексеру
жүргізугу, яғни қадағалауға міндетті. Бұл операциялар орындалғаннан кейін
құжаттардың тиісті жеріне касса қызметкері өз қолын қоюы керек.
Касса операцияларының есебі кассалық кітапқа тіркеліп отырады, бұл
кітапты касса қызметкері жүргізеді. Кассалық кітаптың беттері номерленіп
және оған жіп өткізіліп, кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтері қолдарын
қойып, куәландырады. Кәсіпорынның, ұйымның кассасына келіп түскен, кіріс
етілген немесе кәсіпорынның, ұйымның кассынан төленген яғни шығыс етілген
ақша қаражаттарының кімнен келіп түскендігін немесе кімге не үшін
төленгендігін білу үшін ол операцияларға толтырылған құжаттардың номері
және бухгалтерлік жазулар, сонымен қатар кіріске алынған немесе шығыс
етілген сомалар кассалық кітапқа жазылуы тиіс. Күн сайын кәсіпорынның,
ұйымның касса қызметкері кассадағы нақты ақша қаражаттарының қалдығын жұмыс
күнінің соңында санап және оның сомасын кассалық кітапқа жазады. Бұл
кассалық кітаптағы деректерге өзгеріс еңгізуге, өшіруге, түзетуге жол
берілмейді және де касса операциялары мен ондағы жүргізілетін, толтырылатын
құжаттардың дұрыстығына субъектінің бас бухгалтері бақылау жасап отыруы
керек. [1] Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру: оқу
құралы.
Кәсіпорынның, ұйымның немесе мекемелердің кассадағы шетелдік валюта
түріндегі нақты ақшаларының есебі үшін өз алдына бөлек кассалық кітап
ашылады. Сонымен қатар бұл жағдайда кассалық операциялар бойынша
толтырылатын барлық құжаттарда кіріске алынған яғни келіп түскен және шығыс
етілген, кассадан төленген ақша қаражаттарының сомасы шетел валютасымен де
және сол күнгі бағам (курс) бойынша ұлттық валютаға айналдырылып та
жазылады. Жалпы кәсіпорынның кассадағы шетел валютасы түріндегі ақша
қаражаттарының есебі кассадағы ұлттық валюта түрінде нақты ақша
қаражаттарының есебіне ұқсас жүргізіледі.
Кестені қортындылай келгенде кассадағы ақша қаражаттардың кірістелуі
мен шығысталуы шаруашылық операциялардың күрделілігіне байланысты болып
келеді.
1.2 Есеп айырысу бойынша операциялар есебі
Есеп айырысу операциялары 1030 - Ағымдағы банктік шоттардағы ақша
қаражаты шотында жүргізіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар және мекемелер өздерінің ақша қаражаттарын
өздері таңдаған, яғни өздеріне қызмет көрсететін банк мекемелерінде
сақтауға міндетті, ол үшін кәсіпорындар мен ұйымдар өздері қалаған банк
мекемелерінде ағымдағы банктік шотын ашулары тиіс. Бір кәсіпорынның немесе
субъектінің тиісінше әрбір банк мекемесінен бір ғана ағымдық банк шотын
ашуына рұқсат, ағымдағы банктік шотын ашу үшін кәсіпорын немесе субъекті
банк мекемесіне мынадай құжаттарды табыс етуі қажет:
−банк мекемесінің атына шот ашу туралы өтініш;
−кәсіпорынның, субъектінің құрылуы жайлы құжат, жоғарғы органдардың
кәсіпорынды, ұйымды құруы жайлы шешімдердің көшірмесі;
−кәсіпорынның басшысы, бас бухгалтері және олардың орынбасары қол
таңбасын қойған, кәсіпорын мөр таңбасы басылған арнаулы үлгідегі карточка
және де басқа құжаттар.
Кәсіпорынның, ұйымның басқа шаруашылық субъектісіне төлейтін төлемі
әдетте қолма-қол ақшасыз ағымдағы банктік шотынан төленеді. Ағымдағы
банктік шоттарындағы қаражаттар заңда көрсетілген белгілі тәртіп бойынша
шот иесінің жазбаша бұйрықтары негізінде ғана пайдаланылады (аударылады).
Субъектінің, заңды ұйымның басқа кәсіпорындар мен ұйымдарға қарызы, олардан
сатып алған тауарлардын, материалдық құндылықтардың және тағы да
басқалардың құны мен олардың көрсеткен қызметтеріне төленетін төлем шот
иесінің келісімімен ғана төленеді. [Бухгалтерлік есеп және аудит]: журнал
Ағымдағы банктік шотынан қаржы кейбір жағдайларда шот иесінің
келісімінсіз де арбитраждың бұйрығы, соттың үкім қағазы, салық инспекциясы
немесе полициясының бұйрығы, тағы да басқа заңда қаралған жағдайлар
негізінде аударылады. Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаттарынан нақты
ақшамен қаржы алып, пайдалану үшін шот иесіне қызмет көрсететін банк
мекемесі чек кітапшасын береді. Кәсіпорынның, яғни субъектінің өкілі,
әдетте кассир ағымдағы банктік шотынан кәсіпорын кассасына нақты ақшаны осы
чек кітапшасының тиісті түрде толтырылған чегі бойынша ала алады. Ағымдағы
банктік шотына субъектінің сатқан өнімі мен тауарлардың, материалдық
құндылықтар мен басқа да активтердің және көрсеткен қызметтерінен түскен
табыс сомасы, банктер мен басқа да банктен тыс мекемелерден алған несие,
сондай-ақ басқа да кәсіпорындар мен ұйымдардан алған қарыздарының сомалары
кірістеледі. Ал бұл шоттан субъектінің басқа кәсіпорындар мен ұйымдардан
сатып алған мүліктері мен заттарының құны, бюджет және бюджеттен тыс
мекемелерге төленетін төлем сомалары төленеді. Сонымен қоса бұл шоттан
кәсіпорынның кассасына жұмысшы қызметкерлердің еңбекақысын төлеу үшін және
басқадай мақсаттар үшін нақты ақша алынады.
Банк мекемесі ағымдағы банктік шотындағы ақша қаражаттардың шегінде
шот иесінің, яғни субъектінің ақша қабылдау, төлеу және аудару жайлы
тапсырмаларын орындайды, ағымдағы банктік шоты бойынша операциялар
бірыңғайланған белгілі құжаттар негізінде жүргізіледі.
Негізгі есеп айырысу құжаттары болып: [1] Банковское дело: оқу құралы
− төлем тапсырмасы;
− есеп айырысу чегі;
− төлем талабы-тапсырмасы;
− инкассалық өкім;
− салық және кеден органдарының инкассалық өкімі және тағы басқа
құжаттар саналады.
Есеп айырысу құжаттарында оларға қол қоюға құқығы бар екі лауазымды
адамның қолы болуы керек, онсыз құжат орындалуға қабылданбайды. Есеп
айырысу құжаттарының үлгілі түрін олардың толтыру тәртібін Қазақстан
Республикасы Ұлттық банк мекемесі белгілейді. Банк мекемесі өзі қызмет
көрсететін субъектімен яғни ағымдағы банктік шотының иесімен келісімге келе
отырып белгіленген мерзімде кәсіпорынға шоттың көшірмесін жіберіп отырады,
осы көшірмемен бірге ағымдағы банктік шоты бойынша жүргізілетін
операциялардың негізі болып саналатын есеп айырысу құжаты да бірге
беріледі.
Көшірмеде субъектінің шотындағы қаржының айдың басындағы және айдың
соңындағы қалдығы және операция бойынша ағымдағы банктік шотына келіп
түскен, яғни кіріс етілген және одан шығыс етілген, яғни жұмсалған қаржылар
сомасы көрсетіледі. Кәсіпорынның, ұйымның, яғни субъектінің
бухгалтериясында банк мекемесі берген шоттың көшірмесінде жазылған
сомалардың дұрыстығы және олардың көшірмемен бірге берілген құжаттарға
сәйкестігі тексеріледі.
Есеп аыйрысу операциялары 1030 – Ағымдағы банктік шоттардағы ақша
қаражаты шотынды жүргізіледі. Шот бойынша типтік корресронденция 2 –
кестеде көрсетілген.
Кесте 2 ( Ағымдағы банктік шоттағы негізгі операциялар
Операциялардың мазмұны Шоттар корреспонденциясы
дебет кредит
Ағымдағы банктік шотына субъектінің жарғылық 1030 5110
қорын толтыру мақсатымен үлес қосушылардан
келіп түскен сома
Сатып алушылардан жіберілген өнім, көрсетілген1030 1210, 2110,
қызмет, істелген жұмыстар үшін келіп түскен 1220, 2120,
сома 1230, 2130
Ағымдағы банктік шотына вексельден келіп 1030, 1030 1210, 2110
түскен сома: 1270, 2170
−негізгі берешектердің қарыз сомасы;
−есептелінген пайыздар
Ағымдағы банктік шотына кассадан келіп кіріске1030 1010
алынған сома
Басқа да берешектерден қарызын өтеу үшін келіп1030 1280, 2180
түскен сома
Ағымдағы банктік шотына келіп кірістелген банк1030 3010, 4010
несиесі
Ағымдағы банктік шотына банктегі арнайы шоттан1030 1040
келіп түскен сома
Ағымдағы банктік шотына келіп кірістелген 1030 3020, 4020
банктен тыс мекемелердің несиесі
Ағымдағы банктік шотына келіп түскен 1030 6120
акциялардың дивидендтері
Жолдағы деп есептелінген ақша қаражаттарының 1030 1020
ағымдағы банктік шотына келіп түсуі
Материалдарды қосалқы бөлшектерді сатып алу 1610, 2910 1030
үшін алдын ала аванс ретінде ағымдағы банктік
шотынан төленген сома
Банк және банктен тыс мекемелерден алын- ған 3010, 4010 1030
несиелер ағымдағы банктік шоттан қайтарылды 3020, 4020
3050, 4030
Жабдықтаушылардан алынған тауарлар үшін 3310, 4110 1030
берешек сома ағымдағы банктік шотынан
аударылды
Қосылған құнға салынған салық сомасы ағымдағы 3110 1030
банктік шотынан бюджетке аударылды
Құны (бағасы) ағымдағы банктік шотынан 2930 1030
төленген монтаждауды қажет ететін бөлшектерді
кіріске алу
Кестені қортындылай келгенде көретініміз ағымдағы банктік шот арқылы
басқа субьектілермен есеп айырысуға, және де олардан келіп түсетін қолма-
қол немесе қолма-қолсыз ақша қаражаттарын қабылдаудың қолайлылығы.
3. Басқадай ақша қаражаттар есебі
Аударылған, бірақ әлі кәсіпорынның шотына келіп түспеген, яғни кіріске
алынбаған ақша қаражаттары жолдағы ақшалай қаржылар болып саналып, ал
олардың есебі 1020 - ”Жолдағы ақшалай қаражатты” - деп аталатын шотта
жүргізіледі. Бұл шот ай сонында кәсіпорынға немесе фирмаға басқа кәсіпорын,
ұйым немесе фирмалардан аударылған, бірақ әзірге келіп түспеген, яғни
кіріске алынбаған жолдағы ақшалай қаржылар жайлы ақпараттарды
қорытындылауға арналған. [1] Қаржылық есеп: оқу құралы.
Бұл шотта кәсіпорындар, фирмалар немесе ұйымдар өздерінің
қарамағындағы филиалдардың, бөлімшелердің, сондай-ақ сатып алушылардың
банктерге, сақтық кассаларына, пошта бөлімшелеріне салған, бірақ тиісті
шотқа әлі түспеген, аударылғандығы туралы тиісті құжаттармен дәлелденген
ақшалай қаржыларды есептейді. 1020-”Жолдағы ақшалай қаражаттар” шотында
ақша қаражаттарын есептеу үшін мынадай құжаттар болуы тиіс:
1 сатудан немесе басқа да операциялардан түскен түсімді банкінің
қабылдағаның дәлелдейтін құжат.
2 пошта бөлімінің ақшаны қабылдағаны жайлы квитанция.
3 басқа кәсіпорындардан олардың ақша аударғаны жайлы берген авизасы
(бұл авизада ақшаны аударған күні, соммасы, оны қабылдаған банк немесе
пошта аты көрсетіледі).
Мысалы: 2006 жылы 28 желтоқсанда А кәсіпорыны қараша айында сатқан
тауарлары үшін осы тауарларды сатып алған Б кәсіпорнынан 500000 теңге
аударғаны туралы авиза (құжат) алды делік. Бірақ бұл ақша А кәсіпорнының
есеп айырысу шотына 2007 жылы 5қаңтарда ғана келіп түсті, яғни кіріске
алынды. Осы операциялар бойынша А кәсіпорнының бухгалтерлік есебінде
мынадай жазу жазылады:
Дебет
Кредит
28.12.2007 1020 1210
500000 тг
05.01.2008 1030 1020
500000 тг
Кәсіпорынның, ұйымның және фирманың бухгалтериясы аударылған жолдағы
ақшалардың ағымдағы банктік немесе басқа да тиісті шоттарға уақытылы да,
дер кезінде түсіп есепке алынуына бақылау жасап отыруы керек. Кәсіпорындар,
ұйымдар, фирмалар арасында жолдағы аударылған шетел валютасы да осы 1020-
”Жолдағы аударылған ақшалай қаражаттар” шотында есептелініп, бірақ бөлек
көрсетіледі.
Кесте 3 − Жолдағы ақша қаражаттар шотындағы негізгі операциялар
Операциялардың мазмұны Шоттар корреспонденциясы
дебет кредит
Субъектінің ағымдағы банктік шотына әзірге 1020 1250, 2150
келіп түспеген есеп беретін адамның поштаға
салған ақша қаражаттары
Тиісті баратын жерге әзірге барып түспеген 1020 1010
кәсіп-орын кассасынан төленген сома
Сатып алушылар төлеген, бірақ есеп беретін 1030 1210, 2110
уақытқа дейін кәсіпорынға келіп түспеген сома
Есеп беретін уақытқа дейін кәсіпорынға келіп 1020 3390, 4430
түспеген, еншілес серіктестіктердің аударған
ақша қаражаттары
Кәсіпорынның ағымдағы банктік шотына жолдағы 1030 1020
деп есептелінген ақша қаражаттары келіп түсуі
Қортындылай келгенде жолдағы ақша қаражат ағымдағы банктік шотқа
немесе кассалық шотқа қайткен күнде де келіп түседі.
Валюталық ақша қаражаттар 1010 Кассадағы ақша қаражаты шотында және
де 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты шотында есепке алынады.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда, мекемелерде шетелдік валютадағы ақша
қаражаттарының қозғалысы Қазақстан Республикасының Қаржылық есептің ұлттық
стандарттарымен Қаржылық есептің халықаралық стандарттарына сәйкес
жүргізіледі. Орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге шетелдік
валюта, яғни шетелдің ақшасы арқылы есеп айырысу сол операция жасалған күні
Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі белгілеген ақша айырбастау
(бағамы) бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасымен (теңгемен)
көрсетілуі тиіс. Шетелдік валюта бұл кәсіпорындар мен ұйымдардың және
мекемелердің ақшалай қаражатары мен есеп айырысу уақытында пайдаланылатын
және қолданылатын Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасынан (теңгеден)
басқа ақша бірліктері.[1] Ақша несие банктер: оқу құрал.
Курс (бағам)-бұл Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі белгілеп
отыратын екі ел ақша бірліктерінің (валюталарының) өзара қатынасы.
Курстық (бағамдық) айырма-бұл екі елдің ақша бірліктерінің арасындағы
курстың (бағамның) өзгеруі салдарынан болатын айырма сомасы.
Кәсіпорындар мен ұйымдар және мекемелер басқа шаруашылық
субъектілеріне негізгі құралдарды, тауарлы-материалдық құндылықтарды және
басқа да активтерді шетел валютасына сатқанда немесе олардан сатып алғанда,
банктерден, сондай-ақ банкіден тыс мекемелерден шетел валютасымен несие
алғанда немесе оны қайтарғанда, тағы да басқа жағдайларда шетелдік
валюталармен жүргізілетін операциялар пайда болады. Кәсіпорындар мен
ұйымдар, және мекемелер шетел ақша бірлігімен (валютамен) операциялар жасау
үшін банк мекемелерінен шот аша алады. Кәсіпорындар мен ұйымдар, және
мекемелер банктен валюталық шот ашу үшін банк мекемесіне осы кәсіпорынның
немесе ұйымның жарғысының көшірмесін, валюталық шот ашу туралы өтініш,
тиісті адамдардың қолдары қойылып және кәсіпорын мөрі басылған арнайы
карточка, тағы да басқа құжаттарды табыс етуі керек.
Қазақстан Республикасының шетел валютасын реттеу туралы заңына сәйкес
кәсіпорындар мен ұйымдар өкілетті банктер мен ақша айырбастау пункттері
арқылы Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі белгіленген тәртіп
бойынша шетел валютасын сатуға және сатып алуға құқысы бар. Шетел валютасын
сату және сатып алу валюталық биржада қалыптасқан курс (бағам) бойынша
есептеледі. Нәтижесінде бір күн ішінде кәсіпорын мен ұйымның сатып алған
немесе сатқан шетел валютасының Қазақсан Республикасы Ұлттық банк мекемесі
белгілеген сол күнгі курсы (бағамы) мен сатылған немесе сатылып алынған
шетел валютасының бағасы арасындағы айырмашылық пайда болады.
Кәсіпорындар мен ұйымдар осы шетел валютасын сату немесе сатып алуда
курстың (бағамның) өзгеруінен болған табысты 6250-”Бағамдық айырмадан
түсетін кірістер”-деп аталтын шотқа, ал шығынды 7430-”Бағамдық айырма
бойынша шығыстар” шотына жазады.
4 кесте - Шетел валютасындағы операциялар
№ Операциялардың мазмұны Шоттар нөмірлері
дебет кредит
1 2 3 4
1 Жарғылық қорға шетелдік үлес 1030 5110
қосушылардан келген сома
2 Жіберілген өніммен көрсетілген қызмет 1030 1210, 2110
үшін шетелдік сатып алушылардан
кассадағы ақша қаражат шотына келіп
түскен сома
3 Шетелдік сатып алушылардан алдын ала 1030 3510, 4410
аванс ретінде алынған сома
4 Қызметтегі іс-сапарлары үшін ағымдағы 1010 1030
банктік шоттан валюталық ақша қаражат
кассаға алынған сома
5 Шетелдік жабдықтаушыларға төленген 3110, 4110 1030
берешек қарыз
Қортындылай келгенде шетел валюталары ағымдағы банктік немесе кассалық
шотта есепке алынып, оларды сату немесе сатып алуда тиісінше курстың
өзгеруіне байланысты табысталып және шығысталып отырады.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда, мекемелерде нақты ақшамен қатар пошта
маркалары, демалыс және емдеу, сауықтыру орындарының жолдамалары, жол
билеттері, сонымен қатар үкіметтің жәрдемі ретінде берілген
қаражаттары,яғни үлкен жауапкершілікпен сақталуын қадағалауды талап ететін
басқа да қаржылар сақталады. Бұл жоғарыда аталған ақшалай құжаттар 1040-
Карт-шоттардағы ақша қаражаты шотында есептелінеді. Осылармен қатар бұл
шотта кәсіпорынға немесе ұйымға бюджеттен бөлінетін белгілі бір мақсатқа
жұмсауға тиісті қаржылар, кәсіпорынның, кәсіподақ ұйымның қаржылары, мәдени-
ағарту саласына, демалыс лагеріне бөлінген қаржылар есептеледі. Осы 1040-
Карт- шоттардағы ақша қаражаты шоты бойынша жүргізілетін әр түрлі
операцияларға сәйкес: 1040-Карт-шоттардағы ақша қаражаты дебеттеледі,
1030-Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты және тағы басқа шоттардың
тиістілері кредиттелінеді.
Бұл шоттан төленген сомаға 1010, 1030, 3310, 4110, 3110, 3420, 4220,
3410, 4210, 3350 шоттардың тиістілері дебеттеліп, 1040-Карт-шоттардағы
ақша қаражаты кредиттелінеді. [1] Бухгалтерлік есеп және салық: журнал
Кәсіпорындар мен ұйымдар, фирмалар өздерінің ақшалай қаржыларын
сақтауға банк мекемесінен арнаулы шот ашуына болады. Бұл шотта ашылған
аккредитивтердегі ақшалай қаржылар, чек кітапшаларындағы ақшалай қаржылар,
банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалар және басқадай құжаттардағы
(вексельден басқа) ақшалай қаржылар есептелінеді.
Шаруашылық субъектілері 1060-”Өзге ақша қаражаты” - деп аталатын шотта
жабдықтаушы және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың аттарына
ашылған акредитивтегі ақша қаражаттарын есептейді, негізінен есеп
айырысудың бұл түрі басқа қаладағы (субъекті орналасқан жерден басқа жерде
тұратын) жабдықтаушылармен қолма-қол ақшасыз есеп айырысу үшін қолданылады.
Есеп айырысудың бұл түрі басқа қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға ұқсас болып
келеді, бұл есеп айырысу құжаты бойынша сатып алушы өзіне қызмет көрсететін
банк мекемесі арқылы жабдықтаушының шоты ашылған, яғни оған қызмет
көрсететін банктен аккредитив ашады. Есеп айырысудың бұл түрі 1931 жылдан
бері қолданылып келеді. Аккредитивтегі ақшалай қаржылар бойынша есеп
айырысу жабдықтаушыларға төлемнің дер кезінде төленуін қамтамасыз етеді.
[2] Қаржылық есеп: оқу құралы
Аккредитив-сатып алушыға қызмет ететін банк мекемесінің осы
кәсіпорынды
немесе ұйымды жабдықтайтын шаруашылық субъектісіне қызмет көрсететін банк
меккемесіне тауарларының жіберілгендігін немесе қызметтерінің
көрсетілгендігін дәлелдейтін құжаттар бойынша төлем төлеу жайлы тапсырмасы.
Аккредитив тек бір ғана жабдықтаушымен есеп айырысуға арналады, ал
аккредитивтің мерзімі жабдықтаушы мен сатып алушының арасындағы келісім-
шартқа сәйкес бекітіледі. Бұл шартта мыналар көрсетілуі қажет:
1) төлеушінің тапсырмасы бойынша аккредитивті ашқан банктің (банк
имитенттің) аталуы;
2) аккредитивтің түрі және оның орындалуы мен пайдаланылуының әдісі
мен тәсілі;
3) аккредитив бойынша қаржы (ақша) алу үшін жабдықтаушының өзіне
қызмет ететін банкке тапсыруға тиісті құжаттардың толық тізімі және нақты
сипаттары;
4) тауарларды, материалдарды тиіп-жөнелткеннен немесе жұмыстарды,
қызметтерді орындағаннан кейін құжаттардың банк мекемесіне тапсырылу
мерзімі және олардың орындауына қойылатын талаптар, жабдықтаушыларға
аккредитив жайлы, яғни оның ашылғандығы туралы хабарлау.
5) басқа да керекті құжаттар мен шарттар.
Аккредитивтердің ”Өтелінген” (депоненттелген) және ”Өтелінбеген”
(депоненттелмеген)-деп аталатын түрлері ашылуы мүмкін. Аккредитив сонымен
қатар ”Кері шақырылатын” және ”Кері шақырылмайтын” болып екі түрге
бөлінеді.
Тапсырыс берушінің өзінің шотындағы ақша қаражаты есебінен немесе оған
қызмет көрсететін банкінің берген несиесінің есебінен жабдықтаушы
кәсіпорынға қызмет көрсететін банкке келісім-шарт бойынша алдын ала
аударылған қаржысы-”Өтелінген (депоненттелген) аккредитив” болып
есептеледі. Ал сатып алушы кәсіпорын мен жабдықтаушы кәсіпорынға қызмет
көрсетуші банк мекемелері арасында аккредитивте көрсетілген қаржы сомаларын
аударуға тек қана келісім-шарт жасалынып келісілген, яғни ақша әзірге
аударылмаған болса онда бұл-”Өтелінбеген аккредитив” түрі қатарына
жатқызылады.
Аккредитив ашу жайлы келісім-шартта қарастырылған келісімдерді
өзгертуге, жоюға тек сатып алушы, яғни қаржы төлеуші шаруашылық субъектінің
ғана құқы болса, ондай аккредитив-”Кері шақырылатын аккредитив” түрінің
қатарына жатқызылады. Аккредитив ашу туралы екі субъектінің арасындағы
келісім-шартта қарастырылған келісімдерді жабдықтаушы кәсіпорынның
келісімінсіз жоюға немесе өзгертуге болмайтын аккредитив-”Кері
шақырылмайтын аккредитив” болып саналады.
Аккредитивті ашу үшін төлем төлеуші кәсіпорын өзіне қызмет көрсететін
банк мекемесіне арыз береді және сонымен қатар мына құжаттарды көрсетулері
қажет:
1) жабдықтаушы шаруашылық субъектісінің аты;
2) аккредитив ашылатын келісім-шарттың көшірмесі;
3) аккредитив ашылатын банктің аты;
4) аккредитивтің орындалатын уақыты және жері;
5) аккредитивтен төлем төлеуге қажет болатын құжаттардың толық және
нақты аты;
6) аккредитивтің түрі;
7) аккредитивтің қандай тауарға, затқа немесе орындалатын жұмысқа
төлем төлеуге арналғандығы және оны төлеу үшін банк мекемесіне табыс
етілетін құжаттардың тізімі;
8) аккредитивтің сомасы.
Аккредитивтен қаржы алу үшін жабдықтаушы кәсіпорын тауарды тиеп
жібергеннен кейін аккредитивтің шартында қаралған құжаттарды банк
мекемесіне табыс етеді, бұл құжаттар аккредитивте көрсетілген шарттарды
толық қанағаттандыратындай болуы керек [14]. Егер аккредитивте
қарастырылған бұл шарттың біреуі орындалмаған жағдайда аккредитивтен қаржы
төленбейді, аккредитивте қарастырылған шарт бойынша сатып алушы
кәсіпорынның өкілі шотты акцептеуі керек болатын болса, онда ол адам
орындаушы яғни қызмет көрсетуші банкке мына құжаттарды көрсетуі қажет:
- төлқұжат немесе оның орнына жүретін басқадай құжаттар.
- аккредитив ашқан кәсіпорын берген іс-сапарлық куәлік пен сенімхат.
- өзінің қолтаңбасының үлгісі.
Жабдықтаушының банкісінде аккредитив мынадай жағдайларда жабылады:
1 аккредитивтің мерзімі біткенде;
2 аккредитивті жабу туралы жабдықтаушының берген арызы бойынша.
Аккредитив жабылған уақытта пайдаланылмаған сомма сатып алушының
(төлеуші субъектінің) банкісіндегі тиісті шотына аударылады, ашылған
акредитив сомасы 1060-”Өзге ақша қаражаты” шотының аударылғанына байланысты
кредитіне немесе дебетіне жазылады.
1060 - Өзге ақша қаражаты шотына чек кітапшаларындағы ақшалай
қаржылар да кіреді. Чек кітапшаларындағы ақшалай қаржылар мен есеп айырысу
операцияларының есебі жүргізіледі. Чек кітапшаларындағы ақша қаражаттары
жабдықтаушылар мен тасымалдаушы кәсіпорындардан және байланыс ұйымдары мен
басқа да субъектілерден алынған тауарлы-материалдық құндылықтардың құнын
төлеуге немесе олардың көрсеткен қызметтері үшін есеп айырысуға арналған.
Кәсіпорындар мен ұйымдар, мекемелер чек кітапшаларын алу үшін банк
мекемесіне өтініш береді, сонымен қатар осы өтінішпен бірге кәсіпорын
немесе мекеме алатын чек кітапшасындағы соманы депоненттеу үшін банк
мекемесіне төлем талабы тапсырмасын ұсынуы керек.
Кәсіпорын, ұйым немесе мекеме чек кітапшаларын алғанда банктің
депоненттелген сомасына мынадай бухгалтерлік жазуы жазылады:
Дебет 1060 Өзге ақша қаражаты шоты, Кредит тиістілеріне қарай 1030,
3010, 4010, 3020, 4020, 3050, 4030 шоттар.
Банк мекемесі чек кітапшасының тиісті жеріне ол чек кітапшасы берілген
кәсіпорын немесе мекеменің толық аталуын, ал егер жеке адамға берілсе, оның
аты-жөнін жазады. Чек кітапшасында ондағы соманың жұмсалмаған,яғни
пайдаланбаған мөлшері көрсетіледі. Чек кітапшасы арқылы бір немесе бірнеше
жабдықтаушымен есеп айырысуға болады. Егер банк мекемесі чек
кітапшаларындағы жұмсалынбаған соманы кәсіпорынға қайтарғанда 1030, 3010,
4010, 3020, 4020, 3050, 4030 шоттардың тиістілері дебеттеліп, 1060-Өзге
ақша қаражатышоты кредиттеледі.
Кесте 5 ( Өзге ақша қаражаты шотының негізгі операциялары
Операциялардың мазмұны Шоттар нөмірлері
дебет кредит
Ақша қаражаттарынан ашылған аккредитивтер 1060 1040, 1030
Банк несиесінің есебінен ашылған аккредитивтер1060 3010, 4010
Ашылған аккредитивтер арқылы жабдықтаушыларға 3310, 4110 1060
жіберген тауарларының және материалдарының
құны төленді
Ашылған аккредитивтердің пайдаланылмай қал- 1030 1060
ған сомасы ағымдағы банктік шотқа қайтарлды
Кәсіпорынға чек кітапшасын бергенде 1060 1030
депоненттелген сома 3010, 4010
Жабдықтаушыларға және басқаларға өзге ақша 3310, 4110 1060
қаражаты шотынан чек кітапшалары бойынша 3210
берешек сомалар төленгенде
Кестені жалпы қортындыласақ өзге де ақша қаражаттар шотындағы
қаражаттың тиімділігі, қолайлылығы және ынғайлылығы сөзсіз.
1.3.1 Ақша қаражаттарының аудиті
Транзиттік экономика жағдайында функционалды аудиттің өте өзекті
бағыты-ағымдағы активтің ең жылжымалы және толық өтімді элементтері
қатарына жататын ақша мен оның баламаларының төлеу циклі мен қозғалысын
тексеру болып табылады. Ақшалай операциялар қарқынды кең ауқымды сипатта.
Дәл осы учаскеде үлкен резервтер мен әр түрлі бұрмалаулар жасырынған.
Ақшалай және кассалық-банктік операцияларды жүргізу заңнамалық, жалпы
мемлекеттік, ведомоствалық және басқа нормативті актілермен жеткілікті
түрде қатаң реттелген. Сондықтан төлеу циклі функционалды аудитін өткізуге
дайындық кезінде қабылданған заңдардың, стандарттардың, бухгалтерлік
есептің, аудиттің, ақша тасуын, қолданылуын, қаржылық бақылаудың нормалары
мен ұйымдастыру ережелерінің талаптарын мұқият оқып-білу қажет.
Орерациялық аудитор кәсіпорынның төлеу мен қозғалыс циклін есептеу
мен бақылау жүргізудің сапалы жақтары туралы анық тұжырымдамаларын
қамтамасыз ету қажеттілігіне байланысты проблемалық сипаттағы көптеген
заңдық, ұйымдастырушылық, әдіснамалық (методологиялық), қаржылық, есептік,
экономикалық мәселелерді шешудің баламалы мүмкіндіктерін қарастырған
жөн.[1] Аудит негіздері: оқу құрал
Дегенмен жалпы аудитте ақшалай операцияларды тексеру мен ревизиялау
тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктері бар. Олар жалпы әдістер арқылы жасалса
да, бұл операцияларды уақытылы және тиімді атқаруға ерекше көңіл аударатын
төлеу циклінің функционалдық аудитінде бұлар шынында жеткіліксіз. Сондықтан
ғылыми зерттеулердің күн талабына сай бағыты ақшаны басқарудың функционалды
аудитінің ерекше тәсілдерін анықтау мен ізденістерін талдау болып саналады.
Ақшалай қаражатпен, әсіресе оның жылжымалы бөлігі−қолма-қол ақшамен
(еңбек ақы бергенде, өндірістік шығыстардытөлегенде, есеп берілетін соманы
беру мен пайдалануда және т.б.) жасалатын операциялар−міндетті тұтастай
тексеруді талап етеді. Ықтимал бұрмалаулар мен қызмет бабын теріс
пайдалану−касса-банк операцияларын бақылаудың маңызды міндеті.
Іс-тәжірибеде кездесетін, жасалу тәсілдері бойынша касса-банк
операцияларының атқарылуы мен шот төлемдері процесіндегі қызмет бабын теріс
пайдалану мен бұрмалаулар былайша жіктеледі:
1. Ресімделген құжаттармен және қолхаттармен жасырылған және ештеңемен
жасырылмаған ақшалай қаражаты тікелей ұрлау.
2. Банктен, әртүрлі тұлғалар мен ұйымдардан кірістік ордерлер бойынша,
басқа ұйымдардан сенімхат бойынша түскен ақшаны кіріске алмау және иемдену.
3. Кассадағы ақшаны есептен шығару; бір құжаты қайтадан пайдалану;
кассалық құжаттар мен есептерде жиынтықты дұрыс есептемеу.
4. Ақшаның жалған құжаттар бойынша негізсіз есептен шығару сомасын
көбейтіп, заңды ресімделген құжаттардағы жалғандық.
5. Әр түрлі тұлғалар мен ұйымдарға заңды есептелген соманы сіңіріп
кету, соның ішінде еңбекақыны, депонентті соманы негізсіз иелену.
6. Контрагенттермен дайын өнім, тауар үшін қолма-қол ақшамен есеп
айырысу, бақылаушы-кассалық ақпараттарды қолданбай, жұмыс орындау мен
қызмет көрсету және т.с.с.
Мұндай бұрмалаулар мен теріс пайдаланулар кассирді дұрыс іріктемеу,
(тәжірибесіз және сенімсіз), кассаны жүйелі тексермеу, ішкі бақылаудың
нашарлығы және т.с.с. салдарынан болады.
Төлем циклінің функционалды аудитінің күрделі учаскелерінің
бірі−кассалық операциялардытексеру. Ең алдымен кассадағы кассалық
операцияларды кім және қалай атқаратының білу керек. Тексерудің
қортындылары аудитор, бас бухгалтер және кассир қол қоятын акті жасаумен
ресімделеді. Ақшалай қаражаттың немесе ақшалай құжаттың және басқа
құндылықтардың артық шығуы немесе кем шығуы анықталған жағдайда кассирден
жазбаша түсініктеме алу керек. Ақшалай қаражаттың көп жіктелуі табылғанда,
аудитор кәсіпорын басшысына кассирді тексеру анықталғанша міндеттерінен
шеттету туралы мәселе қояды.
Жол-жөнекей ақша есебі аудитінде бухгалтерлік есепте саналатын
сомалардың шынайылығын, контрагенттер аударған, алайда тексерілетін
кәсіпорынның есеп шотына есепті айда түспеген сомалардың қалайша
көрсетілуін тапсыру керек.
Бұрмалаулар мен теріс пайдаланулардың алдын алу үшін мыналар талап
етіледі:
− банктегі есеп шот бойынша жазбаларды көшірмелерге тіркелген
негіздемелермен үнемі салыстыру;
− жабдықтаушылармен құжаттарды қарама-қарсы тексеру өткізіп,
құжаттарды ресімдеуге талапты арттыру;
− дебиторлармен және кредиторлармен, қызметкерлермен және басқа
контрагенттермен есеп айырысуларды қайта тексеруді жүйелі жүргізу.
Төлем циклін аудиторлық тексеру мен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қызметін сараптау іс-тәжірибесін талдау есептеулерді
жүргізудегі типтік бұрмалаулар туралы тұжырым жасауға және олардың ақшасын
басқаруды жақсарту жөніндегі ұсыныстарды әзірлеуге мүмкіндік береді [16].
Тағы бір өрескел қате − ақшаны кәсіпорын кассасына кіріске алмау.
Тексеру кезінде аудитор бар ақшаның қозғалысын талдауы, іс жүзінде жаслған
төлемді дебиторлық борышты өтеу сомасы мен касса есебіне алынған сома
арасындағы айырмашылықты анықтауы керек.
Тексерудің жеке объектісі − нақты мақсаттарға, сонымен бірге еңбекақы
төлеуге, іссапар шығыстарын жабуға, шарушылық қажеттіліктерге және т.б. чек
кітапшасы бойынша банктен алынған ақша қозғалысы.
Кассалық тәртіпті сақтау мен төлем циклі функционалды аудит
бағдарламасын түп-түгел орындау үшін тестілеу өткізуге болады. Сұрақтар
тізбесін тексеруші аудитор кәсіпорындағы нақтылы жағдай менкөлем циклі
функционалды аудитінің қойған мақсаттарына сәйкес қалыптастырады. Тестілеу
ішкі бақылаудың жағдайын анықтауға, ақшаның сақталуын қамтамасыз етуге,
бухгалтерлік есепте кассалық операцияларды түгел және анық сенімді көрсету
үшін талдауға мүмкіндік береді.
Мұндайда төлеу цикілі мен ақша басқарудың тиімділігін бағалаудың
балдық, индекстік немесе процедуралық тәсілдері қолданылуы
мүмкін.Мысалы,бағалаудың балдық тәсіліне иә жауабы үшін ақша қозғалысын
ұйымдастыру деңгейіне байланысты 1-ден 3 балға дейін қойылады,ал жоққа -
0 балл. Субьектінің ақшасын аудару жағдайын тестілеу қорытындыларын жалпы
бағалауда қойылған балдар сомасы бойынша: 50 балға дейін өте төмен, 51-65
төмен, 66-80 орта, 81-90 жоғары, 91 балдан жоғары - өте жақсы.
Кассалық операцияларды тексеру. Кассада сақталатын ақша 1010
Кассадағы ақша қаражаты. Осы шоттың дебитінде кассаға түсетін ақша, ал
кредитіне-кассалық есептен шығатын ақша жазылады. Бұл шот бойынша жазбалар
кірістік және шығыстық кассалық ордерлер негізінде жасалады.
Касса мен кассалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz