Құрты өзені Іле өзенінің ірі сол жақ саласы
ӘЛ - ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ГЕОГРАФИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
Геоморфология және картография кафедрасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА СИПАТТАМА...
1.1. Географиялық орны, территориясы мен
шекаралары ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
1.2. Жер беті
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
1.3. Геолиялық құрылымы мен пайдалы
қазбалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1.4.
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5. Жер үсті және жер асты
сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
1.6.
Топырағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.7. Өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
1.8. Жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
2. НЕОТЕКТОНИКАЛЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫНА ҚЫСҚАША СИПАТТАМА ... .
2.1.
Неотектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2.
Литологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3.
Тектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4. Кейінгі кезде болған жаңа тектоникалық
қозғалыстары ... ... ... ... ... ... ... .
3. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ СЕЙСМОЛОГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Ауданның жер сілкіністер
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2. Қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
3.3. Сейсмикалық аудандастыру әдістері мен
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Адамзат тарихында жер сілкінуінің жойқын күші және оның әсерінен
болатын апаттар жайлы деректер көп. Мәселен, жер сілкінуі әсерінен кейбір
үлкен қалалардың, тіпті бүкіл мемлекеттің мүлдем жоқ болып, яки өшіп
кеткені мәлім. Сонымен қатар, жер сілкіну құбылысы адамның рухани күйі
мен ішкі сезіміне де терең әсер етеді.
"Алматы облысының сейсмикалық қауіпті зоналарын аудандастыру"
атты бітіру жұмысымда менің алдыма қойған мақсатым сейсмикалық
аудандастыру әдістері мен принциптерді қарастыра отырып, Алматы облысының
сейсмикалық қауіпті зоналарын аудандастырып көрсету.
Алматы облысы аймағында күшті жер сілкіну қауіптілігі жоғары
екені мәлім. Өйткені, облыс территориясы сейсмикалық қарқындылығы жағынан
аса жоғары Орталық Азия белдеуінде орналасқан. Зілзала апаты тек қана жер
бетінің күшті сілкінісі ғана емес, сонымен қатар оның қосалқы
құбылыстарымен (сел, тау көшкіндері, өрт және басқа да табиғи апаттар)
қауіпті.
Менің бітіру жұмысымның мақсаты: облыстаға қауіпті зоналарды
аудандастыра отырып, Алматы облысының қазіргі сейсмикалық жаағдайын, жер
сілкінісі мен оның тарихын, себептерін, зардаптарын, сілкіністің ықтимал
күшін және оны алдынала болжау мәселелерін қарастыру.
1. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА СИПАТТАМА
1. Географиялық орны, территориясы мен шекаралары
Алматы облысы Қазақстанның оңтүстік-шығысында орналасқан. Атлант
мұхитынан 3300-3600 км, Солтүстік Мұзды мұхитынан 3000-3500 км, ал Тынық
мұхитынан 4000-4500 км қашықтықта орналасқан.
Оның географиялық координаттары: 42º15´ және 46º30´ с.е., 74º05´ және
80º45´ш.б.
Облыстың территориясы солтүстік-батыстан оңтүстік-шығыс бағыты бойымен
150-200 км-ден 600 км-ден астам қашықтықта созылып жатыр.
Қазіргі уақыттағы Алматы облысы Ұлы Қазан социалистік төңкерісіне
дейін бұрынғы Жетісу облысының аумағына кірген. Ұлы Қазан төңкерісінен
кейін Жетісу губерниясының солтүстік бөлігі ретінде Түркістан
республикасының құрамында болған. Ал 1924 жылы Қазақстандағы Алматы
округінің негізгі бөлігін құрады.
Алматы облысы жеке облыс ретінде 1932 жылы құрылған болатын. Сол кезде
оның жер көлемі қазіргіден 4 есе үлкен болатын: қазіргі территориясынан
басқа оның құрамына бүкіл Талдықорған облысы, Семейдің оңтүстік
аймақтары, Қарағандығының оңтүстік-шығысы және Жамбыл облысының шығыс
бөлігін қамтыды. Алматы облысының қазіргі шекаралары 1994 жылы 16
наурызда қалыптасқан болатын.
Облыстың ауданы 224 мың км²-ты құрайды. Ол өзінің ауданы жағынан
Әзербайжан, Армения, Грузия, Эстония, Латвия, Литва және Молдова,
Австрия, Португалия және Нидерланды сияқты мемлекетттерден алдыда.
Облыс шығыста Қытай Халық Республикасымен шекараласады; мемлекеттік
шекара солтүстіктен оңтүстікке қарай Іле өзенінен бастау алып, Кетмен
жотасын кесіп өтіп, Хан-Тенгри массивіне қарай созылған.
Алматы облысы батысында Жамбыл, солтүстігінде Балқаш көлі арқылы
Қарағанды, солтүстік-шығысында Шығыс Қазақстан облыстары мен, шығысында
Қытай Халық Республикасымен, оңтүстігінде Қарғызстан Республикасымен
шектеседі.
Облыс территориясының көп бөлігі оңтүстікте Тянь-Шань тау жүйесінің
солтүстік тау жоталарынан құралған: Іле алды Алатауы, шығысы Кетмен
жотасы, Теріскей Алатауымен жалғасқан Күнгей Алатауы.
Облыстың солтүстігінде құм, тақыр және сордан тұратын Оңтүстік Балқаш
алды шөлейтті жазық орналасқан.
Облыстың осындай географиялық орналасуы табиғи жағдайларының
алуандылығына себеп болды: жер бедері, климаты, топырақ-өсімдік жамылғысы
және жануарлар дүниесі Алматы облысында әртүрлі шаруашылық салаларының
дамуына әсер етті.
Облыс территориясын Семей-Арыс теміржол жүйесі кесіп өтеді. Ол
облыстың және мемлекеттің экономикалық дамуына ықпал етеді.
Облыс территориясы бойынша Іле өзені ағып өтеді.
Облыс аумағында 16 аудан және 3 облыстық бағыныстағы қала
(Қапшағай,Талдықорған,Текелі) бар.
2. Жер беті құрылымы
Жер беті құрылымы бойынша облыс екі әртүрлі бөлікке бөлінеді:
оңтүстік – таулы және солтүстік – жазықтық. Облыстың оңтүстігі мен оңтүстік-
шығысында тау жоталары орналасқан – Тянь-Шань тау жүйесінің солтүстік
таулары. Облыстың солтүстік және солтүстік-батысын Балқаш алды шөлі алып
жатыр.
Облыс шекарасын Тянь-Шань тау жүйесінің орталық бөлігін Іле алды
Алатауы алады.
Қарлы шыңдар тән болып келетін ірі тау жүйесі Іле жазығынан тік
көтерілген. Тау етегіндегі суармалы жерлерде халық тығыз орналасқан.
Жоталардың орналасуы ендік бағытта. Оның ұзындығы 250 км және ені 40-
60 км. Морфологиялық жағынан Іле алды Алатауы батыс, орталық және Шығыс
болып үшке бөлінеді. Батыста Іле алды Алатауы екіге бөлінеді: Солтүстік
бөлігі Қастек асуынан кейін Кіндіктас таулары атауына ие болады, оңтүстігі
Қырғыз Алатауы жотасы бастау алатын Шу өзені алабын алып жатыр. Іле алды
Алатауының шығысы жанасып орналасқан Сюгат, Богут және Торайғыр жоталарына
жалғасқан.
Іле алды Алатауының ең биік нүктесі жотаның орталық бөлігінде
орналасқан Талғар шыңы (5017 м). Жотаның орталық бөлігінде қазіргі мұз басу
процесі орын алынған. Іле алды Алатау жеріндегі ауданы, Н.Н.Пальгов
мәліметтері бойынша, 484 км², ал мұздықтардың жалпы саны – 265.
Қар биіктігі 3800-4100 м аралығында, ол солтүстік беткейлерде төмен
(3800-3900 м) және оңтүстігінде жоғары (4000-4100 м). Мұздықтар алабының
етектері солтүстік беткей бойымен 3200-3500 м-ге төмендейді. Іле алды
Алатауындағы ең ірі мұздықтардың бірі – Корженевск мұздығы (жотаның
оңтүстік беткейінде) ұзындығы 12 км-ге жетеді, Дмитриев мұздығының ұзындығы
6,6 км, Конституция – 4,6 км, Тоғызақ – 4,5 км, Калесник – 4 км және т.б.
Бұл мұздықтар өзінің кең фирнді далаларымен жота беткейлерін терең
тілімдейтін көптеген өзендердің қоректену көздері болып табылады.
Іле алды Алатауының тік қимасы қабатты құрылысымен сипатталады. Биік
таулы қабат терең тілімденуімен ерекшеленеді. Бұл – тік және жартасты
беткейлер зонасы.
Төменірек таулы бедердің терең тілімденген қабаты орналасқан.
Бедердің типтік элементі болып террасалары нашар сақталған участкелі тік
беткейлі өзен алаптары табылады. Іле алды Алатауының барлық биік таулы және
таулы қабаты палеозой жыныстарынан құралған. Төмен таулы бедер Іле алды
Алатауының шығыс және батыс бөліктеріне тән. Ол кең алаптармен бөлінген
ұсақ шоқылардан тұрады.
Іле алды Алатауының оңтүстігінде Шелек пен Үлкен Кебін өзендері
алаптарын бойлай Күнгей Алатауының қарлы шыңдар жүйесі орналасқан.Ол Алматы
облысының құрамына тек қана өзінің шығыс бөлігінің солтүстік беткейімен
ғана кіреді. Жотаның биіктігі Шелек-Кебін тау жүйесінің маңында 4600 м,
шеткі шығыс бөлігінде 3000 м-ге дейін төмендейді.
Күнгей Алатауының шығыс бөлігіндегі солтүстік беткейі гранит, кварцты
диорит, аплит, құмдақ, саз, мергель мен орта және төменгі карбонның ізбесті
тасынан тұрады.
Күнгейдің шығыс бөлігінің етегінде, Шелек пен Шарын өзендерінің
аралығында Жалаңаш жазығы созылып жатыр. Оның солтүстігінде Сюгаты кең
алабымен бөлінген Торайғыр аласа таулы массиві (биік нүктесі 2403 м) және
Сюгаты-Богаты таулары орналасқан.
Алматы облысының аумағында орналасқан Теріскей алатаудың солтүстік
беткейлері 2000 м биіктікке дейін көтерілетін Текес өзенінің жоғарғы
ағысының тау аралық алабында төмендейді. Жота көптеген шыңдары мәңгі мұз
және мұздықпен жамылған жыралармен тілімденген.
Теріскей Алатауының солтүстік шығысында Қопыл, Ұлытастау (3920 м),
Бас-Ұлытау (3430 м), Ельчен-Буйрюк (3015 м), Қаратау (3686 м) массивтері
орналасқан. Олар Текес алабын Кеген тау аралық алабы мен Үшхасан үстіртінен
бөліп тұр.
Жоғары аталған биік емес массивтер жазық көтерілімдер жүйесін
құрайды. Тау беткейлері қылқан жапырақты ормандар басым болып келетін өзен
алаптарымен тілімденген.
Оңтүстік пен оңтүстік-шығыста Ұлытастау мен Қаратау тауларының
арасында Солтүстік-батыста Кетмен пен Қулықтау жоталарының арасында
тауаралық Кеген алабы орналасқан. Оның абсолюттік биіктігі 2000-2300 м.
алаптың беті кейбір жерлерде батпақтанған.
Кеген жазығының солтүстігінде Кетмен жотасы орналасқан. Батыста
Қулықтау тауларымен Күнгей Алатауына жалғасады, және шығысында Қытай
аумағына өтеді. Облыс ішінде Кетмен кең созылып орналасқан. Оның ұзындығы
300 км, ені 40-50 км. Жотаның максималды биік жерлері (3650 м-ге дейін)
оның шығыс бөлігінде орналасқан. Кетменнің батыс бөлігі палеозой ізбес
тасынан, құмдақтан және граниттен құралған.
Кетмен суайрығы қазіргі мұз басу процесі болмаған жазық-толқынды
беткей болып келеді.Жота баурайлары тік, терең алаптармен тілімденген.
Іле алды Алатауының солтүстік-батыстағы жалғасы болып Жамбыл мен
Алматы облыстарының шекарасы бойымен өтетін Шу-Іле таулары табылады. Ол
облыс құрамына өзінің тек оңтүстік-шығыс бөлігімен ғана кіреді. Оның
морфологиясы бедердің үстірт тәрізді және ұсақ шоқылы элементтермен
сипатталады.
Алматы облысының солтүстік-батыс бөлігі теңіз деңгейінен 500ден 350
метрге дейінгі биіктіктегі жазықтық болып табылады. бұл жазықтық төрттік
кезеңнің аллювиальды және эолды шөгінділерден құралған. Оның көп бөлігін
СарыншықАтырау, Тауқұм және Қорғанқұм құмдары алып жатыр. Осы құмдар
бедерінің негізгі элементтері болып тізбектер мен адырлар табылады. Олардың
биіктігі 80 метрден аспайды. Баурайларына ксерофитті өсімдіктер жамылғысы
тән.
Іле өзенінің дельталық бөлігінде көптеген құрғақ сағалармен
тілімденген кең Бақанас жазығы созылып жатыр.
Тақырлы сазды жазық үшін сорлардың кең таралуы тән.
Ежелгі ағынның негізгі салалары болып Шетбақанас, Ортабақанас және
Нарынбақанас табылады. Шетбақанастың жалпы ұзындығы 240 км, ені 2585
метр. Ортабақанастың ұзындығы 165,5 км, орташа ені 100150 м, максималды
ені 800 мге дейін. Нарынбақанастың ұзындығы 253 км, ені 150200 м.
Балқаш алды жазығының аймағында Жоңғар Алатауының оңтүстікбатыс
таулары ( Құланбасы мен Малайсары) және Қарой мен Бозой үстірттері
орналасқан.
3. Геолиялық құрылымы мен пайдалы қазбалары
Алматы облысының геологиялық құрылымы жыныстар кешенінің алуан
түрлілігімен сипатталады.
Іле алды Алатауында палеозой жыныстары, яғни конгломераттар, туфтар,
мәрмәр тастар мен граниттер кең таралған. Палеозой жыныстарының негізгі
массивтері территорияның таулы және биік таулы бөліктерін құрайды.
Мезозой қалдықтары облыс аумағында таралуы шектелген.
Облыстың тау бөктерлері мен орташа таулы бөліктерін негізінен үштік
жыныстар – шұбар түсті гипсті саздар құрайды.
Жазық бөлігінің беті төрттік қылдықтардан құралған, оның басым
бөліктерін аллювиальдіпролювиальді және эолды қалдықдар алады.
Облыстың таулы бөлігінде үштік және төрттік қалдықтар өзен алаптары
мен тау аралық қазаншұңқырларда кездеседі.
Тау құрылысына ұзақ және күрделі геологиялық тарих тән, олар герцин
қабатында пайда болды. Келесі геологиялық кезеңдердерде бұл таулар
ақырындап үгітіліп, кейіннен жазықтарға айналды. Үштік кезеңнің басына
қарай альпілік орогенез кезеңінде пенеплендік негіз қайтадан типтік
тауларға айналған болатын.
Таулы аймақтардағы тектоникалық процестер қазіргі уақытқа дейін
жалғасуда. Оның айқын көрінісі болып қайталанып отыратын жер сілкіністері
табылады. Көп жағдайларда бұл процестер әр түрлі күшпен болатын жер асты
дүмпулер түрінде кездеседі.
Осылай, 1887 жылы 28 мамырда 10 баллдық жер сілкінісінің радиусы
батыста Ташкент және шығыста Үрімші қаласына дейін таралған. Верный қаласы
қатты зақымданған болатын. 1889 жылы жаңа Шелек жер сілкінісі болды. 10-11
баллдық жер сілкінісі Іле алды Алатауы мен Күнгей Алатауының шығыс
бөліктерінде және Жалаңаш тау аралық құламаларында жер бетінің бұзылуына
әкелді. 1910 жылы 22 желтоқсанда болған жер сілкінісі облыстың көп бөлігін
қамтыды, оның эпицентрі Шелек-Кебін тау жүйесінде орналасты. Осындай жер
сілкінісі 1911 жылы 1 қаңтарда болды.
Алматы облысында пайдалы қазбалардың алуан түрі бар. Ол құрылыс
материалдар өндірісінің шикізатына бай.
Ізбес тасының мол қоры Қаскелен және Жамбыл аймақтарында табылды.
Қаскелен кен орнының ізбес тастары Қаскелен ауылынан оңтүстікке қарай 18
км қашықтықта орналасқан. Ол жоғары сапасымен ерекшеленеді. Қазіргі бұл кен
орны жергілікті промартельмен экспортталады. Дәл осы аймақта мәрмәрдың
шамалы көлемі өндіріледі.
Іле аймағында кварцты құмдар бар, ол әйнек өндірісіне шикізат ретінде
пайдаланылады.
Перлит – құнды құрылыс материалы, сонымен қатар басқа да құрылыс
тастары Алматыдағы жаңа құрылыста кең пайдаланылады.
Қарқаралы өзен алабында шоғырланған гипс кендері алебастр өндіруде
пайдаланылады. Іле аймағында, Алматы қаласынан 120 км қашықтықта 2,5 млн т
қоры бар сазды гипс кен орны бар.
Көзеші және отқа төзімді саздар фаянстан жасалған және отқа төзімді
бұйымдар жасауға, кірпіш пен цемент өндірісінде кең пайдаланылады. Оның көп
кендері Іле және Қаскелен аймақтарында кездеседі. Қиыршықты және құмдақты
материалдар Іле және Қаскелен аймақтарында, Үлкен және Кіші Алматы өзендері
алаптарында таралған.
Облыста құрылыс материалдарынан басқа тұздардың әр түрлі кен орындары
бар. Олардың ішінде кең таралғаны сульфаттар. Натрий сульфаты Шөладыр
тауында, Кеген ауылынан оңтүстікке 18 км қашықтықта табылған. Мирабилит пен
ас тұзының шамалы қоры Шелек аймағында белгілі. Қолдан егілетін тұздар Іле
өзенінің сағасында кездеседі. Алапта сода кен орындары бар, алайда өндіріс
құндылығы әлі де анықталмаған. Жергілікті тұрғындар табиғи соданы нан
пісіруде және кір жуғыш ұнтақ ретінде пайдаланады.
Іле алды Алатауының солтүстік баурайларын бойлай грунт сулары шығатын
зоналарда торфтың кен орындары бар. Іле сағаларында да кішігірім торф
кендері кездеседі. Алматы маңында торф кендері жартылай өндіріледі.
Облыс территориясында қоңыр көмір мен жаңғыш тақта тас кендері
кездеседі. Жақын жылдары полиметалл және сирек кездесетін металл рудаларын
өндірілу жүзеге аспақ.
4. Климаты
Алматы облысының климаты шұғыл континенталдықпен сипатталады.
Оның негізгі себебі болып Еуразия материгінің орталығында орналасуы және
ашық теңіздер мен мұхиттардан алыс жатуы табылады.
Облыстың циркуляциялық жағдайлары жылдық суық кезеңінде Сібір
баричтік максимумымен, ал жазғы мезгілде ортаазиялық термикалық депрессия
әсерімен анықталады. Жылдық суық кезеңінде облыста Сібір максимумынан өзге
де арктикалық ендіктерден келетін салқын ауа массаларымен байланысты
антициклондар байқалады. Жылдың осы кезеңіндегі антициклон басымдылығы 60-
70%-ды құрайды. Жазда облыста циклон ықпалы зор болады.
Облыста ең суық ай болып қаңтар, ал ең ыстық ай болып шілде табылады.
Жазықтықта орташа қаңтардағы ауа температурасы -12,3ºтан -14,1º болады.
Балқаш маңындағы қыстың ұзақтығы 5 ай (қараша мен наурыз аралығы)
Алматы облысының жеке пунктер бойынша температураның негізгі көрсеткіштері
Пунктер Теңіз Орташа жылдық температура, Орташа жылдық
деңгейінен градус
алынған
биіктігі, м
қаңтар шілде
Қойған 359 -14,1 23,5 6,4
Бақанас 395 -13,6 25,1 7,5
Қаскелен 900 -5,6 20,3 7,3
Камен үстірті 1350 -3,7 20,3 8,1
Алматы 825 -8,8 22,2 7,3
Медеу 1529 -4,3 18,1 6,8
Жоғарғы 2254 -7,3 12,8 2,6
Горельник
Іле (т.ж.ст) 453 -12,3 24,7 8,5
Есік 1020 -6,6 21,7 7,8
Малыбай 932 -5,4 24,5 10,3
Кеген 1750 -14,5 14,8 1,8
Подгорное 1264 -6,6 21,0 7,7
Тау бөктерлерінде орташа қаңтар температурасы -5,6º-тан 6,6º
шамасында. Бұнда қыс салыстырмалы түрде қысқа, жылымық жиі кездеседі.
Ауа температурасының абсолютті минимумы облыстың солтүстігінде -43-
44º-ты, ал оңтүстігінде -35-36º-ты құрайды.
Жазда облыстың тау бөктерлері мен жазықтарында өте ыстық. Шілде
айының орташа температурасы 20-дан 25,1º шамаларында ауытқиды. Ауа
температурасының абсолютті минимумы солтүстікте 41-42º, ал оңтүстікте (тау
бөктерлерінде) 37-40º.
Биік таудағы климат облыстың жазық бөлігіндегі климаттан қатты
ерекшеленеді.
Тауларда жазда әр 100 м биіктік сайын температура 0,6º-қа өзгеріп
отырады. 4500 мден жоғары биіктіктерде жылы айдың орташа температурасының
өзінде теріс болады.
Алматы облысының территориясында жауыншашының таралуынан әркелкілік
байқауға болады. Облыстың жазық аймақтарындағы жылдық жауын-шашынның
мөлшері 125-300 мм, тау бөктерлерінде 400-500 мм, ал тауларда 700-1000 мм.
Тау қимасы бойынша жауыншашынның мөлшері мен таралуы көп жағдайда
жоталардың биіктігіне, ылғалды желдердің бағытына қарай орналасуына
байланысты. Ылғалды желдердің басым болуына байланысты жота баурайларына
жауын-шашынның көп мөлшері тән. Облыстың ең құрғақ аймағы болып Балқаш маңы
табылады. Мұндағы климат шөлді сипатқа ие.
Территориядағы жауын-шашын максимумы көктемжаз кезеңдерінде
байқалады. Жазда қысқа мерзімді найзағайлы нөсерлер болып тұрады. Әсіресе
облыстың тау бөктерлерінде жиі кездеседі. Жазғы жауын-шашын табиғи
өсімдіктер вегетациясына және егістікке маңызы зор.
Облыстың солтүстік бөлігінде тұрақты қар жамылғысы желтоқсан айының
алғышқы онкүндігінің соңында, ал тау бөктерлерінде желтоқсан айының басында
орнайды.
Облыстың жазықты аймағында қар жамылғысының биіктігі үлкен емес(10-12
см), тау бөктерлерінде 30 см-ге дейін, ал тауларда 40-100 см-ге дейін
жетеді.
Тұрақты қар жамылғысының бұзылуы жазықтарда наурыздың алғашқы
жартысында, ал бөктерлерінде наурыздың екінші жартысында байқалады.
Облыстың жазық бөлігінде қар жамылғысының аса биік болмауы онда қысқы
уақытта малды жайылымға шығаруға мүмкіндік береді.
Облыстың солтүстігінде жыл бойы салқын солтүстік және солтүстік-шығыс
желдері басым болады. Желдің орташа жылдық жылдамдығы 2,4-тен 2,7 мсек.
Облыстың таулы аймақтарына жергілікті күндік ауа циркуляциясы тән.
Күндіз жел жазықтан тауға қарай соқса, ал түнде керісінше. Шелек өзені ағып
өтетін шатқалда "Шелек" желі соғады.
Облыстағы бұлттылық төмен, ашық күндер жазғы уақытқа тән. Тауларға
жақындаған сайын бұлттылық артады.
Алматы облысының климаты үшін интенсивті күн радиациясы тән. Мұнда
вегетациялық уақыт 205-225 күнге дейін созылады. Жоғары температуралар мен
ұзақ вегетациялық уақыт Алматы облысының тау бөктерлері мен жазық
аймақтарында жылу сүйгіш дақылдарды, яғни күріш, сары табак, апиынды мак,
қант қызылшасын, жүзім және т.б. өсіруге қолайлы жағдай туғызады.
Облыста кешкөктемді қар көшкіндері, аяз және суық жиі болып тұрады.
Таулы бөліктердегі климаттық жағдайлары курорт, санаторий және
демалыс орындарының құрылысына қолайлы.
5. Жер үсті және жер асты сулары
Алматы облысының территориясындағы жер үсті сулары әркелкі
орналасқан. Бұл бедер сипаты және климаттық факторлармен түсіндіріледі.
Облыстың таулы аймағында кең тарамдалған өзен жүйесі бар. Іле алды
Алатаудағы оның тығыздығы 100 км²қа 30-35 км-ді құрайды.
Облыстың жазық бөлігі тұрақты су ағындарына кедей. Облыстың ең ірі су
артериясы болып Іле өзені табылады. Ол Қытай Халық Республикасы аумағында
Күнгес пен Текес өзендерінің ағып келіп қосылуынан бастау алады. Текестің
жоғарғы ағысы Қазақстан территориясы арқылы ағып өтеді.
Біздің республикамыздың аумағына өтіп, Іле өзені оңтүстігінде Кетмен
мен Іле алды Алатауы жоталарының арасында және солтүстікте Жоңғар
Алатауында орналасқан орналасқан кең Іле жазығы арқылы ағып өтеді. Қапшағай
шатқалынан төмен Іле өзені Балқаш маңы шөлін кесіп өтеді.
Бақанас ауылынан төмен өзен кең дельтаны құрай отырып, екі атырауға
бөлінеді. Іле өзенінің негізгі саласы Балқаш көлінің оңтүстік-шығыс
бөлігіне келіп құяды, сонымен қатар, дельтаны құрайтын атыраулардың
бірнешеуі Балқашқа жетпей құмдарға сіңіп кетеді.
Іле өзенінің жалпы ұзындығы Текес өзенінің бастауынан және Балқаш
көліне дейін 1380 км-ді құрайды, ал бассейннің ауданы 134400 км².
Іле өзенінің қоректену типі аралас болып келеді. Көбінесе наурыздың
соңы мен сәуірдің басында көктемгі су тасуы басталады, мамыр айында тау
қарларының еруінен су тасуы болады. Көктемгі су тасу мұздықтар мен биік
таулардағы қарлардың еруі есебінен болады. Тамыз айының соңынан бастап бәрі
басылады да, қыркүйекте өзен суының төменгі сабасы деңгейі орнайды.
Іле өзенінің Іле поселкесінің маңындағы орташа жылдық шығыны 461
м³сек-ты құрайды. Іле қаңтар айында қатып, наурызда ашылады.
Облыстың басқа өзендері Іле бассейніне жатады. Іле өзенінің Алматы
облысы аумағындағы ірі сол жақтағы салалары болып Шарын, Шелек, Түрген,
Есік, Талғар, Қаскелен өзендері табылады. Шарын өзенінен басқалары өз
бастауларын Іле алды Алатауының солтүстік баурайындағы мұздықтардан алады.
Шарын өзені Кеген мен Қарқара өзендерінің ағып келіп қосылуынан
бастау алады. Қарқара өзені Теріскей Алатау жотасының солтүстік баурайынан
бастау алса, Кеген Кетмен жотасының оңтүстік баурайынан басталады. Шарынның
ұзындығы 346 км, бассейнінің ауданы 9035 км². Ол аралас қоректенетін
өзендер қатарына жатады. Су тасуы сәуір айында басталып, қыркүйек айына
дейін жалғасады. Максималды су шығыны мамырмаусым айларында анықталған
болатын. Қыстың басында тұрақты өзен суының төменгі сабасы орнайды. Орташа
көпжылдық шығыны – 34,2 м³сек.
Шелек – Іле өзенінің ірі саласы. Оның ұзындығы 240 км, бассейн ауданы
5349 км². Шелек өзені ШелекКебін тау жүйесінің ірі мұздықтары Жаңғырық,
Богатырь және Қорженевсктен бастау алады. Тау бөлігінде өзен көп сулы
ағынымен ағысты жерлер мен сарқырамалар құрып ағып өтеді. Жазыққа шығар
жерінде көптеген атырауларға бөлінеді. Ілеге екі ағыспен Үлкен Шелек пен
Құр Шелекпен ағылып құйылады. Шелек аралас қоректеннетін өзен. Көктемгі
су тасу мамыр айында басталады. Өзеннің ең көп шығыны тамыз айында болады.
Судың ең аз шығыны наурыз айына тән. Малыбай ауылы маңындағы көпжылдық
орташа су шығыны 34,2 м³сек.
Түрген өзені ШетТүрген, ОртаТүрген және Кіші Түрген өзендерінің
қосылуына пайда болады. Өзеннің ұзындығы 104 км, бассейн ауданы 929 км².
Оның максимумдық шығыны шілде айына келеді. Ең аз сулық наурыз айында
байқалады. Орташа көпжылдық шығыны 6,64 м³сек.
Есік өзені Есік мұздықтарының тобынан бастау алатын Тескен су мен
Жарсай өзендерінің қосылуынан басталады. Өзеннің жалпы ұзындығы 110 км,
бассейн ауданы 1143 км². Оның көпжылдық орташа шығыны 5,03 м³сек.
Талғар өзені үш бөліктен тұрады: Сол жақ Талғар, Орта Талғар және Оң
жақ Талғар.
Бұлардың барлығы мұздықтардан бастау алады.
Басты атырау болып Сол жақ Талғар табылады. Екінші орында Орта
Талғар, Оң жақ Талғар сәйкесінше соңғы орында. Талғар өзенінің ұзындығы 99
км, бассейн ауданы 643 км². Таудан шығысымен, барлық атыраулар қосылған соң
Талғар өзінің конусы бойымен жазыққа қарай ағады. Оң саласы Есікке ақса,
Сол жақ саласы Іле өзеніне дейін жетпейді. Себебі ол интенсивті түрде жер
суарылуына пайдаланылады. Көп шығын шілде мен тамыз, ал аз шығын наурыз бен
сәуірдің басына тән. Көпжылдық орташа шығыны 10,6 м³сек.
Қаскелен өзені Іле алды Алатауының батыс бөлігінде 3500 м биіктікте
алады.
Қаскелен өзінің төменгі ағысында көптеген ағындарды қосып алады.
Солардың ішінде маңыздылар болып Шамалған, Ақсай, Үлкен және Кіші Алматы
өзендері табылады. Қаскелен өзенінің жалпы ұзындығы 153 км, бассейн ауданы
4172 км². Өзендегі ең үлкен су тасуы шілде және тамыз айларында, ал ең аз
су тасуы ақпаннаурыз айларында болады. Орташа көпжылдық су шығыны 3,80
м³сек.
Озерная және Проходной өзенендердің қосылуынан пайда болған Үлкен
Алматы өзені Іле алды Алатауының мұздықтар тобынан бастау алады.
Үлкен Алматы өзенінің ұзындығы 81 км, бассейн ауданы 461 км². Ол ені
мен тереңдігінің аз болуымен және ағысының жылдамдығымен ерекшеленеді. Бұл
нағыз тау өзені. Қректену типі бойынша мұздықтармен қоректенетін өзендерге
жатады.
Өзеннің ең үлкен су тасуы шілдетамыз айларында, су шығының минимумы
қыстың соңы мен көктемнің басында болады.
Көп жылдық орташа су шығыны бірінші сарқырамадан төмен 1,92 м³сек-
ты, ал шатқалдан шыға берісте 5,07 м³секты құрайды.
Кіші Алматы өзенінің ұзындығы 108 км, бассейн ауданы 1242 км². Өзен
тау бөлігінде мына ағындарды қосып алады: Горельник, Сарысай, КімАсар,
Казачка және Бутаковка.
Кіші Алматы өзенінің негізгі саласы Алматы қаласының шығыс бөлігінде
ағып өтеді.
Кіші Алматы өзені аралас қоректенетін өзендер қатарына жатады. Оның
максималды су шығыны шілдетамыз айларына тән. Кіші Алматы өзенінің аз
сулығы қарашанаурыз айларында болады. Өзеннің орташа көпжылдық су шығыны
Алматы қаласында 2,24 м³секты құрайды.
Кіші Алматының сулары қаланың жасыл желектерін суаруға пайдаланылады.
Құрты өзені Іле өзенінің ірі сол жақ саласы. Ол өз атауын Ақсеңгір,
Қопы және Жерен өзендерінің қосылуынан алған. Құрты қар суымен қоректенетін
өзен. Оның ұзындығы 109 км, бассейн ауданы 13 мың км².
Жоғары айтылған өзендерден басқа облыс территориясында кіші өзендер
де бар.
Суару кезеңінде көптеген өзендер Іле өзеніне дейін жетпей құмға сіңіп
кетеді.
Алматы облысының өзендері жылдың ыстық уақытында суының молдылығымен
ерекшеленеді. Бұл биік таулардағы қарлар мен мұздықтардың еруіне тікелей
байланысты. Олар баубақшалар,даланы суару үшін және суэлектр станциялары
құрылысы үшін кеңінен пайдаланылады. Бұндай мақсатта Шарын, Шелек, Үлкен
және Кіші Алматы, Қаскелен, Есік, Талғар және т.б. өзендер кеңінен
пайдаланылады.
Алматы облысының үлесіне барлық республиканың су энергетикалық
ресурстарының 14,2%-ы тиесілі. Көптеген өзендерде су электр станциялар
салынған. Олардың ішіндегі ең ірісі Озерная су электр станциясы Үлкен
Алматы өзенінде 1954 жылы салынған болатын. Озерная СЭС іске қосқаннан
бастап, республика бойынша жұмыс істейтін барлық СЭСдың қуаты екі есеге
артты. Бұл станция мемлекетте ең биік таулы болып табылады, ол жаңа
агрегаттармен жабдықталған, басқаруы толығымен механикаланған.
Облыс шаруашылығында Іле өзені маңызды рөл атқарады. Ол маңызды
транспорттық магистраль болып табылады. Іле поселкесінен ағыспен жоғары
қарай мемлекет шекарасына дейін кеме және катер жолдары бар. Балық аулау
барлық ағыс бойында дамыған, әсіресе осы қатынаста дельта маңызды, мұнда
көбінесе сазан мен маринка ауланады. Өзеннің дельтасында терісі қымбат аң
егеуқұйрық жақсы бейімделген. Қазіргі уақытта оның өнеркәсіптік маңызы зор.
Төменгі ағыста Іле өзенінің сулары суару үшін пайдаланылады.
Алматы облыста көлдер мол болып келеді. Олар биік тауларда және Іле
өзенінің дельтасында орналасқан.
Бөгелген мұзды көлдерге Үлкен және Кіші Есік және Үлкен Алматы көлі
жатады.
Үлкен Есік көлі Тянь-Шаньның көрікті таулы көлдерінің қатарына
кіреді. Ұзындығы 2,5 км, ені 1,5 км және тереңдігі 50 м. Есік өзені көлден
ағып өтіп биіктігі 200 мге жететін сарқырама болып ағады. Көл
қарашажелтоқсан айларында қатады. Мұздың қалыңдығы 20 смге дейін жетеді.
Көлдің еруі наурызсәуір айларында болады. Оның суы тұщы, салқын, түсі
жасылкөгілдір.
Үлкен Алматы көлі Үлкен Алматы өзенінің бастауынан 10-12 км
қашықтықта орналасқан. Көл ұзындығы бір километр шамасында, ені 500 м,
тереңдігі 38 м. Суы тұщы. Көл қараша айының алғашқы жартысында қатады.
Әр түрлі типті көлдер тау бөктерлерінде орналасқан. Оған мысал
Нарынқол ауданында орналасқан Тұзкөл болады.
Іле өзенінің дельтасында көлдер көп, әсіресе
Облыстағы ең үлкен көл – Балқаш. Көлдің оңтүстікбатыс бөлігі Іле
өзенінің суларымен қатты тұзданған. Мұнда балықтардың көп мөлшері ауланады.
Жағалаудағы қамыс тоғайлары құрылыс материалы ретінде пайдаланылады.
Облыстың жер асты сулары сапасы мен көлемі жағынан алуан түрлілігімен
ерекшеленеді. Жер асты суларының келесі түрлері бар: 1) жарылған, 2)
грунты, 3) пласты сулар
Жарылған сулар облыстың таулы аймағында кең таралған. Бұл сулар
сапасы жағынан ең жақсы болып келеді. Бұлақтың дебиті 6-9 лсек. Кетмен
жотасында төменгі карбонның ізбес тастарында тұщы жарылған-карстты сулар
бар.
Грунтты сулар таулы жазықтықтарда орналасқан. Бұл сулардың шаруашылық
маңызы зор, себебі олардың таралуы Алматы облысының халық тығыз орналасқан
аймақтарымен сәйкес келеді.
Пластты сулар аккумулятивті жазықтардың астында кең таралған. Пласт
суларының қоректенуі атмосфералық жауыншашын есебінен жүзеге асады. Бұл
сулар сумен қамтамасыз ету үшін облыстың жазық аймақтарында пайдаланылады.
Облыс территориясында минералды бұлақтар бар екені белгілі. Олар
көбінесе тектоникалық жарылымдарда орналасқан. Оның дебиті 0,5 лсектан
аспайды.
Бұлақтардың көп бөлігі Іле алды Алатауының солтүстік баурайларында
орналасқан.
АлмаАрасан бұлақтары 1780 м биіктікте, Алматы қаласынан оңтүстікке
қарай 25 км қашықтықта таралған. АлмаАрасан курортындағы минералды суларды
16 бұлақ береді.
АлмаАрасан минералды сулары ревматизм, радикулит, подагра,
гинекологиялық аурулары бар және металлдармен уланған адамдарды емдейді.
Іле өзенінің сол жағалауында Алматы қаласының солтүстік-шығысынан 160
км қашықтықта, теңіз деңгейіне 460 м биіктікте АяқҚалқан бұлақтары орын
тепкен. Бұлақтар химиялық құрамы жағынан хлоридтысульфаттынатрийлі
термаларға жатады. Олардың температурасы 23º пен 28º аралығында.
Бұлақтар асқазан, ішек, бауыр, өт жолдары, ревматизм, тері аурулары
бар және зат алмасу процесі бұзылған науқастарды емдеуде кеңінен
пайдаланылады.
Алматы қаласының оңтүстігінен 22 км қашықтықта Кіші Алматы алабында
Горельник бұлағы бар.
Талғар бұлақтары Талғар өзенінде Алматы қаласының шығысынан 40 км
қашықтықта орналасқан.Химиялық құрамы жағынан оны екі топқа бөліп
қарастыруға болады: гидрокарбонатсульфатнатрийкальци йлі және
гидрокарбонаттыкальцийлі. Алғашқы топқа 18-25º температуралы бұлақтар
жатса, ал екіншісі салқын бұлақтар болып табылады. Талғар бұлақтарының
Алматы қаласына жақын орналасуына қарамастан, мұнда курорт ұйымдастыру
қиындыққа соғып отыр. Мұның себебі олардың қол жетімсіз шатқалдарда
орналасуы.
Түрген бұлақтары Түрген өзенінің оң жақ жағалауында, Түрген ауылынан
20 км қашықтықта орналасқан. Химиялық құрамы жағынан бұлақ
сульфаттынатрийлікальцийлі термаға жатады.
6. Топырағы
Облыстың табиғат жағдайларының алуандылығы оның топырақ
жамылғысының әркелкі болуына тікелей әсер етеді. Топырақ қасиеттерінің
өзгерісі тік ландшафт зонасы бойынша байқалады. Топырақ типтерінің
вертикалды өзгерісінен басқа оңтүстіктен солтүстікке қарай өзгереді.
Алматы облысының территориясында сұр топырақ кең таралған. Олардың
таралған ареалдары болып тау бөктерлері мен тау аралық жазықтар және Балқаш
маңы табылады. Құрамындағы гумустың аздығына қарамастан сұр топырақ
ауылшаруашылық мәдениеттерін өсіруде жарамды және жемісті болып келеді.
Оның негізгі аудандары Іле өзенінің ежелгі дельталарында таралған. Бұл
топырақтарды суару құмды массивтерде орналасу себебінен қиынға соғады.
Іле өзенінің сол жақ жағалауында Шелек, Еңбекші Қазақ, Іле
аймақтарында шалғындық кең топырақ кең таралған. Сұр топырақ зонасының көп
ылғалданған участкелерінде тұзданған шылғындықбатпақты топырақтар қамыс
тоғайлары толы. Сұр топырақ зонасының басқа аудандары құмды массивтер болып
келеді.
Облыстың тау бөктерлерінде қоңыр және қара топырақ зонасы дамыған.
Қарақоңыр топырақтағы гумустың мөлшері 3,54,5%, ашыққоңыр топырақта
23,5%.
Қара топырақ Іле алды Алатауының жоғарғы тау бөктерлерінде таралған.
Алматы қаласы мен Талғар ауылының арасындағы қара топырақ зонасының ені 25
смге дейін жетеді. Алматыдан батысқа қарай оның ені кішірейеді. Қара
топырақтағы гумустың мөлшері 4 пен 10% шамасында.
Осы зонаның көп ылғанданған участкелерінде шалғындықоңыр мен
шалғынды қара топырақ таралған. Тау бөктерлеріндегі топырақ егін
шаруашылығында кеңінен қолданылады. Бұл облыстың ең жақсы егістікке жарамды
жерлері.
Іле алды Алатауының шығысында, Күнгей Алатауының оңтүстік
баурайларында және Кетмен жотасында таулышалғындыдалалы топырақтар
таралған.
29003400 м биіктікте биік тауларда таулышалғынды топырақ кездеседі.
Оның өсімдік жамылғысы жазғы жайылым үшін өте қолайлы болып келеді.
Жоталардың биік деңгейлерінде мәңгі қарлы және мұздықты белдігінде қаңқалы
топырақ кездеседі. Бұл участкелер таутеке мен арқарлардың жазғы жайылымы
үшін қолайлы.
Алматы облысының жер қоры мол.
Егістік үшін қара топырақ, қоңыр, сұр топырақтары қолайлы.
Егістікке жарамды топырақтардың ауданы облыстың барлық
территориясының 25%ын алып жатыр.
7. Өсімдік жамылғысы
Алматы облысының өсімдік жамылғысы алуан түрлі. Ол
топырақтыгеоморфологиялық және климаттық жағдайлардың әркелкілігімен
түсіндіріледі.
Өсімдік жамылғысының таралуына топырақтың таралуындай тік белдемдік
тән. Ол теңіз деңгейінен әр түрлі биіктікте орнласуымен түсіндіріледі. Жота
баурайларының экспозициясы да маңызды рөл атқарады. Жотаның жеке
бөліктерінде тік белдемділіктің шекара деңгейі әркелкі.
Облыстың солтүстік бөлігін Оңтүстік Балқаш маңының шөлді жазықтары алып
жатыр. Оның көп бөлігінде сусымалы құм, тақыр және сор массивтері дамыған.
Мұндағы климат шұғыл континентті, құрғақ. Жауыншашын мөлшері 125135 мм.
Жазық бөлікте жусан, өлеңшөп, жүзгін, сораң, сексеуіл, көктемде эфемер
өсімдіктер басым тараған. Балқаш, Алакөл көлдерінің батпақты жағалауында,
Іле өзенінің аңғары мен атырауында қамыс, құрақ өседі. Тау етегінде сұр
және боз, қызыл қоңыр, тау беткейлері мен таулы үстірттерде таулы даланың
қызыл қоңыр және қара топырақтары қалыптасқан. Мұндай жерлер (биіктігі 600-
1300 м) астық тұқымдас өсімдіктері басым жусанды, бетегелі, боз далаға
ауысады. Таулы бөлігінің бұдан жоғары жағында көктерек, қайың, алма ағашы,
ал одан да жоғарырақта Тянь-Шань шыршасы, кейде биік шалғыны өседі. Биік
таудың альпілік шалғынында өлең шөп, алтай қожағайы, т.б. өсімдіктер басым.
Бұл өңір – облыс малшыларының жазғы жайлауы.
8. Жануарлар дүниесі
Алматы облысының фаунасы бай әрі алуан түрлі. Ол табиғи жағдайларының
әркелкіліне байланысты болып келеді. Облыстың фаунасының қалыптасуында адам
рөлі аса зор.
Облыстың шөлді және таулы аймақтары жануарлар дүниесіне өте бай.
Жыртқыш аңдардан кең тарағаны қасқыр мен түлкі. Қасқыр барлық жерде
кездеседі. Яғни Балқаш маңынан бастап альпілік шалғындықтарға дейін кең
тараған. Ол мал шаруашылыған көп зиян келтіреді, қасқырлар бағалы, жабайы
аңдардың көздерін құртады: елік, қарақұйрық, жабайы шошқа және қоян. Соған
байланысты қазіргі уақытта қасқырларды жоюға аса үлкен назар аударылып
отыр.
Облыстың түлкінің екі түрі кездеседі: қарсақ және кәдімгі. Осы екі
түрдің де өнеркәсіптің маңызы бар. Облыстың таулы аймақтарында басқа
жыртқаштардан ақ барыс, желіс және аю кездеседі. Іле өзенінің сағасындағы
қамыс тоғайларында жабайы мысық манул мекен етеді. Кезінде бұл жерде
жолбарыс мекен еткен.
Облыстың солтүстікбатыс шөлдідалалы бөлігінде ақбөкен кездеседі.
Төңкеріске дейін ақбөкендерді мүйіздері үшін аулап, Қытайға экспортқа
шығарылатын. Еті мен терісі де кең пайдаланылған болатын. Соның керісінен
ақбөкендер саны азайып, тіпті кейбір аудандарда жойылып кетті. Қазіргі
уақытта ақбөкендерді аулауға тиым салынған соң, олардың саны көбеюде.
Облыстың жазықтарында қарақұйрық өнеркәсіптік және спорттық аңшылық
мақсатында ауланады. Биік таулы аймақтарда қостұяқтылардан арқар мен
таутеке кездеседі. Арқар өнеркәсіптік бағалы аң болып табылады.
Іле өзенінің алабында елік мекендейді. Оны сақтап қалу мақсатында
түрлі шаралар жүргізіліп жатыр. Осы жерлерде қабандар да кездеседі.
Облыстың оңтүстікбатыс таулы ормандарында мүйізінде бағалы емдік
қасиеті бар маралды сирек те болса кезедстіруге болады. Оның мүйізінен
медицинада кеңінен қолданатын пантокрин дәрідәрмегі жасалынады.
Кеміргіштердің негізі таралуы аймағы болып Оңтүстік Балқаш маңы
табылады. Кетмен және Іле алды Алатауы жоталарында борсықтар, құм қояндары
мекен етеді.
Облыстың оңтүстікшығыс бөлігінде тауларында терісі бағалы болып
келетін суыр кездеседі.
Алматы облысына сасық күзен, аққалақ және ақтышқан тән.
Құстар дүниесі де бай болып келеді. Дуадақ, үйрек, қаз, қарғауыл,
кекілік, аққу, тарна, тау құры, бұлбұл, ұлар, альпілік қарға, т.б.
мекендейді. Бауырмен жорғалаушылардан: жылан, тасбақа, кесіртке; зиянды
жәндіктерден: қарақұрт, бүйі, т.б. кездеседі. Өзен-көлдері мен су
айдындарында сазан, шармай, алабұға, аққайраң, т.б. балықтар бар.
2. НЕОТЕКТОНИКАЛЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫНА ҚЫСҚАША СИПАТТАМА
2.1. Неотектоникасы
Іле Алатау дөңестіжақпарлы көтерілімі Қазақстанның орогенді алқабының
оңтүстігінде орнласқан. Олардың неотектоникалық кезеңдегі көтерілу
амплитудасы (3000-4500 м) жотаның орталық бөлігінде байқалады (Талғар шыңы
4973 м). Талғар алқабынан шығысқа қарай жаңа тектоникалық қозғалыстар
Қараш, Бақай, Сарытау, Торайғыр және Далашық тауларын қалыптастырды. Олар
тауаралық ойпаңдармен шектеліп жатыр.
Осылайша Іле Алатауының қазіргі бедер пішіндерінің қалыптасуындағы
шешуші рөлді неотектоникалық қозғалыстар атқарады. Оған біз жас кайнозой
шөгінділері мен құрылымдықгеоморфологиялық мәліметтерді талдау арқылы және
морфометриялық көрсеткіштерді қарастыра отырып көз жеткізе аламыз. Сонымен
қатар, неотектоникалық қозғалыстар картасын құрастыруға негіз болатын
ежелгі тегістелу беттерінің маңызы өте зор.
Геологиялық және палеогеографиялық мәліметтер бойынша мезозой кезінде
оңтүстікшығыс Қазақстан аймағы тыныш тектоникалық режимде континенттік
денудацияға ұшырыған. Бұл кезде денудациялық процестер тектоникалық
процестерден басым болды да, тау құрылыстары палеоген соңында әбден
тегістеліп, пенепленге айналды. Жаңа тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде
қарастырылған аумақ қарқынды дифференциалды тектоникалық процестерге
ұшырады да, таулар өскен сайын пенеплен тілімдену салдарынан таудың әр
бөліктерінде ежелгі бедер элементі ретінде қала берген. Кезінде біртұтас
тегістелу беті тектоникалық қозғалыстар әсерінен әр биіктіктерде сақталған.
Оның қалдықтары таулар мен тау аралық ойыстарда кездеседі, тауларда олар
1000-4000 м биіктікте болса, ойыстар мен ойпаңдарда кайнозой қабаттарының
астында жатыр.
Зерттеу аумағында деформациялардың дизъюнкциялық түрлер, яғни
тектоникалық жарылымдар оңтүстікбатыстан солтүстікшығысқа жүздеген кмге
созылып, жер бетінде әр биіктікті денудацияланған тектоникалық кертпештер
құрайды. Мәселен, аймақтың оңтүстікбатысында Қырғыз горстантиклиннің
солтүстік етегі бойымен Солтүстік ТяньШань тектоникалық жарылымы өтеді.
Оның солтүстікшығыс бағыттағы бөлігі тармақталып, одан Қаскелен, Алматы
және Іле Алатауы тереңдік жарылымдар бөлініп шығады. Қаскелен тереңдік
жырылымы Іле Алатауы мен Кіндіктас алқабын шектейді де, Іле ойпаңынан өтіп,
Жетісу Алатауы етектеріне жетеді. Мұнда палеозой іргетасының батуы 3000 ме
дейін жетеді. Шығыс солтүстікшығысқа созылған Алматы тереңдік жарылым
белдемі Іле Алатауы етегін Іле ойпаңынан бөліп жатыр. Оның шығыс бөлігі
Жаркент депрессиясының орта бөлігін тіліп өтеді. Іле Алатауының тереңдік
жарылым белдемі Алматы тереңдік жарылымына параллель жатыр. Ол биік тауды
тау етегінен бөліп, жер бетінде ендік бағытта созылған тектоникалық кертпеш
түрінде айқын көрінеді.
Іле Алатауы етегінің солтүстік жағынан кең ауқымды еңісті жазық
дамыған. Оның абсолюттік биіктігі 850-700 м шамасында. Тау жотасының
солтүстік беткейі осы жазыққа саты тәрізді құлайды. Мұндай сатылы бедер
лықсу деформациясынан тұратын жарылымдар жүйесіненғ яғни блоктардың бір
бағытта ауысуынан пайда болады.
Тау бөктерінде Алматы қаласының оңтүстік жағында ендік бағытта
созылған екі қатарлы лықсу деформацияларынан пайда болған "бөктер таулар"
дамыған. Олардың тегістелу беті ежелгі төрттік шөгінділермен көмкерілген.
Төрттік кезеңде бөктер таулар Іле Алатауымен ілесе отырып, неотектоникалық
көтерілулерге ұшыраған. Төменгі бөктер таулардың абсолюттік биіктігі 1000-
1300 шамасында. Бөктер таулардың солтүстік шегінен бастап Іле Алатауы
беткейінен аққан көптеген тұрақты және тұрақсыз ағынды сулардың ысырынды
конустарынан құралған көлбеу аллювийлікпролювийлік жазығы алып жатыр.
Ысырынды конустарының аумағы айтарлықтай, қалыңдығы да бірнеше жүздеген
метрлерге жетеді.
Іле Алатауы көтерілімнің шығыс сілемдерінің бірі Кетмен дөңесжақпарлы
көтерілімі. Оның максималды көтерілу амплитудасы 3000 метрге дейін жеткен.
Көбінесе ендік бағыттағы тектоникалық жарылымдармен қарастырған көтерілім
өзара горст тәрізді блоктар жүйесімен күрделенген. Осы жоғары бағытталған
неодеформациялардың нәтижесінде Ұзынқара (Кетмен) жотасы қалыптасқан.
Жотаның солтүстік беткейінде тектоникалық жарылым бойымен созыла орналасқан
денудацияланған тектоникалық кертпештер (құламалы беткейлер) байқалады. Бұл
беткейдің солтүстігінде кең еңісті аллювийлікпролювийлік аккумуляциялық
жазығы дамыған.
Жотаның суайрық бөлігінде ежелгі денудациялық беттердің жазық
қалдықтары сақталған. Олардың үстінде қалыңдығы мардымсыз келген төменгі
төрттік конгломераттар кейін қалыптасқан аллювийлікпролювийлік түзілімдер
жамылғысының астына көмкеріліп кеткен. Жотаның беткейлерінде эрозиялық және
гравитациялық процесстер қарқынды түрде жүрсе, оның суайрық бөлігінде
нивальдық процестер кеңінен етек алған.
Іле орогенаралық ойпаңы Іле Алатауы мен Жетісу Алатауы
дөңестіжақпарлы көтерілімдерінің аралығында ендік бағытта орналасқан.
Аталған депрессияның жалпы ұзындығы 600 км, соның шығыс бөлігі Қытай Халық
Республикасына, ал батыс бөлігі (275 км) Қазақстанға жатады. Ені ойпаңның
орта бөлігінде 80-100 км. Бұл ойпаң батыстан шығысқа қарай екінші реттік
құрылымдарға бөлінеді, яғни батыста Алматы ойысы, шығыс бөлігінде Жаркент
ойысы. Іле ойысының неоген алды жазықтықтың максималды төмен түскен
амплитудасы 25003000 м шамасында. Іле ойпаңының оңтүстік жағында да, Іле
Алатауының солтүстік етегінде де ұзына бойы созылған бірбіріне параллель
келген екі терең тектоникалық жарылымдар белдемі дамыған. Осы жарылымдардың
оңтүстік блогы жыртылу жігі бойымен саты тәрізді жоғары көтеріліп қазіргі
кейпіне келді, ал жарылымдардың солтүстігінде жатқан Іле ойпаңы төмен түсіп
қалыңдығы 3500 метрге дейін жеткен неогентөрттік шөгінділермен
қабатталған.
Ойпаңның неотектоникалық деформациясы олигоценнің соңында басталған.
Ол ежелгі палеозой құрылымдық планын сақтай отырып, оның төмен түсу бағытын
жалғастыра берген. Жаңа тектогенез кезеңінде қарқынды төмендеп қалың
терригендік материалмен көмкерілген, мұнда жалпы мезозойкайнозой
қабаттарының қалыңдығы 25003000 м шамасында.
Іле ойпаңы бірнеше параллельді лықсу деформациялардан тұрған
тектоникалық жарылымдар жүйесі арасынан ортаңғы бөлігі төмен түсуі арқылы
қалыптасқан. Оны солтүстік және оңтүстік жағынан шектеген таулардың саты
тәрізді беткейлерінен көруге болады. Мұндай денудацияланған кертпештермен
күрделенген саты тәрізді беткейлер үш деңгейде орналасқан, жоғарғысы 2400-
2100 м биіктікте, екіншісі 1800-1700 м, төменгісі 1400 м шамасында.
Жетісу Алатауының (Жоңғар Алатауы) дөңестіжақпарлы көтерілімі әртүрлі
биіктіктерге көтерілген блоктар жүйесінен тұрады. Жетісу Алатауының
көтерілімі Жоңғар қақпасынан шығыссолтүстікшығыстан
батысоңтүстікбатысқа 440 кмге дейін созылады. Орографиялық тұрғыдан
Қазақстан аумағында Жетісу Алатауының алқабы ТяньШань таулы жүйесінен Іле
ойпаңы арқылы бөлінгенімен, Қытай аумағында ол Шығыс ТяньШань таулы
массивімен бірігеді. Солтүстік жағынан Жетісу Алатау көтерілімі Бас Жоңғар
терең тектоникалық жарылым бойымен жаңа тектогенез кезеңінде 2000 метрге
дейін көтерілген, оның орта бөлігі 2500 метрге дейін жеткен.
Ежелгі палеозой массивін әр блоктарға бөлген үзілмелі дислокациялар
таудың қазіргі орографиялық кейпін берген. Бөлшектенген блоктар және
пенеплен қалдықтары әр абсолюттік деңгейде көтерілген. Тау бөктерлерінде
қарқынды гравитациялық пооцестер (опырыламдар, жылжымалар) және эрозиялық
процестер кең дамыған.
Жетісу Алатау дөңестіжақпарлы көтерілімнің солтүстікбатыс жағында
Балқаш орогенсырты ойпаңы орналасқан. Ойпаңның солтүстік шегі Шыңғыс тау,
солтүстікшығыс шегі Жетісу Алатауы, батысында ШуІле суайрығымен
шектеседі. Оның ең терең бөлігі оңтүстік тұсында неотектоникалық кезеңдегі
төмендеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ГЕОГРАФИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
Геоморфология және картография кафедрасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА СИПАТТАМА...
1.1. Географиялық орны, территориясы мен
шекаралары ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
1.2. Жер беті
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
1.3. Геолиялық құрылымы мен пайдалы
қазбалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1.4.
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5. Жер үсті және жер асты
сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
1.6.
Топырағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.7. Өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
1.8. Жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
2. НЕОТЕКТОНИКАЛЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫНА ҚЫСҚАША СИПАТТАМА ... .
2.1.
Неотектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2.
Литологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3.
Тектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4. Кейінгі кезде болған жаңа тектоникалық
қозғалыстары ... ... ... ... ... ... ... .
3. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ СЕЙСМОЛОГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Ауданның жер сілкіністер
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2. Қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
3.3. Сейсмикалық аудандастыру әдістері мен
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Адамзат тарихында жер сілкінуінің жойқын күші және оның әсерінен
болатын апаттар жайлы деректер көп. Мәселен, жер сілкінуі әсерінен кейбір
үлкен қалалардың, тіпті бүкіл мемлекеттің мүлдем жоқ болып, яки өшіп
кеткені мәлім. Сонымен қатар, жер сілкіну құбылысы адамның рухани күйі
мен ішкі сезіміне де терең әсер етеді.
"Алматы облысының сейсмикалық қауіпті зоналарын аудандастыру"
атты бітіру жұмысымда менің алдыма қойған мақсатым сейсмикалық
аудандастыру әдістері мен принциптерді қарастыра отырып, Алматы облысының
сейсмикалық қауіпті зоналарын аудандастырып көрсету.
Алматы облысы аймағында күшті жер сілкіну қауіптілігі жоғары
екені мәлім. Өйткені, облыс территориясы сейсмикалық қарқындылығы жағынан
аса жоғары Орталық Азия белдеуінде орналасқан. Зілзала апаты тек қана жер
бетінің күшті сілкінісі ғана емес, сонымен қатар оның қосалқы
құбылыстарымен (сел, тау көшкіндері, өрт және басқа да табиғи апаттар)
қауіпті.
Менің бітіру жұмысымның мақсаты: облыстаға қауіпті зоналарды
аудандастыра отырып, Алматы облысының қазіргі сейсмикалық жаағдайын, жер
сілкінісі мен оның тарихын, себептерін, зардаптарын, сілкіністің ықтимал
күшін және оны алдынала болжау мәселелерін қарастыру.
1. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА СИПАТТАМА
1. Географиялық орны, территориясы мен шекаралары
Алматы облысы Қазақстанның оңтүстік-шығысында орналасқан. Атлант
мұхитынан 3300-3600 км, Солтүстік Мұзды мұхитынан 3000-3500 км, ал Тынық
мұхитынан 4000-4500 км қашықтықта орналасқан.
Оның географиялық координаттары: 42º15´ және 46º30´ с.е., 74º05´ және
80º45´ш.б.
Облыстың территориясы солтүстік-батыстан оңтүстік-шығыс бағыты бойымен
150-200 км-ден 600 км-ден астам қашықтықта созылып жатыр.
Қазіргі уақыттағы Алматы облысы Ұлы Қазан социалистік төңкерісіне
дейін бұрынғы Жетісу облысының аумағына кірген. Ұлы Қазан төңкерісінен
кейін Жетісу губерниясының солтүстік бөлігі ретінде Түркістан
республикасының құрамында болған. Ал 1924 жылы Қазақстандағы Алматы
округінің негізгі бөлігін құрады.
Алматы облысы жеке облыс ретінде 1932 жылы құрылған болатын. Сол кезде
оның жер көлемі қазіргіден 4 есе үлкен болатын: қазіргі территориясынан
басқа оның құрамына бүкіл Талдықорған облысы, Семейдің оңтүстік
аймақтары, Қарағандығының оңтүстік-шығысы және Жамбыл облысының шығыс
бөлігін қамтыды. Алматы облысының қазіргі шекаралары 1994 жылы 16
наурызда қалыптасқан болатын.
Облыстың ауданы 224 мың км²-ты құрайды. Ол өзінің ауданы жағынан
Әзербайжан, Армения, Грузия, Эстония, Латвия, Литва және Молдова,
Австрия, Португалия және Нидерланды сияқты мемлекетттерден алдыда.
Облыс шығыста Қытай Халық Республикасымен шекараласады; мемлекеттік
шекара солтүстіктен оңтүстікке қарай Іле өзенінен бастау алып, Кетмен
жотасын кесіп өтіп, Хан-Тенгри массивіне қарай созылған.
Алматы облысы батысында Жамбыл, солтүстігінде Балқаш көлі арқылы
Қарағанды, солтүстік-шығысында Шығыс Қазақстан облыстары мен, шығысында
Қытай Халық Республикасымен, оңтүстігінде Қарғызстан Республикасымен
шектеседі.
Облыс территориясының көп бөлігі оңтүстікте Тянь-Шань тау жүйесінің
солтүстік тау жоталарынан құралған: Іле алды Алатауы, шығысы Кетмен
жотасы, Теріскей Алатауымен жалғасқан Күнгей Алатауы.
Облыстың солтүстігінде құм, тақыр және сордан тұратын Оңтүстік Балқаш
алды шөлейтті жазық орналасқан.
Облыстың осындай географиялық орналасуы табиғи жағдайларының
алуандылығына себеп болды: жер бедері, климаты, топырақ-өсімдік жамылғысы
және жануарлар дүниесі Алматы облысында әртүрлі шаруашылық салаларының
дамуына әсер етті.
Облыс территориясын Семей-Арыс теміржол жүйесі кесіп өтеді. Ол
облыстың және мемлекеттің экономикалық дамуына ықпал етеді.
Облыс территориясы бойынша Іле өзені ағып өтеді.
Облыс аумағында 16 аудан және 3 облыстық бағыныстағы қала
(Қапшағай,Талдықорған,Текелі) бар.
2. Жер беті құрылымы
Жер беті құрылымы бойынша облыс екі әртүрлі бөлікке бөлінеді:
оңтүстік – таулы және солтүстік – жазықтық. Облыстың оңтүстігі мен оңтүстік-
шығысында тау жоталары орналасқан – Тянь-Шань тау жүйесінің солтүстік
таулары. Облыстың солтүстік және солтүстік-батысын Балқаш алды шөлі алып
жатыр.
Облыс шекарасын Тянь-Шань тау жүйесінің орталық бөлігін Іле алды
Алатауы алады.
Қарлы шыңдар тән болып келетін ірі тау жүйесі Іле жазығынан тік
көтерілген. Тау етегіндегі суармалы жерлерде халық тығыз орналасқан.
Жоталардың орналасуы ендік бағытта. Оның ұзындығы 250 км және ені 40-
60 км. Морфологиялық жағынан Іле алды Алатауы батыс, орталық және Шығыс
болып үшке бөлінеді. Батыста Іле алды Алатауы екіге бөлінеді: Солтүстік
бөлігі Қастек асуынан кейін Кіндіктас таулары атауына ие болады, оңтүстігі
Қырғыз Алатауы жотасы бастау алатын Шу өзені алабын алып жатыр. Іле алды
Алатауының шығысы жанасып орналасқан Сюгат, Богут және Торайғыр жоталарына
жалғасқан.
Іле алды Алатауының ең биік нүктесі жотаның орталық бөлігінде
орналасқан Талғар шыңы (5017 м). Жотаның орталық бөлігінде қазіргі мұз басу
процесі орын алынған. Іле алды Алатау жеріндегі ауданы, Н.Н.Пальгов
мәліметтері бойынша, 484 км², ал мұздықтардың жалпы саны – 265.
Қар биіктігі 3800-4100 м аралығында, ол солтүстік беткейлерде төмен
(3800-3900 м) және оңтүстігінде жоғары (4000-4100 м). Мұздықтар алабының
етектері солтүстік беткей бойымен 3200-3500 м-ге төмендейді. Іле алды
Алатауындағы ең ірі мұздықтардың бірі – Корженевск мұздығы (жотаның
оңтүстік беткейінде) ұзындығы 12 км-ге жетеді, Дмитриев мұздығының ұзындығы
6,6 км, Конституция – 4,6 км, Тоғызақ – 4,5 км, Калесник – 4 км және т.б.
Бұл мұздықтар өзінің кең фирнді далаларымен жота беткейлерін терең
тілімдейтін көптеген өзендердің қоректену көздері болып табылады.
Іле алды Алатауының тік қимасы қабатты құрылысымен сипатталады. Биік
таулы қабат терең тілімденуімен ерекшеленеді. Бұл – тік және жартасты
беткейлер зонасы.
Төменірек таулы бедердің терең тілімденген қабаты орналасқан.
Бедердің типтік элементі болып террасалары нашар сақталған участкелі тік
беткейлі өзен алаптары табылады. Іле алды Алатауының барлық биік таулы және
таулы қабаты палеозой жыныстарынан құралған. Төмен таулы бедер Іле алды
Алатауының шығыс және батыс бөліктеріне тән. Ол кең алаптармен бөлінген
ұсақ шоқылардан тұрады.
Іле алды Алатауының оңтүстігінде Шелек пен Үлкен Кебін өзендері
алаптарын бойлай Күнгей Алатауының қарлы шыңдар жүйесі орналасқан.Ол Алматы
облысының құрамына тек қана өзінің шығыс бөлігінің солтүстік беткейімен
ғана кіреді. Жотаның биіктігі Шелек-Кебін тау жүйесінің маңында 4600 м,
шеткі шығыс бөлігінде 3000 м-ге дейін төмендейді.
Күнгей Алатауының шығыс бөлігіндегі солтүстік беткейі гранит, кварцты
диорит, аплит, құмдақ, саз, мергель мен орта және төменгі карбонның ізбесті
тасынан тұрады.
Күнгейдің шығыс бөлігінің етегінде, Шелек пен Шарын өзендерінің
аралығында Жалаңаш жазығы созылып жатыр. Оның солтүстігінде Сюгаты кең
алабымен бөлінген Торайғыр аласа таулы массиві (биік нүктесі 2403 м) және
Сюгаты-Богаты таулары орналасқан.
Алматы облысының аумағында орналасқан Теріскей алатаудың солтүстік
беткейлері 2000 м биіктікке дейін көтерілетін Текес өзенінің жоғарғы
ағысының тау аралық алабында төмендейді. Жота көптеген шыңдары мәңгі мұз
және мұздықпен жамылған жыралармен тілімденген.
Теріскей Алатауының солтүстік шығысында Қопыл, Ұлытастау (3920 м),
Бас-Ұлытау (3430 м), Ельчен-Буйрюк (3015 м), Қаратау (3686 м) массивтері
орналасқан. Олар Текес алабын Кеген тау аралық алабы мен Үшхасан үстіртінен
бөліп тұр.
Жоғары аталған биік емес массивтер жазық көтерілімдер жүйесін
құрайды. Тау беткейлері қылқан жапырақты ормандар басым болып келетін өзен
алаптарымен тілімденген.
Оңтүстік пен оңтүстік-шығыста Ұлытастау мен Қаратау тауларының
арасында Солтүстік-батыста Кетмен пен Қулықтау жоталарының арасында
тауаралық Кеген алабы орналасқан. Оның абсолюттік биіктігі 2000-2300 м.
алаптың беті кейбір жерлерде батпақтанған.
Кеген жазығының солтүстігінде Кетмен жотасы орналасқан. Батыста
Қулықтау тауларымен Күнгей Алатауына жалғасады, және шығысында Қытай
аумағына өтеді. Облыс ішінде Кетмен кең созылып орналасқан. Оның ұзындығы
300 км, ені 40-50 км. Жотаның максималды биік жерлері (3650 м-ге дейін)
оның шығыс бөлігінде орналасқан. Кетменнің батыс бөлігі палеозой ізбес
тасынан, құмдақтан және граниттен құралған.
Кетмен суайрығы қазіргі мұз басу процесі болмаған жазық-толқынды
беткей болып келеді.Жота баурайлары тік, терең алаптармен тілімденген.
Іле алды Алатауының солтүстік-батыстағы жалғасы болып Жамбыл мен
Алматы облыстарының шекарасы бойымен өтетін Шу-Іле таулары табылады. Ол
облыс құрамына өзінің тек оңтүстік-шығыс бөлігімен ғана кіреді. Оның
морфологиясы бедердің үстірт тәрізді және ұсақ шоқылы элементтермен
сипатталады.
Алматы облысының солтүстік-батыс бөлігі теңіз деңгейінен 500ден 350
метрге дейінгі биіктіктегі жазықтық болып табылады. бұл жазықтық төрттік
кезеңнің аллювиальды және эолды шөгінділерден құралған. Оның көп бөлігін
СарыншықАтырау, Тауқұм және Қорғанқұм құмдары алып жатыр. Осы құмдар
бедерінің негізгі элементтері болып тізбектер мен адырлар табылады. Олардың
биіктігі 80 метрден аспайды. Баурайларына ксерофитті өсімдіктер жамылғысы
тән.
Іле өзенінің дельталық бөлігінде көптеген құрғақ сағалармен
тілімденген кең Бақанас жазығы созылып жатыр.
Тақырлы сазды жазық үшін сорлардың кең таралуы тән.
Ежелгі ағынның негізгі салалары болып Шетбақанас, Ортабақанас және
Нарынбақанас табылады. Шетбақанастың жалпы ұзындығы 240 км, ені 2585
метр. Ортабақанастың ұзындығы 165,5 км, орташа ені 100150 м, максималды
ені 800 мге дейін. Нарынбақанастың ұзындығы 253 км, ені 150200 м.
Балқаш алды жазығының аймағында Жоңғар Алатауының оңтүстікбатыс
таулары ( Құланбасы мен Малайсары) және Қарой мен Бозой үстірттері
орналасқан.
3. Геолиялық құрылымы мен пайдалы қазбалары
Алматы облысының геологиялық құрылымы жыныстар кешенінің алуан
түрлілігімен сипатталады.
Іле алды Алатауында палеозой жыныстары, яғни конгломераттар, туфтар,
мәрмәр тастар мен граниттер кең таралған. Палеозой жыныстарының негізгі
массивтері территорияның таулы және биік таулы бөліктерін құрайды.
Мезозой қалдықтары облыс аумағында таралуы шектелген.
Облыстың тау бөктерлері мен орташа таулы бөліктерін негізінен үштік
жыныстар – шұбар түсті гипсті саздар құрайды.
Жазық бөлігінің беті төрттік қылдықтардан құралған, оның басым
бөліктерін аллювиальдіпролювиальді және эолды қалдықдар алады.
Облыстың таулы бөлігінде үштік және төрттік қалдықтар өзен алаптары
мен тау аралық қазаншұңқырларда кездеседі.
Тау құрылысына ұзақ және күрделі геологиялық тарих тән, олар герцин
қабатында пайда болды. Келесі геологиялық кезеңдердерде бұл таулар
ақырындап үгітіліп, кейіннен жазықтарға айналды. Үштік кезеңнің басына
қарай альпілік орогенез кезеңінде пенеплендік негіз қайтадан типтік
тауларға айналған болатын.
Таулы аймақтардағы тектоникалық процестер қазіргі уақытқа дейін
жалғасуда. Оның айқын көрінісі болып қайталанып отыратын жер сілкіністері
табылады. Көп жағдайларда бұл процестер әр түрлі күшпен болатын жер асты
дүмпулер түрінде кездеседі.
Осылай, 1887 жылы 28 мамырда 10 баллдық жер сілкінісінің радиусы
батыста Ташкент және шығыста Үрімші қаласына дейін таралған. Верный қаласы
қатты зақымданған болатын. 1889 жылы жаңа Шелек жер сілкінісі болды. 10-11
баллдық жер сілкінісі Іле алды Алатауы мен Күнгей Алатауының шығыс
бөліктерінде және Жалаңаш тау аралық құламаларында жер бетінің бұзылуына
әкелді. 1910 жылы 22 желтоқсанда болған жер сілкінісі облыстың көп бөлігін
қамтыды, оның эпицентрі Шелек-Кебін тау жүйесінде орналасты. Осындай жер
сілкінісі 1911 жылы 1 қаңтарда болды.
Алматы облысында пайдалы қазбалардың алуан түрі бар. Ол құрылыс
материалдар өндірісінің шикізатына бай.
Ізбес тасының мол қоры Қаскелен және Жамбыл аймақтарында табылды.
Қаскелен кен орнының ізбес тастары Қаскелен ауылынан оңтүстікке қарай 18
км қашықтықта орналасқан. Ол жоғары сапасымен ерекшеленеді. Қазіргі бұл кен
орны жергілікті промартельмен экспортталады. Дәл осы аймақта мәрмәрдың
шамалы көлемі өндіріледі.
Іле аймағында кварцты құмдар бар, ол әйнек өндірісіне шикізат ретінде
пайдаланылады.
Перлит – құнды құрылыс материалы, сонымен қатар басқа да құрылыс
тастары Алматыдағы жаңа құрылыста кең пайдаланылады.
Қарқаралы өзен алабында шоғырланған гипс кендері алебастр өндіруде
пайдаланылады. Іле аймағында, Алматы қаласынан 120 км қашықтықта 2,5 млн т
қоры бар сазды гипс кен орны бар.
Көзеші және отқа төзімді саздар фаянстан жасалған және отқа төзімді
бұйымдар жасауға, кірпіш пен цемент өндірісінде кең пайдаланылады. Оның көп
кендері Іле және Қаскелен аймақтарында кездеседі. Қиыршықты және құмдақты
материалдар Іле және Қаскелен аймақтарында, Үлкен және Кіші Алматы өзендері
алаптарында таралған.
Облыста құрылыс материалдарынан басқа тұздардың әр түрлі кен орындары
бар. Олардың ішінде кең таралғаны сульфаттар. Натрий сульфаты Шөладыр
тауында, Кеген ауылынан оңтүстікке 18 км қашықтықта табылған. Мирабилит пен
ас тұзының шамалы қоры Шелек аймағында белгілі. Қолдан егілетін тұздар Іле
өзенінің сағасында кездеседі. Алапта сода кен орындары бар, алайда өндіріс
құндылығы әлі де анықталмаған. Жергілікті тұрғындар табиғи соданы нан
пісіруде және кір жуғыш ұнтақ ретінде пайдаланады.
Іле алды Алатауының солтүстік баурайларын бойлай грунт сулары шығатын
зоналарда торфтың кен орындары бар. Іле сағаларында да кішігірім торф
кендері кездеседі. Алматы маңында торф кендері жартылай өндіріледі.
Облыс территориясында қоңыр көмір мен жаңғыш тақта тас кендері
кездеседі. Жақын жылдары полиметалл және сирек кездесетін металл рудаларын
өндірілу жүзеге аспақ.
4. Климаты
Алматы облысының климаты шұғыл континенталдықпен сипатталады.
Оның негізгі себебі болып Еуразия материгінің орталығында орналасуы және
ашық теңіздер мен мұхиттардан алыс жатуы табылады.
Облыстың циркуляциялық жағдайлары жылдық суық кезеңінде Сібір
баричтік максимумымен, ал жазғы мезгілде ортаазиялық термикалық депрессия
әсерімен анықталады. Жылдық суық кезеңінде облыста Сібір максимумынан өзге
де арктикалық ендіктерден келетін салқын ауа массаларымен байланысты
антициклондар байқалады. Жылдың осы кезеңіндегі антициклон басымдылығы 60-
70%-ды құрайды. Жазда облыста циклон ықпалы зор болады.
Облыста ең суық ай болып қаңтар, ал ең ыстық ай болып шілде табылады.
Жазықтықта орташа қаңтардағы ауа температурасы -12,3ºтан -14,1º болады.
Балқаш маңындағы қыстың ұзақтығы 5 ай (қараша мен наурыз аралығы)
Алматы облысының жеке пунктер бойынша температураның негізгі көрсеткіштері
Пунктер Теңіз Орташа жылдық температура, Орташа жылдық
деңгейінен градус
алынған
биіктігі, м
қаңтар шілде
Қойған 359 -14,1 23,5 6,4
Бақанас 395 -13,6 25,1 7,5
Қаскелен 900 -5,6 20,3 7,3
Камен үстірті 1350 -3,7 20,3 8,1
Алматы 825 -8,8 22,2 7,3
Медеу 1529 -4,3 18,1 6,8
Жоғарғы 2254 -7,3 12,8 2,6
Горельник
Іле (т.ж.ст) 453 -12,3 24,7 8,5
Есік 1020 -6,6 21,7 7,8
Малыбай 932 -5,4 24,5 10,3
Кеген 1750 -14,5 14,8 1,8
Подгорное 1264 -6,6 21,0 7,7
Тау бөктерлерінде орташа қаңтар температурасы -5,6º-тан 6,6º
шамасында. Бұнда қыс салыстырмалы түрде қысқа, жылымық жиі кездеседі.
Ауа температурасының абсолютті минимумы облыстың солтүстігінде -43-
44º-ты, ал оңтүстігінде -35-36º-ты құрайды.
Жазда облыстың тау бөктерлері мен жазықтарында өте ыстық. Шілде
айының орташа температурасы 20-дан 25,1º шамаларында ауытқиды. Ауа
температурасының абсолютті минимумы солтүстікте 41-42º, ал оңтүстікте (тау
бөктерлерінде) 37-40º.
Биік таудағы климат облыстың жазық бөлігіндегі климаттан қатты
ерекшеленеді.
Тауларда жазда әр 100 м биіктік сайын температура 0,6º-қа өзгеріп
отырады. 4500 мден жоғары биіктіктерде жылы айдың орташа температурасының
өзінде теріс болады.
Алматы облысының территориясында жауыншашының таралуынан әркелкілік
байқауға болады. Облыстың жазық аймақтарындағы жылдық жауын-шашынның
мөлшері 125-300 мм, тау бөктерлерінде 400-500 мм, ал тауларда 700-1000 мм.
Тау қимасы бойынша жауыншашынның мөлшері мен таралуы көп жағдайда
жоталардың биіктігіне, ылғалды желдердің бағытына қарай орналасуына
байланысты. Ылғалды желдердің басым болуына байланысты жота баурайларына
жауын-шашынның көп мөлшері тән. Облыстың ең құрғақ аймағы болып Балқаш маңы
табылады. Мұндағы климат шөлді сипатқа ие.
Территориядағы жауын-шашын максимумы көктемжаз кезеңдерінде
байқалады. Жазда қысқа мерзімді найзағайлы нөсерлер болып тұрады. Әсіресе
облыстың тау бөктерлерінде жиі кездеседі. Жазғы жауын-шашын табиғи
өсімдіктер вегетациясына және егістікке маңызы зор.
Облыстың солтүстік бөлігінде тұрақты қар жамылғысы желтоқсан айының
алғышқы онкүндігінің соңында, ал тау бөктерлерінде желтоқсан айының басында
орнайды.
Облыстың жазықты аймағында қар жамылғысының биіктігі үлкен емес(10-12
см), тау бөктерлерінде 30 см-ге дейін, ал тауларда 40-100 см-ге дейін
жетеді.
Тұрақты қар жамылғысының бұзылуы жазықтарда наурыздың алғашқы
жартысында, ал бөктерлерінде наурыздың екінші жартысында байқалады.
Облыстың жазық бөлігінде қар жамылғысының аса биік болмауы онда қысқы
уақытта малды жайылымға шығаруға мүмкіндік береді.
Облыстың солтүстігінде жыл бойы салқын солтүстік және солтүстік-шығыс
желдері басым болады. Желдің орташа жылдық жылдамдығы 2,4-тен 2,7 мсек.
Облыстың таулы аймақтарына жергілікті күндік ауа циркуляциясы тән.
Күндіз жел жазықтан тауға қарай соқса, ал түнде керісінше. Шелек өзені ағып
өтетін шатқалда "Шелек" желі соғады.
Облыстағы бұлттылық төмен, ашық күндер жазғы уақытқа тән. Тауларға
жақындаған сайын бұлттылық артады.
Алматы облысының климаты үшін интенсивті күн радиациясы тән. Мұнда
вегетациялық уақыт 205-225 күнге дейін созылады. Жоғары температуралар мен
ұзақ вегетациялық уақыт Алматы облысының тау бөктерлері мен жазық
аймақтарында жылу сүйгіш дақылдарды, яғни күріш, сары табак, апиынды мак,
қант қызылшасын, жүзім және т.б. өсіруге қолайлы жағдай туғызады.
Облыста кешкөктемді қар көшкіндері, аяз және суық жиі болып тұрады.
Таулы бөліктердегі климаттық жағдайлары курорт, санаторий және
демалыс орындарының құрылысына қолайлы.
5. Жер үсті және жер асты сулары
Алматы облысының территориясындағы жер үсті сулары әркелкі
орналасқан. Бұл бедер сипаты және климаттық факторлармен түсіндіріледі.
Облыстың таулы аймағында кең тарамдалған өзен жүйесі бар. Іле алды
Алатаудағы оның тығыздығы 100 км²қа 30-35 км-ді құрайды.
Облыстың жазық бөлігі тұрақты су ағындарына кедей. Облыстың ең ірі су
артериясы болып Іле өзені табылады. Ол Қытай Халық Республикасы аумағында
Күнгес пен Текес өзендерінің ағып келіп қосылуынан бастау алады. Текестің
жоғарғы ағысы Қазақстан территориясы арқылы ағып өтеді.
Біздің республикамыздың аумағына өтіп, Іле өзені оңтүстігінде Кетмен
мен Іле алды Алатауы жоталарының арасында және солтүстікте Жоңғар
Алатауында орналасқан орналасқан кең Іле жазығы арқылы ағып өтеді. Қапшағай
шатқалынан төмен Іле өзені Балқаш маңы шөлін кесіп өтеді.
Бақанас ауылынан төмен өзен кең дельтаны құрай отырып, екі атырауға
бөлінеді. Іле өзенінің негізгі саласы Балқаш көлінің оңтүстік-шығыс
бөлігіне келіп құяды, сонымен қатар, дельтаны құрайтын атыраулардың
бірнешеуі Балқашқа жетпей құмдарға сіңіп кетеді.
Іле өзенінің жалпы ұзындығы Текес өзенінің бастауынан және Балқаш
көліне дейін 1380 км-ді құрайды, ал бассейннің ауданы 134400 км².
Іле өзенінің қоректену типі аралас болып келеді. Көбінесе наурыздың
соңы мен сәуірдің басында көктемгі су тасуы басталады, мамыр айында тау
қарларының еруінен су тасуы болады. Көктемгі су тасу мұздықтар мен биік
таулардағы қарлардың еруі есебінен болады. Тамыз айының соңынан бастап бәрі
басылады да, қыркүйекте өзен суының төменгі сабасы деңгейі орнайды.
Іле өзенінің Іле поселкесінің маңындағы орташа жылдық шығыны 461
м³сек-ты құрайды. Іле қаңтар айында қатып, наурызда ашылады.
Облыстың басқа өзендері Іле бассейніне жатады. Іле өзенінің Алматы
облысы аумағындағы ірі сол жақтағы салалары болып Шарын, Шелек, Түрген,
Есік, Талғар, Қаскелен өзендері табылады. Шарын өзенінен басқалары өз
бастауларын Іле алды Алатауының солтүстік баурайындағы мұздықтардан алады.
Шарын өзені Кеген мен Қарқара өзендерінің ағып келіп қосылуынан
бастау алады. Қарқара өзені Теріскей Алатау жотасының солтүстік баурайынан
бастау алса, Кеген Кетмен жотасының оңтүстік баурайынан басталады. Шарынның
ұзындығы 346 км, бассейнінің ауданы 9035 км². Ол аралас қоректенетін
өзендер қатарына жатады. Су тасуы сәуір айында басталып, қыркүйек айына
дейін жалғасады. Максималды су шығыны мамырмаусым айларында анықталған
болатын. Қыстың басында тұрақты өзен суының төменгі сабасы орнайды. Орташа
көпжылдық шығыны – 34,2 м³сек.
Шелек – Іле өзенінің ірі саласы. Оның ұзындығы 240 км, бассейн ауданы
5349 км². Шелек өзені ШелекКебін тау жүйесінің ірі мұздықтары Жаңғырық,
Богатырь және Қорженевсктен бастау алады. Тау бөлігінде өзен көп сулы
ағынымен ағысты жерлер мен сарқырамалар құрып ағып өтеді. Жазыққа шығар
жерінде көптеген атырауларға бөлінеді. Ілеге екі ағыспен Үлкен Шелек пен
Құр Шелекпен ағылып құйылады. Шелек аралас қоректеннетін өзен. Көктемгі
су тасу мамыр айында басталады. Өзеннің ең көп шығыны тамыз айында болады.
Судың ең аз шығыны наурыз айына тән. Малыбай ауылы маңындағы көпжылдық
орташа су шығыны 34,2 м³сек.
Түрген өзені ШетТүрген, ОртаТүрген және Кіші Түрген өзендерінің
қосылуына пайда болады. Өзеннің ұзындығы 104 км, бассейн ауданы 929 км².
Оның максимумдық шығыны шілде айына келеді. Ең аз сулық наурыз айында
байқалады. Орташа көпжылдық шығыны 6,64 м³сек.
Есік өзені Есік мұздықтарының тобынан бастау алатын Тескен су мен
Жарсай өзендерінің қосылуынан басталады. Өзеннің жалпы ұзындығы 110 км,
бассейн ауданы 1143 км². Оның көпжылдық орташа шығыны 5,03 м³сек.
Талғар өзені үш бөліктен тұрады: Сол жақ Талғар, Орта Талғар және Оң
жақ Талғар.
Бұлардың барлығы мұздықтардан бастау алады.
Басты атырау болып Сол жақ Талғар табылады. Екінші орында Орта
Талғар, Оң жақ Талғар сәйкесінше соңғы орында. Талғар өзенінің ұзындығы 99
км, бассейн ауданы 643 км². Таудан шығысымен, барлық атыраулар қосылған соң
Талғар өзінің конусы бойымен жазыққа қарай ағады. Оң саласы Есікке ақса,
Сол жақ саласы Іле өзеніне дейін жетпейді. Себебі ол интенсивті түрде жер
суарылуына пайдаланылады. Көп шығын шілде мен тамыз, ал аз шығын наурыз бен
сәуірдің басына тән. Көпжылдық орташа шығыны 10,6 м³сек.
Қаскелен өзені Іле алды Алатауының батыс бөлігінде 3500 м биіктікте
алады.
Қаскелен өзінің төменгі ағысында көптеген ағындарды қосып алады.
Солардың ішінде маңыздылар болып Шамалған, Ақсай, Үлкен және Кіші Алматы
өзендері табылады. Қаскелен өзенінің жалпы ұзындығы 153 км, бассейн ауданы
4172 км². Өзендегі ең үлкен су тасуы шілде және тамыз айларында, ал ең аз
су тасуы ақпаннаурыз айларында болады. Орташа көпжылдық су шығыны 3,80
м³сек.
Озерная және Проходной өзенендердің қосылуынан пайда болған Үлкен
Алматы өзені Іле алды Алатауының мұздықтар тобынан бастау алады.
Үлкен Алматы өзенінің ұзындығы 81 км, бассейн ауданы 461 км². Ол ені
мен тереңдігінің аз болуымен және ағысының жылдамдығымен ерекшеленеді. Бұл
нағыз тау өзені. Қректену типі бойынша мұздықтармен қоректенетін өзендерге
жатады.
Өзеннің ең үлкен су тасуы шілдетамыз айларында, су шығының минимумы
қыстың соңы мен көктемнің басында болады.
Көп жылдық орташа су шығыны бірінші сарқырамадан төмен 1,92 м³сек-
ты, ал шатқалдан шыға берісте 5,07 м³секты құрайды.
Кіші Алматы өзенінің ұзындығы 108 км, бассейн ауданы 1242 км². Өзен
тау бөлігінде мына ағындарды қосып алады: Горельник, Сарысай, КімАсар,
Казачка және Бутаковка.
Кіші Алматы өзенінің негізгі саласы Алматы қаласының шығыс бөлігінде
ағып өтеді.
Кіші Алматы өзені аралас қоректенетін өзендер қатарына жатады. Оның
максималды су шығыны шілдетамыз айларына тән. Кіші Алматы өзенінің аз
сулығы қарашанаурыз айларында болады. Өзеннің орташа көпжылдық су шығыны
Алматы қаласында 2,24 м³секты құрайды.
Кіші Алматының сулары қаланың жасыл желектерін суаруға пайдаланылады.
Құрты өзені Іле өзенінің ірі сол жақ саласы. Ол өз атауын Ақсеңгір,
Қопы және Жерен өзендерінің қосылуынан алған. Құрты қар суымен қоректенетін
өзен. Оның ұзындығы 109 км, бассейн ауданы 13 мың км².
Жоғары айтылған өзендерден басқа облыс территориясында кіші өзендер
де бар.
Суару кезеңінде көптеген өзендер Іле өзеніне дейін жетпей құмға сіңіп
кетеді.
Алматы облысының өзендері жылдың ыстық уақытында суының молдылығымен
ерекшеленеді. Бұл биік таулардағы қарлар мен мұздықтардың еруіне тікелей
байланысты. Олар баубақшалар,даланы суару үшін және суэлектр станциялары
құрылысы үшін кеңінен пайдаланылады. Бұндай мақсатта Шарын, Шелек, Үлкен
және Кіші Алматы, Қаскелен, Есік, Талғар және т.б. өзендер кеңінен
пайдаланылады.
Алматы облысының үлесіне барлық республиканың су энергетикалық
ресурстарының 14,2%-ы тиесілі. Көптеген өзендерде су электр станциялар
салынған. Олардың ішіндегі ең ірісі Озерная су электр станциясы Үлкен
Алматы өзенінде 1954 жылы салынған болатын. Озерная СЭС іске қосқаннан
бастап, республика бойынша жұмыс істейтін барлық СЭСдың қуаты екі есеге
артты. Бұл станция мемлекетте ең биік таулы болып табылады, ол жаңа
агрегаттармен жабдықталған, басқаруы толығымен механикаланған.
Облыс шаруашылығында Іле өзені маңызды рөл атқарады. Ол маңызды
транспорттық магистраль болып табылады. Іле поселкесінен ағыспен жоғары
қарай мемлекет шекарасына дейін кеме және катер жолдары бар. Балық аулау
барлық ағыс бойында дамыған, әсіресе осы қатынаста дельта маңызды, мұнда
көбінесе сазан мен маринка ауланады. Өзеннің дельтасында терісі қымбат аң
егеуқұйрық жақсы бейімделген. Қазіргі уақытта оның өнеркәсіптік маңызы зор.
Төменгі ағыста Іле өзенінің сулары суару үшін пайдаланылады.
Алматы облыста көлдер мол болып келеді. Олар биік тауларда және Іле
өзенінің дельтасында орналасқан.
Бөгелген мұзды көлдерге Үлкен және Кіші Есік және Үлкен Алматы көлі
жатады.
Үлкен Есік көлі Тянь-Шаньның көрікті таулы көлдерінің қатарына
кіреді. Ұзындығы 2,5 км, ені 1,5 км және тереңдігі 50 м. Есік өзені көлден
ағып өтіп биіктігі 200 мге жететін сарқырама болып ағады. Көл
қарашажелтоқсан айларында қатады. Мұздың қалыңдығы 20 смге дейін жетеді.
Көлдің еруі наурызсәуір айларында болады. Оның суы тұщы, салқын, түсі
жасылкөгілдір.
Үлкен Алматы көлі Үлкен Алматы өзенінің бастауынан 10-12 км
қашықтықта орналасқан. Көл ұзындығы бір километр шамасында, ені 500 м,
тереңдігі 38 м. Суы тұщы. Көл қараша айының алғашқы жартысында қатады.
Әр түрлі типті көлдер тау бөктерлерінде орналасқан. Оған мысал
Нарынқол ауданында орналасқан Тұзкөл болады.
Іле өзенінің дельтасында көлдер көп, әсіресе
Облыстағы ең үлкен көл – Балқаш. Көлдің оңтүстікбатыс бөлігі Іле
өзенінің суларымен қатты тұзданған. Мұнда балықтардың көп мөлшері ауланады.
Жағалаудағы қамыс тоғайлары құрылыс материалы ретінде пайдаланылады.
Облыстың жер асты сулары сапасы мен көлемі жағынан алуан түрлілігімен
ерекшеленеді. Жер асты суларының келесі түрлері бар: 1) жарылған, 2)
грунты, 3) пласты сулар
Жарылған сулар облыстың таулы аймағында кең таралған. Бұл сулар
сапасы жағынан ең жақсы болып келеді. Бұлақтың дебиті 6-9 лсек. Кетмен
жотасында төменгі карбонның ізбес тастарында тұщы жарылған-карстты сулар
бар.
Грунтты сулар таулы жазықтықтарда орналасқан. Бұл сулардың шаруашылық
маңызы зор, себебі олардың таралуы Алматы облысының халық тығыз орналасқан
аймақтарымен сәйкес келеді.
Пластты сулар аккумулятивті жазықтардың астында кең таралған. Пласт
суларының қоректенуі атмосфералық жауыншашын есебінен жүзеге асады. Бұл
сулар сумен қамтамасыз ету үшін облыстың жазық аймақтарында пайдаланылады.
Облыс территориясында минералды бұлақтар бар екені белгілі. Олар
көбінесе тектоникалық жарылымдарда орналасқан. Оның дебиті 0,5 лсектан
аспайды.
Бұлақтардың көп бөлігі Іле алды Алатауының солтүстік баурайларында
орналасқан.
АлмаАрасан бұлақтары 1780 м биіктікте, Алматы қаласынан оңтүстікке
қарай 25 км қашықтықта таралған. АлмаАрасан курортындағы минералды суларды
16 бұлақ береді.
АлмаАрасан минералды сулары ревматизм, радикулит, подагра,
гинекологиялық аурулары бар және металлдармен уланған адамдарды емдейді.
Іле өзенінің сол жағалауында Алматы қаласының солтүстік-шығысынан 160
км қашықтықта, теңіз деңгейіне 460 м биіктікте АяқҚалқан бұлақтары орын
тепкен. Бұлақтар химиялық құрамы жағынан хлоридтысульфаттынатрийлі
термаларға жатады. Олардың температурасы 23º пен 28º аралығында.
Бұлақтар асқазан, ішек, бауыр, өт жолдары, ревматизм, тері аурулары
бар және зат алмасу процесі бұзылған науқастарды емдеуде кеңінен
пайдаланылады.
Алматы қаласының оңтүстігінен 22 км қашықтықта Кіші Алматы алабында
Горельник бұлағы бар.
Талғар бұлақтары Талғар өзенінде Алматы қаласының шығысынан 40 км
қашықтықта орналасқан.Химиялық құрамы жағынан оны екі топқа бөліп
қарастыруға болады: гидрокарбонатсульфатнатрийкальци йлі және
гидрокарбонаттыкальцийлі. Алғашқы топқа 18-25º температуралы бұлақтар
жатса, ал екіншісі салқын бұлақтар болып табылады. Талғар бұлақтарының
Алматы қаласына жақын орналасуына қарамастан, мұнда курорт ұйымдастыру
қиындыққа соғып отыр. Мұның себебі олардың қол жетімсіз шатқалдарда
орналасуы.
Түрген бұлақтары Түрген өзенінің оң жақ жағалауында, Түрген ауылынан
20 км қашықтықта орналасқан. Химиялық құрамы жағынан бұлақ
сульфаттынатрийлікальцийлі термаға жатады.
6. Топырағы
Облыстың табиғат жағдайларының алуандылығы оның топырақ
жамылғысының әркелкі болуына тікелей әсер етеді. Топырақ қасиеттерінің
өзгерісі тік ландшафт зонасы бойынша байқалады. Топырақ типтерінің
вертикалды өзгерісінен басқа оңтүстіктен солтүстікке қарай өзгереді.
Алматы облысының территориясында сұр топырақ кең таралған. Олардың
таралған ареалдары болып тау бөктерлері мен тау аралық жазықтар және Балқаш
маңы табылады. Құрамындағы гумустың аздығына қарамастан сұр топырақ
ауылшаруашылық мәдениеттерін өсіруде жарамды және жемісті болып келеді.
Оның негізгі аудандары Іле өзенінің ежелгі дельталарында таралған. Бұл
топырақтарды суару құмды массивтерде орналасу себебінен қиынға соғады.
Іле өзенінің сол жақ жағалауында Шелек, Еңбекші Қазақ, Іле
аймақтарында шалғындық кең топырақ кең таралған. Сұр топырақ зонасының көп
ылғалданған участкелерінде тұзданған шылғындықбатпақты топырақтар қамыс
тоғайлары толы. Сұр топырақ зонасының басқа аудандары құмды массивтер болып
келеді.
Облыстың тау бөктерлерінде қоңыр және қара топырақ зонасы дамыған.
Қарақоңыр топырақтағы гумустың мөлшері 3,54,5%, ашыққоңыр топырақта
23,5%.
Қара топырақ Іле алды Алатауының жоғарғы тау бөктерлерінде таралған.
Алматы қаласы мен Талғар ауылының арасындағы қара топырақ зонасының ені 25
смге дейін жетеді. Алматыдан батысқа қарай оның ені кішірейеді. Қара
топырақтағы гумустың мөлшері 4 пен 10% шамасында.
Осы зонаның көп ылғанданған участкелерінде шалғындықоңыр мен
шалғынды қара топырақ таралған. Тау бөктерлеріндегі топырақ егін
шаруашылығында кеңінен қолданылады. Бұл облыстың ең жақсы егістікке жарамды
жерлері.
Іле алды Алатауының шығысында, Күнгей Алатауының оңтүстік
баурайларында және Кетмен жотасында таулышалғындыдалалы топырақтар
таралған.
29003400 м биіктікте биік тауларда таулышалғынды топырақ кездеседі.
Оның өсімдік жамылғысы жазғы жайылым үшін өте қолайлы болып келеді.
Жоталардың биік деңгейлерінде мәңгі қарлы және мұздықты белдігінде қаңқалы
топырақ кездеседі. Бұл участкелер таутеке мен арқарлардың жазғы жайылымы
үшін қолайлы.
Алматы облысының жер қоры мол.
Егістік үшін қара топырақ, қоңыр, сұр топырақтары қолайлы.
Егістікке жарамды топырақтардың ауданы облыстың барлық
территориясының 25%ын алып жатыр.
7. Өсімдік жамылғысы
Алматы облысының өсімдік жамылғысы алуан түрлі. Ол
топырақтыгеоморфологиялық және климаттық жағдайлардың әркелкілігімен
түсіндіріледі.
Өсімдік жамылғысының таралуына топырақтың таралуындай тік белдемдік
тән. Ол теңіз деңгейінен әр түрлі биіктікте орнласуымен түсіндіріледі. Жота
баурайларының экспозициясы да маңызды рөл атқарады. Жотаның жеке
бөліктерінде тік белдемділіктің шекара деңгейі әркелкі.
Облыстың солтүстік бөлігін Оңтүстік Балқаш маңының шөлді жазықтары алып
жатыр. Оның көп бөлігінде сусымалы құм, тақыр және сор массивтері дамыған.
Мұндағы климат шұғыл континентті, құрғақ. Жауыншашын мөлшері 125135 мм.
Жазық бөлікте жусан, өлеңшөп, жүзгін, сораң, сексеуіл, көктемде эфемер
өсімдіктер басым тараған. Балқаш, Алакөл көлдерінің батпақты жағалауында,
Іле өзенінің аңғары мен атырауында қамыс, құрақ өседі. Тау етегінде сұр
және боз, қызыл қоңыр, тау беткейлері мен таулы үстірттерде таулы даланың
қызыл қоңыр және қара топырақтары қалыптасқан. Мұндай жерлер (биіктігі 600-
1300 м) астық тұқымдас өсімдіктері басым жусанды, бетегелі, боз далаға
ауысады. Таулы бөлігінің бұдан жоғары жағында көктерек, қайың, алма ағашы,
ал одан да жоғарырақта Тянь-Шань шыршасы, кейде биік шалғыны өседі. Биік
таудың альпілік шалғынында өлең шөп, алтай қожағайы, т.б. өсімдіктер басым.
Бұл өңір – облыс малшыларының жазғы жайлауы.
8. Жануарлар дүниесі
Алматы облысының фаунасы бай әрі алуан түрлі. Ол табиғи жағдайларының
әркелкіліне байланысты болып келеді. Облыстың фаунасының қалыптасуында адам
рөлі аса зор.
Облыстың шөлді және таулы аймақтары жануарлар дүниесіне өте бай.
Жыртқыш аңдардан кең тарағаны қасқыр мен түлкі. Қасқыр барлық жерде
кездеседі. Яғни Балқаш маңынан бастап альпілік шалғындықтарға дейін кең
тараған. Ол мал шаруашылыған көп зиян келтіреді, қасқырлар бағалы, жабайы
аңдардың көздерін құртады: елік, қарақұйрық, жабайы шошқа және қоян. Соған
байланысты қазіргі уақытта қасқырларды жоюға аса үлкен назар аударылып
отыр.
Облыстың түлкінің екі түрі кездеседі: қарсақ және кәдімгі. Осы екі
түрдің де өнеркәсіптің маңызы бар. Облыстың таулы аймақтарында басқа
жыртқаштардан ақ барыс, желіс және аю кездеседі. Іле өзенінің сағасындағы
қамыс тоғайларында жабайы мысық манул мекен етеді. Кезінде бұл жерде
жолбарыс мекен еткен.
Облыстың солтүстікбатыс шөлдідалалы бөлігінде ақбөкен кездеседі.
Төңкеріске дейін ақбөкендерді мүйіздері үшін аулап, Қытайға экспортқа
шығарылатын. Еті мен терісі де кең пайдаланылған болатын. Соның керісінен
ақбөкендер саны азайып, тіпті кейбір аудандарда жойылып кетті. Қазіргі
уақытта ақбөкендерді аулауға тиым салынған соң, олардың саны көбеюде.
Облыстың жазықтарында қарақұйрық өнеркәсіптік және спорттық аңшылық
мақсатында ауланады. Биік таулы аймақтарда қостұяқтылардан арқар мен
таутеке кездеседі. Арқар өнеркәсіптік бағалы аң болып табылады.
Іле өзенінің алабында елік мекендейді. Оны сақтап қалу мақсатында
түрлі шаралар жүргізіліп жатыр. Осы жерлерде қабандар да кездеседі.
Облыстың оңтүстікбатыс таулы ормандарында мүйізінде бағалы емдік
қасиеті бар маралды сирек те болса кезедстіруге болады. Оның мүйізінен
медицинада кеңінен қолданатын пантокрин дәрідәрмегі жасалынады.
Кеміргіштердің негізі таралуы аймағы болып Оңтүстік Балқаш маңы
табылады. Кетмен және Іле алды Алатауы жоталарында борсықтар, құм қояндары
мекен етеді.
Облыстың оңтүстікшығыс бөлігінде тауларында терісі бағалы болып
келетін суыр кездеседі.
Алматы облысына сасық күзен, аққалақ және ақтышқан тән.
Құстар дүниесі де бай болып келеді. Дуадақ, үйрек, қаз, қарғауыл,
кекілік, аққу, тарна, тау құры, бұлбұл, ұлар, альпілік қарға, т.б.
мекендейді. Бауырмен жорғалаушылардан: жылан, тасбақа, кесіртке; зиянды
жәндіктерден: қарақұрт, бүйі, т.б. кездеседі. Өзен-көлдері мен су
айдындарында сазан, шармай, алабұға, аққайраң, т.б. балықтар бар.
2. НЕОТЕКТОНИКАЛЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫНА ҚЫСҚАША СИПАТТАМА
2.1. Неотектоникасы
Іле Алатау дөңестіжақпарлы көтерілімі Қазақстанның орогенді алқабының
оңтүстігінде орнласқан. Олардың неотектоникалық кезеңдегі көтерілу
амплитудасы (3000-4500 м) жотаның орталық бөлігінде байқалады (Талғар шыңы
4973 м). Талғар алқабынан шығысқа қарай жаңа тектоникалық қозғалыстар
Қараш, Бақай, Сарытау, Торайғыр және Далашық тауларын қалыптастырды. Олар
тауаралық ойпаңдармен шектеліп жатыр.
Осылайша Іле Алатауының қазіргі бедер пішіндерінің қалыптасуындағы
шешуші рөлді неотектоникалық қозғалыстар атқарады. Оған біз жас кайнозой
шөгінділері мен құрылымдықгеоморфологиялық мәліметтерді талдау арқылы және
морфометриялық көрсеткіштерді қарастыра отырып көз жеткізе аламыз. Сонымен
қатар, неотектоникалық қозғалыстар картасын құрастыруға негіз болатын
ежелгі тегістелу беттерінің маңызы өте зор.
Геологиялық және палеогеографиялық мәліметтер бойынша мезозой кезінде
оңтүстікшығыс Қазақстан аймағы тыныш тектоникалық режимде континенттік
денудацияға ұшырыған. Бұл кезде денудациялық процестер тектоникалық
процестерден басым болды да, тау құрылыстары палеоген соңында әбден
тегістеліп, пенепленге айналды. Жаңа тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде
қарастырылған аумақ қарқынды дифференциалды тектоникалық процестерге
ұшырады да, таулар өскен сайын пенеплен тілімдену салдарынан таудың әр
бөліктерінде ежелгі бедер элементі ретінде қала берген. Кезінде біртұтас
тегістелу беті тектоникалық қозғалыстар әсерінен әр биіктіктерде сақталған.
Оның қалдықтары таулар мен тау аралық ойыстарда кездеседі, тауларда олар
1000-4000 м биіктікте болса, ойыстар мен ойпаңдарда кайнозой қабаттарының
астында жатыр.
Зерттеу аумағында деформациялардың дизъюнкциялық түрлер, яғни
тектоникалық жарылымдар оңтүстікбатыстан солтүстікшығысқа жүздеген кмге
созылып, жер бетінде әр биіктікті денудацияланған тектоникалық кертпештер
құрайды. Мәселен, аймақтың оңтүстікбатысында Қырғыз горстантиклиннің
солтүстік етегі бойымен Солтүстік ТяньШань тектоникалық жарылымы өтеді.
Оның солтүстікшығыс бағыттағы бөлігі тармақталып, одан Қаскелен, Алматы
және Іле Алатауы тереңдік жарылымдар бөлініп шығады. Қаскелен тереңдік
жырылымы Іле Алатауы мен Кіндіктас алқабын шектейді де, Іле ойпаңынан өтіп,
Жетісу Алатауы етектеріне жетеді. Мұнда палеозой іргетасының батуы 3000 ме
дейін жетеді. Шығыс солтүстікшығысқа созылған Алматы тереңдік жарылым
белдемі Іле Алатауы етегін Іле ойпаңынан бөліп жатыр. Оның шығыс бөлігі
Жаркент депрессиясының орта бөлігін тіліп өтеді. Іле Алатауының тереңдік
жарылым белдемі Алматы тереңдік жарылымына параллель жатыр. Ол биік тауды
тау етегінен бөліп, жер бетінде ендік бағытта созылған тектоникалық кертпеш
түрінде айқын көрінеді.
Іле Алатауы етегінің солтүстік жағынан кең ауқымды еңісті жазық
дамыған. Оның абсолюттік биіктігі 850-700 м шамасында. Тау жотасының
солтүстік беткейі осы жазыққа саты тәрізді құлайды. Мұндай сатылы бедер
лықсу деформациясынан тұратын жарылымдар жүйесіненғ яғни блоктардың бір
бағытта ауысуынан пайда болады.
Тау бөктерінде Алматы қаласының оңтүстік жағында ендік бағытта
созылған екі қатарлы лықсу деформацияларынан пайда болған "бөктер таулар"
дамыған. Олардың тегістелу беті ежелгі төрттік шөгінділермен көмкерілген.
Төрттік кезеңде бөктер таулар Іле Алатауымен ілесе отырып, неотектоникалық
көтерілулерге ұшыраған. Төменгі бөктер таулардың абсолюттік биіктігі 1000-
1300 шамасында. Бөктер таулардың солтүстік шегінен бастап Іле Алатауы
беткейінен аққан көптеген тұрақты және тұрақсыз ағынды сулардың ысырынды
конустарынан құралған көлбеу аллювийлікпролювийлік жазығы алып жатыр.
Ысырынды конустарының аумағы айтарлықтай, қалыңдығы да бірнеше жүздеген
метрлерге жетеді.
Іле Алатауы көтерілімнің шығыс сілемдерінің бірі Кетмен дөңесжақпарлы
көтерілімі. Оның максималды көтерілу амплитудасы 3000 метрге дейін жеткен.
Көбінесе ендік бағыттағы тектоникалық жарылымдармен қарастырған көтерілім
өзара горст тәрізді блоктар жүйесімен күрделенген. Осы жоғары бағытталған
неодеформациялардың нәтижесінде Ұзынқара (Кетмен) жотасы қалыптасқан.
Жотаның солтүстік беткейінде тектоникалық жарылым бойымен созыла орналасқан
денудацияланған тектоникалық кертпештер (құламалы беткейлер) байқалады. Бұл
беткейдің солтүстігінде кең еңісті аллювийлікпролювийлік аккумуляциялық
жазығы дамыған.
Жотаның суайрық бөлігінде ежелгі денудациялық беттердің жазық
қалдықтары сақталған. Олардың үстінде қалыңдығы мардымсыз келген төменгі
төрттік конгломераттар кейін қалыптасқан аллювийлікпролювийлік түзілімдер
жамылғысының астына көмкеріліп кеткен. Жотаның беткейлерінде эрозиялық және
гравитациялық процесстер қарқынды түрде жүрсе, оның суайрық бөлігінде
нивальдық процестер кеңінен етек алған.
Іле орогенаралық ойпаңы Іле Алатауы мен Жетісу Алатауы
дөңестіжақпарлы көтерілімдерінің аралығында ендік бағытта орналасқан.
Аталған депрессияның жалпы ұзындығы 600 км, соның шығыс бөлігі Қытай Халық
Республикасына, ал батыс бөлігі (275 км) Қазақстанға жатады. Ені ойпаңның
орта бөлігінде 80-100 км. Бұл ойпаң батыстан шығысқа қарай екінші реттік
құрылымдарға бөлінеді, яғни батыста Алматы ойысы, шығыс бөлігінде Жаркент
ойысы. Іле ойысының неоген алды жазықтықтың максималды төмен түскен
амплитудасы 25003000 м шамасында. Іле ойпаңының оңтүстік жағында да, Іле
Алатауының солтүстік етегінде де ұзына бойы созылған бірбіріне параллель
келген екі терең тектоникалық жарылымдар белдемі дамыған. Осы жарылымдардың
оңтүстік блогы жыртылу жігі бойымен саты тәрізді жоғары көтеріліп қазіргі
кейпіне келді, ал жарылымдардың солтүстігінде жатқан Іле ойпаңы төмен түсіп
қалыңдығы 3500 метрге дейін жеткен неогентөрттік шөгінділермен
қабатталған.
Ойпаңның неотектоникалық деформациясы олигоценнің соңында басталған.
Ол ежелгі палеозой құрылымдық планын сақтай отырып, оның төмен түсу бағытын
жалғастыра берген. Жаңа тектогенез кезеңінде қарқынды төмендеп қалың
терригендік материалмен көмкерілген, мұнда жалпы мезозойкайнозой
қабаттарының қалыңдығы 25003000 м шамасында.
Іле ойпаңы бірнеше параллельді лықсу деформациялардан тұрған
тектоникалық жарылымдар жүйесі арасынан ортаңғы бөлігі төмен түсуі арқылы
қалыптасқан. Оны солтүстік және оңтүстік жағынан шектеген таулардың саты
тәрізді беткейлерінен көруге болады. Мұндай денудацияланған кертпештермен
күрделенген саты тәрізді беткейлер үш деңгейде орналасқан, жоғарғысы 2400-
2100 м биіктікте, екіншісі 1800-1700 м, төменгісі 1400 м шамасында.
Жетісу Алатауының (Жоңғар Алатауы) дөңестіжақпарлы көтерілімі әртүрлі
биіктіктерге көтерілген блоктар жүйесінен тұрады. Жетісу Алатауының
көтерілімі Жоңғар қақпасынан шығыссолтүстікшығыстан
батысоңтүстікбатысқа 440 кмге дейін созылады. Орографиялық тұрғыдан
Қазақстан аумағында Жетісу Алатауының алқабы ТяньШань таулы жүйесінен Іле
ойпаңы арқылы бөлінгенімен, Қытай аумағында ол Шығыс ТяньШань таулы
массивімен бірігеді. Солтүстік жағынан Жетісу Алатау көтерілімі Бас Жоңғар
терең тектоникалық жарылым бойымен жаңа тектогенез кезеңінде 2000 метрге
дейін көтерілген, оның орта бөлігі 2500 метрге дейін жеткен.
Ежелгі палеозой массивін әр блоктарға бөлген үзілмелі дислокациялар
таудың қазіргі орографиялық кейпін берген. Бөлшектенген блоктар және
пенеплен қалдықтары әр абсолюттік деңгейде көтерілген. Тау бөктерлерінде
қарқынды гравитациялық пооцестер (опырыламдар, жылжымалар) және эрозиялық
процестер кең дамыған.
Жетісу Алатау дөңестіжақпарлы көтерілімнің солтүстікбатыс жағында
Балқаш орогенсырты ойпаңы орналасқан. Ойпаңның солтүстік шегі Шыңғыс тау,
солтүстікшығыс шегі Жетісу Алатауы, батысында ШуІле суайрығымен
шектеседі. Оның ең терең бөлігі оңтүстік тұсында неотектоникалық кезеңдегі
төмендеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz