Қазақастан Республикасы прокуратура органдары қызметінің басты бағыттары
Қазақастан Республикасы прокуратура органдары қызметінің басты бағыттары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ҚР ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... . ..7
1.1 ҚР-сы прокуратура органдарының даму тарихы мен
қалыптасуы ... ... ... ..7
1.2 ҚР-сы прокуратура органдарының қазіргі таңдағы
жағдайы ... ... ... ... ... .12
ІІ. ҚР-сы ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫ ҚЫЗМЕТІНІҢ БАСТЫ БАҒЫТТА-РЫНЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН
МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 24
2.1 Прокуратура қадағалаудың түсінігі, пәні,
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .24
2.2 Прокурорлық қадағалаудың актілері, олардың түсінігі мен
түрлері ... ... .38
2.3 Прокуратура органдарының қызметін жетілдіру
мәселелері ... ... ... ... ... .56
2.4 Сотта мемлекет мүддесін білдірудің тіртіптері мен
ерекшеліктері ... ... ...61
2.5 Прокуратура жүзеге асыратын қылмыстық қудалау жөніндегі заң күші
бар Заңының түсінігі, маңызы мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
2.6 Прокуратура органдарының құқықтық статистиканы қалыптасудағы
қызметі мен
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..81
Кіріспе
Қазақстан Республикасының 30 тамыз 1995 жылы қабылданған
Конституциясында: “Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат
қазынасы – адам және адам өмірі құқықтары мен бостандықтары” деп
көрсетілген. Осы айтылған құқықтар мен бостандықтарға жоғарғы қадағалауды
жүргізе отырып, жүзеге асуын қамтамасыз ететін орган – прокуратура болып
табылады.
Прокурорлық қадағалау құқық қорғау органдарының ішіндегі адамның
құқықтары мен бостандықтарының меншік нысанасына қарамастан, мемелекеттің,
заңды тұлғалардың, ұйымдардың мүдделері бұзылған кезде, қорғаудың кепілі
болып табылады. Сондықтан құқықтық тәртіппен заңдылықты шынайы нығайту үшін
мемлекет пен қоғам прокуратураның қадағалау және басқа да қызметінің
жоғарғы деңгейінде болуына мүдделі.
Прокурорлық қадағалауды және басқа да прокурорлық қызметті тиімді
жүзеге асырудың маңызды жолы болып, прокурордың әрқилы қызметінің
ерекшеліктерін, нақтылы қызмет бағытына өздерінің өкілеттіктерін дұрыс
қолдануын және керекті әдістемелерді пайдалана білуі жатады.
Қазақстан Республикасының 21 желтоқсан 1991 жылы қабылданған
“Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы” заңының 4-бабында
прокуратура қызметінің бірнеше қызметінің негізгі бағыттары айқындалған.
Бұл прокуратура қызметтері бір-бірімен байланысты болғанымен, қолдану
объектілері бойынша бір- бірінен ерекшеленеді. Сонымен қатар осы заңда
прокуратура қызметтерінің әр бір бағыттары бойынша өкілеттіктері, қадағалау
мәні мен мазмұны жеке-жеке тарау ретінде берілген. Прокуратура қызметінің
негізгі бағытындағы өкілеттігі шегіндегі жалпылама міндеттері – заңдылықты
сақтау, осыны жүзеге асыруға байланысты басқа да өзара ұқсас жақтары
болады. Бір бағыттағы қызмет нәтижесі басқа қадағалаудың жүзеге асуын
қажеттілігін тудырады. Мұны былай көрсетуге болады: жалпы қадағалау
тәртібінде тексеру нәтижесі бойынша қылмыстық іс қозғалуы мүмкін, осыдан
кейін тергеудің заңдылығын қадағалау, яғни алдын ала тергеу мен анықтама
органдарындағы заңдылықтың орындалуын қадағалау қызмет бағыты болса,
олардың нәтижесінде істі сотта қарау кезеңіндегі заңдылықтың орындалуын
қадағалау қызмет бағыттары туындайды. Бұдан шығатыны прокурорлық қызметінің
әрбір бағыттары бір-бірімен сабақтасып жатқандығы. Азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау, заң бұзушылармен күресу, жалпы қадағалау
шеңберінде жүргізілсе, ал құқық қорғау органдарының қылмыспен күресу
қызметтері және басқа да құқық бұзушылықтарды үйлестіру, прокуратура
қызметтерінің барлық бағыттары бойынша жүргізіледі.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекет
қалыптастыруда. Құқықтық мемлекеттің бірден-бір артықшылығы заңның жоғары
тұруы және оның нақты және бірыңғай орындалуы болып табылады. Заңдардың
дәлме-дәл және бірыңғай қоладнылуын қамтамасыз ететін орган – прокуратура
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып Қазақстан Республикасының мемлекет
қалыптастырудағы тұрақтылығын қамтамасыз етудегі прокуратура органдары
қызметінің алатын орны мен рөліне талдау жасау және оны жетілдіру жолдарын
ұсыну болып табылады.
Зерттеудің алға қойған мақсатын жүзеге асыру үшін келесі міндеттерді
шешу алға қойылды:
- Қазақстан Республикасы прокуратура қызметінің басты бағыттарын,
олардың мәнін, мазмұнын, атқаратын қызметін, даму жағдайын, оны жетілдіру
жолдарын теориялық тұрғыда қарай отырып, оны практикамен ұштастыру,
қорытынды жасау;
- прокуратура қызметінің мемлекеттік орнын қарастырып, талдау және
құқықтық мемлекеттік маңызын ашу.
Зерттеу нысаны: Қазақстан Республикасының тұрақтылығын қамтамасыз
етудегі прокуратура органдарының алатын орны мен ролі болып табылады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі- Жоғарыда көрсетілген міндеттерді
орындау барысында жұмыста Қазақстан Республикасының статистика бойынша
агенттігінің статистикалық материалдары қолданылады, нақты әлеуметтік
әдістерге жүгіну орын алды.
Зерттеудің нормативтік базасын мыналар құрайды: “Қазақстан
республикасының Прокуратурасы туралы” Қазақстан Республикасының заңы
және нормативтік актілер мен нормативті - құқықтық актілері және т.б.
Дипломдық жұмыстың ғылыми-зерттеу жоспарларымен байланысы. Дипломдық
жұмыс Басқару институтының бағдарламаларына сәйкес орындалды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, екі
тараудан сегіз бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен 83 беттен тұрады.
Жұмыстың кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының теориялық және
практикалық өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі, зерттеу мақсаттары мен
міндеттері, зертеудің объектісі анықталып, қорғауға ұсынылған негізгі
ғылыми жаңалықтары келтірілген.
Бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасы Прокуратура органдарының дамуы
мен қалыптасуы, атқаратын қызметтері, тәжрибесі қарастырылған.
Екінші бөлімінде Қазақстан Республикасы Прокуратура органдары қызметінің
басты бағыттарының ерекшеліктері мен маңызы, прокурорлық қадағалаудың
түсінігі мен міндеттерін және прокуратураны мемлекеттік құқықтық статистика
және арнайы есепке алу саласындағы қызметінің бағытын айқындап ашып
көрсетуге тырыстым.
Мен бұл бітіру жұмысында Қазақстан Республикасы прокуратура органдары
қызметінің басты бағыттарын, “Қазақстан Республикасы Прокуратурасы туралы”
заңды басшылыққа ала отырып, Ресей және Қазақстанның ғалымдарының
еңбектеріне сүйендім.
Ресей ғалымдарының ішінде Басковтың “Курс прокурорского надзора” және
Чувелевтың “Прокурорский надзор в Российской Федерации” деген оқулықтарының
негізінде жаздым. Ал, Қазақстан әдебиеттерінің ішінде Н.А Бекбергеновтың
“Правоохранительная система в Республике Казахстан” және Х.Ю. Ибрагимовтың
“Правоохранительные органы в Республике Казахстан” атты еңбектерін
қолдандым.
Бұнымен қатар Виногуров Ю.Е., Гаврилов В.В., Рябцев В.П., Бляхманов
Б.Л., Белкин А.А. тағы басқалардың еңбектерін пайдаландым.
Бұл тақырып бойынша қазақ тiлiнде шыққан прокуратура жүйесі бойынша
ғылыми әдебиеттер аз болғандықтан, дипломдық жұмысымды өзiмнiң ана тiлiмде
жазуға бiраз қиындықтар болды. Бiрақ ол қиындықтарды жеңдiм деп ойлаймын,
өйткенi алда баяндалар еңбегiм соның жемiсi.
І. ҚР ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының даму тарихы мен
қалыптасуы
Прокуратура қалыптасу мен дамудың ұзақ жолдарынан өтті. Оның тарихын
маңызды үш кезеңге бөлінетінін атауға болады.
Қазақстан прокуратурасының алғашқы қалыптасуы мен дамуы 1922 жылдың 13
шілдесіндегі Қазақстан Орталық Атқару Комитеті 3-ші сессиясының 2-ші
шақырылымының шешімінен бастау алды, содан кейін Әділет халық
комиссариатының құрамында мемлекеттік прокуратура органы құрылды. Соған
сәйкес Әділет халық комиссары республика прокурорының міндетін қоса
атқарды. Осы сессияда Прокурорлық қадағалау туралы ереже бекітілді.
Прокуратураның дамуының екінші кезеңінде яғни, 1933 жылы оның өкілеттігі
кеңейе түсті. Әділет халық комиссары жанында прокуратура басқармасы
құрылып, дербестікке қол жеткізді. Оның тарихында тұңғыш рет прокурордың
міндеттері Әділет халық комиссарынан бөлінді.
1936 жылы 5 желтоқсанда КСРО өзінің жаңа Конституциясын қабылдады, сол
оқиға республика үшін тарихи маңызға ие болды, соңынан Қазақстан
автономиялы республикадан одақтық республикаға айналып, КСРО-ның
құрамындағы тең құқықты мемлекет болды. Қазақстан 1937 жылы өзінің алғашқы
Конституциясын қабылдады.
Осы сәттен прокуратураның дамуы мен нығаюдың үшінші кезеңі басталды,
Әділет халық комиссарынан прокуратура толық бөлінді. Республика құқық
қорғау органдарының дербес құрылымы ретінде жұмыс жасай бастады. Қазақ КСР-
ның тұңғыш дербес прокуроры С.Есқараев болды.
Сол жылдың 11-ші қарашасында Әділет халық комиссары және прокуратураны
бөлу туралы бұйрық шығып, республика прокуратурасы тікелей КСРО-ның
прокурорына бағынатын болды.
Сол кезеңде прокуратураға мемлекеттік мекемелердің, қоғамдық және жеке
меншік ұйымдары іс-әрекетінің заңдылығына, сонымен қатар жеке адамдардың,
тергеу органдары, анықтау және т.б. органдары қызметін қадағалауды жүзеге
асыру жүктелді.
Алайда прокуратураның тарихында қалыптасқан күрделі жағдайларға
байланысты өзінің құқық қорғау міндеттерін толық көлемде жүзеге асыра
алмаған кезеңі де болды. Кеңес үкіметіне қарсы және ұлтшыл деген айып
тағылып, саяси қуғын-сүргін құрбаны болған республиканың прокуроры болған
сегіз арысымыз бар. Олар Нығмет Нұрмақов, Нұртаза Ералин, Сәдуақас Мәмбеев,
Жанайдар Сәдуақасов, Боран Айтмағамбетов, Қанай Боранбаев, Мырзағұл
Атаниязов және Сүлеймен Есқараев. Тек 1937 жылдың өзінде ғана прокуратура
органдарынан 40-тан астам қызметкер негізсіз жұмыстан шығарылды, солардың
бірқатары революцияға қарсы және ұлтшыл топтарға қол ұшын берді деген
желеумен қамауға алынды. Бұл жаппай саяси қуғын-сүргін кезеңі еді. Сол
қысталаң шақтың өзінде прокуратура органдарында өз жұмысына адал жандар,
заңдылықтың мүлтіксіз орындалуы үшін жан аямай күресіп жатты.
Ұлы Отан соғысы жылдарында прокурорлық-тергеу кадрлары Отанды қорғау
ісінде өшпес ерліктің өнегесін көрсетті. Соғыс басталғаннан кейін 1942
жылдың тамыз айында 885 прокуратура қызметкерлерінің 411-і Қарулы Күштер
қатарына шақырылып, соғысқа кетті. Көптеген прокурорлар мен тергеушілер
бостандық пен мемлекетіміздің тәуелсіздігі үшін өз өмірлерін қиды. Атырау
(бұрынғы Гурьев) облысы Мақат аудандық прокуратурасының халық тергеушісі
Мұса Баймұқановқа майдандағы ерлігі үшін 1945 жылы 10 сәуірде Кеңес
Одағының Батыры атағы берілді. Өкінішке орай оны ол алып үлгере алмады, сол
жылы 18 наурызда ол майдан даласында ерлікпен қаза тапты. Ұлы отан
соғысында аты аңызға айналған ұшқыш, Кеңес Одағының Батыры ұшқыш
Н.Әбдіровты кім білмейді! 1919 жылы Қарағанды облысы Қарқаралы ауданында
туған Нүркен жау эшалонының күлін көкке ұшырып, ерлікпен қаза тапты. 1943
жылы 31 наурызда оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Сол аяулы Нүркен
Қарағанды облыстық прокуратурасында тергеуші болған еді.
Соғыс аяқталған соң прокуратураның қызметкерлері ауыл шаруашы-лығын
қалпына келтіру үшін белсенді жұмыс жасады, мемлекеттік және қоғамдық
меншікті мүлтіксіз қорғады және қоғамдық, мемлекеттік және еңбек тәртібін
бұзған адамдармен аянбай күресті.
Қазақстан мемлекеттіліктің дамуымен қатар республикалық органдар
жүйесінде прокуратураның рөлі мен орны өзгеріп отырды, яғни оның қызметі
жаңа мазмұнмен толықтырылып, прокурорлық қадағалаудың міндеттері
өзгертілді. Алайда, прокуратураның алдында тұрған міндеттер өзгертілгенімен
ол тұрақты түрде құқық қорғау органы, демек оның қызметінің басты мазмұны
заңдылық пен құқық қорғауды қамтамасыз ету, азаматтардың әлеуметтік-
экономикалық, саяси және жеке құқықтар мен бостандықтарын қорғау, құқық
бұзушылықты болдырмау болып қала берді.
Мемлекет дамуының барлық кезеңдерінде прокуратураның рөлі сөзсіз өсе
түсті және оның алдындағы міндет әрбір азаматтың прокуратура өзінің
мүддесін нағыз қорғаушысы екендігіне қалтқысыз сенетін дәрежеге жеткізу
болды.
Алайда, Қазақстан тәуелсіздігін алғанға дейін, прокуратура да басқа
құқық қорғау органдары сияқты, тоталитарлық мемлекет жағдайындағы
әміршілдік-әкімшілік жүйенің мүддесін бірінші кезекке қойғанын атай кету
керек. Соған қарамастан прокуратура органдары қызметінің басты мазмұны қай
кезде де заң бұзушылықты анықтап, оған дер кезінде тосқауыл қоя білу
болды.[1]
1991 жылғы тамыз оқиғасында республикалық прокуратура органдары осындай
сын сәтте абдырамастан қалыптасқан жағдайға байланысты тез арада бағыт-
бағдарын айқындап, ескіше жұмыс істеуден бас тартып, прокуролрлық
қадағалаудың тиімді тәсілдерін енгізуге күш салды.
Елімізде болып жатқан тың үрдістер мен заң саласындағы жаңалықтар адамды
қоғамның жоғарғы құндылығы ретінде бірінші кезекке шығарып, азаматтардың
сотпен қорғалу құқығын кеңейте түсті. Жеке адамның құқығын қорғау
республика прокуратура органдары қызметінің негізгі мазмұнына айналды.
Прокурорлық қадағалаудың одан әрі дамуы және прокуратура органдары
жүйесін реформалау кезеңі Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін алған
сәтінен басталды. Прокуратураның реформалауы мен дамуы жаңа мемлекеттік
құрылымының, саяси және халықаралық-құқықтық бағдардың қағидасына сәйкес
жүзеге асырылуы мүмкін емес еді.
1991 жылдың 6-шы желтоқсанында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Қазақ КСР
прокуратурасы органдарының бірыңғай жүйесін құру, оның дербестігі мен
тәуелсіздігін қамтамасыз ету туралы Қаулысымен Қазақ КСР –ның Бас
прокурорына бағынатын бірыңғай прокуратура органдарының жүйесі құрылды.
1992 жылғы 17 қаңтарда Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің
Қаулысымен Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы Заң күшіне
еніп, соған сәйкес прокуратура Жоғарғы Кеңеске есеп беретін, заңдардың
орындалуына жоғарғы қадағалауды жүзеге асыратын орган болды.
Осы заң прокуратураның құқық қорғау қызметін жақсартуда оң әсер етті.
Алайда, мемлекеттік құрылыс үдерісінің жедел дамуы және құқық
демократиясының өріс алуы құқық жүйелерін қалыптастыруда жаңа ізденістерді
талап ете бастады.Осыған байланысты 1994 жылы 12 ақпанда Елбасының
Қаулысымен Қазақстан Республикасындағы Құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасы бекітілді. Бұл құжатта прокуратура органдарын реформалаудың
негізгі қағидалары анықталынды.
Одан әрі ол 1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдуммен
қабылданған Конституциямызда және Президенттің 1995 жылғы Қазақстан
Республикасының прокуратурасы туралы Заң күші бар Жарлығында көрініс
тауып, бекітілді. Конституцияның 83-бабындағы прокуратура туралы негізгі
ереже прокуратураның бірыңғай орталықтандырылған дербес жүйе екендігін
жариялап берді.
Сөйтіп прокуратура республикамыздың мемлекеттік билік органдары жүйесіне
өзінің конституциялық орнын еншіледі.
Елбасына ғана есеп беретін және Республика аумағында заңдардың,
Қазақстан Республикасы Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік
құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуына жоғарғы қадағалауды
жүзеге асыратын республика прокуратурасы Конституциясының, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтарының берік сақталуы тәрізді міндеттерді
жүзеге асырудың құқықтық тетігі (құралы) болып табылады. Прокуратура
заңдылықтың кез-келген бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданады,
сондай-ақ Республика Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар мен
басқа да құқықтық актілерге наразылық білдіреді. Жинақтап айтсақ,
республика прокуратурасы өз өкілеттігін Ата Заңымыз бен заңдарымызға сәйкес
жүзеге асырады.
Қазіргі кезде ол басқа мемлекеттік органдар қызметін алмастырмайды,
әртүрлі шаруашылық субьектілерінің қызметіне негізсіз араласпайды. Сонымен
қатар прокуратура Конституцияның 83-бабына сәйкес, мемлекеттік органдар мен
олардың лауазымды тұлғалары жол берген заң бұзушылықтарды анықтауды
күшейтіп, орын алған кемшіліктерді заңда қаралған тұрғыда жоюға ықпал
етеді, оның ішінде атқару және сот биліктерінің заңсыз актілеріне наразылық
келтіріп, сондай-ақ қолданыстағы заңдар мен Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлықтарын орындамау фактілерін қалт жібермейді.
1.2 Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының қазіргі таңда-ғы
жағдайы
Қазақстан Республикасы деп аталатын тәуелсіз зайырлы демократиялық
мемлекеттің пайда болуына байланысты Қазак Кеңестік Социалистік
Республикасы негізінде жана мемлекеттік құрылымның және өмір тіршілігінің
талаптарына жауап беретін елдің жаңа заңдарын құруға тура келді. Біздің
қоғамымыздың басымдылығын және негізгі құндылықты өзгертумен қоса,
прокуратура қызметі де бірге өзгерді. ККСР прокуратурасы барлық
министрліктерде, мемлекеттік комитеттер мен ведомстволарда, кәсіпорындарда
және өзге де қоғамдық ұйымдарда, лауазымды адамдардың, сондай-ақ
азаматтардың заңдарды бірыңғай әрі дәл орындауларына жоғары қадағалауды
іске асыратын орган болып танылды. Қаз СКР аумағында бұл қызметті тікелей
КСРО Бас прокуроры, және оған бағынышты Қазақ КСР прокуроры және төменгі
тұрған прокурорлар іске асырды.
КСРО Бас прокуроры Қаз КСР прокурорын және облыс прокурорларын
қызметке тағайындады. Қаз КСР прокуроры аудандық және қалалық прокурорларды
қызметке тағайындады және КСРО Бас прокурорымен бекітілді. Осыдан шыға
отырып, біз ҚКСР прокуратурасы КСРО Бас прокурорына тәуелді болғанын,
прокуратураны ұйымдастырудың кұрылымы мен тәртібі де КСРО Бас прокуроры
арқылы реттелелгенін көреміз, біздің прокуратураға қатысты дербестік болған
жоқ. Прокуратура органдары кандай да бір жергілікті органдарға қарамастан
өздерінің өкілеттіліктерін іске асырды, тек КСРО Бас прокурорына және ҚКСР
Жоғарғы Кеңесіне бағынды. Осының барлығына байланысты прокуратура органдары
қазіргі кезеңде алдына ала тергеуді іске асыра алды. Қаз КСР Жоғарғы Кеңесі
Төралқасының 1990 жылғы 25 қазандағы қаулысымен бекітілген Мемлекет-тік
тәуелсіздік туралы декларациясына және Қазақстан Республикасы
Конституциясының 164-167 баптарына, Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Кеңесі Төралқасының 1991 жылғы 6 желтоқсандағы қаулысына сәйкес прокуратура
органдарының аумағында қолданыстағы базасында республиканың Бас прокурорына
бағынатын Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы құрылады. Прокуратура
органдарының қызметі бірінші рет жаңа республикада ұлттық заң актілері,
1991 жылғы 17 қаңтарда республика Президенті қол қойған "Қазақстан
Республикасындағы прокуратура туралы" Қазақстан Республикасының Заңы
реттелді. Осы заң актісі тәуелсіз мемлекеттің прокуратура органдарын құруда
жағымды рөл атқарды.
Прокурорлық кадағалаудың практикасы мен іліміне 1992 жылы 17 қаңтарда
қабылданған "Қазақстан Республикасындағы прокуратура туралы" ҚР Заңы
көптеген жинақтар енгізді. Прокуратура заңдардын орындалуына жоғары
қадағалауды жүзеге асыратын орган болып жарияланды, республиканың Жоғарғы
Кеңесіне есеп береді. Қазақстан құзыретіне әскери прокуратура қабылданды.
Прокуратура алдында республикадағы зандардың үстем тұруын, заңдылықты
нығайту мен біртұтастығын және құқық қорғау тәртібін қамтамасыз ету
міндеттері қойылды. Барлық қызметәндегі оның міндеттері азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету, республиканың тәуелсіз
құқықтарын, бағыныштылығына қарамастан, оның саяси және экономикалық
жүйесін, кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың құндылықтарын, меншік
нысандары мен құрамдарын кез келген қол сұғушылықтан қорғау; лауазымды
адамдар мен азаматтардың құқықты тануы мен құқықтық мәдениетін көтеру болып
табылады.
Осы заң прокуратураның құқық қорғау қызметін жақсартуда жағымды рөл
атқарды. Дегенменде, елдің нарықтық экономика жолымен көтерілуі,
демократияны өрістетуде құқықтық жүйені қалыптастыруға жаңа жол табуларын
талап етті.
Келесі кезең біздің заңымыздың өзгеруі барлық халықтық талдаумен, яғни
референдуммен кабылданған тәуелсіз Қазақстанның бірінші Конституциясын
кабылдау болды.
Ол Қазақстан Республикасын демократиялық зайырлы, біртұтас мемлекет,
оның ең қымбат казынасы - адам және азаматтың өмірі, бостандықтары мен
адамның бұлжымас құқықтары және өзінің қызметін азамат пен қоғамның
мүдделеріне іске асырады деп таныды. Осы саралауда прокуратура оның
құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының аумағында зандардың дәл әрі
бірыңғай орындалуына қадағалауды іске асыруға, қажетті жағдайларда, ол сол
уақытта белгіленген заңдар шеңберінде қылмыстық қудалауды іске асыруға,
сондай-ақ істердің сот талқылауына қатысуға тиіс. Осы Конституцияның
арқасында прокуратура басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды адамдардан
тәуелсіз болды және тек заң ғана бағынды. Прокурордың өзінің негізгі
қызметінен басқа кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, депутат болуға, саяси
мақсаттарды көздейтін қоғамдық бірлестіктерге мүше болуға және басқа
мемлекеттік лауазымдарды атқаруға мүмкіндігі болмады. Прокуратура
органдарының бірыңғай және орталықтандырылған жүйесін Жоғарғы Кеңес жылға
тағайындаған Қазақстан
Республикасының Бас прокуроры басқарды. Бас прокурор төменгі тұрған
прокурорларды қызметке тағайындады және қызметтен босатты. Прокуратура
органдарының құзыреті, құрылым, тәртібі және прокурорлар-дың құқықтық
жағдайы "ҚР прокуратура туралы" Қазақстан Республика-сының Заңында
анықталды.
Үрдісті дамып келе жатқан мемлекеттік құрылыстың процестері,
демократия мен құқықты дамыту 1994 жылғы 12 ақпандағы Мемлекеттік
бағдарлама кұкықтық жүйесін қалыптастыруға жаңа көзқарастарды жасауға тура
келді. Осы мемлекеттік бағдарламада 1995 жылғы 30 тамыздағы жаңа
Конституция мен 1995 жылғы 21желтоқсандағы "ҚР прокуратура туралы" ҚР
заңында кезекті өзінің бекітілуін тапқан прокуратура органдарының негізгі
қағидаттарын реформалау көзделді.
Жаңа ҚР Конституциясына және онымен белгіленген мемлекеттік құрылымға
сәйкес прокуратура тікелей ҚР Президентіне ғана бағынды және оған жоғары
қадағалау функциялары жүктелген ерекше конституциялық рөл сынағы
тапсырылды. Конституция мен республиканың заңдарына қайшы келетін барлық
заңдарды және өзге де нормативтік құқықтық актілерге наразылық келтіру
құқығы берілді. Жоғары қадағалауды жүктеу біздің ойымызша занды, яғни
прокуратура мемлекет атынан өзінің қызметін іске асырады және барлық елдің
аумақтарында субъектілер қолданылатын барлық құқықтарымен жоғары
қадағалауды іске асырады. Біздің және кеңес кызметіндегі прокуратура
органдарының жүйесін құру және дамытуда үлкен тәжірибеге ие бола отырып,
шет елдермен салыстырғанда ұқсастықтары бар. Мемлекеттік биліктің
тармақтарын бөлудің дәстүрлі жүйесінде жатқызылмайтын қызметке ие бола
отырып, прокуратура адам және азаматтық құқықтары мен бостандықтарын
қорғауға жедел, тез қимыл жасайды, сонымен бәрімізге белгілі биліктің заң,
атқару және сот тармақтарының баяулығын және дер кезінде шешім таба
алмауларының орнын толтырады. Жоғары қадағалауды прокуратураға жүктеу бұл
объективті құқықтық жағдай, және прокуратура қызметінде басқа мемлекеттік
органдардың өкілетгіліктерінен қарағанда, бірінші және тұрақты орын алады.
Осы жерде прокуратураның құқықтық жағдайының бірегейлігі - оның құқықтық
қарулануы, адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, мемлекет пен
қоғамның мүдделерін қорғауда заң бұзушылықты белгілеу және қалпына келтіру
үшін өмірде тексерілген құқықтық институттарды пайдалануға мүмкіндік
беретін заң құралдарының кең арсеналы. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының
Бас прокуроры өз өкілеттігі мерзімі ішінде тұтқынға алуға, күштеп әкелуге,
оған сот тәртібімен әкімшілік жазалау шараларын қолдануға, қылмыс үстінде
ұсталған немесе ауыр қылмыстар жасаған реттерді қоспағанда, Сенаттың
келісімінсіз кылмыстық жауапқа тартуға болмайды деген жаңа нысан пайда
болды. Яғни, Қазақстан Республикасының Бас прокуроры қылмыстық қудалаудан,
әкімшілік жазаға тартылудан және т.б. иммунитеттерге ие болды.
Сондай-ақ, прокуратура сот тәрізді алдын-ала тергеу және анықтаудан
бөлінді. Алдын-ала тергеу мен анықтау басқа арнаулы органдар іске асыру
үшін танылған. Прокуратураға қадағалау өкілеттігі және сонымен катар, жедел-
іздестіру қызметі берілген. Бұдан басқа, прокуратураға әкімшілік және
атқару өндірістеріне қадағалау және сотта мемлекет мүддесін білдіру
функциялары жүктелген. Осыған байланысты, Қазақстан Республикасында
прокуратураның өзінше бірегей, жаңа жүйесі қалыптасты. Бұл, прокуратура
қызметкерлерінің, сондай-ақ басқа мемлекеттік органдар, ғылыми мекемелер
мен қоғамдар қызметкерлерінің арасында көптеген даулар мен пікір-сайыстарды
туғызды.
"Прокуратура туралы" ҚР заңында басымдылық бағыттары ретінде адам және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, занды тұлғалар мен мемлекет
мүдделерінің сақталуына қадағалау функциясы анықталған және жалпы қадағалау
ұғымы енгізілген.
Прокуратураны жетілдірудің келесі кезеңі "Құқық қорғау жүйесін одан
әрі реформалау шаралары туралы" 1997 жылғы 22 сәуірдегі Президент Жарлығын
қабылдау болды, осыған сәйкес Ішкі істер министрлігінің, Мемлекеттік тергеу
комитетінің, Әділет нинистрлігінің Ақпаратты статистикалық қызметтері
базасында қылмыстық қудалау, прокуратура, сот қызметтері мен арнаулы
есепттер жүргізу туралы құқықтық статистикасын қалыптастыру функцияларымен
Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы жанында Құқықтық статистика
және ақпарат Орталығы құрылды.
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 2 шілдедегі алдағы өткен заңымен
Бас прокуратурада жедел-іздестіру қызметін, тергеуді анықтауды іске
асыратын басқа республикалық құқық қорғау органдарының үйлестіру
қызметтерінің функциясы қайта қалпына келтірілді.
Қылмыстық іс-жүргізу заңына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар,
ерекше жағдайда тергеудің толық және объективті еместігі, істің қиын дылығы
мен маңыздылығы туралы фактілері анықталған кезде бас прокуратурада тергеу
топтарын құру және басшылық жасауға прокурорды тағайындау құқығы беріледі.
Бұл новелла ұйымдасқан қылмыстарға және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті
күшейту қажеттілігін тудыру үшін шығарылды және ол прокуратураның
өкілеттіліктері туралы конституциялық ережелермен толығымен келісіледі.
Бірақ, нарықтық экономика жолында елдің алға басуы, алдағы дамуы
прокуратураны жетілдірудегі келесі кезеңінің объективті қажеттілігін
тудырды.
Осы мақсаттарға жету, сондай-ақ "ҚР құқық қорғау қызметтерін жетілдіру
жөніндегі шаралар туралы" 2001 жылғы 22 қаңтардағы Президент Жарлығын
орындау үшін 2002 жылғы 9 тамызда Елбасы қол қойған "Прокурорлық қадағалау
мәселелері бойынша кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы" заң әзірленді және қабылданды. Бұл прокурорлық қадағалау туралы
заңы осы уақыттағы маңызды соңғы өзгерістер енгізілген заң болып танылады,
және ол прокуратура тарабынан аса нәтижелі әрекеттер үшін прокурорлық
қадағалауды күшейтті. Біз енді осы өзгерістер туралы нақтырақ қарастырамыз.
Заңның осы жобасы алдын-ала тергеуден, жан-жақты талдаудан өтті және
осыдан кейін үкімет мүшелерімен мақұлданды, және парламенттің екі палатасы
депутаттарының басым көпшілігімен қабылданды. Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасының Конституциялық Кеңесінің 2002 жылғы 5 тамыздағы қаулысымен
Конституцияға тиісті оның нормалары қабылданды. Бұл заң және оның нормалары
прокуратура органдары қызметкерлерінің өкілеттіліктерін, сондай-ақ
прокурордың қызметіне кедергі келтіретін және оның занды талаптарын
орындамайтын адамдардың жауаптылығын арттыруды реттейді.[2] Прокурордың
жаңа өкілеттіліктері тек адам және азаматтың конституциялық құқықтарын,
мемлекет пен заңды тұлғалардың мүдделерін қорғауды күшейтуге, прокурорлық
реттеу құралдарымен заңды нығайтуға ғана бағытталған. Прокурорлық
мәселелері жөніндегі 2002 жылғы 9 тамыздағы ҚР Заңын қабылдау сот
биліктерінің мүмкіндіктерін толықтырады және осыған байланысты сот әділдігі
саласына тартылған адамның кұқықтары мен бостандықтарының кепілдік жүйесін
дамытады. Адам және азамат қорғаудың құқықтық құралдарын таңдауда, оның
ішінде прокуратура органдарының жоғары мүмкіндіктерін пайдалануда тәуелсіз
болуға тиіс. Прокурорлық қадағалау мәселелеріндегі маңызды жаңа ерекшелік
толықтыру болып табылады. ҚР Қылмыстық кодекстің 321-1-бабы "прокурордың
қызметіне кедергі жасау және оның заңды талаптарын орындамау".
Қадағалау тәртібімен 3 айдан аспайтын мерзімде оған наразылық
келтіруге дейін сот шешімін орындауды тоқтатуға құқы бар прокуратура
органдарының лауазымды адамдарының шеңберін кеңейту заңға сәйкес сот
әділдігін қатаң түрде іске асырудың аса маңызды кепілі болып табылады.
Мысалға, қылмыстық іс жүргізу қызметі қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық
заңдарда көзделген мемлекеттік мәжбүрлеудің аса қатаң шараларын қолдану
қорқыту кұпияларынан тұрады және сол және өзге де лауазымды адамдардың
қарауы бойынша өз бетімен іске асыра алмайды. Азаматтық сот ісін жүргізу
осындай қағидат бойынша құрылған. Басқаша айтқанда, қылмыстық істер бойынша
өндіріс кезіндегі барлық қызмет белгіленген рәсімдерді сақтаумен
белгіленген тәртіпте іске асырылады. Ең алдымен азаматтық іс жүргізу және
қылмыстық іс жүргізу заңдарымен реттелетін қоғамдық қатынастар, сондай-ақ
азаматтық іс жүргізу және қылмыстық іс жүргізу қатынастарын тудыратын
негіздер ажыратылады. Қадағалау сатысындағы өндіріс ерекше аяқталған
сатылардың қатарына жатқызылуға тиіс. Бұл барлық бұзылған үкімдер, заң
күшіне енген шешімдер дәлелді мотивтермен сәйкес болу керек. Яғни,
үкімдерді, заң күшіне енген шешімдерді өзгерту немесе бұзу әділетсіз сот
үкімінің қаулысында көрсетілген аса маңызды негіздер, процеске
қатысушылардың құқықтары мен занды мүдделерін нақты шектейтін шешімдер
болған кезде ғана мүмкін. Қадағалау наразылығын келтіргенге дейін
прокуратураның лауазымды адамдары бір-бірін алмастырудың біркатар
әрекеттерін іске асырады. Оның ішінде, сонымен қатар шақымданған өкімдердің
орындалуын және заң бұзушылықтың анық байқалған кезінде ғана емес, кез
келген негіздер бойынша шешімдердің орындалуын тоқтату туралы мәселелер
шешіледі. Осыған сәйкес, сот шешімінің қорытындысына наразылық білдіру
құқығы негізгі сот талқылауына прокурордың қатысуына ғана байланысты емес,
және адамдардың жеке бастамасы бойынша да, сондай-ақ процеске
қатысушылардың өтініші бойынша да білдірілуі мүмкін.
Осындай талқылау барысында, егер заңдардың сақталуына қадағалау,
сондай-ақ олар іске асыратын сот шешімдерін қайта карау кезінде прокурордыі
мәртебесі оның құзыретіне жатпаса, сот талқылауындағы прокурор мәртебесін
ажырату өте маңызды. Соңғы кездері прокурорлар сотта мемлекеттің
мүдделерін, сондай-ақ елдегі прокурорлық қадағалау қағидаттары мен
маңыздылығын толық түрде білдіріп жүр.
Қылмыстыі іс жүргізу кодексінің 466, Азаматтық Іс жүргізу кодексінің
396-баптарының жаңа редакциясы Конституцияның 83-бабына және прокуратура
органдары туралы заңдарына (ҚІК 62-бап, АІК 55-бап, "Прокуратура туралы" ҚР
Заңының 1,4*16,30-33-баптары) сәйкес келеді және сот және прокуратураның
тиісті лауазымды адамдары арқылы сот шешімдерін қайта қарауға байланысты
қылмыстық және азаматтық процестер сатыларында азаматтардың әділ сотқа
жетуі үшін оңтайлы жағдайлар жасайды. Бұл, Бас прокурордың және оның
орынбасарларының өкілеттіліктері арқылы қылмыстық процеске қатысушылар сот
шешімін қайта қарау рәсімінде заңда көзделген іс-жүргізу кепілдіктерін,
оның ішінде оның орындалуын тоқтатуды іске асырудың қосымша мүмкіндіктеріне
ие болуын білдіреді. Мысалға, Ресей Федерациясының прокуратурасында сот
шешімдерін бұзу құқығы РФ Бас прокуроры мен оның орынбасарларына берілген.
"РФ прокуратурасы туралы" 1995 жылғы 18 қазандағы Заңына сәйкес сотталушыға
өлім жазасы тағайындалған іс бойынша РФ Бас прокуроры немесе оның
орынбасарлары наразылык келтірілген кезде арнаулы шешімдерді қабылдаусыз
үкімдерді орындау тоқтатылады. Қадағалау тәртібінде өндіріс аяқталғаннан
кейін РФ Бас прокурорының және оның орынбасарларының азаматтық өндіріс
саласындағы тиісті шешімдері тоқтатылуы мүмкін (РФ АІЖ 320, 323)''.
Тоқтату үкімді, шешімді орындалуына келтірмеу немесе істерді қадағалау
сатысында қарауға дейін үкімді, шешімді орындаудағы үзілісті білдіреді.
Наразылық келтіру үшін негіздердің барлығы туралы мәселелердІ шешу үшін
істі талап ету заңды күшіне енген талап етілген істер бойынша шығарылған
сот үкімдерінің, шешімдердің орындалуына өзінше кедергі келтірмейді. Сот
тәртібімен әкімшілік жазаға тарту да, әдетге, наразылық келтіруде де
кедергілер болып есептелмейді. Қарастырылып отырған контекстегі зан
жобаларының нормалары республиканың барлық аумағында үкімдердің,
шешімдердің міндетті күштеріне әсер етпейді. Дегенменде, үкімнің, шешімнің
міндетті күштері процеске қатысушылардын кайта қарау бастамасында өздерінің
қүқыктарын қолдану мүмкіндіктерін пайдалануға кедергі келтірмейді.
Процессуалдық мағынада үкімді, шешімді орындауды тоқтату үкімнің, шешімнің
тұрақтылығын бүзбайды, сот тәуелсіздігіне қол сүқпайды. Сот наразылыкты
тиісті прокурорға беруі немесе олармен келісуге және үкімді қайта карауы
мүмкін (ҚІЖК 467 б., АІЖК 304 б.). Сондықтан, наразылықты Бас прокурор
шығарады ма, әлде оның орынбасарлары ма, сотқа бәрібір. Тиісті материалдық
заңды талқылау көзделген наразылықты Бас прокурор немесе оның орынбасарлары
шығару сот үшін міндетті нормативтік күші бар актіге осындай наразылықты
келтірмейді. Осыған байланысты, қаралып отырған іс жүргізу нормалары
Қазақстан Республикасы Конституциясының 76,77 б. 3-тармағына қайшы
келмейді.
Прокурорлар прокурорлық қадағалауды Іске асыру процесінде қатысушылары
тиісті субъективтік құқықтар мен заңды міндеттерді иеленетін әртүрлі
құқықтық қатынастарға кіреді. Мұндай құқықтық қатынастардың ең маңызды
белгісі оларды қамтамасыз ету және мемлекетпен қорғалуы. Құқық нормаларының
талаптарын орындамау санкцияның басталуына әкеп соқтырады. Құкық
теориясының айқын жағдайы прокурорлық қадағалау саласында оның
экстраполяциясы кезінде прокурордың өкілеттігінің, прокурордың қызметінің
жақсартылуын тілейді. Сондықтан, актілердің мәжбүрлеп орындалу механизмін
көздейтін өзгерістер мен толықтырулар және прокурордың талаптары, сондай-ақ
көрсетілген әрекеттерді жасағаны үшін азаматтар мен лауазымды адамдарға
қылмыстық және әкімшілік жауаптылықты белгілеу 2001 жылғы 22 каңтардағы
"Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдарының қызметтерін
жетілдіру жөніндегі шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығын қабылдауға сәйкес болды. Шындығын айтқанда, "Прокуратура туралы"
1995 жылғы 21 желтоқсандағы ҚР Заңының ережелері прокурордың заңды
талаптарын орындамағаны үшін жауаптылықтың басталуына және т.б. қатысты
еліміздің жинақтау және өзге де заңдарында реттелмеген және жоқ. Мысалға,
прокурордың оның талаптарын мәжбүрлеп орындау туралы қаулысы 1998 жылғы 30
шілдедегі "Атқару өндірісі және сот атқарушылардың мәртебесі туралы" ҚР
Заңының 5.6-баптарына мағынасы бойынша мәжбүрлеп орындау шараларын қолдану
негізі ретінде атқару құжаттарының тізбесіне енеді. Атқару құжатын
орындамағаны үшін қарызкер жинақтау заңдарында белгіленбеген (1998 ж. 30
маусымдағы шілдедегі ҚР Заңының 78 б.) қылмыстық немесе әкімшілік
жауаптылыққа тартылуы мүмкін. Осыған байланысты, ол талдау заңдарында
көрсетілгендей, прокурорлардың атқару іс жүргізу органдарымен
ынтымақтастығы прокурордың заңды талаптарын орындамағаны үшін және т.б.
жауаптылықты белгілеу туралы 1998 жылғы 30 шілдедегі ҚР Заңында
негізделген, Қылмыстық кодекс пен Әкімшілік құқық бұзушылық кодекстерінде
осындай жауаптылықты реттейтін және елдегі заңдылық режимінің тиімділігін
арттыруда нормалардың болмауына байланысты танылған. Өзгерістер мен
толықтыруларды қабылдау Конституцияның 13-бабына және басқа нормаларына
қайшы келмейді және адам және азаматтың өздерінің құқықтары мен
бостандықтарын сот арқылы қорғау құқығына кепілдік береді. 1998 жылғы 30
шілдедегі ҚР Заңы, ҚІЖК, АІЖК және "Әкімшілік құқық бұзушылық туралы" ҚР
кодексі азаматтардың сот арқылы қорғалу құқықтарын іске асыру
механизмдерін, оның ішінде азаматтың құқықтарын бұзатын прокурордың зансыз
әрекеттерін реттейді. Айта кету керек, прокурорлардың басым көпшілік
талаптары ерікті орындалады және оларды мәжбүрлеп орындау алынып тасталады.
Заңда Бас прокурордың нормативтік құқықтық актілерінің міндеттілігі
дұрыс көрсетілген. Олай болмаған күнде заңдылықты қамтамасыз ету - елдің
барлық аумағында заңды бірыңғай қолданылуын қамтамасыз етудің ең маңызды
құралы жоғалады. Көп жылдар бойы прокуратура органдарының қызметтері Бас
прокурордың оның ішінде КСРО, бұйрықтары мен нұсқаулықтарының тиімділігін
дәлелді. Прокуратураның тарихи органдары осы өкілеттіліктің беделін
түсірген жоқ және осы тәртіпті сактау керек.
ЖІҚ саласындағы заңдылықтарын жоғары қадағалау тиімділігін іске асыру
мүдделерінде прокурорға ЖІҚ іске асыратын органдардың тарапынан заң
бұзушылықтардың біліну максатында арнаулы техникалық құралдарды қолданумен
прокуратура органдары қызметкерлерін және өзге де мамандарды тарту құқығы
берілген. Сондай-ақ оған ЖІҚ туралы қолданыстағы заң тыйым салмайды. ЖІҚ
қылмыстық сот өндірісінің міндеттерін де орындайтыны жалпыға танымал. ЖІҚ
арнаулы мемлекеттік қызметтің осы түрінің міндеттерінің өзгешеліктеріне
байланысты қылмыстық процестер, қылмыстық іс жүргізу қызметтері пайда
болудан бұрын орын алуы мүмкін еді (ЖІҚ Заңының 1,2-баптары). ЖІҚ
саласындағы прокурордың өкілеттілігі белсенді іс-әрекеттер жолымен ЖІҚ
субъектілері өткізетін жедел іздестіру іс-шараларының заңдылығын және
негізділігін белгілеуге оған мүмкіндік береді. Қазіргі практикада ЖІҚ
қылмысқа қарсы күрес саласындағы істердің шындыққа сәйкес келмейтін жедел-
іздестіру құжат айналымдарын зерделеумен ғана байланыспайды.
Кәсіпкерлердің құқығын қорғау және заң бұзушылықтың кез келген
фактілерін уақытылы реттеуді қамтамасыз ету мақсатында Әкімшілік құқық
бұзушылықтар туралы кодекске заңға сәйкес осындай хабарландыруларды талап
ететін мемлекеттік органдардың іс-әрекеттерінің өндірісі туралы прокурорға
хабарламағаны немесе уақытылы хабарламағаны үшін жауаптылықты көздейтін бап
енгізілді.
Сондай-ақ, осы заңда прокурордың ерікті тәртібіндегі қаулылары мен
ұсынымдарын орындамау кезіндегі іс-әрекеттердің тәртібі көзделген. Енді
мұндай жағдайлар туындаған кезде прокурор актілерге енгізілген прокурорлық
реттеуді мәжбүрлеп орындау туралы қаулысын шығаруға және уәкілетті
мемлекеттік органға мәжбүрлеп орындау үшін оны жіберуге құқықты, ал ол өз
кезегінде оны бұлжытпай және дереу арада орындау үшін шаралар қолдануға
міндетгі.
Өмір - бұл үнемі қозғалыс және, егер белгілі бір кезеңдерде
прокурорлық қадағалаудың бір институттары өздерінің өзектілігін жоғалтса,
басқалары маңызын арттырады және мұндай жағдайлар толығымен дұрыс.
ІІ ҚР-сы ПРОКУРАТУРА ОРГАНДЫ ҚЫЗМЕТІНІҢ БАСТЫ БАҒЫТТАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
МЕН МАҢЫЗЫ
2.1 Прокурорлық қадағалаудың түсінігі, міндеттері
Еліміздің Конституциясы адамды және оның өмірін, құқықтары мен
бостандығын мемлкетіміздің ең қымбат қазынасы деп жариялады. Бұл қағиданы
жүзеге асыру үшін прокуратура Республика аумағында заңдардың, Республика
Президенті жарлықтарының және басқа да нормативтік актілердің дәл және
біргелкі қолданылуына жоғарғы прокурорлық қадағалау жүргізеді, қандай да
болмасын бұзылған заңдылықтың бетін ашып, оны жоюға шара қолданады.
Прокурорлық қадағалаудың теориясы және практикасы бірқатар ғылыми,
тәжірибелік қызметте, оқулықтарда қолданылатын түсініктер мен терминдер
жасады. Бірақ бұлардың барлығы біржақты қабылданбайды. Барлығы үшін негіз
болып табылатын түсінік “прокурор”.[3]
Прокурор – бұл прокуратура органында мерзімсіз немесе уақытша қызмет
істейтін, Қазақстан Республикасының 21 желтоқсан 1995 жылғы “Прокуратура
туралы” заңға сәйкес жұмысқа қабылданған жеке тұлға.
Үлкен энциклопедиялық сөздікке сәйкес прокурор француз тіліндегі
ргосіеиг деген, латын тілінің забучусь деген сөздерінен шыққан - ол
прокуратура органының лауазымды адамы. Сотта ол мемлекет мүддесін
білдіреді.
ҚР Конституциясы және "Прокуратура туралы" ҚР Заңы прокуратураны
мемлекеттік органдар арасындағы дербес жүйе ретінде, ал прокурорлық
қадағалауды прокуратура органы ретінде анықтады.
ҚР Конституциясының 4-бөлімінің 3-бабына сәйкес республикадағы
мемлекеттік билік біртұтас. Ол Конституция мен заңдар негізінде заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-
теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасау қағидаттарына сәйкес
жүзеге асырылады.
Прокуратураға қатысты ережелер ҚР Конституциясының "Соттар және сот
төрелігі" бөліміне енгізілген. Бірақ, бұл жерде прокуратура соттармен қатар
сот билігіне ие болады дегенді білдірмейді. Прокуратура органдары-ның
міндеттері мен функцияларының сипаттамасы прокуратураны биліктің сот
тармағына, сондай-ақ басқа атқарушы мен заң шығарушы тармақтарына
жатпайтынына ешқандай күмән келтірмейді.
Прокуратура органдары биліктің үш тармағының әрқайсысымен
функциональды байланысты болса да, ешқайсысына толығымен жатпайды.
Мемлекеттік құрылымдағы прокуратураның мұндай өзіндік жағдайы билік
тармақтарының қызметін теңестіруге және олардың оңтайлы іс-қимылын
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, мемлекеттік қызметтің жеке түрі ретінде
прокурорлық қадағалаудың өзгешелігі туады.[4]
Осы айтылғандардан оқу курстарын игеруде маңызды қағидалы бірнеше
ережелер шығады.
Біріншіден, прокурорлық қадағалау - бұл прокуратурадан басқа
мемлекеттік, қоғамдық, дербес немесе өзге ұйымдар, мекемелер немесе
лауазымды адамдар жүзеге асыра алмайтын мемлекеттік қызметтің дербес,
ерекше түрі.
Екіншіден, прокурорлық кадағалау Қазақстан Республикасының мемлекеті
атынан жүзеге асырылады. Осы ережелердің маңыздылығы прокурордың
қадағалауды іске асыра отырып, құқық бұзушылықтарды анықтау, оларды жоюға
және жергілікті өзін-өзі басқару, атқарушы немесе сот биліктерінің жеке
органдары атынан емес, олардың барлық жиынтығына сәйкес кінәлі адамдарды
жазалауда шараларды қолдануы.
Үшіншіден прокурорлық қадағалау - мемлекеттік қызметтің өзіндік түрі.
Оның басқа мемлекеттік қызмет түрлерінен өзгешелігі ҚР Конституциясының дәл
сақталуын тексеру, заң талаптарының орындалуы, өзге де құқықтық актілердің
заңға сәйкес келуін және тек прокуратураға ғана берілген құралдардың
көмегімен анықталған құқық бұзушылықтарды жоюға шаралар қабылдайтын
қызметтердің ерекше мазмұнымен анықталады.
Прокурорлық қадағалау мемлекеттік кызметтің басқа нысандарынан, ен
алдымен мемлекеттік функцияларды орындауда өзінің тағайындалуымен
ерекшеленеді.
Мемлекеттік басқарудың жеке органдары мен сот органдарына жүктелген
кейбір қадағалау міндеттері осы қызметтердің бір бөлігін ғана құрайды:
мемлекеттік басқару органдары үшін - бұл атқару және бөлу қызметі; сот
органдары үшін - сот әділдігі. Прокурорлық биліктің мемлекеттік басқару
билік органдарынан және әділ соттан ерекшелендіретін өзінің өзгешелігі бар.
Прокуратурада қадағалауды іске асыру кезінде, заңда аталғандарды
қоспағанда, басқа органдардың шешімдерін өзінің шешімдерімен ауыстырмайды,
кұқық бүзушыларға жазалау шараларын қолданбайды, керісінше құзыретті
органдардың, лауазымды адамдардың, ұйымдардың заң бұзушылықты жоюын талап
етеді. Атап айтқанда, прокурорлық шара қолдану жолымен мемлекеттік
органдардың, лауазымды адамдардың қызметіне бақылау жасамай, олардың
әкімшілік қызметіне араласпай заң бұзушылықтарды жою бойынша шаралар
қолданады.
Заңдардың және жарлықтардың дәл әрі бірыңғай қолданылуына жоғары
қадағалаудың субъектісі Қазақстан Республикасының Бас прокуроры және оған
бағынышты прокурорлар болып табылады.
Осыған байланысты, прокурорлық қадағалауды заң бұзушылықтарды анықтау
және жою үшін шаралар қолдану, кінәлі адамдарды жауапқа тарту, қылмыстық
қудалауды іске асыру жолымен заңдардың дәл және бірыңғай қолданылуына
жоғары қадағалауды іске асыруды қамтамасыз ететін арнаулы өкілетті
адамдардың-прокурорлардың қызметтері мемлекет атынан іске асырылатын
мемлекеттік қызметтің ерекше түрі ретінде сипаттауға болады.
ҚР Конституциясының 2-бабындағы 83-бабына сәйкес республика
прокуратурасы төменгі тұрған прокурорларды жоғары тұрған прокурорларға және
республика Бас прокурорына бағындыра отырып, басқа мемлекеттік органдардан,
лауазымды адамдардан тәуелсіз бірыңғай орталықтандырылған жүйе құрайды.
Қазақстан Республикасының Президенті прокуратураға қатысы бойынша жоғарғы
мемлекеттік саты болып табылады.
"Қазақстан Республикасының Президенті туралы" Қазақстан
Республикасының Конституциялық заңының 13-бабына сәйкес Президент Парламент
Сенатының келісімімен Бас прокурорды бес жыл мерзімге қызметке тағайындайды
және қызметтен босатады.
Осы Конституциялық заңның 19-бабына сәйкес Президент прокуратура
органдарының кызметкерлеріне сыныптық шендер береді. Осыған байланысты
Қазақстан Республикасының Президенті прокуратура органда-рын тікелей
қалыптастырады және олардың қызметтеріне бақылау жасайды.
Прокурорлық қадағалаудың маңызы ол мемлекет атынан Президент
бақылауында іске асырылады, жергілікті органдарға тәуелсіз, тек Қазақстан
Республикасының Бас прокурорына ғана бағынышты.
Прокурорлық қадағалау республиканың барлық аумақтарында және үкіметке,
барлық министрліктер мен ведомстволарға, оларға бағынышты мекемелерге,
барлық кәсіпорындарға, меншік нысанына қарамастан атқарушы және бөлу
органдарына және лауазымды адамдарға, сондай-ақ қоғамдық ұйымдар мен
республиканың азаматтарына, азаматтығы жоқ адамдар мен шетелдіктерге
қатысты әрекет етеді.
Заңдармен белгіленген тәртіп пен негізде енгізілген прокурорлық
қадағалау актілері барлық органдарға, ұйымдарға, лауазымды адамдар мен
азаматтарға тиісті.
Прокурорлық қадағалаудың маңызы, сондай-ақ біздің қоғамдағы құқық
рөлімен анықталады.
Сонымен прокурорлық қадағалаудың маңыздылығы ол мемлекет атынан
Президент бақылауында іске асырылады, жергілікті органдарға тәуелсіз, тек
Қазақстан Республикасының Бас прокурорына ғана бағынышты.
Прокурорлық қадағалау республиканың барлық аумақтарында және үкіметке,
барлық министрліктер мен ведомстволарға, оларға бағынышты мекемелерге,
кәсіпорындарға, атқару және бөлу органдарына, сондай-ақ қоғамдық ұйымдарға,
лауазымды адамдарға және азаматтарға қатысты әрекет етеді.
Прокурорлар жоғары аталған субъектілердің зандарды бірыңғай орындауын
бақылауға және білінген заң бұзушылықтарды жоюға тиіс.
Заңда белгіленген тәртіппен және негізде енгізілген прокурорлық
қадағалау актілері барлық органдарға, ұйымдарға, лауазымды адамдарға және
азаматтарға міндетті.
Прокурорлық қадағалаудың мәні, сондай-ақ біздің қоғамдағы құқықтың
рөлімен анықталады. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 1997 жьшғы 11 қазандағы
Қазақстан-2030, Гүлдену, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың әл-
аухатын жақсарту Қазақстан халқына жолдаған жолдауында "Қазақстандағы
мемлекеттік кұрылыстың болашағы тікелей қазіргі кезеңде шешілетін
әлеуметтік-экономикалық міндеттерге тікелей байланысты"' деп көрсетілген.
Сонымен прокурорлық қадағалау мемлекет атынан Қазақстан Республикасы
Президентінің бақылауында іске асырылады, жергілікті органдардан тәуелсіз,
Қазақстан Республикасының Бас прокурорына ғана бағынышты. Прокурорлық
қадағалау мемлекеттік барлық аумақтарында және барлық министрліктерге және
ведомостволарға, оларға бағынышты мекемелер мен кәсіпорындарға, атқару және
бөлу органдарына, қоғамдық ұйымдарға, лауазымды адамдар мен азаматтарға
қатысты әрекет етеді.
Осы әлеуметтік рөлді орындаудың құқығы көп жағдайда заңның дәл
орындалуына байланысты. Заңды іс жүзінде қамтамасыз ету заңдардың
қолданылуына және оны бұзғаны немесе орындамағаны үшін жазаға тартуда қатаң
қадағалауды іске асыруға байланысты. Осыған орай, прокуратура тәрізді орган
құру қоғам мен мемлекетті дамытудағы құқық пен заңдылықтың әлеуметтік
рөліне қатысты объективті қажеттілік болып табылады.
Осыған сәйкес, прокурорлық кадағалау - бұл, тек кез келген қол
сұғушылык пен заңсыздыққа қарсы ғана емес, сондай-ақ құқықты камтамасыз
ететін қарым-қатынасқа қарсы әрекеттің мықты және сенімді кепілі. Құқықты
мемлекет құрудағы ең маңызды прокурорлық қадағалау зандарды қолданудағы
жоғары қадағалау болып табылады.
Ал енді, прокуратура тарихына қысқаша тоқталайық. Прокуратура тарихын
терең зерттеген қазақстандық, ол заң ғылымдарының кандидаты, доцен А.А.
Әлдекеев. Оның айтуынша Кеңес үкіметінің көп жылдық тәжірибесінің
талдаусыз, жалпылаусыз прокуратура органының қызметін, құрлымын жетілдіру
мүмкін емес.[5]
Прокуратура термині латынның “procuro” – қамтамасыз етемін, алдын
аламын деген сөзінен бастау алады. Осы сөз дәуірден дәуірге Рим құқығы
арқылы жеткен. Сол кезеңнің өзінде Европа халқының заң түсінігінде қазіргі
кездегі әділеттің қажетті элементтері сақталған. Төмендегі түсінктердің өз
орны болып мойындалған, олар:
– қоғамның мүддесі атынан қылмысты жария ете отырып қудалау;
– белгілі жағдайларды оны лауазымды, тіпті құзыретті
тұлғалардың жүргізу;
– мемлекет басшысының, болмаса уәкілетті тұлғалардың жекелеген
жағдайларда болса да сотқа келіп қатысуы.
Бірақ, прокуратураның шыққан жері негізінен Франция болып есептеледі,
ал оның негізін қалаушы тұрақты Корольдық прокуратура туралы ережені
анықтап айқындаған, бірінші прокуратура ескерткішін орнатқан ІV Филипп
Красив. Әлемдік практикадағы осындай бірінші прокурор ретінде Париж
Парламентіндегі алғашқы прокурор Гулланмеде ла Магдаленийді атауға болады.
Россияда алғашқы прокуратура (“Око государство”) І Петр кезінде
ұйымдастырылған. С.А. Петровскийдің пікірінше, сол кезде-ақ бақылап,
қадағалаумен айналысатын мекеменін кіруі қажеттігі байқалған көрінеді.
Сөйтіп осындай мекеме ретінде қазіргі түсінік бойынша прокуратураның сол
кездегі үлгісі – Фисколат құрылыпты. 1711 жылдың 2 наурызында І Петр
“Фискалдарды барлық істерінде жүргізу туралы” жарлық шығарады. Соның
артынша 1711 жылдың 5 наурызында “Барлық істерді құпия тексеру және дұрыс
емес соттар туралы барып білетін, т.б.” жүзеге асыруға арналған жаңа Обер-
фискал болатын үш иерархиялық сатыдан тұратын лауазым енгізу туралы жарлығы
шықты. Алғашқы Обер-фискал хатшы Яков Былинский болса ол оның алдында
фискалды міндетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ҚР ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... . ..7
1.1 ҚР-сы прокуратура органдарының даму тарихы мен
қалыптасуы ... ... ... ..7
1.2 ҚР-сы прокуратура органдарының қазіргі таңдағы
жағдайы ... ... ... ... ... .12
ІІ. ҚР-сы ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫ ҚЫЗМЕТІНІҢ БАСТЫ БАҒЫТТА-РЫНЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН
МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 24
2.1 Прокуратура қадағалаудың түсінігі, пәні,
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .24
2.2 Прокурорлық қадағалаудың актілері, олардың түсінігі мен
түрлері ... ... .38
2.3 Прокуратура органдарының қызметін жетілдіру
мәселелері ... ... ... ... ... .56
2.4 Сотта мемлекет мүддесін білдірудің тіртіптері мен
ерекшеліктері ... ... ...61
2.5 Прокуратура жүзеге асыратын қылмыстық қудалау жөніндегі заң күші
бар Заңының түсінігі, маңызы мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
2.6 Прокуратура органдарының құқықтық статистиканы қалыптасудағы
қызметі мен
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..81
Кіріспе
Қазақстан Республикасының 30 тамыз 1995 жылы қабылданған
Конституциясында: “Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат
қазынасы – адам және адам өмірі құқықтары мен бостандықтары” деп
көрсетілген. Осы айтылған құқықтар мен бостандықтарға жоғарғы қадағалауды
жүргізе отырып, жүзеге асуын қамтамасыз ететін орган – прокуратура болып
табылады.
Прокурорлық қадағалау құқық қорғау органдарының ішіндегі адамның
құқықтары мен бостандықтарының меншік нысанасына қарамастан, мемелекеттің,
заңды тұлғалардың, ұйымдардың мүдделері бұзылған кезде, қорғаудың кепілі
болып табылады. Сондықтан құқықтық тәртіппен заңдылықты шынайы нығайту үшін
мемлекет пен қоғам прокуратураның қадағалау және басқа да қызметінің
жоғарғы деңгейінде болуына мүдделі.
Прокурорлық қадағалауды және басқа да прокурорлық қызметті тиімді
жүзеге асырудың маңызды жолы болып, прокурордың әрқилы қызметінің
ерекшеліктерін, нақтылы қызмет бағытына өздерінің өкілеттіктерін дұрыс
қолдануын және керекті әдістемелерді пайдалана білуі жатады.
Қазақстан Республикасының 21 желтоқсан 1991 жылы қабылданған
“Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы” заңының 4-бабында
прокуратура қызметінің бірнеше қызметінің негізгі бағыттары айқындалған.
Бұл прокуратура қызметтері бір-бірімен байланысты болғанымен, қолдану
объектілері бойынша бір- бірінен ерекшеленеді. Сонымен қатар осы заңда
прокуратура қызметтерінің әр бір бағыттары бойынша өкілеттіктері, қадағалау
мәні мен мазмұны жеке-жеке тарау ретінде берілген. Прокуратура қызметінің
негізгі бағытындағы өкілеттігі шегіндегі жалпылама міндеттері – заңдылықты
сақтау, осыны жүзеге асыруға байланысты басқа да өзара ұқсас жақтары
болады. Бір бағыттағы қызмет нәтижесі басқа қадағалаудың жүзеге асуын
қажеттілігін тудырады. Мұны былай көрсетуге болады: жалпы қадағалау
тәртібінде тексеру нәтижесі бойынша қылмыстық іс қозғалуы мүмкін, осыдан
кейін тергеудің заңдылығын қадағалау, яғни алдын ала тергеу мен анықтама
органдарындағы заңдылықтың орындалуын қадағалау қызмет бағыты болса,
олардың нәтижесінде істі сотта қарау кезеңіндегі заңдылықтың орындалуын
қадағалау қызмет бағыттары туындайды. Бұдан шығатыны прокурорлық қызметінің
әрбір бағыттары бір-бірімен сабақтасып жатқандығы. Азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау, заң бұзушылармен күресу, жалпы қадағалау
шеңберінде жүргізілсе, ал құқық қорғау органдарының қылмыспен күресу
қызметтері және басқа да құқық бұзушылықтарды үйлестіру, прокуратура
қызметтерінің барлық бағыттары бойынша жүргізіледі.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекет
қалыптастыруда. Құқықтық мемлекеттің бірден-бір артықшылығы заңның жоғары
тұруы және оның нақты және бірыңғай орындалуы болып табылады. Заңдардың
дәлме-дәл және бірыңғай қоладнылуын қамтамасыз ететін орган – прокуратура
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып Қазақстан Республикасының мемлекет
қалыптастырудағы тұрақтылығын қамтамасыз етудегі прокуратура органдары
қызметінің алатын орны мен рөліне талдау жасау және оны жетілдіру жолдарын
ұсыну болып табылады.
Зерттеудің алға қойған мақсатын жүзеге асыру үшін келесі міндеттерді
шешу алға қойылды:
- Қазақстан Республикасы прокуратура қызметінің басты бағыттарын,
олардың мәнін, мазмұнын, атқаратын қызметін, даму жағдайын, оны жетілдіру
жолдарын теориялық тұрғыда қарай отырып, оны практикамен ұштастыру,
қорытынды жасау;
- прокуратура қызметінің мемлекеттік орнын қарастырып, талдау және
құқықтық мемлекеттік маңызын ашу.
Зерттеу нысаны: Қазақстан Республикасының тұрақтылығын қамтамасыз
етудегі прокуратура органдарының алатын орны мен ролі болып табылады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі- Жоғарыда көрсетілген міндеттерді
орындау барысында жұмыста Қазақстан Республикасының статистика бойынша
агенттігінің статистикалық материалдары қолданылады, нақты әлеуметтік
әдістерге жүгіну орын алды.
Зерттеудің нормативтік базасын мыналар құрайды: “Қазақстан
республикасының Прокуратурасы туралы” Қазақстан Республикасының заңы
және нормативтік актілер мен нормативті - құқықтық актілері және т.б.
Дипломдық жұмыстың ғылыми-зерттеу жоспарларымен байланысы. Дипломдық
жұмыс Басқару институтының бағдарламаларына сәйкес орындалды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, екі
тараудан сегіз бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен 83 беттен тұрады.
Жұмыстың кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының теориялық және
практикалық өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі, зерттеу мақсаттары мен
міндеттері, зертеудің объектісі анықталып, қорғауға ұсынылған негізгі
ғылыми жаңалықтары келтірілген.
Бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасы Прокуратура органдарының дамуы
мен қалыптасуы, атқаратын қызметтері, тәжрибесі қарастырылған.
Екінші бөлімінде Қазақстан Республикасы Прокуратура органдары қызметінің
басты бағыттарының ерекшеліктері мен маңызы, прокурорлық қадағалаудың
түсінігі мен міндеттерін және прокуратураны мемлекеттік құқықтық статистика
және арнайы есепке алу саласындағы қызметінің бағытын айқындап ашып
көрсетуге тырыстым.
Мен бұл бітіру жұмысында Қазақстан Республикасы прокуратура органдары
қызметінің басты бағыттарын, “Қазақстан Республикасы Прокуратурасы туралы”
заңды басшылыққа ала отырып, Ресей және Қазақстанның ғалымдарының
еңбектеріне сүйендім.
Ресей ғалымдарының ішінде Басковтың “Курс прокурорского надзора” және
Чувелевтың “Прокурорский надзор в Российской Федерации” деген оқулықтарының
негізінде жаздым. Ал, Қазақстан әдебиеттерінің ішінде Н.А Бекбергеновтың
“Правоохранительная система в Республике Казахстан” және Х.Ю. Ибрагимовтың
“Правоохранительные органы в Республике Казахстан” атты еңбектерін
қолдандым.
Бұнымен қатар Виногуров Ю.Е., Гаврилов В.В., Рябцев В.П., Бляхманов
Б.Л., Белкин А.А. тағы басқалардың еңбектерін пайдаландым.
Бұл тақырып бойынша қазақ тiлiнде шыққан прокуратура жүйесі бойынша
ғылыми әдебиеттер аз болғандықтан, дипломдық жұмысымды өзiмнiң ана тiлiмде
жазуға бiраз қиындықтар болды. Бiрақ ол қиындықтарды жеңдiм деп ойлаймын,
өйткенi алда баяндалар еңбегiм соның жемiсi.
І. ҚР ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының даму тарихы мен
қалыптасуы
Прокуратура қалыптасу мен дамудың ұзақ жолдарынан өтті. Оның тарихын
маңызды үш кезеңге бөлінетінін атауға болады.
Қазақстан прокуратурасының алғашқы қалыптасуы мен дамуы 1922 жылдың 13
шілдесіндегі Қазақстан Орталық Атқару Комитеті 3-ші сессиясының 2-ші
шақырылымының шешімінен бастау алды, содан кейін Әділет халық
комиссариатының құрамында мемлекеттік прокуратура органы құрылды. Соған
сәйкес Әділет халық комиссары республика прокурорының міндетін қоса
атқарды. Осы сессияда Прокурорлық қадағалау туралы ереже бекітілді.
Прокуратураның дамуының екінші кезеңінде яғни, 1933 жылы оның өкілеттігі
кеңейе түсті. Әділет халық комиссары жанында прокуратура басқармасы
құрылып, дербестікке қол жеткізді. Оның тарихында тұңғыш рет прокурордың
міндеттері Әділет халық комиссарынан бөлінді.
1936 жылы 5 желтоқсанда КСРО өзінің жаңа Конституциясын қабылдады, сол
оқиға республика үшін тарихи маңызға ие болды, соңынан Қазақстан
автономиялы республикадан одақтық республикаға айналып, КСРО-ның
құрамындағы тең құқықты мемлекет болды. Қазақстан 1937 жылы өзінің алғашқы
Конституциясын қабылдады.
Осы сәттен прокуратураның дамуы мен нығаюдың үшінші кезеңі басталды,
Әділет халық комиссарынан прокуратура толық бөлінді. Республика құқық
қорғау органдарының дербес құрылымы ретінде жұмыс жасай бастады. Қазақ КСР-
ның тұңғыш дербес прокуроры С.Есқараев болды.
Сол жылдың 11-ші қарашасында Әділет халық комиссары және прокуратураны
бөлу туралы бұйрық шығып, республика прокуратурасы тікелей КСРО-ның
прокурорына бағынатын болды.
Сол кезеңде прокуратураға мемлекеттік мекемелердің, қоғамдық және жеке
меншік ұйымдары іс-әрекетінің заңдылығына, сонымен қатар жеке адамдардың,
тергеу органдары, анықтау және т.б. органдары қызметін қадағалауды жүзеге
асыру жүктелді.
Алайда прокуратураның тарихында қалыптасқан күрделі жағдайларға
байланысты өзінің құқық қорғау міндеттерін толық көлемде жүзеге асыра
алмаған кезеңі де болды. Кеңес үкіметіне қарсы және ұлтшыл деген айып
тағылып, саяси қуғын-сүргін құрбаны болған республиканың прокуроры болған
сегіз арысымыз бар. Олар Нығмет Нұрмақов, Нұртаза Ералин, Сәдуақас Мәмбеев,
Жанайдар Сәдуақасов, Боран Айтмағамбетов, Қанай Боранбаев, Мырзағұл
Атаниязов және Сүлеймен Есқараев. Тек 1937 жылдың өзінде ғана прокуратура
органдарынан 40-тан астам қызметкер негізсіз жұмыстан шығарылды, солардың
бірқатары революцияға қарсы және ұлтшыл топтарға қол ұшын берді деген
желеумен қамауға алынды. Бұл жаппай саяси қуғын-сүргін кезеңі еді. Сол
қысталаң шақтың өзінде прокуратура органдарында өз жұмысына адал жандар,
заңдылықтың мүлтіксіз орындалуы үшін жан аямай күресіп жатты.
Ұлы Отан соғысы жылдарында прокурорлық-тергеу кадрлары Отанды қорғау
ісінде өшпес ерліктің өнегесін көрсетті. Соғыс басталғаннан кейін 1942
жылдың тамыз айында 885 прокуратура қызметкерлерінің 411-і Қарулы Күштер
қатарына шақырылып, соғысқа кетті. Көптеген прокурорлар мен тергеушілер
бостандық пен мемлекетіміздің тәуелсіздігі үшін өз өмірлерін қиды. Атырау
(бұрынғы Гурьев) облысы Мақат аудандық прокуратурасының халық тергеушісі
Мұса Баймұқановқа майдандағы ерлігі үшін 1945 жылы 10 сәуірде Кеңес
Одағының Батыры атағы берілді. Өкінішке орай оны ол алып үлгере алмады, сол
жылы 18 наурызда ол майдан даласында ерлікпен қаза тапты. Ұлы отан
соғысында аты аңызға айналған ұшқыш, Кеңес Одағының Батыры ұшқыш
Н.Әбдіровты кім білмейді! 1919 жылы Қарағанды облысы Қарқаралы ауданында
туған Нүркен жау эшалонының күлін көкке ұшырып, ерлікпен қаза тапты. 1943
жылы 31 наурызда оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Сол аяулы Нүркен
Қарағанды облыстық прокуратурасында тергеуші болған еді.
Соғыс аяқталған соң прокуратураның қызметкерлері ауыл шаруашы-лығын
қалпына келтіру үшін белсенді жұмыс жасады, мемлекеттік және қоғамдық
меншікті мүлтіксіз қорғады және қоғамдық, мемлекеттік және еңбек тәртібін
бұзған адамдармен аянбай күресті.
Қазақстан мемлекеттіліктің дамуымен қатар республикалық органдар
жүйесінде прокуратураның рөлі мен орны өзгеріп отырды, яғни оның қызметі
жаңа мазмұнмен толықтырылып, прокурорлық қадағалаудың міндеттері
өзгертілді. Алайда, прокуратураның алдында тұрған міндеттер өзгертілгенімен
ол тұрақты түрде құқық қорғау органы, демек оның қызметінің басты мазмұны
заңдылық пен құқық қорғауды қамтамасыз ету, азаматтардың әлеуметтік-
экономикалық, саяси және жеке құқықтар мен бостандықтарын қорғау, құқық
бұзушылықты болдырмау болып қала берді.
Мемлекет дамуының барлық кезеңдерінде прокуратураның рөлі сөзсіз өсе
түсті және оның алдындағы міндет әрбір азаматтың прокуратура өзінің
мүддесін нағыз қорғаушысы екендігіне қалтқысыз сенетін дәрежеге жеткізу
болды.
Алайда, Қазақстан тәуелсіздігін алғанға дейін, прокуратура да басқа
құқық қорғау органдары сияқты, тоталитарлық мемлекет жағдайындағы
әміршілдік-әкімшілік жүйенің мүддесін бірінші кезекке қойғанын атай кету
керек. Соған қарамастан прокуратура органдары қызметінің басты мазмұны қай
кезде де заң бұзушылықты анықтап, оған дер кезінде тосқауыл қоя білу
болды.[1]
1991 жылғы тамыз оқиғасында республикалық прокуратура органдары осындай
сын сәтте абдырамастан қалыптасқан жағдайға байланысты тез арада бағыт-
бағдарын айқындап, ескіше жұмыс істеуден бас тартып, прокуролрлық
қадағалаудың тиімді тәсілдерін енгізуге күш салды.
Елімізде болып жатқан тың үрдістер мен заң саласындағы жаңалықтар адамды
қоғамның жоғарғы құндылығы ретінде бірінші кезекке шығарып, азаматтардың
сотпен қорғалу құқығын кеңейте түсті. Жеке адамның құқығын қорғау
республика прокуратура органдары қызметінің негізгі мазмұнына айналды.
Прокурорлық қадағалаудың одан әрі дамуы және прокуратура органдары
жүйесін реформалау кезеңі Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін алған
сәтінен басталды. Прокуратураның реформалауы мен дамуы жаңа мемлекеттік
құрылымының, саяси және халықаралық-құқықтық бағдардың қағидасына сәйкес
жүзеге асырылуы мүмкін емес еді.
1991 жылдың 6-шы желтоқсанында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Қазақ КСР
прокуратурасы органдарының бірыңғай жүйесін құру, оның дербестігі мен
тәуелсіздігін қамтамасыз ету туралы Қаулысымен Қазақ КСР –ның Бас
прокурорына бағынатын бірыңғай прокуратура органдарының жүйесі құрылды.
1992 жылғы 17 қаңтарда Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің
Қаулысымен Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы Заң күшіне
еніп, соған сәйкес прокуратура Жоғарғы Кеңеске есеп беретін, заңдардың
орындалуына жоғарғы қадағалауды жүзеге асыратын орган болды.
Осы заң прокуратураның құқық қорғау қызметін жақсартуда оң әсер етті.
Алайда, мемлекеттік құрылыс үдерісінің жедел дамуы және құқық
демократиясының өріс алуы құқық жүйелерін қалыптастыруда жаңа ізденістерді
талап ете бастады.Осыған байланысты 1994 жылы 12 ақпанда Елбасының
Қаулысымен Қазақстан Республикасындағы Құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасы бекітілді. Бұл құжатта прокуратура органдарын реформалаудың
негізгі қағидалары анықталынды.
Одан әрі ол 1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдуммен
қабылданған Конституциямызда және Президенттің 1995 жылғы Қазақстан
Республикасының прокуратурасы туралы Заң күші бар Жарлығында көрініс
тауып, бекітілді. Конституцияның 83-бабындағы прокуратура туралы негізгі
ереже прокуратураның бірыңғай орталықтандырылған дербес жүйе екендігін
жариялап берді.
Сөйтіп прокуратура республикамыздың мемлекеттік билік органдары жүйесіне
өзінің конституциялық орнын еншіледі.
Елбасына ғана есеп беретін және Республика аумағында заңдардың,
Қазақстан Республикасы Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік
құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуына жоғарғы қадағалауды
жүзеге асыратын республика прокуратурасы Конституциясының, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтарының берік сақталуы тәрізді міндеттерді
жүзеге асырудың құқықтық тетігі (құралы) болып табылады. Прокуратура
заңдылықтың кез-келген бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданады,
сондай-ақ Республика Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар мен
басқа да құқықтық актілерге наразылық білдіреді. Жинақтап айтсақ,
республика прокуратурасы өз өкілеттігін Ата Заңымыз бен заңдарымызға сәйкес
жүзеге асырады.
Қазіргі кезде ол басқа мемлекеттік органдар қызметін алмастырмайды,
әртүрлі шаруашылық субьектілерінің қызметіне негізсіз араласпайды. Сонымен
қатар прокуратура Конституцияның 83-бабына сәйкес, мемлекеттік органдар мен
олардың лауазымды тұлғалары жол берген заң бұзушылықтарды анықтауды
күшейтіп, орын алған кемшіліктерді заңда қаралған тұрғыда жоюға ықпал
етеді, оның ішінде атқару және сот биліктерінің заңсыз актілеріне наразылық
келтіріп, сондай-ақ қолданыстағы заңдар мен Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлықтарын орындамау фактілерін қалт жібермейді.
1.2 Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының қазіргі таңда-ғы
жағдайы
Қазақстан Республикасы деп аталатын тәуелсіз зайырлы демократиялық
мемлекеттің пайда болуына байланысты Қазак Кеңестік Социалистік
Республикасы негізінде жана мемлекеттік құрылымның және өмір тіршілігінің
талаптарына жауап беретін елдің жаңа заңдарын құруға тура келді. Біздің
қоғамымыздың басымдылығын және негізгі құндылықты өзгертумен қоса,
прокуратура қызметі де бірге өзгерді. ККСР прокуратурасы барлық
министрліктерде, мемлекеттік комитеттер мен ведомстволарда, кәсіпорындарда
және өзге де қоғамдық ұйымдарда, лауазымды адамдардың, сондай-ақ
азаматтардың заңдарды бірыңғай әрі дәл орындауларына жоғары қадағалауды
іске асыратын орган болып танылды. Қаз СКР аумағында бұл қызметті тікелей
КСРО Бас прокуроры, және оған бағынышты Қазақ КСР прокуроры және төменгі
тұрған прокурорлар іске асырды.
КСРО Бас прокуроры Қаз КСР прокурорын және облыс прокурорларын
қызметке тағайындады. Қаз КСР прокуроры аудандық және қалалық прокурорларды
қызметке тағайындады және КСРО Бас прокурорымен бекітілді. Осыдан шыға
отырып, біз ҚКСР прокуратурасы КСРО Бас прокурорына тәуелді болғанын,
прокуратураны ұйымдастырудың кұрылымы мен тәртібі де КСРО Бас прокуроры
арқылы реттелелгенін көреміз, біздің прокуратураға қатысты дербестік болған
жоқ. Прокуратура органдары кандай да бір жергілікті органдарға қарамастан
өздерінің өкілеттіліктерін іске асырды, тек КСРО Бас прокурорына және ҚКСР
Жоғарғы Кеңесіне бағынды. Осының барлығына байланысты прокуратура органдары
қазіргі кезеңде алдына ала тергеуді іске асыра алды. Қаз КСР Жоғарғы Кеңесі
Төралқасының 1990 жылғы 25 қазандағы қаулысымен бекітілген Мемлекет-тік
тәуелсіздік туралы декларациясына және Қазақстан Республикасы
Конституциясының 164-167 баптарына, Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Кеңесі Төралқасының 1991 жылғы 6 желтоқсандағы қаулысына сәйкес прокуратура
органдарының аумағында қолданыстағы базасында республиканың Бас прокурорына
бағынатын Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы құрылады. Прокуратура
органдарының қызметі бірінші рет жаңа республикада ұлттық заң актілері,
1991 жылғы 17 қаңтарда республика Президенті қол қойған "Қазақстан
Республикасындағы прокуратура туралы" Қазақстан Республикасының Заңы
реттелді. Осы заң актісі тәуелсіз мемлекеттің прокуратура органдарын құруда
жағымды рөл атқарды.
Прокурорлық кадағалаудың практикасы мен іліміне 1992 жылы 17 қаңтарда
қабылданған "Қазақстан Республикасындағы прокуратура туралы" ҚР Заңы
көптеген жинақтар енгізді. Прокуратура заңдардын орындалуына жоғары
қадағалауды жүзеге асыратын орган болып жарияланды, республиканың Жоғарғы
Кеңесіне есеп береді. Қазақстан құзыретіне әскери прокуратура қабылданды.
Прокуратура алдында республикадағы зандардың үстем тұруын, заңдылықты
нығайту мен біртұтастығын және құқық қорғау тәртібін қамтамасыз ету
міндеттері қойылды. Барлық қызметәндегі оның міндеттері азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету, республиканың тәуелсіз
құқықтарын, бағыныштылығына қарамастан, оның саяси және экономикалық
жүйесін, кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың құндылықтарын, меншік
нысандары мен құрамдарын кез келген қол сұғушылықтан қорғау; лауазымды
адамдар мен азаматтардың құқықты тануы мен құқықтық мәдениетін көтеру болып
табылады.
Осы заң прокуратураның құқық қорғау қызметін жақсартуда жағымды рөл
атқарды. Дегенменде, елдің нарықтық экономика жолымен көтерілуі,
демократияны өрістетуде құқықтық жүйені қалыптастыруға жаңа жол табуларын
талап етті.
Келесі кезең біздің заңымыздың өзгеруі барлық халықтық талдаумен, яғни
референдуммен кабылданған тәуелсіз Қазақстанның бірінші Конституциясын
кабылдау болды.
Ол Қазақстан Республикасын демократиялық зайырлы, біртұтас мемлекет,
оның ең қымбат казынасы - адам және азаматтың өмірі, бостандықтары мен
адамның бұлжымас құқықтары және өзінің қызметін азамат пен қоғамның
мүдделеріне іске асырады деп таныды. Осы саралауда прокуратура оның
құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының аумағында зандардың дәл әрі
бірыңғай орындалуына қадағалауды іске асыруға, қажетті жағдайларда, ол сол
уақытта белгіленген заңдар шеңберінде қылмыстық қудалауды іске асыруға,
сондай-ақ істердің сот талқылауына қатысуға тиіс. Осы Конституцияның
арқасында прокуратура басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды адамдардан
тәуелсіз болды және тек заң ғана бағынды. Прокурордың өзінің негізгі
қызметінен басқа кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, депутат болуға, саяси
мақсаттарды көздейтін қоғамдық бірлестіктерге мүше болуға және басқа
мемлекеттік лауазымдарды атқаруға мүмкіндігі болмады. Прокуратура
органдарының бірыңғай және орталықтандырылған жүйесін Жоғарғы Кеңес жылға
тағайындаған Қазақстан
Республикасының Бас прокуроры басқарды. Бас прокурор төменгі тұрған
прокурорларды қызметке тағайындады және қызметтен босатты. Прокуратура
органдарының құзыреті, құрылым, тәртібі және прокурорлар-дың құқықтық
жағдайы "ҚР прокуратура туралы" Қазақстан Республика-сының Заңында
анықталды.
Үрдісті дамып келе жатқан мемлекеттік құрылыстың процестері,
демократия мен құқықты дамыту 1994 жылғы 12 ақпандағы Мемлекеттік
бағдарлама кұкықтық жүйесін қалыптастыруға жаңа көзқарастарды жасауға тура
келді. Осы мемлекеттік бағдарламада 1995 жылғы 30 тамыздағы жаңа
Конституция мен 1995 жылғы 21желтоқсандағы "ҚР прокуратура туралы" ҚР
заңында кезекті өзінің бекітілуін тапқан прокуратура органдарының негізгі
қағидаттарын реформалау көзделді.
Жаңа ҚР Конституциясына және онымен белгіленген мемлекеттік құрылымға
сәйкес прокуратура тікелей ҚР Президентіне ғана бағынды және оған жоғары
қадағалау функциялары жүктелген ерекше конституциялық рөл сынағы
тапсырылды. Конституция мен республиканың заңдарына қайшы келетін барлық
заңдарды және өзге де нормативтік құқықтық актілерге наразылық келтіру
құқығы берілді. Жоғары қадағалауды жүктеу біздің ойымызша занды, яғни
прокуратура мемлекет атынан өзінің қызметін іске асырады және барлық елдің
аумақтарында субъектілер қолданылатын барлық құқықтарымен жоғары
қадағалауды іске асырады. Біздің және кеңес кызметіндегі прокуратура
органдарының жүйесін құру және дамытуда үлкен тәжірибеге ие бола отырып,
шет елдермен салыстырғанда ұқсастықтары бар. Мемлекеттік биліктің
тармақтарын бөлудің дәстүрлі жүйесінде жатқызылмайтын қызметке ие бола
отырып, прокуратура адам және азаматтық құқықтары мен бостандықтарын
қорғауға жедел, тез қимыл жасайды, сонымен бәрімізге белгілі биліктің заң,
атқару және сот тармақтарының баяулығын және дер кезінде шешім таба
алмауларының орнын толтырады. Жоғары қадағалауды прокуратураға жүктеу бұл
объективті құқықтық жағдай, және прокуратура қызметінде басқа мемлекеттік
органдардың өкілетгіліктерінен қарағанда, бірінші және тұрақты орын алады.
Осы жерде прокуратураның құқықтық жағдайының бірегейлігі - оның құқықтық
қарулануы, адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, мемлекет пен
қоғамның мүдделерін қорғауда заң бұзушылықты белгілеу және қалпына келтіру
үшін өмірде тексерілген құқықтық институттарды пайдалануға мүмкіндік
беретін заң құралдарының кең арсеналы. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының
Бас прокуроры өз өкілеттігі мерзімі ішінде тұтқынға алуға, күштеп әкелуге,
оған сот тәртібімен әкімшілік жазалау шараларын қолдануға, қылмыс үстінде
ұсталған немесе ауыр қылмыстар жасаған реттерді қоспағанда, Сенаттың
келісімінсіз кылмыстық жауапқа тартуға болмайды деген жаңа нысан пайда
болды. Яғни, Қазақстан Республикасының Бас прокуроры қылмыстық қудалаудан,
әкімшілік жазаға тартылудан және т.б. иммунитеттерге ие болды.
Сондай-ақ, прокуратура сот тәрізді алдын-ала тергеу және анықтаудан
бөлінді. Алдын-ала тергеу мен анықтау басқа арнаулы органдар іске асыру
үшін танылған. Прокуратураға қадағалау өкілеттігі және сонымен катар, жедел-
іздестіру қызметі берілген. Бұдан басқа, прокуратураға әкімшілік және
атқару өндірістеріне қадағалау және сотта мемлекет мүддесін білдіру
функциялары жүктелген. Осыған байланысты, Қазақстан Республикасында
прокуратураның өзінше бірегей, жаңа жүйесі қалыптасты. Бұл, прокуратура
қызметкерлерінің, сондай-ақ басқа мемлекеттік органдар, ғылыми мекемелер
мен қоғамдар қызметкерлерінің арасында көптеген даулар мен пікір-сайыстарды
туғызды.
"Прокуратура туралы" ҚР заңында басымдылық бағыттары ретінде адам және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, занды тұлғалар мен мемлекет
мүдделерінің сақталуына қадағалау функциясы анықталған және жалпы қадағалау
ұғымы енгізілген.
Прокуратураны жетілдірудің келесі кезеңі "Құқық қорғау жүйесін одан
әрі реформалау шаралары туралы" 1997 жылғы 22 сәуірдегі Президент Жарлығын
қабылдау болды, осыған сәйкес Ішкі істер министрлігінің, Мемлекеттік тергеу
комитетінің, Әділет нинистрлігінің Ақпаратты статистикалық қызметтері
базасында қылмыстық қудалау, прокуратура, сот қызметтері мен арнаулы
есепттер жүргізу туралы құқықтық статистикасын қалыптастыру функцияларымен
Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы жанында Құқықтық статистика
және ақпарат Орталығы құрылды.
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 2 шілдедегі алдағы өткен заңымен
Бас прокуратурада жедел-іздестіру қызметін, тергеуді анықтауды іске
асыратын басқа республикалық құқық қорғау органдарының үйлестіру
қызметтерінің функциясы қайта қалпына келтірілді.
Қылмыстық іс-жүргізу заңына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар,
ерекше жағдайда тергеудің толық және объективті еместігі, істің қиын дылығы
мен маңыздылығы туралы фактілері анықталған кезде бас прокуратурада тергеу
топтарын құру және басшылық жасауға прокурорды тағайындау құқығы беріледі.
Бұл новелла ұйымдасқан қылмыстарға және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті
күшейту қажеттілігін тудыру үшін шығарылды және ол прокуратураның
өкілеттіліктері туралы конституциялық ережелермен толығымен келісіледі.
Бірақ, нарықтық экономика жолында елдің алға басуы, алдағы дамуы
прокуратураны жетілдірудегі келесі кезеңінің объективті қажеттілігін
тудырды.
Осы мақсаттарға жету, сондай-ақ "ҚР құқық қорғау қызметтерін жетілдіру
жөніндегі шаралар туралы" 2001 жылғы 22 қаңтардағы Президент Жарлығын
орындау үшін 2002 жылғы 9 тамызда Елбасы қол қойған "Прокурорлық қадағалау
мәселелері бойынша кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы" заң әзірленді және қабылданды. Бұл прокурорлық қадағалау туралы
заңы осы уақыттағы маңызды соңғы өзгерістер енгізілген заң болып танылады,
және ол прокуратура тарабынан аса нәтижелі әрекеттер үшін прокурорлық
қадағалауды күшейтті. Біз енді осы өзгерістер туралы нақтырақ қарастырамыз.
Заңның осы жобасы алдын-ала тергеуден, жан-жақты талдаудан өтті және
осыдан кейін үкімет мүшелерімен мақұлданды, және парламенттің екі палатасы
депутаттарының басым көпшілігімен қабылданды. Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасының Конституциялық Кеңесінің 2002 жылғы 5 тамыздағы қаулысымен
Конституцияға тиісті оның нормалары қабылданды. Бұл заң және оның нормалары
прокуратура органдары қызметкерлерінің өкілеттіліктерін, сондай-ақ
прокурордың қызметіне кедергі келтіретін және оның занды талаптарын
орындамайтын адамдардың жауаптылығын арттыруды реттейді.[2] Прокурордың
жаңа өкілеттіліктері тек адам және азаматтың конституциялық құқықтарын,
мемлекет пен заңды тұлғалардың мүдделерін қорғауды күшейтуге, прокурорлық
реттеу құралдарымен заңды нығайтуға ғана бағытталған. Прокурорлық
мәселелері жөніндегі 2002 жылғы 9 тамыздағы ҚР Заңын қабылдау сот
биліктерінің мүмкіндіктерін толықтырады және осыған байланысты сот әділдігі
саласына тартылған адамның кұқықтары мен бостандықтарының кепілдік жүйесін
дамытады. Адам және азамат қорғаудың құқықтық құралдарын таңдауда, оның
ішінде прокуратура органдарының жоғары мүмкіндіктерін пайдалануда тәуелсіз
болуға тиіс. Прокурорлық қадағалау мәселелеріндегі маңызды жаңа ерекшелік
толықтыру болып табылады. ҚР Қылмыстық кодекстің 321-1-бабы "прокурордың
қызметіне кедергі жасау және оның заңды талаптарын орындамау".
Қадағалау тәртібімен 3 айдан аспайтын мерзімде оған наразылық
келтіруге дейін сот шешімін орындауды тоқтатуға құқы бар прокуратура
органдарының лауазымды адамдарының шеңберін кеңейту заңға сәйкес сот
әділдігін қатаң түрде іске асырудың аса маңызды кепілі болып табылады.
Мысалға, қылмыстық іс жүргізу қызметі қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық
заңдарда көзделген мемлекеттік мәжбүрлеудің аса қатаң шараларын қолдану
қорқыту кұпияларынан тұрады және сол және өзге де лауазымды адамдардың
қарауы бойынша өз бетімен іске асыра алмайды. Азаматтық сот ісін жүргізу
осындай қағидат бойынша құрылған. Басқаша айтқанда, қылмыстық істер бойынша
өндіріс кезіндегі барлық қызмет белгіленген рәсімдерді сақтаумен
белгіленген тәртіпте іске асырылады. Ең алдымен азаматтық іс жүргізу және
қылмыстық іс жүргізу заңдарымен реттелетін қоғамдық қатынастар, сондай-ақ
азаматтық іс жүргізу және қылмыстық іс жүргізу қатынастарын тудыратын
негіздер ажыратылады. Қадағалау сатысындағы өндіріс ерекше аяқталған
сатылардың қатарына жатқызылуға тиіс. Бұл барлық бұзылған үкімдер, заң
күшіне енген шешімдер дәлелді мотивтермен сәйкес болу керек. Яғни,
үкімдерді, заң күшіне енген шешімдерді өзгерту немесе бұзу әділетсіз сот
үкімінің қаулысында көрсетілген аса маңызды негіздер, процеске
қатысушылардың құқықтары мен занды мүдделерін нақты шектейтін шешімдер
болған кезде ғана мүмкін. Қадағалау наразылығын келтіргенге дейін
прокуратураның лауазымды адамдары бір-бірін алмастырудың біркатар
әрекеттерін іске асырады. Оның ішінде, сонымен қатар шақымданған өкімдердің
орындалуын және заң бұзушылықтың анық байқалған кезінде ғана емес, кез
келген негіздер бойынша шешімдердің орындалуын тоқтату туралы мәселелер
шешіледі. Осыған сәйкес, сот шешімінің қорытындысына наразылық білдіру
құқығы негізгі сот талқылауына прокурордың қатысуына ғана байланысты емес,
және адамдардың жеке бастамасы бойынша да, сондай-ақ процеске
қатысушылардың өтініші бойынша да білдірілуі мүмкін.
Осындай талқылау барысында, егер заңдардың сақталуына қадағалау,
сондай-ақ олар іске асыратын сот шешімдерін қайта карау кезінде прокурордыі
мәртебесі оның құзыретіне жатпаса, сот талқылауындағы прокурор мәртебесін
ажырату өте маңызды. Соңғы кездері прокурорлар сотта мемлекеттің
мүдделерін, сондай-ақ елдегі прокурорлық қадағалау қағидаттары мен
маңыздылығын толық түрде білдіріп жүр.
Қылмыстыі іс жүргізу кодексінің 466, Азаматтық Іс жүргізу кодексінің
396-баптарының жаңа редакциясы Конституцияның 83-бабына және прокуратура
органдары туралы заңдарына (ҚІК 62-бап, АІК 55-бап, "Прокуратура туралы" ҚР
Заңының 1,4*16,30-33-баптары) сәйкес келеді және сот және прокуратураның
тиісті лауазымды адамдары арқылы сот шешімдерін қайта қарауға байланысты
қылмыстық және азаматтық процестер сатыларында азаматтардың әділ сотқа
жетуі үшін оңтайлы жағдайлар жасайды. Бұл, Бас прокурордың және оның
орынбасарларының өкілеттіліктері арқылы қылмыстық процеске қатысушылар сот
шешімін қайта қарау рәсімінде заңда көзделген іс-жүргізу кепілдіктерін,
оның ішінде оның орындалуын тоқтатуды іске асырудың қосымша мүмкіндіктеріне
ие болуын білдіреді. Мысалға, Ресей Федерациясының прокуратурасында сот
шешімдерін бұзу құқығы РФ Бас прокуроры мен оның орынбасарларына берілген.
"РФ прокуратурасы туралы" 1995 жылғы 18 қазандағы Заңына сәйкес сотталушыға
өлім жазасы тағайындалған іс бойынша РФ Бас прокуроры немесе оның
орынбасарлары наразылык келтірілген кезде арнаулы шешімдерді қабылдаусыз
үкімдерді орындау тоқтатылады. Қадағалау тәртібінде өндіріс аяқталғаннан
кейін РФ Бас прокурорының және оның орынбасарларының азаматтық өндіріс
саласындағы тиісті шешімдері тоқтатылуы мүмкін (РФ АІЖ 320, 323)''.
Тоқтату үкімді, шешімді орындалуына келтірмеу немесе істерді қадағалау
сатысында қарауға дейін үкімді, шешімді орындаудағы үзілісті білдіреді.
Наразылық келтіру үшін негіздердің барлығы туралы мәселелердІ шешу үшін
істі талап ету заңды күшіне енген талап етілген істер бойынша шығарылған
сот үкімдерінің, шешімдердің орындалуына өзінше кедергі келтірмейді. Сот
тәртібімен әкімшілік жазаға тарту да, әдетге, наразылық келтіруде де
кедергілер болып есептелмейді. Қарастырылып отырған контекстегі зан
жобаларының нормалары республиканың барлық аумағында үкімдердің,
шешімдердің міндетті күштеріне әсер етпейді. Дегенменде, үкімнің, шешімнің
міндетті күштері процеске қатысушылардын кайта қарау бастамасында өздерінің
қүқыктарын қолдану мүмкіндіктерін пайдалануға кедергі келтірмейді.
Процессуалдық мағынада үкімді, шешімді орындауды тоқтату үкімнің, шешімнің
тұрақтылығын бүзбайды, сот тәуелсіздігіне қол сүқпайды. Сот наразылыкты
тиісті прокурорға беруі немесе олармен келісуге және үкімді қайта карауы
мүмкін (ҚІЖК 467 б., АІЖК 304 б.). Сондықтан, наразылықты Бас прокурор
шығарады ма, әлде оның орынбасарлары ма, сотқа бәрібір. Тиісті материалдық
заңды талқылау көзделген наразылықты Бас прокурор немесе оның орынбасарлары
шығару сот үшін міндетті нормативтік күші бар актіге осындай наразылықты
келтірмейді. Осыған байланысты, қаралып отырған іс жүргізу нормалары
Қазақстан Республикасы Конституциясының 76,77 б. 3-тармағына қайшы
келмейді.
Прокурорлар прокурорлық қадағалауды Іске асыру процесінде қатысушылары
тиісті субъективтік құқықтар мен заңды міндеттерді иеленетін әртүрлі
құқықтық қатынастарға кіреді. Мұндай құқықтық қатынастардың ең маңызды
белгісі оларды қамтамасыз ету және мемлекетпен қорғалуы. Құқық нормаларының
талаптарын орындамау санкцияның басталуына әкеп соқтырады. Құкық
теориясының айқын жағдайы прокурорлық қадағалау саласында оның
экстраполяциясы кезінде прокурордың өкілеттігінің, прокурордың қызметінің
жақсартылуын тілейді. Сондықтан, актілердің мәжбүрлеп орындалу механизмін
көздейтін өзгерістер мен толықтырулар және прокурордың талаптары, сондай-ақ
көрсетілген әрекеттерді жасағаны үшін азаматтар мен лауазымды адамдарға
қылмыстық және әкімшілік жауаптылықты белгілеу 2001 жылғы 22 каңтардағы
"Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдарының қызметтерін
жетілдіру жөніндегі шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығын қабылдауға сәйкес болды. Шындығын айтқанда, "Прокуратура туралы"
1995 жылғы 21 желтоқсандағы ҚР Заңының ережелері прокурордың заңды
талаптарын орындамағаны үшін жауаптылықтың басталуына және т.б. қатысты
еліміздің жинақтау және өзге де заңдарында реттелмеген және жоқ. Мысалға,
прокурордың оның талаптарын мәжбүрлеп орындау туралы қаулысы 1998 жылғы 30
шілдедегі "Атқару өндірісі және сот атқарушылардың мәртебесі туралы" ҚР
Заңының 5.6-баптарына мағынасы бойынша мәжбүрлеп орындау шараларын қолдану
негізі ретінде атқару құжаттарының тізбесіне енеді. Атқару құжатын
орындамағаны үшін қарызкер жинақтау заңдарында белгіленбеген (1998 ж. 30
маусымдағы шілдедегі ҚР Заңының 78 б.) қылмыстық немесе әкімшілік
жауаптылыққа тартылуы мүмкін. Осыған байланысты, ол талдау заңдарында
көрсетілгендей, прокурорлардың атқару іс жүргізу органдарымен
ынтымақтастығы прокурордың заңды талаптарын орындамағаны үшін және т.б.
жауаптылықты белгілеу туралы 1998 жылғы 30 шілдедегі ҚР Заңында
негізделген, Қылмыстық кодекс пен Әкімшілік құқық бұзушылық кодекстерінде
осындай жауаптылықты реттейтін және елдегі заңдылық режимінің тиімділігін
арттыруда нормалардың болмауына байланысты танылған. Өзгерістер мен
толықтыруларды қабылдау Конституцияның 13-бабына және басқа нормаларына
қайшы келмейді және адам және азаматтың өздерінің құқықтары мен
бостандықтарын сот арқылы қорғау құқығына кепілдік береді. 1998 жылғы 30
шілдедегі ҚР Заңы, ҚІЖК, АІЖК және "Әкімшілік құқық бұзушылық туралы" ҚР
кодексі азаматтардың сот арқылы қорғалу құқықтарын іске асыру
механизмдерін, оның ішінде азаматтың құқықтарын бұзатын прокурордың зансыз
әрекеттерін реттейді. Айта кету керек, прокурорлардың басым көпшілік
талаптары ерікті орындалады және оларды мәжбүрлеп орындау алынып тасталады.
Заңда Бас прокурордың нормативтік құқықтық актілерінің міндеттілігі
дұрыс көрсетілген. Олай болмаған күнде заңдылықты қамтамасыз ету - елдің
барлық аумағында заңды бірыңғай қолданылуын қамтамасыз етудің ең маңызды
құралы жоғалады. Көп жылдар бойы прокуратура органдарының қызметтері Бас
прокурордың оның ішінде КСРО, бұйрықтары мен нұсқаулықтарының тиімділігін
дәлелді. Прокуратураның тарихи органдары осы өкілеттіліктің беделін
түсірген жоқ және осы тәртіпті сактау керек.
ЖІҚ саласындағы заңдылықтарын жоғары қадағалау тиімділігін іске асыру
мүдделерінде прокурорға ЖІҚ іске асыратын органдардың тарапынан заң
бұзушылықтардың біліну максатында арнаулы техникалық құралдарды қолданумен
прокуратура органдары қызметкерлерін және өзге де мамандарды тарту құқығы
берілген. Сондай-ақ оған ЖІҚ туралы қолданыстағы заң тыйым салмайды. ЖІҚ
қылмыстық сот өндірісінің міндеттерін де орындайтыны жалпыға танымал. ЖІҚ
арнаулы мемлекеттік қызметтің осы түрінің міндеттерінің өзгешеліктеріне
байланысты қылмыстық процестер, қылмыстық іс жүргізу қызметтері пайда
болудан бұрын орын алуы мүмкін еді (ЖІҚ Заңының 1,2-баптары). ЖІҚ
саласындағы прокурордың өкілеттілігі белсенді іс-әрекеттер жолымен ЖІҚ
субъектілері өткізетін жедел іздестіру іс-шараларының заңдылығын және
негізділігін белгілеуге оған мүмкіндік береді. Қазіргі практикада ЖІҚ
қылмысқа қарсы күрес саласындағы істердің шындыққа сәйкес келмейтін жедел-
іздестіру құжат айналымдарын зерделеумен ғана байланыспайды.
Кәсіпкерлердің құқығын қорғау және заң бұзушылықтың кез келген
фактілерін уақытылы реттеуді қамтамасыз ету мақсатында Әкімшілік құқық
бұзушылықтар туралы кодекске заңға сәйкес осындай хабарландыруларды талап
ететін мемлекеттік органдардың іс-әрекеттерінің өндірісі туралы прокурорға
хабарламағаны немесе уақытылы хабарламағаны үшін жауаптылықты көздейтін бап
енгізілді.
Сондай-ақ, осы заңда прокурордың ерікті тәртібіндегі қаулылары мен
ұсынымдарын орындамау кезіндегі іс-әрекеттердің тәртібі көзделген. Енді
мұндай жағдайлар туындаған кезде прокурор актілерге енгізілген прокурорлық
реттеуді мәжбүрлеп орындау туралы қаулысын шығаруға және уәкілетті
мемлекеттік органға мәжбүрлеп орындау үшін оны жіберуге құқықты, ал ол өз
кезегінде оны бұлжытпай және дереу арада орындау үшін шаралар қолдануға
міндетгі.
Өмір - бұл үнемі қозғалыс және, егер белгілі бір кезеңдерде
прокурорлық қадағалаудың бір институттары өздерінің өзектілігін жоғалтса,
басқалары маңызын арттырады және мұндай жағдайлар толығымен дұрыс.
ІІ ҚР-сы ПРОКУРАТУРА ОРГАНДЫ ҚЫЗМЕТІНІҢ БАСТЫ БАҒЫТТАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
МЕН МАҢЫЗЫ
2.1 Прокурорлық қадағалаудың түсінігі, міндеттері
Еліміздің Конституциясы адамды және оның өмірін, құқықтары мен
бостандығын мемлкетіміздің ең қымбат қазынасы деп жариялады. Бұл қағиданы
жүзеге асыру үшін прокуратура Республика аумағында заңдардың, Республика
Президенті жарлықтарының және басқа да нормативтік актілердің дәл және
біргелкі қолданылуына жоғарғы прокурорлық қадағалау жүргізеді, қандай да
болмасын бұзылған заңдылықтың бетін ашып, оны жоюға шара қолданады.
Прокурорлық қадағалаудың теориясы және практикасы бірқатар ғылыми,
тәжірибелік қызметте, оқулықтарда қолданылатын түсініктер мен терминдер
жасады. Бірақ бұлардың барлығы біржақты қабылданбайды. Барлығы үшін негіз
болып табылатын түсінік “прокурор”.[3]
Прокурор – бұл прокуратура органында мерзімсіз немесе уақытша қызмет
істейтін, Қазақстан Республикасының 21 желтоқсан 1995 жылғы “Прокуратура
туралы” заңға сәйкес жұмысқа қабылданған жеке тұлға.
Үлкен энциклопедиялық сөздікке сәйкес прокурор француз тіліндегі
ргосіеиг деген, латын тілінің забучусь деген сөздерінен шыққан - ол
прокуратура органының лауазымды адамы. Сотта ол мемлекет мүддесін
білдіреді.
ҚР Конституциясы және "Прокуратура туралы" ҚР Заңы прокуратураны
мемлекеттік органдар арасындағы дербес жүйе ретінде, ал прокурорлық
қадағалауды прокуратура органы ретінде анықтады.
ҚР Конституциясының 4-бөлімінің 3-бабына сәйкес республикадағы
мемлекеттік билік біртұтас. Ол Конституция мен заңдар негізінде заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-
теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасау қағидаттарына сәйкес
жүзеге асырылады.
Прокуратураға қатысты ережелер ҚР Конституциясының "Соттар және сот
төрелігі" бөліміне енгізілген. Бірақ, бұл жерде прокуратура соттармен қатар
сот билігіне ие болады дегенді білдірмейді. Прокуратура органдары-ның
міндеттері мен функцияларының сипаттамасы прокуратураны биліктің сот
тармағына, сондай-ақ басқа атқарушы мен заң шығарушы тармақтарына
жатпайтынына ешқандай күмән келтірмейді.
Прокуратура органдары биліктің үш тармағының әрқайсысымен
функциональды байланысты болса да, ешқайсысына толығымен жатпайды.
Мемлекеттік құрылымдағы прокуратураның мұндай өзіндік жағдайы билік
тармақтарының қызметін теңестіруге және олардың оңтайлы іс-қимылын
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, мемлекеттік қызметтің жеке түрі ретінде
прокурорлық қадағалаудың өзгешелігі туады.[4]
Осы айтылғандардан оқу курстарын игеруде маңызды қағидалы бірнеше
ережелер шығады.
Біріншіден, прокурорлық қадағалау - бұл прокуратурадан басқа
мемлекеттік, қоғамдық, дербес немесе өзге ұйымдар, мекемелер немесе
лауазымды адамдар жүзеге асыра алмайтын мемлекеттік қызметтің дербес,
ерекше түрі.
Екіншіден, прокурорлық кадағалау Қазақстан Республикасының мемлекеті
атынан жүзеге асырылады. Осы ережелердің маңыздылығы прокурордың
қадағалауды іске асыра отырып, құқық бұзушылықтарды анықтау, оларды жоюға
және жергілікті өзін-өзі басқару, атқарушы немесе сот биліктерінің жеке
органдары атынан емес, олардың барлық жиынтығына сәйкес кінәлі адамдарды
жазалауда шараларды қолдануы.
Үшіншіден прокурорлық қадағалау - мемлекеттік қызметтің өзіндік түрі.
Оның басқа мемлекеттік қызмет түрлерінен өзгешелігі ҚР Конституциясының дәл
сақталуын тексеру, заң талаптарының орындалуы, өзге де құқықтық актілердің
заңға сәйкес келуін және тек прокуратураға ғана берілген құралдардың
көмегімен анықталған құқық бұзушылықтарды жоюға шаралар қабылдайтын
қызметтердің ерекше мазмұнымен анықталады.
Прокурорлық қадағалау мемлекеттік кызметтің басқа нысандарынан, ен
алдымен мемлекеттік функцияларды орындауда өзінің тағайындалуымен
ерекшеленеді.
Мемлекеттік басқарудың жеке органдары мен сот органдарына жүктелген
кейбір қадағалау міндеттері осы қызметтердің бір бөлігін ғана құрайды:
мемлекеттік басқару органдары үшін - бұл атқару және бөлу қызметі; сот
органдары үшін - сот әділдігі. Прокурорлық биліктің мемлекеттік басқару
билік органдарынан және әділ соттан ерекшелендіретін өзінің өзгешелігі бар.
Прокуратурада қадағалауды іске асыру кезінде, заңда аталғандарды
қоспағанда, басқа органдардың шешімдерін өзінің шешімдерімен ауыстырмайды,
кұқық бүзушыларға жазалау шараларын қолданбайды, керісінше құзыретті
органдардың, лауазымды адамдардың, ұйымдардың заң бұзушылықты жоюын талап
етеді. Атап айтқанда, прокурорлық шара қолдану жолымен мемлекеттік
органдардың, лауазымды адамдардың қызметіне бақылау жасамай, олардың
әкімшілік қызметіне араласпай заң бұзушылықтарды жою бойынша шаралар
қолданады.
Заңдардың және жарлықтардың дәл әрі бірыңғай қолданылуына жоғары
қадағалаудың субъектісі Қазақстан Республикасының Бас прокуроры және оған
бағынышты прокурорлар болып табылады.
Осыған байланысты, прокурорлық қадағалауды заң бұзушылықтарды анықтау
және жою үшін шаралар қолдану, кінәлі адамдарды жауапқа тарту, қылмыстық
қудалауды іске асыру жолымен заңдардың дәл және бірыңғай қолданылуына
жоғары қадағалауды іске асыруды қамтамасыз ететін арнаулы өкілетті
адамдардың-прокурорлардың қызметтері мемлекет атынан іске асырылатын
мемлекеттік қызметтің ерекше түрі ретінде сипаттауға болады.
ҚР Конституциясының 2-бабындағы 83-бабына сәйкес республика
прокуратурасы төменгі тұрған прокурорларды жоғары тұрған прокурорларға және
республика Бас прокурорына бағындыра отырып, басқа мемлекеттік органдардан,
лауазымды адамдардан тәуелсіз бірыңғай орталықтандырылған жүйе құрайды.
Қазақстан Республикасының Президенті прокуратураға қатысы бойынша жоғарғы
мемлекеттік саты болып табылады.
"Қазақстан Республикасының Президенті туралы" Қазақстан
Республикасының Конституциялық заңының 13-бабына сәйкес Президент Парламент
Сенатының келісімімен Бас прокурорды бес жыл мерзімге қызметке тағайындайды
және қызметтен босатады.
Осы Конституциялық заңның 19-бабына сәйкес Президент прокуратура
органдарының кызметкерлеріне сыныптық шендер береді. Осыған байланысты
Қазақстан Республикасының Президенті прокуратура органда-рын тікелей
қалыптастырады және олардың қызметтеріне бақылау жасайды.
Прокурорлық қадағалаудың маңызы ол мемлекет атынан Президент
бақылауында іске асырылады, жергілікті органдарға тәуелсіз, тек Қазақстан
Республикасының Бас прокурорына ғана бағынышты.
Прокурорлық қадағалау республиканың барлық аумақтарында және үкіметке,
барлық министрліктер мен ведомстволарға, оларға бағынышты мекемелерге,
барлық кәсіпорындарға, меншік нысанына қарамастан атқарушы және бөлу
органдарына және лауазымды адамдарға, сондай-ақ қоғамдық ұйымдар мен
республиканың азаматтарына, азаматтығы жоқ адамдар мен шетелдіктерге
қатысты әрекет етеді.
Заңдармен белгіленген тәртіп пен негізде енгізілген прокурорлық
қадағалау актілері барлық органдарға, ұйымдарға, лауазымды адамдар мен
азаматтарға тиісті.
Прокурорлық қадағалаудың маңызы, сондай-ақ біздің қоғамдағы құқық
рөлімен анықталады.
Сонымен прокурорлық қадағалаудың маңыздылығы ол мемлекет атынан
Президент бақылауында іске асырылады, жергілікті органдарға тәуелсіз, тек
Қазақстан Республикасының Бас прокурорына ғана бағынышты.
Прокурорлық қадағалау республиканың барлық аумақтарында және үкіметке,
барлық министрліктер мен ведомстволарға, оларға бағынышты мекемелерге,
кәсіпорындарға, атқару және бөлу органдарына, сондай-ақ қоғамдық ұйымдарға,
лауазымды адамдарға және азаматтарға қатысты әрекет етеді.
Прокурорлар жоғары аталған субъектілердің зандарды бірыңғай орындауын
бақылауға және білінген заң бұзушылықтарды жоюға тиіс.
Заңда белгіленген тәртіппен және негізде енгізілген прокурорлық
қадағалау актілері барлық органдарға, ұйымдарға, лауазымды адамдарға және
азаматтарға міндетті.
Прокурорлық қадағалаудың мәні, сондай-ақ біздің қоғамдағы құқықтың
рөлімен анықталады. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 1997 жьшғы 11 қазандағы
Қазақстан-2030, Гүлдену, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың әл-
аухатын жақсарту Қазақстан халқына жолдаған жолдауында "Қазақстандағы
мемлекеттік кұрылыстың болашағы тікелей қазіргі кезеңде шешілетін
әлеуметтік-экономикалық міндеттерге тікелей байланысты"' деп көрсетілген.
Сонымен прокурорлық қадағалау мемлекет атынан Қазақстан Республикасы
Президентінің бақылауында іске асырылады, жергілікті органдардан тәуелсіз,
Қазақстан Республикасының Бас прокурорына ғана бағынышты. Прокурорлық
қадағалау мемлекеттік барлық аумақтарында және барлық министрліктерге және
ведомостволарға, оларға бағынышты мекемелер мен кәсіпорындарға, атқару және
бөлу органдарына, қоғамдық ұйымдарға, лауазымды адамдар мен азаматтарға
қатысты әрекет етеді.
Осы әлеуметтік рөлді орындаудың құқығы көп жағдайда заңның дәл
орындалуына байланысты. Заңды іс жүзінде қамтамасыз ету заңдардың
қолданылуына және оны бұзғаны немесе орындамағаны үшін жазаға тартуда қатаң
қадағалауды іске асыруға байланысты. Осыған орай, прокуратура тәрізді орган
құру қоғам мен мемлекетті дамытудағы құқық пен заңдылықтың әлеуметтік
рөліне қатысты объективті қажеттілік болып табылады.
Осыған сәйкес, прокурорлық кадағалау - бұл, тек кез келген қол
сұғушылык пен заңсыздыққа қарсы ғана емес, сондай-ақ құқықты камтамасыз
ететін қарым-қатынасқа қарсы әрекеттің мықты және сенімді кепілі. Құқықты
мемлекет құрудағы ең маңызды прокурорлық қадағалау зандарды қолданудағы
жоғары қадағалау болып табылады.
Ал енді, прокуратура тарихына қысқаша тоқталайық. Прокуратура тарихын
терең зерттеген қазақстандық, ол заң ғылымдарының кандидаты, доцен А.А.
Әлдекеев. Оның айтуынша Кеңес үкіметінің көп жылдық тәжірибесінің
талдаусыз, жалпылаусыз прокуратура органының қызметін, құрлымын жетілдіру
мүмкін емес.[5]
Прокуратура термині латынның “procuro” – қамтамасыз етемін, алдын
аламын деген сөзінен бастау алады. Осы сөз дәуірден дәуірге Рим құқығы
арқылы жеткен. Сол кезеңнің өзінде Европа халқының заң түсінігінде қазіргі
кездегі әділеттің қажетті элементтері сақталған. Төмендегі түсінктердің өз
орны болып мойындалған, олар:
– қоғамның мүддесі атынан қылмысты жария ете отырып қудалау;
– белгілі жағдайларды оны лауазымды, тіпті құзыретті
тұлғалардың жүргізу;
– мемлекет басшысының, болмаса уәкілетті тұлғалардың жекелеген
жағдайларда болса да сотқа келіп қатысуы.
Бірақ, прокуратураның шыққан жері негізінен Франция болып есептеледі,
ал оның негізін қалаушы тұрақты Корольдық прокуратура туралы ережені
анықтап айқындаған, бірінші прокуратура ескерткішін орнатқан ІV Филипп
Красив. Әлемдік практикадағы осындай бірінші прокурор ретінде Париж
Парламентіндегі алғашқы прокурор Гулланмеде ла Магдаленийді атауға болады.
Россияда алғашқы прокуратура (“Око государство”) І Петр кезінде
ұйымдастырылған. С.А. Петровскийдің пікірінше, сол кезде-ақ бақылап,
қадағалаумен айналысатын мекеменін кіруі қажеттігі байқалған көрінеді.
Сөйтіп осындай мекеме ретінде қазіргі түсінік бойынша прокуратураның сол
кездегі үлгісі – Фисколат құрылыпты. 1711 жылдың 2 наурызында І Петр
“Фискалдарды барлық істерінде жүргізу туралы” жарлық шығарады. Соның
артынша 1711 жылдың 5 наурызында “Барлық істерді құпия тексеру және дұрыс
емес соттар туралы барып білетін, т.б.” жүзеге асыруға арналған жаңа Обер-
фискал болатын үш иерархиялық сатыдан тұратын лауазым енгізу туралы жарлығы
шықты. Алғашқы Обер-фискал хатшы Яков Былинский болса ол оның алдында
фискалды міндетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz