ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫ
1995 ж. Конституцияға енгізілген толықтырулар мен өзгертулер
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫ – МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ ЗАҢЫ 8
1.1 Конституция ұғымы, мәні, құрылымы және ерекшеліктері 8
1.2 Қазақстанның конституциялық даму кезеңдері 17
1.3 1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясындағы құқықтық
қағидалары 29
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫ 36
2.1 Конституциялық реформалар – Тәуелсіздігіміздің негізгі қозғаушы күші
36
2.2 Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 ж. және 2007 ж. толықтырулар
мен өзгертулерден кейінгі өкілеттіктері 41
2.3. Қазақстан Республикасының Конституциясына 1998 ж. және 2007 ж.
толықтырулар мен өзгертулерден кейінгі заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарының жұмыс атқаруының маңыздылығы 51
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 66
КIРIСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Еліміз егемендікке қол жеткізгеннен
кейін 1993 жылы қабылданған алғашқы ата заңымызды ары қарай жетілдіру
уақыт талабынан туындаған еді. Сөйтіп, 1995 жылы 30 тамызда бүкіл халықтық
референдумда еліміздің Конституциясы қабылданды.
Ата заңымыз елімізді өтпелі кезеңнің дағдарыстарынан сақтап,
еліміздің тұтастығы мен амандығын ұлтаралық татулығы мен ішкі тұрақтылығын
қамтамасыз етті. Соның нәтижесінде елімізде реформалық өзгерістердің
белсенді қозғалыстары болды және мемлекетімізді басқарудың механизмін одан
әрі жетілдірудің жолдарын ашты. Қолданыстағы Конституциямыз бүгінгі
заманның барлық көкейкесті мәселелерін толық қамтыған және құқықтарымызға,
мемлекет құрлысына толық түсінік бере алады деп айта аламыз. Қазақстанда
мемлекеттік билік заң шығарушы, атқарушы және сот билігі тармақтарына
бөліну принципіне негізделіп құрылды.
Ата заңымыз қабылдануының нәтижесінде, бұрынғы 1 палаталы жоғары
кеңестің орнына 2 палаталы кәсіби тұрғыда жұмыс жүргізетін, саяси
партиялардың фракциялары өкілдік ететін Парламент құрылды.
Конституцияға сәйкес құрылған Қазақстан Республикасы Парламенті
бүгінде мемлекеттік биліктің бір тармағына айналды. Үкімет мемлекеттік
биліктің дербес бір тармағы ретінде Конституцияда белгіленген
өкілеттіктерін жүзеге асыруда. Конституция мемлекеттік биліктің үшінші
тармағы сот төрелігін жаңадан құру қажет екендігін айқындап, оның құрлымын,
қызмет істеу қағидаларын заңдастырды.
Билік тармақтарын конституциялық жолмен бөлу және олардың бір
бірімен қарым қатынасын ұштастыру әлемдік тәжірибеде мемлекеттің
демократиялық механизмін нығайта түседі. Міне бұлардың бәрі Президенттік
нысандағы біртұтас мемлекеттің ерекшеліктері болып табылады.
Біртұтас Қазақстан мемлекеті сан ұлтты қазақстандықтарды олардың
ұлты мен басқа да белгілеріне қарамастан азаматтық тең құқықпен қамтамасыз
етуде.
Ел басы Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан жолдауында, Қазақстан
бүгінгі таңда әлеуметтік экономикалық жаңару, саяси демократияландырудың
жаңа кезеңіне қадам басқалы тұрғандығына байланысты, өткен он жылдағы
атқарылған жұмыстарды қортындылап, енді алдағы он жылда атқарылуға тиісті
басты міндет, мақсаттарды айқындап берген еді.
Осы басты міндеттердің бірі - дамуымыздың жаңа кезеңіне сәйкес саяси
жүйені жаңарту яғни демократиялық реформалар жасау болды.
Ел басының Жолдауында көрсетілген демократиялық реформалардың негізгі
бағыттары Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы 2007 жылғы 21 мамырдағы Қазақстан
Республикасының заңымен толығымен белгіленді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Конституцияға енгізілген
өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес, Парламенттің өкілеттігі неғұрлым
кеңейтіліп,Парламенттің Констиуциялық кеңесті,Орталық сайлау комиссиясын,
Есеп Комитетін қалыптастырудағы сондай ақ, тұтастай алғанда бюджетті бекіту
мен атқарылуын бақылаудағы өкілеттіктері ұлғайтылды. Парламенттің Үкіметті
жасақтаудағы роль күшейтілді.
Сот-құқық жүйесін жетілдіру мақсатында тұтқындауға құзырлылықты
соттарға беру туралы шешім қабылданды және соттың тұтқындауға санкция беруі
тиісті заңнамалық актілер қабылданғаннан кейін қолданысқа енгізілетін
болады. Біртіндеп осы заманғы ашық тұрпатты сот өндірісі қолданылатын
болады.
Жергілікті өкілетті органдарды дамытуға бағытталған шаралар жүзеге
асырылады, оның ішінде маслихаттарды күшейтіп қосымша өкілеттіктер берілді.
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалар мен астананың әкімі,
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалар мен астананың
маслихаттарының келсімімен тағайындалады. Уақыт өте келе аудандық
маслихаттар жергілікті өзін өзі басқаруды қалыптастырудың негізіне
айналады.
Жергілікті маңызы бар мәселелерді халықтың өзі дербес шеше алуын
қамтамасыз етуге бағышталған жергілікті өзін өзі басқару институтын тану
елеулі жетістіктердің бірі болып табылады.
Ата заңымыз бүгінгі заманның барлық көкейкесті мәселелерін толық
қамтыған және құқықтарымызға, мемлекет құрлысына толық түсінік бере алады
деп айта аламыз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Елімізде жүргізіліп
жатқан саяси өзгерістердің біз үшін басты мақсаты- бұл биліктің бір
мезгілде елде саяси тұрақтылықты сақтап азаматтарымыздың Конституциялық
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ете отырып, қоғам мен мемлекетті
басқарудың тиімді жүйесін қамтамасыз ету үшін осы заманғы демократиялық
жолға қадам басу.
Біртұтас Қазақстан мемлекеті сан ұлтты қазақстандықтарды
олардың ұлты мен басқа да белгілеріне қарамастан азаматтық тең құқықпен
қамтамасыз етуде.
Оның тағы бір көрнісі - Ата заңға 2007 жылы 21 мамырда енгізілген
өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес, Мажіліс депутаттарының сайлауында
Мәжілістің 9 депутатының Қазақстан халқы Ассамблясынан сайлануы.
Конституцяда азаматтардың құқықтары мен бостандықтары анық
көрсетілген және “Адам және Азамат” деп аталатын бөлімінде 10-баптан 40-
бапқа дейін 30-дай бап тек адам және азамат құқығы, бостандығына арналған.
Бұл Ата заңымыздың ең басты қасиеттерінің бірі оның халықаралық
стандарттарға сәйкес келетін деңгейде адам мен оның өмірін, оның құқықтары
мен бостандықтарын ең қымбат қазына деп тануының бір көрнісі болмақ.
Конституцияда әркімнің өмір сүруге, өзінің жеке басының
бостандығына,кадір қасиетіне, жеке өміріне және тұрғын үйіне қол
сұғылмауына, әркімнің өзінің қай ұлтқа, қай партияға, қай дінге жататынын
өзі анықтауға, әркімнің ана тілі мен төл мәдениетін пайдалануға қарым
қатынас,тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдап алуға,
денсаулығын сақтауға, білім алуға, еңбек етуге, әлеуметтік
қамсыздандырылуына, сайлауға, сайлануға, өзінің және отбасының құпиясы
болуына, абройы мен ар-намысының қорғалуына құқықтары бар екендігі
көрсетілген.
Конституцияның 1-бабында: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең
қымбат қазынасы-адам және адам өмірі,құқықтары мен бостандықтары деп айқын
көрсетілуі осының нақты дәлелі болмақ.
Еліміздің Конституциясының демократиялық қоғамның негізгі
міндеттеріне сәйкес келетіндігі әлемде танылып отыр.
Демократиялық мемлекеттерде Конституцияны дәріптеу - әр адамның
азаматтық борышы деп саналады, оны оқып, білу міндетке айналған.
Ата заңымыздың ережелерін орындай білу, оны құрметтеу, Қазақстан
Республикасы заңдарын сақтау Қазақстан Республикасының әрбір азаматының
басты міндеті болып табылады.
Азаматтар ата заңда көрсетілген құқықтарын толық иеленумен бірге
міндеттерін де толық орындауға тиісті Сонда ғана ата заңның талаптары да
толығымен орындалады..
Конституцияның тұрақтылығы мемлекетіміздің, қоғамымыздың
тұрақтылығының бірден бір кепі лі болмақ.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Дамудың демократиялық
жолына түскен посткеңестік мемлекеттерде азаматтық қоғам қалыптастыруға,
оның институттарын дамытуға бағытталды. Азаматтық қоғамды құруды елді
демократияландырудың басты шарты деген көзқарас адамдар арасында бүгінде
берік қалыптасқан.
Сонымен, халықтың басым бөлігі – саясаткерлер де, қарапайым көзі
ашық азаматтар да ден қоя бастаған бұл азаматтық қоғам деген не? Азаматтық
қоғам адамдардың сөз, жиналыс, еркін пікір айту, өз ойын ашық жеткізу, төл
құқығын қорғай білу, еңбек ету, оқып-білім алу, әлеуметтік жағынан қорғалу,
өзінің адами қажеттіліктерін қанағаттандыру деген құқықтарын қамтамасыз
ете ала ма? Азаматтық қоғам көпшіліктің өмірден күткен сұраныстарына толық
жол ашатын бірден-бір институт феномен бе, әлде олардың көңілі ауған
уақытша қызығушылық па? Сонда азаматтық қоғам дегеніміз не?
Құқықтық мемлекетті қалыптастырудың маңызды алғы шарттарының ішінде
азаматтық қоғамның алар орны бір төбе. Ал азаматтық қоғам алуан түрлі
қоғамдық қатынастардың мемлекеттен біршама дербес болуын мақсат тұтса, бұл
игі мақсат мемлекеттік биліктің құзыреті заңмен шектеліп, адам құқығы
алдыңғы орынға шыққанда ғана емес, әрбір жеке адамның мүдделеріне қатысты
басқарушылық саяси шешімдер мен бағдарламаларды жүзеге асыру болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және теориялық негіздері. Әрбір егемен
мемлекеттің өз дамуының негізгі бағыттарын айқындайтын конституциялық
саясаты болады. Қазақстан Республикасының конституциялық саясатының
негіздері 1995 жылғы 30 тамызда бүкілхалықтық референдумда айқындалған
болатын. Соның нәтижесінде республиканың қолданыстағы Конституциясы
қабылданып, өмір талаптарына орай 1998 және 2007 жылдардағы конституциялық
реформалар барысында оларға түзетулер енгізілді.
Еліміз тәуелсіздігінің алғашқы күндерінен-ақ Мемлекет басшысы – Елбасы
Н.Ә.Назарбаев жүргізіп отырған сарабдал конституциялық саясат арқасында
Қазақстан бүгінгідей жетістіктерге жеткені баршаға аян. Ата Заңымыз
қабылдануын кезекті рет мерекелеу қарсаңында мынаны атап өтпеуге болмайды –
осы жылдар ішінде Қазақстанда жасалған игі істердің бәрі де Конституция
қағидалары сақтала отырып жасалды.
Отандық ғалымдардың еңбектерінде конституциялық құқықтық нормалардың
жүзеге асуы жалпы конституция мәселелерінің аясында бірлесе талданады. Осы
бағыттағы еңбектердің қатарына Е.Б. Абдрасуловтың конституция нормаларын
талқылау мәселесіне арналған монографиялық зерттеуін жатқызуға болады. Е.Б.
Абдрасулов конституция нормаларын талқылаудың конституциялық нормаларды
жүзеге асыруда алатын орнына көңіл бөледі. Сонымен қатар, отандық
ғалымдардың ішінде конституциялық құқықтық норманың жүзеге асу
проблемасымен айналысқан белгілі ғалымдардың бірі - М.Т. Баймаханов болып
табылады. М.Т. Баймаханов өзінің еңбектерінде көбінесе конституциялық
нормаларды жүзеге асыруда ағымдағы заңдардың атқаратын рөлі мен орнына көп
көңіл бөледі. Конституциялық құқықтық норманың жүзеге асуының кейбір
қырлары С.З. Зимановтың, Ғ.С. Сапарғалиевтің еңбектерінде сөз болады. Ғ.С.
Сапарғалиев Қазақстан Республикасы Конституциясының тікелей қолданылу
мәселесін бірнеше уақыттан бері зерттеп жүрген белгілі ғалымдардың бірі.
Сонымен қатар, конституциялық құқықтық нормалардың жүзеге асуының
процессуалдық ерекшеліктері М.О. Нүкеновтің, Е.А. Оңғарбаевтың қылмыстық
істерді жүргізу заңдарының талаптарын жүзеге асыру мәселесімен
телімдестіріле қарастырылады.
Отандық заңгерлердің ішінде конституциялық құқық теориясының көптеген
мәселесімен айналысушы ғалымдардың бірі - А. Черняковтың еңбегі ерекше. А.
Черняковтың жұмыстарында жалпы конституциялық құқықтық норманың сипаттамасы
және оның түрлері жаңа методологиялық негізде сөз болады. Сонымен қатар,
еңбектерде жанама тұрғыда болса да, конституциялық құқықтық нормалардың
жүзеге асу мәселесі сөз етіледі.
Осы бағыттағы тағы бір сүбелі жұмысты атқарып жүрген ғалымдардың бірі -
К.К. Айтхожин. Оның еңбектерінде жалпы конституция теориясының көптеген
проблемалары сөз етіліп, оның ішінде конституция нормаларының тікелей
қолданылу ерекшеліктері өте бір ыждағаттылықпен талданады. Осы мәселелер
төңірегінде бірнеше ғылыми мақалалары да жарық көрді.
Жоғарыдағы біздің конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге асыруға
қатысты зерттеулердің бағытын талдауымыздан көрініп тұрғандай,
конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге асыру мәселесі әлі де болса
отандық ғылымда жүйелі және жан-жақты өзінің бағасын ала қоймағандығы.
Сондықтан да, бұл зерттеу жұмысында мәселенің осы қырына негізінен көңіл
бөлуді жөн көріп отырмыз.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, тиісті
параграфтарға бөлінген екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫ – МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ ЗАҢЫ
1.1 Конституция ұғымы, мәні, құрылымы және ерекшеліктері
Конституция сөзі негізінде латын тілінен шыққан, қазақшаға
аударғанда мекеме, бекітілім дегенді білдіреді. Мемлекеттің негізгі
заңы ретінде конституция буржуазиялық мемлекеттер өмірге келген соң пайда
болды.
Конституцияны түрлі негіздермен жіктеуге болады. Олар өзгерістер және
түзетулер енгізу тәсілі бойынша қатаң және өзгермелі болып бөлінеді. Қатаң
конституциялар референдум жолымен жаппай дауыс беру немесе арнаулы
конституциялық іс-шаралар арқылы, болмаса Парламентпен қабылданады.
1993 жылы 28 қаңтарда тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің бірінші
Конституциясы қабылданды. Ол құқықтық мемлекет құру, оның мемлекеттілігінің
тәуелсіздігін қамтамасыз етудің кепілі болып табылатын тарихи ҚР
Конституциясы болды. Алайда, қоғам дамуының қажеттілігі негізінде жаңа
Конституция жобасы жасалды.
1995 жылы 30 тамызда республикалық референдум өткізу (бүкіл халықтық
дауыс беру) жолымен Конституция қабылданды. Осы Конституцияға
конституциялық реформалар нәтижесінде екі рет өзгертулер мен толықтырулар
енгізілді. Алғашқысы 1998 жылдың 7 қазанында, екіншісі 2007 жылдың 21
мамырында болды.
Конституцияны қабылдай отырып, Қазақстан халқы мемлекеттік биліктің
қайнар көзі – өзінің егемендік құқығын баянды етті. Ата Заң қабылданған күн
демалыс, мемлекеттік мереке – ҚР Конституциясының күні деп жарияланды.
Конституцияның ең жоғарғы заңдық күші бар және ол ҚР-ның бүкіл
аумағында тікелей қолданылады. Мұның өзі конституциялық нормалар мен
заңдардың басқа нормативтік-құқықтық актілердің нормаларынан үстем
екендігін көрсетеді. Кейінгі екі Конституцияның алдыңғы екеуінен елеулі
айырмашылығы сол – бұлар тұңғыш рет мемлекетіміздегі тәуелсіздікті,
егемендікті және Қазақстан халқының толық билігін бекітіп, одан әрі
орнықтырды.
Жаңа Ата Заңды құқықтық мемлекеттің қалыптасқан бағыттары,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, соның ішінде жеке адамның жан-
жақты еркіндігі, идеологиялық және саяси әр алуандығы (сөз және
шығармашылық бостандығы, саяси партиялар мен бұқаралық партиялар, сондай-ақ
бұқаралық қозғалыстар бірлестігін құру еркіндігі), халық билігін жүзеге
асыратын демократиялық амалдар, экономикалық қатынастардың қызмет етуі
әлемдік талаптарға сәйкестендірілген. Оның нормалары тұрақты, жалпы мәнде
ұзақ жылдарға бейімделіп тұжырымдалған.
ҚР-ның Конституциясы барлық заң салдарының негізі болып табылады, ал оның
нормалары басқа заңдар үшін басты қағида болып есептеледі.
Бірнеше ғасырлар бұрын ру-тайпаға бөлініп, қоғамдасып өмір сүрген
адамдардың да өз тәртіптері мен жазылмаған заңдарының болғандығы тарихтан
мәлім. Өткен ғасырлардың данышпандары өздерінің шешендік, білгірлік
қасиеттерімен елеулі орнын қалдыра білді. Елу жылда ел жаңа дегендей,
арада қаншама жыл-ғасырлар өтіп, Кеңес Одағы тарағаннан кейін, екі жыл
өткен соң, 1993 жылғы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің
он екінші сайланған тоғызыншы сессиясында еліміздің тұңғыш Конституциясы
қабылданды. Заман өзгерген сайын, қолданыстағы заңнамаларға да өзгерістер
енгізілуі мемлекетіміздің өркендегенінің белгісі.
Демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құру барысында
Конституциямыздың тарихы негіз болып табылады. Қазақстан Республикасы
Конституциясының тарихын атай отырып, республикамыздың демократиялық және
құқықтық жолында көптеген дәрежеге қол жеткізгенін байқаймыз. Конституцияға
сәйкес, қос палаталы Парламент еліміздің заң шығарушы билігін иеленді.
Конституция оған ел бюджетін бекітуге, оның орындалуын қадағалауға
мүмкіндік береді. Үкімет мүшелері Парламент палаталары алдында тұрақты есеп
береді. Әрине жоғары жақтың құрылымдық кестесімен қатар, атқарушы билік
жүйесін реттеу және тиімділігін арттыруға бағытталған мәселе де аз емес.
Қазір жергілікті атқарушы билік халықпен кездесіп, есеп беруде. Бұл билік
пен халықты біртұтас етуге сеп, сондай-ақ, әкімшілік реформаларды
тереңдетуге негіз жасады.
Қазақстан халқының тәуелсіздікті ту етіп, қабылдаған Конституциясы
қазір қол сұғылмас қасиетке, жоғары заңдық қана емес, рухани адамгершілік
сипатқа ие болды. Конституциялық құрылысты бекітуде алдымызда күрделі әрі
жауапты міндет тұрғанын ұмытуға болмайды. Ол – мемлекетімізді мемлекеттік
билік пен басқарудың барлық жүйесін жан-жақты нығайту қажеттілігі. Әрбір
Қазақстан Республикасының азаматы болашағы зор мемлекетіміздің дамуына өз
үлестерін қосулары тиіс екенін түсіну керек...
Конституцияны қабылдай отырып, Қазақстан халқы мемлекеттік билiктiң
қайнар көзi — өзiнiң егемендiк құқығын баянды еттi. Ата заң қабылданған күн
демалыс — мемлекеттік мереке — ҚР Конституциясының күнi деп жарияланды.
Бұл жаңа Конституция Қазақстанның төртiншi Ата заңы (1937, 1978, 1993,
1995). Оның құрылымы кiрiспеден, 9 бөлiмнен, 98 баптан, көптеген тармақтар
мен тармақшалардан тұрады. Жаңа Конституцияның ең жоғары заңдық күшi бар
және ол ҚР-ның бүкiл аумағында тiкелей қолданылады. Мұның өзi
Конституциялық нормалар мен заңдардың басқа нормативтiк құқықтық актiлердiң
нормаларынан үстем екендiгiн көрсетедi. Кейiнгi екi Конституцияның алдыңғы
екеуiнен елеулi айырмашылығы сол — бұлар тұңғыш рет мемлекетіміздің
тәуелсiздiктi, егемендiктi және Қазақстан халқының толық билiгiн бекiтiп,
одан әрi орнықтырды.
Жаңа Ата заңда құқықтық мемлекеттiң қалыптастырылу бағыттары,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, соның iшiнде жеке адамның жан-
жақты еркiндiгi, идеологиялық және саяси әр алуандығы (сөз және
шығармашылық бостандығы, саяси партиялар мен бұқаралық партиялар, сондай-ақ
бұқаралық қозғалыстар бiрлестiгiн құру еркiндiгi), халық билiгiн жүзеге
асыратын демократиялық амалдар, экономикалық қатынастардың қызмет етуi
әлемдiк талаптарға сәйкестендiрiлген. Оның нормалары тұрақты, жалпы мәнде
ұзақ жылдарға бейiмделiп тұжырымдалған.
ҚР Констиуциясы барлық заң салаларының негiзi болып табылады, ал оның
нормалары басқа заңдар үшiн басты қағида болып есептеледi.
ҚР Констиуциясының кiрiспесiнде Ата Заңды қабылдаудың себептерi мен
мақсаттары былай түсiндiрiлген: Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген
Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерiнде мемлекеттiлiк құра отырып, өзiмiздi
еркiндiк, теңдiк және татулық мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық
қоғам деп ұғына отырып, дүниежүз. қоғамдастықта лайықты орын алуды тiлей
отырып, қазiргi және болашақ ұрпақтар алдындағы тарихи жауапкершiлiгiмiздi
сезiне отырып, өзiмiздiң егемендiк құқығымызды негiзге ала отырып, осы
Конституцияны қабылдаймыз. Ата Заңның бұл бөлiгi саяси және идеол.
тұрғыдан алғанда аса маңызды. Өйткенi, бұл Ата заң ҚР-нда демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құрудың конституциялық негiзiн
қалады.
Осыдан келiп, ҚР-ның мынадай негiзгi мақсаты туындайды: өзiнiң ең
қымбат қазынасы ретiнде адамды және оның өмiрiн, құқықтары мен
бостандықтарын айқындап, бекiту; өз елiнде және мемлекеттер арасында
азаматтық бейбiтшiлiктi, ынтымақтастық пен тату қарым-қатынас жасау
әдiстерiн орнықтыру; байырғы қазақ жерiнде мемлекеттік бiрлiктi сақтау;
республиканың тәуелсiздiгiн сақтап, ұстап тұру; ҚР-ның демократиялық
негiздерiнiң мызғымастығын бекiту.
Осыған орай республика қызметiнiң түбегейлi қағидалары айқындалады,
олар:
• қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық;
• бүкiл халықтың игiлiгiн көздейтiн экономикалық даму;
• қазақстандық патриотизм;
• мемлекет өмiрiнiң аса маңызды мәселелерiн демократиялық әдiстермен,
оның iшiнде республикалық референдумда немесе Парламенттiк дауыс беру
арқылы шешу (1-бап, 2-тармақ).
Ата Заңның негiзгi бөлiгiнде (I — VIII бөлiмдер) азаматтардың
құқықтары, бостандықтары мен мiндеттерi туралы, конституциялық құрылыс
жайлы, мемлекеттік нысандар жөнiнде, мемлекеттік буындардың жүйесi мен
мәртебесi туралы (Президент, Парламент, Үкiмет; Конституциялық Кеңес,
соттар, және сот төрелiгi, жергiлiктi мемлекеттік басқару және өзiн-өзi
басқару туралы) нормалар тұжырымдалған.
Қорытынды және өтпелi ережелер мазмұндалған соңғы IХ бөлiмде Ата Заңға
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу тәртiбi, конституциялық заңдар мен өзге
де заңдарды қабылдау рәсiмi сөз болады. Ата Заң құрылымына жасалатын талдау
оған негiз болған конституциялық идеялардың айқын көрiнiсiн бередi.
Жалпы ережелер деп аталатын 1 бөлiмде жаңа конституциялық құрылысқа
сапалық сипаттама берiлген, яғни Конституция бойынша республикада
мемлекеттік билiк бiртұтас, ол Конституция мен заңдар негiзiнде заң
шығарушы, атқарушы және сот билiгi тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк
әрi тепе-теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау қағидаcына
сәйкес жүзеге асырылады. Бұл бөлiмде осыған орай конституциялық құрылысты
айқындайтын, мемлекет пен жеке адамдардың және азаматтық қоғамның қарым-
қатынастарынан туындайтын негiзгi қағидалар тұжырымдалған, олар:
• Қазақстан халқының толық билiгi (егемендiгi);
• Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығы;
• мемлекеттік билiктi жүзеге асыру барысындағы пiкiр еркiндiгi;
• Конституцияның үстемдiгi (жоғары тұратындығы);
• мемлекет билiгiнiң бөлiнiсi;
• адам құқықтары мен бостандықтарының мемлекет мүдделерiнен басымдығы;
• мемлекеттік тiл саясатының кепiлдiгi, т.б.
Азаматтық қоғамда мемлекет адам мүддесi үшiн жұмыс iстейдi,
мемлекеттік билiк заң шығарушы, атқарушы және сот билiгi тармақтарына
бөлiнiп, олардың тежемелiк, тепе-теңдiк жүйесi пайдаланылады.
ҚР конституциялық құрылысының мазмұны саяси, экономикалық негiздерден,
әлеуметтік саясат негiздерiнен, iшкi саясат негiздерiнен құралады. Олар ҚР
Констиуциясының 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 12, 14, 26-баптарында тұжырымдалған.
Конституцияның 1-бабының 1-тармағында Қазақстан Республикасы өзiн
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде
орнықтырады, — деп жарияланған. Мұның өзi Конституцияның 2-бабының 1-
тармағында көрсетiлгенiндей, Қазақстан Республикасы — президенттiк басқару
нысанындағы бiртұтас мемлекет екендiгiнен туындайды. Мұның мәнiсi мынада:
бiрiншiден, Президент мемлекеттік билiк тармағының бiр де бiрiне
жатқызылмайды; екiншiден, Президенттi халық сайлайды және ол Парламентке
тәуелсiз; үшiншiден, Президентке кең өкiлеттiктер берiледi және ол
Конституцияға сәйкес мемлекеттік билiктiң барлық тармақтарына, олардың өз
өкiлеттiктерiн тиiмдi жүргiзуiне көмектеседi, олардың өзара қарым-
қатынастарына сындарлы ықпал ете алады; төртiншiден, ұлан-байтақ қазақ жерi
ұлттық-аумақтық бөлiнiстерге бөлiнбей, тек әкiмшілік-аумақтық бөлiнiстерге
— облыстарға, қалаларға, аудандарға, ауылдарға ғана бөлiнедi және олар
жоғарыдағы бiр орталыққа бағынады. Демек, мемлекеттiң басында заңды түрде
сайланған Президент тұрып, басшылық етедi.
Президенттiк басқару нысаны елдегi саяси тұрақтылықты және қоғамдық
келiсiмдi қамтамасыз етедi. Ал Республиканың егемендiгi оның бүкiл аумағын
қамтиды. Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлiнбеуiн
қамтамасыз етедi (2-бап, 2-тармақ).
Қазақстандағы саяси құрылыс демократиялық болып жариялануына орай Ата
Заңның 3-бабы халық егемендiгiнiң конституциялық қағидасына арналған.
Мемлекеттік билiктiң бiрден-бiр бастауы — халық екендiгi былай баяндалған:
Халық билiктi тiкелей республикалық референдум және еркiн сайлау арқылы
жүзеге асырады, сондай-ақ өз билiгiн жүзеге асыруды мемлекеттiк органдарға
бередi. Қазақстан Республикасында билiктi ешкiм де иемденiп кете алмайды.
Билiктi иемденiп кетушiлiк заң бойынша қудаланады. Халық пен мемлекет
атынан билiк жүргiзуге Республика Президентiнiң, сондай-ақ өзiнiң
конституциялық өкiлеттiгi шегiнде Парламенттiң құқығы бар (3-бап, 2, 3-
тармақтар).
Сонымен қатар ҚР-нда идеололиялық және саяси әр алуандылық танылады.
Қоғамдық және мемлекеттік институттардың бiрiгiп кетуiне, мемлекеттік
органдарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға жол берiлмейдi.
Адам және азамат деп аталатын II бөлiмде адам мәртебесi, жеке бастың
құндылығы ашып көрсетiлген. Онда жеке адамның құқықтары мен бостандықтары
халықараралық құқықтың мойындалған қағидалары мен қалыптарына тiкелей
байланыстырылған. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының мемлекет
мүддесiнен жоғары қойылуы Ата Заңның басты ұстанымы болып табылады.
Президент деп аталатын III бөлiм мемлекет басшысы ретiнде
Президенттiң жаңа мәртебесiн толық бейнелейдi.
Басқа мемлекеттік органдардың құрылуы мен қызметi IV — VIII бөлiмдерде
көрсетiлген. ҚР Констиуциясының құрылымында әр бөлiм өз қисынымен реттi
орналасқан әрi баршаға түсiнiктi.
Қорытынды және өтпелi ережелер деп аталатын IХ бөлiмде жаңа Ата
Заңды күшiне енгiзу нормалары бекiтiлген, бұрынғы Конституцияның қолданылу
күшi қай кезден бастап жойылғаны нақтыланған. 1995 жылғы Конституция күшiне
енгенге дейiн қолданылып келген заңдардың одан әрi қолданыста болу тәртiбi
көрсетiлген. Ата Заңның мемлекеттік және қоғамдық органдардың өзге
актiлерiне де, соның iшiнде басқа заңдарға да қатысты ең жоғары заңдық күшi
бар. Мемлекеттік органдардың өзге актiлерi, барлық заңдар ҚР Констиуциясы
негiзiнде және соған сәйкес, сол белгiлеген рәсiм бойынша қабылданады.
Мемлекет жасасатын халықараралық келiсiмдер мен шарттар да ҚР
Констиуциясына сәйкес болуға тиiс. Қолданыстағы нормалар конституциялық
қалыптармен сай келмеген жағдайда соңғысы қолданылады, өйткенi басқа
нормалар осыған сай келтiрiлуге тиiс. Конституцияның қағидаларына қайшы
келетiн заңдар мен өзге актiлердiң заңдық күшi болмайды. Яғни кез келген
демократиялық құқықтық мемлекеттiң ағымдағы заңдары құқықтың базалық көзi
болып табылатын Конституцияға негiзделедi және оның рухына сай келуге тиiс.
Конституцияның нормалары ағымдағы заңдармен ұштастырылуы мүмкiн. Алайда,
ағымдағы заңдар Конституцияның шеңберiнен шығып кетпеуге тиiс және
конституциялық нұсқаулар мазмұнын өзгертпеуге тиiс. Кез келген құқықтық
актiнiң Конституцияға сай келмеуi немесе оған қайшы келуi бұл құқықтық
актiнi заңды күшiнен айырып, жарамсыз етедi. Бұл Қазақстан Республикасында
құқықтық мемлекет құрудың аса маңызды шарты.
ҚР Констиуциясының жоғары тұрғандығын арнайы мемлекеттік орган — ҚР
Конституциялық Кеңесi қамтамасыз етедi. ҚР Констиуциясының 74-бабына
сәйкес, КР Констиуциясына кереғар деп танылған заңдар мен халықараралық
шарттар қол қойылуға жатпайды немесе тиiсiнше бекiтiлуге және күшiне
енгiзiлуге тиiс емес.
Заңдарды Конституцияға сай келедi деп тану оларға қол қою мерзiмiнiң
басталғандығын бiлдiредi. Конституцияда баянды етiлген адам мен азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын шектейдi деп танылған заңдар немесе өзге
нормативтiк құқықтық актiлер күшiн жояды және қолданыстан шығарылады.
Сондай-ақ соттар мен өзге де құқық қорғаушы органдардың осындай заңға
немесе өзге нормалық құқықтық актiге негiзделген шешiмдерi де орындалуға
жатпайды.
ҚР Констиуциясы тұрақтылық нышанымен ерекшеленедi. Негiзгi заң ретiнде
оған өзгерiстер енгiзу тәртiбi де ерекше сипатта болады, бұл тәртiп
Конституцияның өзiнде белгiленген. Мәселен, 91-баптың 1-тармағына сәйкес ҚР
Констиуциясына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу Республика Президентiнiң
бастамасымен, Парламенттiң немесе Үкiметтiң ұсынысымен қабылданған шешiм
бойынша өткiзiлетiн республикалық референдумда жүзеге асырылуы мүмкiн.
Егер Президент өзгерiстер мен толықтырулар енгiзудi Парламенттiң
қарауына беруге ұйғарса, онда өзгерiстер мен толықтырулардың жобасы
республикалық референдумға шығарылмайды. Бұл ретте Парламенттiң шешiмi
Конституцияда белгiленген тәртiппен, яғни әр Палата депутаттары жалпы
санының 34 дауысымен қабылданады (62-бап, 3-тармақ). Егер Президент
Конституцияға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу мәселелерiн республикалық
референдумға шығару туралы Парламенттiң ұсынысын қабылдамай тастаса, онда
қос Палата депутаттарының жалпы санының кемiнде бестен төртiнiң көпшiлiк
дауысымен Парламент осы өзгерiстер мен толықтыруларды Конституцияға енгiзу
туралы заң қабылдауға құқылы. Мұндай жағдайда Президент осы заңға қол қояды
немесе референдумға шығарады. Егер референдумға қатысуға құқығы бар
Республика азаматтарының жартысынан астамы дауыс беруге қатысса, референдум
өткiзiлдi деп есептеледi, егер олардың жартысынан астамы жақтап дауыс
берсе, заң қабылданды деп саналады.
Қазақстан Республикасы дербес мемлекет ретінде даму барысында өзінің
алдына үлкен мақсаттар қойып, сол мақсаттарды шешуге бар күш-жігерін
жұмылдыруда. Бұл бағыт Қазақстанның ғылымын да қамтиды, оның ішінде заң
ғылымына тікелей байланысты. Қазіргі кезеңде конституциялық – құқықтық
ғылымда өзінің өзектілігі жағынан маңызды мәселенің бірі, Конституцияның
мүмкіндігін толыққанды пайдаланып, қоғам өмірінде жүзеге асыру болып
табылады. Бұл конституция теориясының алдына қойған басты мақсаттарының
бірін құрайды. Біздің ойымызша, соның бірі конституция идеясының өмір
шындығына айналып жүзеге асуы. Конституция идеясы өте күрделі құбылыс болып
табылады.Конституция идеясының жүзеге асуын арнайы қойып, зерттеген ғылыми
еңбектер Қазақстан жағдайында жоқтың қасы деп айтсақ та болады.Конституция
идеясына бармас бұрын, жалпы біз идеяның мән-мағынасына көңіл бөлуіміз
қажет. Еліміздегі философиялық сөздіктердің бірінде идея былай
түсіндіріледі: “Идея (idea-дәлме-дәл: “көрініп тұрған нәрсе”, “бейне”)
“мағына”, “маңыз” “мән” ұғымдарын білдіретін ойлау мен болмыс
категорияларымен тығыз байланыстағы философиялық термин. Философия
тарихында идея категориясы әр түрлі мағынада қолданылды. Егер идея тек
санада ғана өмір сүруші ретінде қарастырылса, онда: сезімдік бейнені (аңғал
реализм): сайып келгенде субъектінің сезім-түйсігі мен әсерлеріне, не
болмас дүниені тудыратын шығармашылық бастамаға әкелетін заттардың
“мағынасын не мәнін” (субъективтік идеализм) білдіреді. Кейбір философиялық
жүйелерде идея материалистік принциптерді де белгіледі (мысалы, Демократит
өзінің атомдарын “идеялар” деп атады). Объективтік идеализм жүйелерінде
идея барлық заттардың объективтік өмір сүруінің мәні болып есептеледі
(объективтік идея). Мысалы, Гегельде идея барлық заттардың мән-мағынасы
және жаратушысы, таза логикалық түрде дами отырып ол объективтік,
субъективтік сатылардан өтеді. Идея мәселесін шешу ойлаудың болмысқа
қатынасы туралы мәселені дұрыс қоя білуде. Идеяны объективтік реалдықтың
бейнесі деп қарайтын диалект, ілімде ғана бұл мәселе дәйекті ғылыми шешімін
тапты.Сонымен қатар, қайта жаңғырту мақсатын көздейтін, материалдық
шындықты дамытудағы идеяның кері ықпалын да білдіреді. Идея ұғымының
астарын сонымен бірге мағынасы құбылыстардың заңын, мәнін ашуға
көмектесетін, жалпылама теориялық принципті тұжырымдайтын таным
формаларының бірі немесе тәсілі айқын көрінеді. Мысалы, әлемнің
матариалдылығы туралы, өріс пен заттың екі жақты корпускулярлы-толқындық
сипаты туралы жәнет.б. идеялар дәл осындай [1, 171-172 бб.]. Әрине, мән
беріп қарайтын болсақ, идеяның ауқымы кең ұғым екендігін көреміз.
Конституциялық идеяда әмбебап категорияны құрайды. Конституция мен
конституциялық идеяның арасында өте күрделі өзара байланыс орын алған.
Қазақстан Республикасының Конституциясына қарайтын болсақ, бұл конституция
демократиялық идеяларды негізге алған конституция болып табылады.
“Қазақстан Республкиасының Конституциясы - (constitutio – құрылғы, жарғы
заң) – Қазақстан халқының егемендік құқығына сай 1995 жылығы 30 тамызда
өткен республикалық референдумда қабылданып, оның нәтижесі ресми
жарияланған осы жылдың 5 қыркүйегінен бастап күшіне енген Қазақстан
мемлекетінің Ата Заңы. Оның жоғары заңдық күші бар және еліміздегі барлық
іс-қимыл мен қалыптасушы жүйелердің нормативті базасы болып табылады, әрі
Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылады. Бейнелей айтсақ, бұл
Конституция -мемлекетке қоғамның құқықтық сенімі және халықтың берген
төлқұжаты деуге болады.Қазақстан Республикасының Конституциясы
республикалық құрылыстың негізін, мемлекеттік билік жүйесін және Қазақстан
мемлекеті мен оның азаматының қатынасын белгілейді. Адам және оның өмірін,
құқықтары мен бостандықтарын Конституция мемлекетінің ең қымбат қазынасы
деп сол үшін қызмет етуі тиістігін атап көрсетеді (1-баптың 1-тармағы).
ҚР бұрынғы 1993 жылғы Конституциясымен салыстарғанда, жаңа Конституция
барынша жетілдірілген ішкі біртұтастығымен және қазіргі заманғы либералдық-
демократиялық құндылықты толық баянды етумен барабар, еліміздің даму
тенденцияларымен, мемлекет биліктерінің шегін белгілеп, беруімен
ерешеленеді” [2,24-25бб.]. Міне, бұл бүгінгі қолданыстағы конституциямыздың
негізгі ерекшелігі болып табылады. ҚР конституциясының 1-бабында былай деп
көрсетілген: “Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық
және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы-адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары” [3, 6б.]. Демократиялық,
құқықтық мемлекет алып қарайтын болсақ, конституцияның өзінен өрбіп
отырғандай, бұл конституцияның басты конституциялық идеяларын көрсетеді.
Елімізде құқықтық мемлекетті орнату шаралары жүзеге асып жатқанына
қарамастан, әлі де болса, конституциялық идея деңгейінде қалып отыр. Бұл
Қазақстанның болашақта алдына қойған мақсаттарының бірі, сондықтан да,
біздің ойымызша конституциялық идея мемлекеттік құрылыстың алға қойған
негізгі межесін көрсететін түсінікті қамтиды.Сонымен қатар, демократиялық
мемлекет және әлеуметтік мемлекет қалыптастыруда бүгінгі таңда еліміздің
конституциясында көрініс тапқан конституциялық идея болып табылады. Адам
құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына деп мойындауда, Қазақстанның
болашақта алатын асуларының бірі. Конституция теориясын білгірлерінің бірі,
Н. Михайлева конституциялық нормалардың тиімділігін былай сипаттап
көрсетеді: “Эффективность конституционных норм имеет свою специфику. Она
получает выражение в соответствие с реальным конституционным строем,
стимулирующим воздействие конституционных идей на общественное сознание
различных социальных слоев населения” [4,с.43]. Конституциялық идея
конститу-циялық нормаға қарағанда, екінші кезекте болса да, қоғамдық өмірге
қалай да болмасын ықпал етеді. Айтып өткен ғалымымыз конституцияның өмірде
жүзеге асуына байланысты тағы да мынандай бір пікірін білдіреді:
“Юридическая конституция, ее принципы и политико-правовые свойства
предопределены фактической конституцией. При этом в правовом государстве
между фактической и юридической конституцией нет и не может быть
принципиальных противоречий. Однако по мере развития общественных отношений
даже в либерально-демократических государствах может складываться и
фактически складывается определенное несоответствие юридической конституции
и реально существующих в стране общественных отношений. С точки зрения
науки и практики очень важно правильно установить этот момент, чтобы путем
принятия новой или внесения поправок в действующую конституцию устранить
возникшее несоответствие, равно как и не допустить развития общественных
отношений вопреки интересам народа, закрепленным и охраняемым конституцией”
[5,с.43].
Конституциялық идея өте күрделі құбылыс болса да, жалпы қоғамдық сана
деңгейінде оның жүзеге асуын тікелей болса да, сезінуге болады.
Конституциялық идея әрқашанда мемлекетті алға бағыттайтын, мемлекеттік
құрылыстағы озық үлгілердің жиынтығынан тұрады. Былайша алып қарағанда,
конституциялық идея конституциялық норманың жүзеге асуының бастауы және
оның бағыт сілтеушісі де болып табылады. ҚР Конституциялық идеялары
конституцияның негізінде орын алған мемлекеттік құрылыстың дамуының
бағыттаушысы болып табылатын озық үлгінің жиынтығын көрсетеді.
Конституциялық идея конституциялық құрылыстың негізгі элементтерінің бірі
де болып табылады.
1.2 Қазақстанның конституциялық даму кезеңдері
Еліміз егемендік алған соңғы 20 жыл ішінде Қазақстан үш Конституция
негізінде дамыды. Ең алғашқы Конституция – 1978 жылғы 20 сәуірде
қабылданған Қазақ Кеңестік Социалистік Республиканың Конституциясы еді. Ол
1993 жылға дейін көптеген өзгерістер мен толықтырулар енгізілу арқылы іске
асты. Тәуелсіз Қазақстан жағдайында тұңғыш рет дайындалып, 1993 жылы 28
қаңтарда қабылданған Конституция бар жоғы 2 жыл 7 ай өмір сүріп, еліміздің
қазіргі 1995 жылғы 30 тамызда қабылданған Конституцияға жол берді.
Тарихқа көз жүгіртетін болсақ, 1926 жылғы Қазақ СССР Конституциясы.
Қазақстанның бірінші Конституциясы СССР құрылған соң 1925 жылы 18 ақпандағы
ҚазАССР Орталық атқарушы комитеттің қаулысының нақты редакциясымен және
Қазақстан РСФСР қол астында болғандықтан 1925 жылғы РСФСР Конституциясының
есебімен қабылданды. Аталмыш негізгі заң басқару формасын, мемлекет
құрылымын, саяси тәртіпті, мемлекеттік билік органдарының құрылымын,
атқарушы-басқаратын органдардың құрылымын бекітті. Бюджет, сайлау
құқықтарының белсенді және енжер бастау негіздері анықталды. Аталмыш
Конституцияға сәйкес Қазақстан РСФСР құрамында тең құқықты республика
болды.
1937 жылғы Қазақ СССР Конституциясы. 1937 жылғы 26 наурызда Х бүкіл
қазақтар құрылтай кеңесінде қабылданған Қазақ СССР Конституциясы 11 бөлім
және 125 баптан құралды. Онда былай деп жазылған: СССР Конститутциясының
14 бабынан тыс Қазақ СССР-і өзінің тәуелсіз құқықтарын толық сақтай отырып,
мемлекеттік билікті өз бетімен жүзеге асырады. Сонымен қатар, 1937 жылғы
Конституцияда басқа тең құқықты республикалармен экономика, қорғаныс
бағытында өзара жәрдемдесу мақсатында ерікті түрде бірігу (13 бап), ҚазССР-
дің келісімінсіз территорияны өзгертпеу (16 бап), жоғары республикалық және
жергілікті мемлекеттік билік органдарын қалыптастырған республиканы енгізу
мәселелері, заңнаманы орындауды бақылау, мемлекеттік және қоғамдық
тәртіпті, азаматтардың құқығын қорғау, салық өндіру және т.б. (19 бап)
қамтылған.
Сондай-ақ, сот және прокуратура жүйесі орнатылды. Халықтық сот төрешілері
аудан азаматтарының жабық дауыс беруі арқылы бүкіл халықтық, тікелей және
тең сайлау құқығы негізінде сайланды, сот жұмысы қазақ тілінде, басқа
ұлттар көп аймақтарда олардың тілінде жүргізілуі керек болатын (83-90
баптар).
1937 жылғы Конституцияда азаматтардың негізгі міндеттері мен құқықтары
анықталған: еңбектенуге құқылы болу (96 бап), демалысқа құқылы болу (97
бап), кәрілікте, еңбекке жарамсыздық және ауруға шалдығу жағдайында
материалдық қамсыздандыру (98 бап), денсаулықты қорғау, сөз бостандығы,
баспасөз, жиналыс, митинг, көше шерулері және демонстрациялардың
кепілдіктері, адамның жеке басына, баспанасына қол сұғылмаушылық,
азаматтардың жат жазуына, шетелдік азаматтардың бас сауғалау құқығы.
1978 жылғы Қазақ СССР Конституциясы. 1978 жылғы 20 ақпанда
республиканың Жоғары Кеңесі шақырған кезектен тыс VII сессияда қабылданған
Қазақ СССР Конституциясы преамбуладан, 10 тарау, 19 бөлім, 173 баптан
тұрады. Соған сәйкес барлық билік халыққа тиесілі, онда халық жұмысшылар,
крестьяндар және еңбек интелегенцияларының кластарына бөлінген. Билік және
басқару органдарының үстінен Қазақ СССР Комунистік партиясы қойылды (6
бап). Республиканың экономикалық жүйесінің негізі ретінде мемлекеттік,
кооперативтік-колхоздық, кәсіподақ және басқа да қоғамдық ұйымдардың
меншігі жарияланды.
1978 жылғы Конституцияда республиканың ұлттық мемлекеттік және
әкімшілік-территориялық құрылымы, жергілікті билік және басқару
органдарының құзіреті. (78-83, 97-139 баптар), сайлау жүйесінің
қағидаттары, халық депутаттарының құқықтық мәртебесі, экономикалық және
әлеуметтік дамытуды мемлекеттік жоспарлау институттары, мемлекеттік бюджет,
сот төрелігі, арбитраж, прокурорлық қадағалау және т.б. анықталған болатын.
1990 жылдардың басында Қазақ ССР-інде, содан кейін Қазақстанда бірнеше заң
қабылданды, онда 1978 жылғы Конституцияға елеулі өзгертулер енгізілді. 1990
жылғы Мемлекеттік билік құрылымын жетілдіру туралы заңға сәйкес
Конституцияға Президенттің атқарушы және орындаушы биліктің басшысы екені
туралы өзгеріс енгізілді, Министрлер кеңесі Министрлер Кабинеті болып қайта
құрылды. Басқа да заңдардың арасында 1991 жылғы 15 ақпандағы Жергілікті
өзін-өзі басқару және Қазақ СССР халық депутаттарының жергілікті Кеңесі
туралы Заң, 1991 жылғы 10 желтоқсандағы Қазақ Кеңестік Социалистік
Республикасының атауын өзгеру туралы Заңы, 1991 жылғы 20 желтоқсандағы
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы конституциялық заңы және тағы
басқалар бар.
1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы. Тәуелсіз
Қазақстанның алғашқы Конституциясы Қазақстанның Жоғары Кеңесінің IX
сессиясында 1993 жылғы 28 қаңтардағы XII шақырылымында қабылданды. Құрылымы
преамбуладан, 4 бөлім, 21 тарау және 131 баптан тұрады. Конституция
мемлекеттік тәуелсіздік алған күнінен бастап көптеген құқықтық нормаларды
қамтыды: халық тәуелсіздігі, мемлекеттің тәуелсіздігі, билікті бөлу
қағидаттары, қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде мойындау, Президентті
мемлекет басшысы ретінде мойындау, сот органдары —Жоғары, Конституциялық
және Жоғары Арбитраждық соттар және басқалар. 1993 жылғы Конституцияның
негізіне парламенттік республика моделі жатады.
Құқықтық мемлекет қалыптастыруды анықтаушы факторлар мен мәселелер
төңірегінде сөз қозғағанда басым міндеттер қатарынада материалдық және
идеалдық сипаттағы алғы шарттарға әділ, тәуелсіз сот билігінің болуы,
мемлекеттік билікті жіктеу, мемлекетте құқықтың үстемдік құруы, адам және
азамат құқықтары мен бостандықтарының шынайы кепілдендірілуі жатады.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алып, өз алдына отау тіккелі бергі
кезеңде батыстық өркениеттің жемісі болып табылатын құқықтық мемлекет
қалыптастыру ниетіне беріктігін көрсетуде. Қазақстан Республикасының
әрекеттігі Конституциясына сәйкес, ондағы мемлекеттік билік біртұтас, ол
Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану
арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады [6, 48
бет]. Қазақстанда заң шығару қызметі екі палатадан Сенат пен Мәжілістен
тұратын парламентке берілген. Заңдар парламентпен Палаталардың бөлек
отырысында мәселелерді алдымен Мәжілісте, сонан Сенатта өз кезегімен
қарастыру жолымен қабылданады. Атқару билігін Премьер-Минстр басқаратын
Үкімет жүзеге асырады. Үкіметті Президент қалыптастырады, Премьер-
Министірдің кандидатурасын Парлманетке келісім алу үшін ұсынады. Үкімет
өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауапты,
бағдарламасы бойынша Парламентке есеп бердеді. Биліктің бөліну теориясына
сай тәуелсіз билік тармақтарының бір түрі- сот билігі. Сот билігі
Қазақстанда Жоғарғы соттың басшылығымен сот органдарының жүйесімен жүзеге
асырылады. Соттрадың шын мәніндегі тәуелсіздігін қамтамасыз ету мақсатында
Қазақстан Республикасындағы соттар мен судьялардың мәртебесі туралы 2000
жылдың 25 желтоқсанында жаңа негіздегі заң қабылданды. Жаңа заңға сәйкес
сот органдарының тәуелсіздігіне қол жеткізілді деп санауға болады: олардың
әділет органдарына тәуелділігі жойылды, қаржылық қамтамасыз етілу мәселесі
де, материалдық – техникалық қамтамасыз етілу дәрежесі де оң жолға қойылды.
Қазақсатн Республикасы Жоғарғы сотының қызметін аталған негізде ұйымдастыру
Президент құратын уәкілетті мемлекеттік органмен жүзеге асырылады. Сөйтіп,
сот әкімшілігі институты өмірге келді. Оның қызметі соттың тәуелсіздігі мен
судьялардың қызметіне араласпау қағидаларын сақтау жағдайында жүзеге
асырылады.
Құқықтық мемлекет қалыптастырудың өзге алғы шарттарына тоқталатын
болсақ, алдымен оның қоғам тұрақты демократиялық, құқықтық, саяси, мәдени
дәстүрлерді ұсынатын жерлерде пайда болатынын атауға болады. Мемлекет
қоғамдық дамудың жемісі, сондықтан да қоғамдағы өзгерістер мемлекеттегі
өзгерістердің қарқынына, нысандары мен әдістеріне тікелей әсерін тигізеді.
Құқықтық мемлекеттегі қалыптастыру үшін қоғамның жалпы мәдениеттілігін,
соның ішінде құқықтық мәдениеттілігін көтеру қажет. Бұл тұрғыдан алғанда,
біздің мемлекетімізде атқарылатын жұмыстар жетерлік. Құқықтық мемлекетте
жеке және қоғамдық адамгершілік деңгейі де жоғары болуға тиісті. Құқық
объективті түрде адамгершілік нормаларына сәйкес келуі қажет.
Құқықтық мемлекет қалыптастырудың маңызды алғы шарттарының бірі
азаматтық қоғам институттарының болуы. Азаматтық қоғам құрылымына әуелі
жеке тұлға, сондай-ақ отбасы, құқық, корпорациялар, дін, мәдениет, білім
беру және басқалар кіреді. Қоғам өте күрделі, өзін-өзі басқарушы ағза.
Корпорациялар, страттар, жеке тұлғалар өздерінің экономикалық, саяси,
рухани мүдделерін көздейді. Нәтижесінде қоғамда әртүрлі әлуметтік
қатынастар пайда болады [6, 56 бет]. Олардың барлығын игеру тек қана
мемлекеттің қолынан келе бермейді. Дамыған азаматтық қоғам мен құқықтық
мемлекет жалпы азаматтық құндылықтар мен мүдделердің басымдылығын таныған,
әлуметтік әділеттілікке бағытталған жерлерде қалыптасады.
Құқықтық мемлекет аса қуатты экономикалық базисті, өмір сүрудің
жоғарығы тдеңгейін және қоғамның әлеуметтік құрылымында орта таптардың
басым болуын қажет етеді, көп салалы нарықтық экономикаға сүйенеді.
Құқықтық мемлекет құру жолы ұзақ та ауыр жол, оның жан-жақта
ойластырылған стратегиясы мен тактикасы болуы қажет. Өзге мемлекеттердің
тәжірбиесіне назар аудара отырып, өзіндік дәстүрлер мен шындыққа сүйене
отырып жететін жоғарғы мақсат. Құқықтық мемлекетке құқықтық саяси,
экономикалық, әлеуметтік реформаларды қатар жүргізе отырып жетуге болады.
Қазақстанның тәуелсіздігін жариялағанына тарихи өлшеммен онша көп
уақыт өте қоймаса да, жаңа мемлекеттің конституииялық дамуының кейбір
қорытындыларын шығаруға айтарлықтай негіз бар. Мемлекеттілікті құрудың
бастаулары туралы әңгіме болатындықтан бұл мемлекеттану ғылымы үшін және
мемлекеттік құрылыс практикасы үшін барлық уақытта да көкейкесті проблема.
Қазақстанның жаңа конституциялық заңдарының қалыптасу тарихы Қазақ КСР
Конституциясына Қазақ КСР-ының Президенттін, қызмет орнын белгілеу туралы
1990 жылдың 24 сәуірдегі заңымен өзгеріс енгізу кезенінен бастау алады[34].
Бұл заң Конституцияға бұрын талай енгізілген өзгерістердін қатарына
жатпайды. Аталган заң мемлекеттің басқару жүйесіне айтарлықтай өзгеріс
әкелді. Президенттің кызмет орны республикада жүргізіліп жатқан терең саяси
және экономикалық қайта құруларды қамтамасыз ету, конституциялық құрылысты
нығайту мақсатында белгіленеді. Одан кейінгі окиғалар көрсеткендей,
тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің президенттік басқару жүйесін қалыптастыру
осы заңнан басталады.
1990 жылғы 25 казаңдағы Қазақ КСР-ының мемлекеттік егемендігі туралы
Декларациясы осы кезеңнің конституциялық сипаттағы маңызды актісі болып
табылады. Ол жай көздеушілік Декларация емес еді, оның нормативтік
құқықтық сипаты болды.
Декларацияда Қазақ КСР-ының басқа республикалармен бірге КСРО-ға
ерікті түрде бірігетін және олармен шарт негізінде өзара қарым-қатынас
құратын егеменді мемлекет болып табылатындығы бірінші рет жарияланды. 1937
жылғы Конституцияда Қазақ КСР-ы, КСРО-ының басқа да тең құқылы
республикаларымен бірге, ерікті түрде бірікті делінді. Ал Қазақ КСР-ының
1978 жылғы Конституциясында, тек кіріспесінде ғана Қазақ КСР-ы КСРО
құрамындағы тең құқылы республика деп атап көрсетілді. Декларация
Қазақстанның егемендігін ғана емес, сондай-ақ одақтас республикалар
арасындағы шарттың кажеттігі туралы конституциялық идеяны да жариялады,
Сонымен бірге Декларацияда: Қазақ КСР-ы ұлттық мемлекеттікті қорғау,
сақтау және нығайту жөнінде шаралар қолданады (2-бап) деп бірінші рет
ұлттық мемлекеттілік туралы жария етілді, онда Қазақ ұлтының және
Қазақстанда тұратын басқа ұлттардың тууы мен дамуы Қазақ КСР-ының
мемлекеттілігінің ең маңызды міндеттерінің бірі екендігі белгіленді. Әрине,
ұлттык мемлекеттілік және Қазақ КСР-ының мемлекеттілігі ұғымы —
синонимдер емес. Бұл ұғым -Қазақстанда мемлекеттілік сипатына екі түрлі
көзқарастын көрінісі. Оның негізінде көпұлтты Қазақстан жағдайыңда өзін-өзі
саяси тану құқына деген әр түрлі түсінік жатты. Одан әрі көрінгендей,
алдымен бірінші көзқарас, ал Қазақстан Республикасының 1995 жылғы
Конституциясында екінші көзқарас конституцияланды.
Декларация — Қазақ КСР-ының бұрын буржуазиялық саяси институт ретінде
үзілді-кесілді теріске шығарған билік бөлісу принципін бірінші рет
жариялаған акт. Қазақ КСР-ының 1978 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫ – МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ ЗАҢЫ 8
1.1 Конституция ұғымы, мәні, құрылымы және ерекшеліктері 8
1.2 Қазақстанның конституциялық даму кезеңдері 17
1.3 1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясындағы құқықтық
қағидалары 29
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫ 36
2.1 Конституциялық реформалар – Тәуелсіздігіміздің негізгі қозғаушы күші
36
2.2 Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 ж. және 2007 ж. толықтырулар
мен өзгертулерден кейінгі өкілеттіктері 41
2.3. Қазақстан Республикасының Конституциясына 1998 ж. және 2007 ж.
толықтырулар мен өзгертулерден кейінгі заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарының жұмыс атқаруының маңыздылығы 51
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 66
КIРIСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Еліміз егемендікке қол жеткізгеннен
кейін 1993 жылы қабылданған алғашқы ата заңымызды ары қарай жетілдіру
уақыт талабынан туындаған еді. Сөйтіп, 1995 жылы 30 тамызда бүкіл халықтық
референдумда еліміздің Конституциясы қабылданды.
Ата заңымыз елімізді өтпелі кезеңнің дағдарыстарынан сақтап,
еліміздің тұтастығы мен амандығын ұлтаралық татулығы мен ішкі тұрақтылығын
қамтамасыз етті. Соның нәтижесінде елімізде реформалық өзгерістердің
белсенді қозғалыстары болды және мемлекетімізді басқарудың механизмін одан
әрі жетілдірудің жолдарын ашты. Қолданыстағы Конституциямыз бүгінгі
заманның барлық көкейкесті мәселелерін толық қамтыған және құқықтарымызға,
мемлекет құрлысына толық түсінік бере алады деп айта аламыз. Қазақстанда
мемлекеттік билік заң шығарушы, атқарушы және сот билігі тармақтарына
бөліну принципіне негізделіп құрылды.
Ата заңымыз қабылдануының нәтижесінде, бұрынғы 1 палаталы жоғары
кеңестің орнына 2 палаталы кәсіби тұрғыда жұмыс жүргізетін, саяси
партиялардың фракциялары өкілдік ететін Парламент құрылды.
Конституцияға сәйкес құрылған Қазақстан Республикасы Парламенті
бүгінде мемлекеттік биліктің бір тармағына айналды. Үкімет мемлекеттік
биліктің дербес бір тармағы ретінде Конституцияда белгіленген
өкілеттіктерін жүзеге асыруда. Конституция мемлекеттік биліктің үшінші
тармағы сот төрелігін жаңадан құру қажет екендігін айқындап, оның құрлымын,
қызмет істеу қағидаларын заңдастырды.
Билік тармақтарын конституциялық жолмен бөлу және олардың бір
бірімен қарым қатынасын ұштастыру әлемдік тәжірибеде мемлекеттің
демократиялық механизмін нығайта түседі. Міне бұлардың бәрі Президенттік
нысандағы біртұтас мемлекеттің ерекшеліктері болып табылады.
Біртұтас Қазақстан мемлекеті сан ұлтты қазақстандықтарды олардың
ұлты мен басқа да белгілеріне қарамастан азаматтық тең құқықпен қамтамасыз
етуде.
Ел басы Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан жолдауында, Қазақстан
бүгінгі таңда әлеуметтік экономикалық жаңару, саяси демократияландырудың
жаңа кезеңіне қадам басқалы тұрғандығына байланысты, өткен он жылдағы
атқарылған жұмыстарды қортындылап, енді алдағы он жылда атқарылуға тиісті
басты міндет, мақсаттарды айқындап берген еді.
Осы басты міндеттердің бірі - дамуымыздың жаңа кезеңіне сәйкес саяси
жүйені жаңарту яғни демократиялық реформалар жасау болды.
Ел басының Жолдауында көрсетілген демократиялық реформалардың негізгі
бағыттары Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы 2007 жылғы 21 мамырдағы Қазақстан
Республикасының заңымен толығымен белгіленді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Конституцияға енгізілген
өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес, Парламенттің өкілеттігі неғұрлым
кеңейтіліп,Парламенттің Констиуциялық кеңесті,Орталық сайлау комиссиясын,
Есеп Комитетін қалыптастырудағы сондай ақ, тұтастай алғанда бюджетті бекіту
мен атқарылуын бақылаудағы өкілеттіктері ұлғайтылды. Парламенттің Үкіметті
жасақтаудағы роль күшейтілді.
Сот-құқық жүйесін жетілдіру мақсатында тұтқындауға құзырлылықты
соттарға беру туралы шешім қабылданды және соттың тұтқындауға санкция беруі
тиісті заңнамалық актілер қабылданғаннан кейін қолданысқа енгізілетін
болады. Біртіндеп осы заманғы ашық тұрпатты сот өндірісі қолданылатын
болады.
Жергілікті өкілетті органдарды дамытуға бағытталған шаралар жүзеге
асырылады, оның ішінде маслихаттарды күшейтіп қосымша өкілеттіктер берілді.
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалар мен астананың әкімі,
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалар мен астананың
маслихаттарының келсімімен тағайындалады. Уақыт өте келе аудандық
маслихаттар жергілікті өзін өзі басқаруды қалыптастырудың негізіне
айналады.
Жергілікті маңызы бар мәселелерді халықтың өзі дербес шеше алуын
қамтамасыз етуге бағышталған жергілікті өзін өзі басқару институтын тану
елеулі жетістіктердің бірі болып табылады.
Ата заңымыз бүгінгі заманның барлық көкейкесті мәселелерін толық
қамтыған және құқықтарымызға, мемлекет құрлысына толық түсінік бере алады
деп айта аламыз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Елімізде жүргізіліп
жатқан саяси өзгерістердің біз үшін басты мақсаты- бұл биліктің бір
мезгілде елде саяси тұрақтылықты сақтап азаматтарымыздың Конституциялық
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ете отырып, қоғам мен мемлекетті
басқарудың тиімді жүйесін қамтамасыз ету үшін осы заманғы демократиялық
жолға қадам басу.
Біртұтас Қазақстан мемлекеті сан ұлтты қазақстандықтарды
олардың ұлты мен басқа да белгілеріне қарамастан азаматтық тең құқықпен
қамтамасыз етуде.
Оның тағы бір көрнісі - Ата заңға 2007 жылы 21 мамырда енгізілген
өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес, Мажіліс депутаттарының сайлауында
Мәжілістің 9 депутатының Қазақстан халқы Ассамблясынан сайлануы.
Конституцяда азаматтардың құқықтары мен бостандықтары анық
көрсетілген және “Адам және Азамат” деп аталатын бөлімінде 10-баптан 40-
бапқа дейін 30-дай бап тек адам және азамат құқығы, бостандығына арналған.
Бұл Ата заңымыздың ең басты қасиеттерінің бірі оның халықаралық
стандарттарға сәйкес келетін деңгейде адам мен оның өмірін, оның құқықтары
мен бостандықтарын ең қымбат қазына деп тануының бір көрнісі болмақ.
Конституцияда әркімнің өмір сүруге, өзінің жеке басының
бостандығына,кадір қасиетіне, жеке өміріне және тұрғын үйіне қол
сұғылмауына, әркімнің өзінің қай ұлтқа, қай партияға, қай дінге жататынын
өзі анықтауға, әркімнің ана тілі мен төл мәдениетін пайдалануға қарым
қатынас,тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдап алуға,
денсаулығын сақтауға, білім алуға, еңбек етуге, әлеуметтік
қамсыздандырылуына, сайлауға, сайлануға, өзінің және отбасының құпиясы
болуына, абройы мен ар-намысының қорғалуына құқықтары бар екендігі
көрсетілген.
Конституцияның 1-бабында: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең
қымбат қазынасы-адам және адам өмірі,құқықтары мен бостандықтары деп айқын
көрсетілуі осының нақты дәлелі болмақ.
Еліміздің Конституциясының демократиялық қоғамның негізгі
міндеттеріне сәйкес келетіндігі әлемде танылып отыр.
Демократиялық мемлекеттерде Конституцияны дәріптеу - әр адамның
азаматтық борышы деп саналады, оны оқып, білу міндетке айналған.
Ата заңымыздың ережелерін орындай білу, оны құрметтеу, Қазақстан
Республикасы заңдарын сақтау Қазақстан Республикасының әрбір азаматының
басты міндеті болып табылады.
Азаматтар ата заңда көрсетілген құқықтарын толық иеленумен бірге
міндеттерін де толық орындауға тиісті Сонда ғана ата заңның талаптары да
толығымен орындалады..
Конституцияның тұрақтылығы мемлекетіміздің, қоғамымыздың
тұрақтылығының бірден бір кепі лі болмақ.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Дамудың демократиялық
жолына түскен посткеңестік мемлекеттерде азаматтық қоғам қалыптастыруға,
оның институттарын дамытуға бағытталды. Азаматтық қоғамды құруды елді
демократияландырудың басты шарты деген көзқарас адамдар арасында бүгінде
берік қалыптасқан.
Сонымен, халықтың басым бөлігі – саясаткерлер де, қарапайым көзі
ашық азаматтар да ден қоя бастаған бұл азаматтық қоғам деген не? Азаматтық
қоғам адамдардың сөз, жиналыс, еркін пікір айту, өз ойын ашық жеткізу, төл
құқығын қорғай білу, еңбек ету, оқып-білім алу, әлеуметтік жағынан қорғалу,
өзінің адами қажеттіліктерін қанағаттандыру деген құқықтарын қамтамасыз
ете ала ма? Азаматтық қоғам көпшіліктің өмірден күткен сұраныстарына толық
жол ашатын бірден-бір институт феномен бе, әлде олардың көңілі ауған
уақытша қызығушылық па? Сонда азаматтық қоғам дегеніміз не?
Құқықтық мемлекетті қалыптастырудың маңызды алғы шарттарының ішінде
азаматтық қоғамның алар орны бір төбе. Ал азаматтық қоғам алуан түрлі
қоғамдық қатынастардың мемлекеттен біршама дербес болуын мақсат тұтса, бұл
игі мақсат мемлекеттік биліктің құзыреті заңмен шектеліп, адам құқығы
алдыңғы орынға шыққанда ғана емес, әрбір жеке адамның мүдделеріне қатысты
басқарушылық саяси шешімдер мен бағдарламаларды жүзеге асыру болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және теориялық негіздері. Әрбір егемен
мемлекеттің өз дамуының негізгі бағыттарын айқындайтын конституциялық
саясаты болады. Қазақстан Республикасының конституциялық саясатының
негіздері 1995 жылғы 30 тамызда бүкілхалықтық референдумда айқындалған
болатын. Соның нәтижесінде республиканың қолданыстағы Конституциясы
қабылданып, өмір талаптарына орай 1998 және 2007 жылдардағы конституциялық
реформалар барысында оларға түзетулер енгізілді.
Еліміз тәуелсіздігінің алғашқы күндерінен-ақ Мемлекет басшысы – Елбасы
Н.Ә.Назарбаев жүргізіп отырған сарабдал конституциялық саясат арқасында
Қазақстан бүгінгідей жетістіктерге жеткені баршаға аян. Ата Заңымыз
қабылдануын кезекті рет мерекелеу қарсаңында мынаны атап өтпеуге болмайды –
осы жылдар ішінде Қазақстанда жасалған игі істердің бәрі де Конституция
қағидалары сақтала отырып жасалды.
Отандық ғалымдардың еңбектерінде конституциялық құқықтық нормалардың
жүзеге асуы жалпы конституция мәселелерінің аясында бірлесе талданады. Осы
бағыттағы еңбектердің қатарына Е.Б. Абдрасуловтың конституция нормаларын
талқылау мәселесіне арналған монографиялық зерттеуін жатқызуға болады. Е.Б.
Абдрасулов конституция нормаларын талқылаудың конституциялық нормаларды
жүзеге асыруда алатын орнына көңіл бөледі. Сонымен қатар, отандық
ғалымдардың ішінде конституциялық құқықтық норманың жүзеге асу
проблемасымен айналысқан белгілі ғалымдардың бірі - М.Т. Баймаханов болып
табылады. М.Т. Баймаханов өзінің еңбектерінде көбінесе конституциялық
нормаларды жүзеге асыруда ағымдағы заңдардың атқаратын рөлі мен орнына көп
көңіл бөледі. Конституциялық құқықтық норманың жүзеге асуының кейбір
қырлары С.З. Зимановтың, Ғ.С. Сапарғалиевтің еңбектерінде сөз болады. Ғ.С.
Сапарғалиев Қазақстан Республикасы Конституциясының тікелей қолданылу
мәселесін бірнеше уақыттан бері зерттеп жүрген белгілі ғалымдардың бірі.
Сонымен қатар, конституциялық құқықтық нормалардың жүзеге асуының
процессуалдық ерекшеліктері М.О. Нүкеновтің, Е.А. Оңғарбаевтың қылмыстық
істерді жүргізу заңдарының талаптарын жүзеге асыру мәселесімен
телімдестіріле қарастырылады.
Отандық заңгерлердің ішінде конституциялық құқық теориясының көптеген
мәселесімен айналысушы ғалымдардың бірі - А. Черняковтың еңбегі ерекше. А.
Черняковтың жұмыстарында жалпы конституциялық құқықтық норманың сипаттамасы
және оның түрлері жаңа методологиялық негізде сөз болады. Сонымен қатар,
еңбектерде жанама тұрғыда болса да, конституциялық құқықтық нормалардың
жүзеге асу мәселесі сөз етіледі.
Осы бағыттағы тағы бір сүбелі жұмысты атқарып жүрген ғалымдардың бірі -
К.К. Айтхожин. Оның еңбектерінде жалпы конституция теориясының көптеген
проблемалары сөз етіліп, оның ішінде конституция нормаларының тікелей
қолданылу ерекшеліктері өте бір ыждағаттылықпен талданады. Осы мәселелер
төңірегінде бірнеше ғылыми мақалалары да жарық көрді.
Жоғарыдағы біздің конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге асыруға
қатысты зерттеулердің бағытын талдауымыздан көрініп тұрғандай,
конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге асыру мәселесі әлі де болса
отандық ғылымда жүйелі және жан-жақты өзінің бағасын ала қоймағандығы.
Сондықтан да, бұл зерттеу жұмысында мәселенің осы қырына негізінен көңіл
бөлуді жөн көріп отырмыз.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, тиісті
параграфтарға бөлінген екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫ – МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ ЗАҢЫ
1.1 Конституция ұғымы, мәні, құрылымы және ерекшеліктері
Конституция сөзі негізінде латын тілінен шыққан, қазақшаға
аударғанда мекеме, бекітілім дегенді білдіреді. Мемлекеттің негізгі
заңы ретінде конституция буржуазиялық мемлекеттер өмірге келген соң пайда
болды.
Конституцияны түрлі негіздермен жіктеуге болады. Олар өзгерістер және
түзетулер енгізу тәсілі бойынша қатаң және өзгермелі болып бөлінеді. Қатаң
конституциялар референдум жолымен жаппай дауыс беру немесе арнаулы
конституциялық іс-шаралар арқылы, болмаса Парламентпен қабылданады.
1993 жылы 28 қаңтарда тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің бірінші
Конституциясы қабылданды. Ол құқықтық мемлекет құру, оның мемлекеттілігінің
тәуелсіздігін қамтамасыз етудің кепілі болып табылатын тарихи ҚР
Конституциясы болды. Алайда, қоғам дамуының қажеттілігі негізінде жаңа
Конституция жобасы жасалды.
1995 жылы 30 тамызда республикалық референдум өткізу (бүкіл халықтық
дауыс беру) жолымен Конституция қабылданды. Осы Конституцияға
конституциялық реформалар нәтижесінде екі рет өзгертулер мен толықтырулар
енгізілді. Алғашқысы 1998 жылдың 7 қазанында, екіншісі 2007 жылдың 21
мамырында болды.
Конституцияны қабылдай отырып, Қазақстан халқы мемлекеттік биліктің
қайнар көзі – өзінің егемендік құқығын баянды етті. Ата Заң қабылданған күн
демалыс, мемлекеттік мереке – ҚР Конституциясының күні деп жарияланды.
Конституцияның ең жоғарғы заңдық күші бар және ол ҚР-ның бүкіл
аумағында тікелей қолданылады. Мұның өзі конституциялық нормалар мен
заңдардың басқа нормативтік-құқықтық актілердің нормаларынан үстем
екендігін көрсетеді. Кейінгі екі Конституцияның алдыңғы екеуінен елеулі
айырмашылығы сол – бұлар тұңғыш рет мемлекетіміздегі тәуелсіздікті,
егемендікті және Қазақстан халқының толық билігін бекітіп, одан әрі
орнықтырды.
Жаңа Ата Заңды құқықтық мемлекеттің қалыптасқан бағыттары,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, соның ішінде жеке адамның жан-
жақты еркіндігі, идеологиялық және саяси әр алуандығы (сөз және
шығармашылық бостандығы, саяси партиялар мен бұқаралық партиялар, сондай-ақ
бұқаралық қозғалыстар бірлестігін құру еркіндігі), халық билігін жүзеге
асыратын демократиялық амалдар, экономикалық қатынастардың қызмет етуі
әлемдік талаптарға сәйкестендірілген. Оның нормалары тұрақты, жалпы мәнде
ұзақ жылдарға бейімделіп тұжырымдалған.
ҚР-ның Конституциясы барлық заң салдарының негізі болып табылады, ал оның
нормалары басқа заңдар үшін басты қағида болып есептеледі.
Бірнеше ғасырлар бұрын ру-тайпаға бөлініп, қоғамдасып өмір сүрген
адамдардың да өз тәртіптері мен жазылмаған заңдарының болғандығы тарихтан
мәлім. Өткен ғасырлардың данышпандары өздерінің шешендік, білгірлік
қасиеттерімен елеулі орнын қалдыра білді. Елу жылда ел жаңа дегендей,
арада қаншама жыл-ғасырлар өтіп, Кеңес Одағы тарағаннан кейін, екі жыл
өткен соң, 1993 жылғы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің
он екінші сайланған тоғызыншы сессиясында еліміздің тұңғыш Конституциясы
қабылданды. Заман өзгерген сайын, қолданыстағы заңнамаларға да өзгерістер
енгізілуі мемлекетіміздің өркендегенінің белгісі.
Демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құру барысында
Конституциямыздың тарихы негіз болып табылады. Қазақстан Республикасы
Конституциясының тарихын атай отырып, республикамыздың демократиялық және
құқықтық жолында көптеген дәрежеге қол жеткізгенін байқаймыз. Конституцияға
сәйкес, қос палаталы Парламент еліміздің заң шығарушы билігін иеленді.
Конституция оған ел бюджетін бекітуге, оның орындалуын қадағалауға
мүмкіндік береді. Үкімет мүшелері Парламент палаталары алдында тұрақты есеп
береді. Әрине жоғары жақтың құрылымдық кестесімен қатар, атқарушы билік
жүйесін реттеу және тиімділігін арттыруға бағытталған мәселе де аз емес.
Қазір жергілікті атқарушы билік халықпен кездесіп, есеп беруде. Бұл билік
пен халықты біртұтас етуге сеп, сондай-ақ, әкімшілік реформаларды
тереңдетуге негіз жасады.
Қазақстан халқының тәуелсіздікті ту етіп, қабылдаған Конституциясы
қазір қол сұғылмас қасиетке, жоғары заңдық қана емес, рухани адамгершілік
сипатқа ие болды. Конституциялық құрылысты бекітуде алдымызда күрделі әрі
жауапты міндет тұрғанын ұмытуға болмайды. Ол – мемлекетімізді мемлекеттік
билік пен басқарудың барлық жүйесін жан-жақты нығайту қажеттілігі. Әрбір
Қазақстан Республикасының азаматы болашағы зор мемлекетіміздің дамуына өз
үлестерін қосулары тиіс екенін түсіну керек...
Конституцияны қабылдай отырып, Қазақстан халқы мемлекеттік билiктiң
қайнар көзi — өзiнiң егемендiк құқығын баянды еттi. Ата заң қабылданған күн
демалыс — мемлекеттік мереке — ҚР Конституциясының күнi деп жарияланды.
Бұл жаңа Конституция Қазақстанның төртiншi Ата заңы (1937, 1978, 1993,
1995). Оның құрылымы кiрiспеден, 9 бөлiмнен, 98 баптан, көптеген тармақтар
мен тармақшалардан тұрады. Жаңа Конституцияның ең жоғары заңдық күшi бар
және ол ҚР-ның бүкiл аумағында тiкелей қолданылады. Мұның өзi
Конституциялық нормалар мен заңдардың басқа нормативтiк құқықтық актiлердiң
нормаларынан үстем екендiгiн көрсетедi. Кейiнгi екi Конституцияның алдыңғы
екеуiнен елеулi айырмашылығы сол — бұлар тұңғыш рет мемлекетіміздің
тәуелсiздiктi, егемендiктi және Қазақстан халқының толық билiгiн бекiтiп,
одан әрi орнықтырды.
Жаңа Ата заңда құқықтық мемлекеттiң қалыптастырылу бағыттары,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, соның iшiнде жеке адамның жан-
жақты еркiндiгi, идеологиялық және саяси әр алуандығы (сөз және
шығармашылық бостандығы, саяси партиялар мен бұқаралық партиялар, сондай-ақ
бұқаралық қозғалыстар бiрлестiгiн құру еркiндiгi), халық билiгiн жүзеге
асыратын демократиялық амалдар, экономикалық қатынастардың қызмет етуi
әлемдiк талаптарға сәйкестендiрiлген. Оның нормалары тұрақты, жалпы мәнде
ұзақ жылдарға бейiмделiп тұжырымдалған.
ҚР Констиуциясы барлық заң салаларының негiзi болып табылады, ал оның
нормалары басқа заңдар үшiн басты қағида болып есептеледi.
ҚР Констиуциясының кiрiспесiнде Ата Заңды қабылдаудың себептерi мен
мақсаттары былай түсiндiрiлген: Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген
Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерiнде мемлекеттiлiк құра отырып, өзiмiздi
еркiндiк, теңдiк және татулық мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық
қоғам деп ұғына отырып, дүниежүз. қоғамдастықта лайықты орын алуды тiлей
отырып, қазiргi және болашақ ұрпақтар алдындағы тарихи жауапкершiлiгiмiздi
сезiне отырып, өзiмiздiң егемендiк құқығымызды негiзге ала отырып, осы
Конституцияны қабылдаймыз. Ата Заңның бұл бөлiгi саяси және идеол.
тұрғыдан алғанда аса маңызды. Өйткенi, бұл Ата заң ҚР-нда демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құрудың конституциялық негiзiн
қалады.
Осыдан келiп, ҚР-ның мынадай негiзгi мақсаты туындайды: өзiнiң ең
қымбат қазынасы ретiнде адамды және оның өмiрiн, құқықтары мен
бостандықтарын айқындап, бекiту; өз елiнде және мемлекеттер арасында
азаматтық бейбiтшiлiктi, ынтымақтастық пен тату қарым-қатынас жасау
әдiстерiн орнықтыру; байырғы қазақ жерiнде мемлекеттік бiрлiктi сақтау;
республиканың тәуелсiздiгiн сақтап, ұстап тұру; ҚР-ның демократиялық
негiздерiнiң мызғымастығын бекiту.
Осыған орай республика қызметiнiң түбегейлi қағидалары айқындалады,
олар:
• қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық;
• бүкiл халықтың игiлiгiн көздейтiн экономикалық даму;
• қазақстандық патриотизм;
• мемлекет өмiрiнiң аса маңызды мәселелерiн демократиялық әдiстермен,
оның iшiнде республикалық референдумда немесе Парламенттiк дауыс беру
арқылы шешу (1-бап, 2-тармақ).
Ата Заңның негiзгi бөлiгiнде (I — VIII бөлiмдер) азаматтардың
құқықтары, бостандықтары мен мiндеттерi туралы, конституциялық құрылыс
жайлы, мемлекеттік нысандар жөнiнде, мемлекеттік буындардың жүйесi мен
мәртебесi туралы (Президент, Парламент, Үкiмет; Конституциялық Кеңес,
соттар, және сот төрелiгi, жергiлiктi мемлекеттік басқару және өзiн-өзi
басқару туралы) нормалар тұжырымдалған.
Қорытынды және өтпелi ережелер мазмұндалған соңғы IХ бөлiмде Ата Заңға
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу тәртiбi, конституциялық заңдар мен өзге
де заңдарды қабылдау рәсiмi сөз болады. Ата Заң құрылымына жасалатын талдау
оған негiз болған конституциялық идеялардың айқын көрiнiсiн бередi.
Жалпы ережелер деп аталатын 1 бөлiмде жаңа конституциялық құрылысқа
сапалық сипаттама берiлген, яғни Конституция бойынша республикада
мемлекеттік билiк бiртұтас, ол Конституция мен заңдар негiзiнде заң
шығарушы, атқарушы және сот билiгi тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк
әрi тепе-теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау қағидаcына
сәйкес жүзеге асырылады. Бұл бөлiмде осыған орай конституциялық құрылысты
айқындайтын, мемлекет пен жеке адамдардың және азаматтық қоғамның қарым-
қатынастарынан туындайтын негiзгi қағидалар тұжырымдалған, олар:
• Қазақстан халқының толық билiгi (егемендiгi);
• Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығы;
• мемлекеттік билiктi жүзеге асыру барысындағы пiкiр еркiндiгi;
• Конституцияның үстемдiгi (жоғары тұратындығы);
• мемлекет билiгiнiң бөлiнiсi;
• адам құқықтары мен бостандықтарының мемлекет мүдделерiнен басымдығы;
• мемлекеттік тiл саясатының кепiлдiгi, т.б.
Азаматтық қоғамда мемлекет адам мүддесi үшiн жұмыс iстейдi,
мемлекеттік билiк заң шығарушы, атқарушы және сот билiгi тармақтарына
бөлiнiп, олардың тежемелiк, тепе-теңдiк жүйесi пайдаланылады.
ҚР конституциялық құрылысының мазмұны саяси, экономикалық негiздерден,
әлеуметтік саясат негiздерiнен, iшкi саясат негiздерiнен құралады. Олар ҚР
Констиуциясының 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 12, 14, 26-баптарында тұжырымдалған.
Конституцияның 1-бабының 1-тармағында Қазақстан Республикасы өзiн
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде
орнықтырады, — деп жарияланған. Мұның өзi Конституцияның 2-бабының 1-
тармағында көрсетiлгенiндей, Қазақстан Республикасы — президенттiк басқару
нысанындағы бiртұтас мемлекет екендiгiнен туындайды. Мұның мәнiсi мынада:
бiрiншiден, Президент мемлекеттік билiк тармағының бiр де бiрiне
жатқызылмайды; екiншiден, Президенттi халық сайлайды және ол Парламентке
тәуелсiз; үшiншiден, Президентке кең өкiлеттiктер берiледi және ол
Конституцияға сәйкес мемлекеттік билiктiң барлық тармақтарына, олардың өз
өкiлеттiктерiн тиiмдi жүргiзуiне көмектеседi, олардың өзара қарым-
қатынастарына сындарлы ықпал ете алады; төртiншiден, ұлан-байтақ қазақ жерi
ұлттық-аумақтық бөлiнiстерге бөлiнбей, тек әкiмшілік-аумақтық бөлiнiстерге
— облыстарға, қалаларға, аудандарға, ауылдарға ғана бөлiнедi және олар
жоғарыдағы бiр орталыққа бағынады. Демек, мемлекеттiң басында заңды түрде
сайланған Президент тұрып, басшылық етедi.
Президенттiк басқару нысаны елдегi саяси тұрақтылықты және қоғамдық
келiсiмдi қамтамасыз етедi. Ал Республиканың егемендiгi оның бүкiл аумағын
қамтиды. Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлiнбеуiн
қамтамасыз етедi (2-бап, 2-тармақ).
Қазақстандағы саяси құрылыс демократиялық болып жариялануына орай Ата
Заңның 3-бабы халық егемендiгiнiң конституциялық қағидасына арналған.
Мемлекеттік билiктiң бiрден-бiр бастауы — халық екендiгi былай баяндалған:
Халық билiктi тiкелей республикалық референдум және еркiн сайлау арқылы
жүзеге асырады, сондай-ақ өз билiгiн жүзеге асыруды мемлекеттiк органдарға
бередi. Қазақстан Республикасында билiктi ешкiм де иемденiп кете алмайды.
Билiктi иемденiп кетушiлiк заң бойынша қудаланады. Халық пен мемлекет
атынан билiк жүргiзуге Республика Президентiнiң, сондай-ақ өзiнiң
конституциялық өкiлеттiгi шегiнде Парламенттiң құқығы бар (3-бап, 2, 3-
тармақтар).
Сонымен қатар ҚР-нда идеололиялық және саяси әр алуандылық танылады.
Қоғамдық және мемлекеттік институттардың бiрiгiп кетуiне, мемлекеттік
органдарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға жол берiлмейдi.
Адам және азамат деп аталатын II бөлiмде адам мәртебесi, жеке бастың
құндылығы ашып көрсетiлген. Онда жеке адамның құқықтары мен бостандықтары
халықараралық құқықтың мойындалған қағидалары мен қалыптарына тiкелей
байланыстырылған. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының мемлекет
мүддесiнен жоғары қойылуы Ата Заңның басты ұстанымы болып табылады.
Президент деп аталатын III бөлiм мемлекет басшысы ретiнде
Президенттiң жаңа мәртебесiн толық бейнелейдi.
Басқа мемлекеттік органдардың құрылуы мен қызметi IV — VIII бөлiмдерде
көрсетiлген. ҚР Констиуциясының құрылымында әр бөлiм өз қисынымен реттi
орналасқан әрi баршаға түсiнiктi.
Қорытынды және өтпелi ережелер деп аталатын IХ бөлiмде жаңа Ата
Заңды күшiне енгiзу нормалары бекiтiлген, бұрынғы Конституцияның қолданылу
күшi қай кезден бастап жойылғаны нақтыланған. 1995 жылғы Конституция күшiне
енгенге дейiн қолданылып келген заңдардың одан әрi қолданыста болу тәртiбi
көрсетiлген. Ата Заңның мемлекеттік және қоғамдық органдардың өзге
актiлерiне де, соның iшiнде басқа заңдарға да қатысты ең жоғары заңдық күшi
бар. Мемлекеттік органдардың өзге актiлерi, барлық заңдар ҚР Констиуциясы
негiзiнде және соған сәйкес, сол белгiлеген рәсiм бойынша қабылданады.
Мемлекет жасасатын халықараралық келiсiмдер мен шарттар да ҚР
Констиуциясына сәйкес болуға тиiс. Қолданыстағы нормалар конституциялық
қалыптармен сай келмеген жағдайда соңғысы қолданылады, өйткенi басқа
нормалар осыған сай келтiрiлуге тиiс. Конституцияның қағидаларына қайшы
келетiн заңдар мен өзге актiлердiң заңдық күшi болмайды. Яғни кез келген
демократиялық құқықтық мемлекеттiң ағымдағы заңдары құқықтың базалық көзi
болып табылатын Конституцияға негiзделедi және оның рухына сай келуге тиiс.
Конституцияның нормалары ағымдағы заңдармен ұштастырылуы мүмкiн. Алайда,
ағымдағы заңдар Конституцияның шеңберiнен шығып кетпеуге тиiс және
конституциялық нұсқаулар мазмұнын өзгертпеуге тиiс. Кез келген құқықтық
актiнiң Конституцияға сай келмеуi немесе оған қайшы келуi бұл құқықтық
актiнi заңды күшiнен айырып, жарамсыз етедi. Бұл Қазақстан Республикасында
құқықтық мемлекет құрудың аса маңызды шарты.
ҚР Констиуциясының жоғары тұрғандығын арнайы мемлекеттік орган — ҚР
Конституциялық Кеңесi қамтамасыз етедi. ҚР Констиуциясының 74-бабына
сәйкес, КР Констиуциясына кереғар деп танылған заңдар мен халықараралық
шарттар қол қойылуға жатпайды немесе тиiсiнше бекiтiлуге және күшiне
енгiзiлуге тиiс емес.
Заңдарды Конституцияға сай келедi деп тану оларға қол қою мерзiмiнiң
басталғандығын бiлдiредi. Конституцияда баянды етiлген адам мен азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын шектейдi деп танылған заңдар немесе өзге
нормативтiк құқықтық актiлер күшiн жояды және қолданыстан шығарылады.
Сондай-ақ соттар мен өзге де құқық қорғаушы органдардың осындай заңға
немесе өзге нормалық құқықтық актiге негiзделген шешiмдерi де орындалуға
жатпайды.
ҚР Констиуциясы тұрақтылық нышанымен ерекшеленедi. Негiзгi заң ретiнде
оған өзгерiстер енгiзу тәртiбi де ерекше сипатта болады, бұл тәртiп
Конституцияның өзiнде белгiленген. Мәселен, 91-баптың 1-тармағына сәйкес ҚР
Констиуциясына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу Республика Президентiнiң
бастамасымен, Парламенттiң немесе Үкiметтiң ұсынысымен қабылданған шешiм
бойынша өткiзiлетiн республикалық референдумда жүзеге асырылуы мүмкiн.
Егер Президент өзгерiстер мен толықтырулар енгiзудi Парламенттiң
қарауына беруге ұйғарса, онда өзгерiстер мен толықтырулардың жобасы
республикалық референдумға шығарылмайды. Бұл ретте Парламенттiң шешiмi
Конституцияда белгiленген тәртiппен, яғни әр Палата депутаттары жалпы
санының 34 дауысымен қабылданады (62-бап, 3-тармақ). Егер Президент
Конституцияға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу мәселелерiн республикалық
референдумға шығару туралы Парламенттiң ұсынысын қабылдамай тастаса, онда
қос Палата депутаттарының жалпы санының кемiнде бестен төртiнiң көпшiлiк
дауысымен Парламент осы өзгерiстер мен толықтыруларды Конституцияға енгiзу
туралы заң қабылдауға құқылы. Мұндай жағдайда Президент осы заңға қол қояды
немесе референдумға шығарады. Егер референдумға қатысуға құқығы бар
Республика азаматтарының жартысынан астамы дауыс беруге қатысса, референдум
өткiзiлдi деп есептеледi, егер олардың жартысынан астамы жақтап дауыс
берсе, заң қабылданды деп саналады.
Қазақстан Республикасы дербес мемлекет ретінде даму барысында өзінің
алдына үлкен мақсаттар қойып, сол мақсаттарды шешуге бар күш-жігерін
жұмылдыруда. Бұл бағыт Қазақстанның ғылымын да қамтиды, оның ішінде заң
ғылымына тікелей байланысты. Қазіргі кезеңде конституциялық – құқықтық
ғылымда өзінің өзектілігі жағынан маңызды мәселенің бірі, Конституцияның
мүмкіндігін толыққанды пайдаланып, қоғам өмірінде жүзеге асыру болып
табылады. Бұл конституция теориясының алдына қойған басты мақсаттарының
бірін құрайды. Біздің ойымызша, соның бірі конституция идеясының өмір
шындығына айналып жүзеге асуы. Конституция идеясы өте күрделі құбылыс болып
табылады.Конституция идеясының жүзеге асуын арнайы қойып, зерттеген ғылыми
еңбектер Қазақстан жағдайында жоқтың қасы деп айтсақ та болады.Конституция
идеясына бармас бұрын, жалпы біз идеяның мән-мағынасына көңіл бөлуіміз
қажет. Еліміздегі философиялық сөздіктердің бірінде идея былай
түсіндіріледі: “Идея (idea-дәлме-дәл: “көрініп тұрған нәрсе”, “бейне”)
“мағына”, “маңыз” “мән” ұғымдарын білдіретін ойлау мен болмыс
категорияларымен тығыз байланыстағы философиялық термин. Философия
тарихында идея категориясы әр түрлі мағынада қолданылды. Егер идея тек
санада ғана өмір сүруші ретінде қарастырылса, онда: сезімдік бейнені (аңғал
реализм): сайып келгенде субъектінің сезім-түйсігі мен әсерлеріне, не
болмас дүниені тудыратын шығармашылық бастамаға әкелетін заттардың
“мағынасын не мәнін” (субъективтік идеализм) білдіреді. Кейбір философиялық
жүйелерде идея материалистік принциптерді де белгіледі (мысалы, Демократит
өзінің атомдарын “идеялар” деп атады). Объективтік идеализм жүйелерінде
идея барлық заттардың объективтік өмір сүруінің мәні болып есептеледі
(объективтік идея). Мысалы, Гегельде идея барлық заттардың мән-мағынасы
және жаратушысы, таза логикалық түрде дами отырып ол объективтік,
субъективтік сатылардан өтеді. Идея мәселесін шешу ойлаудың болмысқа
қатынасы туралы мәселені дұрыс қоя білуде. Идеяны объективтік реалдықтың
бейнесі деп қарайтын диалект, ілімде ғана бұл мәселе дәйекті ғылыми шешімін
тапты.Сонымен қатар, қайта жаңғырту мақсатын көздейтін, материалдық
шындықты дамытудағы идеяның кері ықпалын да білдіреді. Идея ұғымының
астарын сонымен бірге мағынасы құбылыстардың заңын, мәнін ашуға
көмектесетін, жалпылама теориялық принципті тұжырымдайтын таным
формаларының бірі немесе тәсілі айқын көрінеді. Мысалы, әлемнің
матариалдылығы туралы, өріс пен заттың екі жақты корпускулярлы-толқындық
сипаты туралы жәнет.б. идеялар дәл осындай [1, 171-172 бб.]. Әрине, мән
беріп қарайтын болсақ, идеяның ауқымы кең ұғым екендігін көреміз.
Конституциялық идеяда әмбебап категорияны құрайды. Конституция мен
конституциялық идеяның арасында өте күрделі өзара байланыс орын алған.
Қазақстан Республикасының Конституциясына қарайтын болсақ, бұл конституция
демократиялық идеяларды негізге алған конституция болып табылады.
“Қазақстан Республкиасының Конституциясы - (constitutio – құрылғы, жарғы
заң) – Қазақстан халқының егемендік құқығына сай 1995 жылығы 30 тамызда
өткен республикалық референдумда қабылданып, оның нәтижесі ресми
жарияланған осы жылдың 5 қыркүйегінен бастап күшіне енген Қазақстан
мемлекетінің Ата Заңы. Оның жоғары заңдық күші бар және еліміздегі барлық
іс-қимыл мен қалыптасушы жүйелердің нормативті базасы болып табылады, әрі
Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылады. Бейнелей айтсақ, бұл
Конституция -мемлекетке қоғамның құқықтық сенімі және халықтың берген
төлқұжаты деуге болады.Қазақстан Республикасының Конституциясы
республикалық құрылыстың негізін, мемлекеттік билік жүйесін және Қазақстан
мемлекеті мен оның азаматының қатынасын белгілейді. Адам және оның өмірін,
құқықтары мен бостандықтарын Конституция мемлекетінің ең қымбат қазынасы
деп сол үшін қызмет етуі тиістігін атап көрсетеді (1-баптың 1-тармағы).
ҚР бұрынғы 1993 жылғы Конституциясымен салыстарғанда, жаңа Конституция
барынша жетілдірілген ішкі біртұтастығымен және қазіргі заманғы либералдық-
демократиялық құндылықты толық баянды етумен барабар, еліміздің даму
тенденцияларымен, мемлекет биліктерінің шегін белгілеп, беруімен
ерешеленеді” [2,24-25бб.]. Міне, бұл бүгінгі қолданыстағы конституциямыздың
негізгі ерекшелігі болып табылады. ҚР конституциясының 1-бабында былай деп
көрсетілген: “Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық
және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы-адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары” [3, 6б.]. Демократиялық,
құқықтық мемлекет алып қарайтын болсақ, конституцияның өзінен өрбіп
отырғандай, бұл конституцияның басты конституциялық идеяларын көрсетеді.
Елімізде құқықтық мемлекетті орнату шаралары жүзеге асып жатқанына
қарамастан, әлі де болса, конституциялық идея деңгейінде қалып отыр. Бұл
Қазақстанның болашақта алдына қойған мақсаттарының бірі, сондықтан да,
біздің ойымызша конституциялық идея мемлекеттік құрылыстың алға қойған
негізгі межесін көрсететін түсінікті қамтиды.Сонымен қатар, демократиялық
мемлекет және әлеуметтік мемлекет қалыптастыруда бүгінгі таңда еліміздің
конституциясында көрініс тапқан конституциялық идея болып табылады. Адам
құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына деп мойындауда, Қазақстанның
болашақта алатын асуларының бірі. Конституция теориясын білгірлерінің бірі,
Н. Михайлева конституциялық нормалардың тиімділігін былай сипаттап
көрсетеді: “Эффективность конституционных норм имеет свою специфику. Она
получает выражение в соответствие с реальным конституционным строем,
стимулирующим воздействие конституционных идей на общественное сознание
различных социальных слоев населения” [4,с.43]. Конституциялық идея
конститу-циялық нормаға қарағанда, екінші кезекте болса да, қоғамдық өмірге
қалай да болмасын ықпал етеді. Айтып өткен ғалымымыз конституцияның өмірде
жүзеге асуына байланысты тағы да мынандай бір пікірін білдіреді:
“Юридическая конституция, ее принципы и политико-правовые свойства
предопределены фактической конституцией. При этом в правовом государстве
между фактической и юридической конституцией нет и не может быть
принципиальных противоречий. Однако по мере развития общественных отношений
даже в либерально-демократических государствах может складываться и
фактически складывается определенное несоответствие юридической конституции
и реально существующих в стране общественных отношений. С точки зрения
науки и практики очень важно правильно установить этот момент, чтобы путем
принятия новой или внесения поправок в действующую конституцию устранить
возникшее несоответствие, равно как и не допустить развития общественных
отношений вопреки интересам народа, закрепленным и охраняемым конституцией”
[5,с.43].
Конституциялық идея өте күрделі құбылыс болса да, жалпы қоғамдық сана
деңгейінде оның жүзеге асуын тікелей болса да, сезінуге болады.
Конституциялық идея әрқашанда мемлекетті алға бағыттайтын, мемлекеттік
құрылыстағы озық үлгілердің жиынтығынан тұрады. Былайша алып қарағанда,
конституциялық идея конституциялық норманың жүзеге асуының бастауы және
оның бағыт сілтеушісі де болып табылады. ҚР Конституциялық идеялары
конституцияның негізінде орын алған мемлекеттік құрылыстың дамуының
бағыттаушысы болып табылатын озық үлгінің жиынтығын көрсетеді.
Конституциялық идея конституциялық құрылыстың негізгі элементтерінің бірі
де болып табылады.
1.2 Қазақстанның конституциялық даму кезеңдері
Еліміз егемендік алған соңғы 20 жыл ішінде Қазақстан үш Конституция
негізінде дамыды. Ең алғашқы Конституция – 1978 жылғы 20 сәуірде
қабылданған Қазақ Кеңестік Социалистік Республиканың Конституциясы еді. Ол
1993 жылға дейін көптеген өзгерістер мен толықтырулар енгізілу арқылы іске
асты. Тәуелсіз Қазақстан жағдайында тұңғыш рет дайындалып, 1993 жылы 28
қаңтарда қабылданған Конституция бар жоғы 2 жыл 7 ай өмір сүріп, еліміздің
қазіргі 1995 жылғы 30 тамызда қабылданған Конституцияға жол берді.
Тарихқа көз жүгіртетін болсақ, 1926 жылғы Қазақ СССР Конституциясы.
Қазақстанның бірінші Конституциясы СССР құрылған соң 1925 жылы 18 ақпандағы
ҚазАССР Орталық атқарушы комитеттің қаулысының нақты редакциясымен және
Қазақстан РСФСР қол астында болғандықтан 1925 жылғы РСФСР Конституциясының
есебімен қабылданды. Аталмыш негізгі заң басқару формасын, мемлекет
құрылымын, саяси тәртіпті, мемлекеттік билік органдарының құрылымын,
атқарушы-басқаратын органдардың құрылымын бекітті. Бюджет, сайлау
құқықтарының белсенді және енжер бастау негіздері анықталды. Аталмыш
Конституцияға сәйкес Қазақстан РСФСР құрамында тең құқықты республика
болды.
1937 жылғы Қазақ СССР Конституциясы. 1937 жылғы 26 наурызда Х бүкіл
қазақтар құрылтай кеңесінде қабылданған Қазақ СССР Конституциясы 11 бөлім
және 125 баптан құралды. Онда былай деп жазылған: СССР Конститутциясының
14 бабынан тыс Қазақ СССР-і өзінің тәуелсіз құқықтарын толық сақтай отырып,
мемлекеттік билікті өз бетімен жүзеге асырады. Сонымен қатар, 1937 жылғы
Конституцияда басқа тең құқықты республикалармен экономика, қорғаныс
бағытында өзара жәрдемдесу мақсатында ерікті түрде бірігу (13 бап), ҚазССР-
дің келісімінсіз территорияны өзгертпеу (16 бап), жоғары республикалық және
жергілікті мемлекеттік билік органдарын қалыптастырған республиканы енгізу
мәселелері, заңнаманы орындауды бақылау, мемлекеттік және қоғамдық
тәртіпті, азаматтардың құқығын қорғау, салық өндіру және т.б. (19 бап)
қамтылған.
Сондай-ақ, сот және прокуратура жүйесі орнатылды. Халықтық сот төрешілері
аудан азаматтарының жабық дауыс беруі арқылы бүкіл халықтық, тікелей және
тең сайлау құқығы негізінде сайланды, сот жұмысы қазақ тілінде, басқа
ұлттар көп аймақтарда олардың тілінде жүргізілуі керек болатын (83-90
баптар).
1937 жылғы Конституцияда азаматтардың негізгі міндеттері мен құқықтары
анықталған: еңбектенуге құқылы болу (96 бап), демалысқа құқылы болу (97
бап), кәрілікте, еңбекке жарамсыздық және ауруға шалдығу жағдайында
материалдық қамсыздандыру (98 бап), денсаулықты қорғау, сөз бостандығы,
баспасөз, жиналыс, митинг, көше шерулері және демонстрациялардың
кепілдіктері, адамның жеке басына, баспанасына қол сұғылмаушылық,
азаматтардың жат жазуына, шетелдік азаматтардың бас сауғалау құқығы.
1978 жылғы Қазақ СССР Конституциясы. 1978 жылғы 20 ақпанда
республиканың Жоғары Кеңесі шақырған кезектен тыс VII сессияда қабылданған
Қазақ СССР Конституциясы преамбуладан, 10 тарау, 19 бөлім, 173 баптан
тұрады. Соған сәйкес барлық билік халыққа тиесілі, онда халық жұмысшылар,
крестьяндар және еңбек интелегенцияларының кластарына бөлінген. Билік және
басқару органдарының үстінен Қазақ СССР Комунистік партиясы қойылды (6
бап). Республиканың экономикалық жүйесінің негізі ретінде мемлекеттік,
кооперативтік-колхоздық, кәсіподақ және басқа да қоғамдық ұйымдардың
меншігі жарияланды.
1978 жылғы Конституцияда республиканың ұлттық мемлекеттік және
әкімшілік-территориялық құрылымы, жергілікті билік және басқару
органдарының құзіреті. (78-83, 97-139 баптар), сайлау жүйесінің
қағидаттары, халық депутаттарының құқықтық мәртебесі, экономикалық және
әлеуметтік дамытуды мемлекеттік жоспарлау институттары, мемлекеттік бюджет,
сот төрелігі, арбитраж, прокурорлық қадағалау және т.б. анықталған болатын.
1990 жылдардың басында Қазақ ССР-інде, содан кейін Қазақстанда бірнеше заң
қабылданды, онда 1978 жылғы Конституцияға елеулі өзгертулер енгізілді. 1990
жылғы Мемлекеттік билік құрылымын жетілдіру туралы заңға сәйкес
Конституцияға Президенттің атқарушы және орындаушы биліктің басшысы екені
туралы өзгеріс енгізілді, Министрлер кеңесі Министрлер Кабинеті болып қайта
құрылды. Басқа да заңдардың арасында 1991 жылғы 15 ақпандағы Жергілікті
өзін-өзі басқару және Қазақ СССР халық депутаттарының жергілікті Кеңесі
туралы Заң, 1991 жылғы 10 желтоқсандағы Қазақ Кеңестік Социалистік
Республикасының атауын өзгеру туралы Заңы, 1991 жылғы 20 желтоқсандағы
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы конституциялық заңы және тағы
басқалар бар.
1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы. Тәуелсіз
Қазақстанның алғашқы Конституциясы Қазақстанның Жоғары Кеңесінің IX
сессиясында 1993 жылғы 28 қаңтардағы XII шақырылымында қабылданды. Құрылымы
преамбуладан, 4 бөлім, 21 тарау және 131 баптан тұрады. Конституция
мемлекеттік тәуелсіздік алған күнінен бастап көптеген құқықтық нормаларды
қамтыды: халық тәуелсіздігі, мемлекеттің тәуелсіздігі, билікті бөлу
қағидаттары, қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде мойындау, Президентті
мемлекет басшысы ретінде мойындау, сот органдары —Жоғары, Конституциялық
және Жоғары Арбитраждық соттар және басқалар. 1993 жылғы Конституцияның
негізіне парламенттік республика моделі жатады.
Құқықтық мемлекет қалыптастыруды анықтаушы факторлар мен мәселелер
төңірегінде сөз қозғағанда басым міндеттер қатарынада материалдық және
идеалдық сипаттағы алғы шарттарға әділ, тәуелсіз сот билігінің болуы,
мемлекеттік билікті жіктеу, мемлекетте құқықтың үстемдік құруы, адам және
азамат құқықтары мен бостандықтарының шынайы кепілдендірілуі жатады.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алып, өз алдына отау тіккелі бергі
кезеңде батыстық өркениеттің жемісі болып табылатын құқықтық мемлекет
қалыптастыру ниетіне беріктігін көрсетуде. Қазақстан Республикасының
әрекеттігі Конституциясына сәйкес, ондағы мемлекеттік билік біртұтас, ол
Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану
арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады [6, 48
бет]. Қазақстанда заң шығару қызметі екі палатадан Сенат пен Мәжілістен
тұратын парламентке берілген. Заңдар парламентпен Палаталардың бөлек
отырысында мәселелерді алдымен Мәжілісте, сонан Сенатта өз кезегімен
қарастыру жолымен қабылданады. Атқару билігін Премьер-Минстр басқаратын
Үкімет жүзеге асырады. Үкіметті Президент қалыптастырады, Премьер-
Министірдің кандидатурасын Парлманетке келісім алу үшін ұсынады. Үкімет
өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауапты,
бағдарламасы бойынша Парламентке есеп бердеді. Биліктің бөліну теориясына
сай тәуелсіз билік тармақтарының бір түрі- сот билігі. Сот билігі
Қазақстанда Жоғарғы соттың басшылығымен сот органдарының жүйесімен жүзеге
асырылады. Соттрадың шын мәніндегі тәуелсіздігін қамтамасыз ету мақсатында
Қазақстан Республикасындағы соттар мен судьялардың мәртебесі туралы 2000
жылдың 25 желтоқсанында жаңа негіздегі заң қабылданды. Жаңа заңға сәйкес
сот органдарының тәуелсіздігіне қол жеткізілді деп санауға болады: олардың
әділет органдарына тәуелділігі жойылды, қаржылық қамтамасыз етілу мәселесі
де, материалдық – техникалық қамтамасыз етілу дәрежесі де оң жолға қойылды.
Қазақсатн Республикасы Жоғарғы сотының қызметін аталған негізде ұйымдастыру
Президент құратын уәкілетті мемлекеттік органмен жүзеге асырылады. Сөйтіп,
сот әкімшілігі институты өмірге келді. Оның қызметі соттың тәуелсіздігі мен
судьялардың қызметіне араласпау қағидаларын сақтау жағдайында жүзеге
асырылады.
Құқықтық мемлекет қалыптастырудың өзге алғы шарттарына тоқталатын
болсақ, алдымен оның қоғам тұрақты демократиялық, құқықтық, саяси, мәдени
дәстүрлерді ұсынатын жерлерде пайда болатынын атауға болады. Мемлекет
қоғамдық дамудың жемісі, сондықтан да қоғамдағы өзгерістер мемлекеттегі
өзгерістердің қарқынына, нысандары мен әдістеріне тікелей әсерін тигізеді.
Құқықтық мемлекеттегі қалыптастыру үшін қоғамның жалпы мәдениеттілігін,
соның ішінде құқықтық мәдениеттілігін көтеру қажет. Бұл тұрғыдан алғанда,
біздің мемлекетімізде атқарылатын жұмыстар жетерлік. Құқықтық мемлекетте
жеке және қоғамдық адамгершілік деңгейі де жоғары болуға тиісті. Құқық
объективті түрде адамгершілік нормаларына сәйкес келуі қажет.
Құқықтық мемлекет қалыптастырудың маңызды алғы шарттарының бірі
азаматтық қоғам институттарының болуы. Азаматтық қоғам құрылымына әуелі
жеке тұлға, сондай-ақ отбасы, құқық, корпорациялар, дін, мәдениет, білім
беру және басқалар кіреді. Қоғам өте күрделі, өзін-өзі басқарушы ағза.
Корпорациялар, страттар, жеке тұлғалар өздерінің экономикалық, саяси,
рухани мүдделерін көздейді. Нәтижесінде қоғамда әртүрлі әлуметтік
қатынастар пайда болады [6, 56 бет]. Олардың барлығын игеру тек қана
мемлекеттің қолынан келе бермейді. Дамыған азаматтық қоғам мен құқықтық
мемлекет жалпы азаматтық құндылықтар мен мүдделердің басымдылығын таныған,
әлуметтік әділеттілікке бағытталған жерлерде қалыптасады.
Құқықтық мемлекет аса қуатты экономикалық базисті, өмір сүрудің
жоғарығы тдеңгейін және қоғамның әлеуметтік құрылымында орта таптардың
басым болуын қажет етеді, көп салалы нарықтық экономикаға сүйенеді.
Құқықтық мемлекет құру жолы ұзақ та ауыр жол, оның жан-жақта
ойластырылған стратегиясы мен тактикасы болуы қажет. Өзге мемлекеттердің
тәжірбиесіне назар аудара отырып, өзіндік дәстүрлер мен шындыққа сүйене
отырып жететін жоғарғы мақсат. Құқықтық мемлекетке құқықтық саяси,
экономикалық, әлеуметтік реформаларды қатар жүргізе отырып жетуге болады.
Қазақстанның тәуелсіздігін жариялағанына тарихи өлшеммен онша көп
уақыт өте қоймаса да, жаңа мемлекеттің конституииялық дамуының кейбір
қорытындыларын шығаруға айтарлықтай негіз бар. Мемлекеттілікті құрудың
бастаулары туралы әңгіме болатындықтан бұл мемлекеттану ғылымы үшін және
мемлекеттік құрылыс практикасы үшін барлық уақытта да көкейкесті проблема.
Қазақстанның жаңа конституциялық заңдарының қалыптасу тарихы Қазақ КСР
Конституциясына Қазақ КСР-ының Президенттін, қызмет орнын белгілеу туралы
1990 жылдың 24 сәуірдегі заңымен өзгеріс енгізу кезенінен бастау алады[34].
Бұл заң Конституцияға бұрын талай енгізілген өзгерістердін қатарына
жатпайды. Аталган заң мемлекеттің басқару жүйесіне айтарлықтай өзгеріс
әкелді. Президенттің кызмет орны республикада жүргізіліп жатқан терең саяси
және экономикалық қайта құруларды қамтамасыз ету, конституциялық құрылысты
нығайту мақсатында белгіленеді. Одан кейінгі окиғалар көрсеткендей,
тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің президенттік басқару жүйесін қалыптастыру
осы заңнан басталады.
1990 жылғы 25 казаңдағы Қазақ КСР-ының мемлекеттік егемендігі туралы
Декларациясы осы кезеңнің конституциялық сипаттағы маңызды актісі болып
табылады. Ол жай көздеушілік Декларация емес еді, оның нормативтік
құқықтық сипаты болды.
Декларацияда Қазақ КСР-ының басқа республикалармен бірге КСРО-ға
ерікті түрде бірігетін және олармен шарт негізінде өзара қарым-қатынас
құратын егеменді мемлекет болып табылатындығы бірінші рет жарияланды. 1937
жылғы Конституцияда Қазақ КСР-ы, КСРО-ының басқа да тең құқылы
республикаларымен бірге, ерікті түрде бірікті делінді. Ал Қазақ КСР-ының
1978 жылғы Конституциясында, тек кіріспесінде ғана Қазақ КСР-ы КСРО
құрамындағы тең құқылы республика деп атап көрсетілді. Декларация
Қазақстанның егемендігін ғана емес, сондай-ақ одақтас республикалар
арасындағы шарттың кажеттігі туралы конституциялық идеяны да жариялады,
Сонымен бірге Декларацияда: Қазақ КСР-ы ұлттық мемлекеттікті қорғау,
сақтау және нығайту жөнінде шаралар қолданады (2-бап) деп бірінші рет
ұлттық мемлекеттілік туралы жария етілді, онда Қазақ ұлтының және
Қазақстанда тұратын басқа ұлттардың тууы мен дамуы Қазақ КСР-ының
мемлекеттілігінің ең маңызды міндеттерінің бірі екендігі белгіленді. Әрине,
ұлттык мемлекеттілік және Қазақ КСР-ының мемлекеттілігі ұғымы —
синонимдер емес. Бұл ұғым -Қазақстанда мемлекеттілік сипатына екі түрлі
көзқарастын көрінісі. Оның негізінде көпұлтты Қазақстан жағдайыңда өзін-өзі
саяси тану құқына деген әр түрлі түсінік жатты. Одан әрі көрінгендей,
алдымен бірінші көзқарас, ал Қазақстан Республикасының 1995 жылғы
Конституциясында екінші көзқарас конституцияланды.
Декларация — Қазақ КСР-ының бұрын буржуазиялық саяси институт ретінде
үзілді-кесілді теріске шығарған билік бөлісу принципін бірінші рет
жариялаған акт. Қазақ КСР-ының 1978 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz