Қаныш Сәтпаев - алғашқы геолог

КІРІСПЕ
1. ҚАНЫШ СӘТБАЕВТЫҢ ӨМІРТАРИХЫ МЕН ҒЫЛЫМ ЖОЛЫНДАҒЫ АЛҒАШҚЫ ҚАДАМЫ
1.1. Ғалымның қысқаша өмірбаяны
1.2. Қ.Сәтбаевтың ғылымға келу жолы
2. Қ. СӘТБАЕВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН ҒЫЛЫМЫ
2.1. Қаныш Сәтбаевтің Қазақстан Ғылым академиясын ашудағы еңбегі
2.2. Қаныш Сәтбаев . ұлы ғалым, геолог, қоғам қайраткері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Ғылыми еңбектері біздің еліміздің ғана емес, бүкіл әлемге әйгілі академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаев өзінің бүкіл өмірін Қазақстанның жер қойнауындағы байлығын Отан игілігіне жұмсауға арнады. Қаныш Сәтбаев – 640-тан астам еңбектің авторы, қазақстандық металлогения мектебінің негізін қалаушы. Ол Жезқазған мыс рудалы ауданын ашуда көп еңбек сіңірді.
КСРО Ғылым академиясының академигі Қаныш Сәтбаев республикамызда ғылымның түрлі саласын дамытуға баға жетпес үлес қосқан дарынды ұйымдастырушы, басшы да. Ол Геология ғылымдары институтын басқарды, ал 1946-1952 және 1955-1964 жылдары Қазақ ССР Ғылым академиясының президенті болды.
Қазақстаннан шыққан тұңғыш академик Қ.И. Сәтбаевтың ғылымды дамытуға сіңірген зор еңбегі жоғары бағаланды: ол төрт мәрте Ленин орденімен, екінші дәрежелі Отан соғысы орденімен, көптеген медальдармен марапатталды, жаңа бір минерал Қаныш Сәтбаевтың есімімен аталады.
Жер қойнауының сиқырлы жиһазын тамаша көрегендікпен аша білген академик Қ.И.Сәтбаев - қазақ халқы мен Қазақстан тарихындағы зор құбылыс. Ол аса көрнекті ғалым-геолог қана емес, өз заманының әйгілі табиғат зерттеушісі, әлемдік өреге көтерілген ойшыл ғұлама. Қаныш Имантайұлы мемлекет және қоғам қайраткері ретінде, ғалымдығы мен шебер ұйымдастырушылық қабілетінің арқасында Қазақстанның индустриялық даму жолындағы өркениетті үрдістің көш басында болып кемеңгер ғалым атанды.

. М. Сәрсекееев. «Сәтбаев», 1985ж.

2. Т. М. Әлжанов, М. Қ. Сәтбаева. «Қаныш Сәтбаев – қазақ елінің тұлғасы», 2002 ж.

3. Ш. Қ. Сәтбаева. «Қаныш аға». Алматы, 1989ж.

4. С. Ж. Даукеев "Выдающийся геолог и ученый" (12-20бет);
5. Г. Батырбеков "Из когорты славных" ( 273-275бет);
6. М. Сарсеке "Семь великих свершений академика Сатпаева" ( 168-177 бет);
7. Н.А. Назарбаев "Великий сын земли казахской" ( 2-8бет).
8. Сборник статей "Мир Сатпаева"/ Құрастырушылар: Каменев Е.А. және т.б. -Алматы: Шартарап С, 1999 - 304ст. Статьялар:
9. Қаныш Сәтпаев. Балалық шақ естеліктері. Алматы, 1970 ж.
10. Қазақтың ұлы ғұламалары. Алматы, 1993 ж.
11. Қаныш Сәтпаев – Ұлы Геолог, Алматы, 1994 ж.
12. Қазақстанның тау-кен тарихы. Алматы, 1996 ж.

Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

КІРІСПЕ
1. Қаныш сәтБаевтың өміртарихы мен ғылым жолындағы алғашқы қадамы
1.1. Ғалымның қысқаша өмірбаяны
1.2. Қ.Сәтбаевтың ғылымға келу жолы
2. Қ. СӘТБАЕВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН ҒЫЛЫМЫ
2.1. Қаныш Сәтбаевтің Қазақстан Ғылым академиясын ашудағы еңбегі
2.2. Қаныш Сәтбаев – ұлы ғалым, геолог, қоғам қайраткері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1889-1964 жж.
Қаныш Имантайұлы Сәтбаев

КІРІСПЕ

Ғылыми еңбектері біздің еліміздің ғана емес, бүкіл әлемге әйгілі
академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаев өзінің бүкіл өмірін Қазақстанның жер
қойнауындағы байлығын Отан игілігіне жұмсауға арнады. Қаныш Сәтбаев – 640-
тан астам еңбектің авторы, қазақстандық металлогения мектебінің негізін
қалаушы. Ол Жезқазған мыс рудалы ауданын ашуда көп еңбек сіңірді.
КСРО Ғылым академиясының академигі Қаныш Сәтбаев республикамызда
ғылымның түрлі саласын дамытуға баға жетпес үлес қосқан дарынды
ұйымдастырушы, басшы да. Ол Геология ғылымдары институтын басқарды, ал 1946-
1952 және 1955-1964 жылдары Қазақ ССР Ғылым академиясының президенті болды.
Қазақстаннан шыққан тұңғыш академик Қ.И. Сәтбаевтың ғылымды дамытуға
сіңірген зор еңбегі жоғары бағаланды: ол төрт мәрте Ленин орденімен, екінші
дәрежелі Отан соғысы орденімен, көптеген медальдармен марапатталды, жаңа
бір минерал Қаныш Сәтбаевтың есімімен аталады.
Жер қойнауының сиқырлы жиһазын тамаша көрегендікпен аша білген
академик Қ.И.Сәтбаев - қазақ халқы мен Қазақстан тарихындағы зор құбылыс.
Ол аса көрнекті ғалым-геолог қана емес, өз заманының әйгілі табиғат
зерттеушісі, әлемдік өреге көтерілген ойшыл ғұлама. Қаныш Имантайұлы
мемлекет және қоғам қайраткері ретінде, ғалымдығы мен шебер
ұйымдастырушылық қабілетінің арқасында Қазақстанның индустриялық даму
жолындағы өркениетті үрдістің көш басында болып кемеңгер ғалым атанды.

1 бөлім. Қаныш сәтБаевтың өміртарихы мен ғылым жолындағы алғашқы қадамы

1.1. Ғалымның қысқаша өмірбаяны

Қ. И. Сәтбаев 1889 жылы 12 сәуірде Семей губерниясы Павлодар уезі,
Ақкелін болысының 4–ші ауылында (қазіргі Қазақстан Республикасы Павлодар
облысы Баянауыл ауданының) Теңдік поселкісінде туған.
Сәтбаевтің отаны - көгілдір көлді, гранит жартасы, қарайғалы, қайынды
орманды ертегідей сұлу Баянауыл.
Қаныштың әкесі - Имантай Сәтбаев (1845-1928) өз ортасында беделді,
көшпелі малшы болатын. Жас кезінде Омбыдағы медреседе оқыды, Шоқан
Уалихановпен де таныс болатын. Әкесінің ықпалымен жас бала араб, парсы
тілдерін ықыластана үйреніп, Хафиздің, Сағдидің, Науаидің өлендерін жаттап
өсті.
Қ. И. Сәтбаевтың анасы - Әлима ( 1862-1904) кішкене Қанышқа бес жас
толмай қайтыс болады. Ол туғанда қойған қатал естілетін Ғабдулғани деген
есімінің орнына бүлдіршінге еркелетіп айтатын Қаныш есімін береді. Әлима
қайтыс болғаннан кейін оны әкесінің бәйбішесі мейірімді Нұрым аналық
қамқорлыққа алады.
Қаныштың жерлесі әрі досы Әлкей Хақанұлының мәліметтері бойынша,
революциядан (1917ж.) бұрынғы қыр қазақтары арасында Сәтбаевтардан көп
оқыған ауыл болған емес. "Қаныштың әкесі Имантай - ақылды, момын, терең
ойлайтын, әр нәрсені ақылмен, сабырмен шешетін кісі болатын...
Болашақ академиктің ғылымға барар жолдар соқпағы Жұмаш молданың киіз
үйінен басталды. Одан кейін ауылдағы екі сыныптық мектеп, Павлодардағы орыс-
қырғыз училищесі, Семейдегі мұғалімдер семинариясында жалғасты.
Семинарияны 1918 жылы бітірген Қаныш Имантайұлы ауылына оралып,
мұғалім, одан кейін сот болып жұмыс істейді. Жас сот қазақ даласының
қоғамдық өміріне белсене қатысып, тұрғындар арасында үлкен ағартушылық
жұмысын жүргізді. Алайда, өзінің туған өлкесіне неғұрлым пайдамды тигізсем
деген ұмтылыс пен білімге деген құмарлық Қ. И. Сәтбаевты туған өлкесін
тастап, Томск технологиялық институтына оқуға түсуге талаптандырды.
1921 жылы жазда Қаныш Имантайұлы Баянауылға емделуге келген сол
кездегі Сібір өңірінің ірі, мәдени орталығы Томск қаласының технология
институтының профессоры (кейін академик болған) Михаил Антонович Усовпен
танысады. Осы М. А. Усов дала бозбаласының ақыл-ойы мен жүрегіне геологияға
деген қызығушылықты жағып кеткен еді. Қанышқа М.А.Усов Қазақстанның
геологиясы мен тау-кен байлықтары туралы көптеген қызықты әңгімелер айтады.
Өзі өмірден озғанша ұстаз санаған профессор М.А.Усовтың ықпалымен 1921 жылы
Қаныш Имантайұлы Томск технология институтының кен факультетінің
геологиялық барлау бөліміне оқуға түседі.
Қаныш Имантайұлы студент болған жылдарда профессор М.А.Усов басқарған
палеонтология және тарихи геология кафедрасының оқытушысы болған В.А.Хохлов
(кейін ғылым докторы, профессор) "Студент Қаныш" атты естелігінде былай деп
жазды: "Бұл өзі оқуға жан-тәнімен берілген студент болатын. Жалпы геология
жөніндегі сабақтарда ол М.А.Усовтың тамаша лекцияларын құмарта тыңдады...
Екінші курстан кейін ол М.А.Усовтың дала жұмыстарына қатысты..."

1.2. Қ.Сәтбаевтың ғылымға келу жолы

1926 жылы институтты бітіріп, инженер-геолог дипломын алған Қ.И.
Сәтбаев Қазақ ҚСР Халық шаруашылығы орталық кеңесінің жолдамасымен Орталық
Қазақстанның Жезқазған кенішіне барады.
Жезқазған – Қазақстанның түсті металлургиясының бесігі. Ертедегі кен
қазушылар Жезқазғаннан кендердің үлкен мөлшерін қазғаны анықталды. Міне,
осы жерге, Қазақстан металлургиясының көне орталығы, 1926 жылы жас
инженер–геолог келді. Онымен бірге Қарсақпайға сол Томск технология
институның түлегі, геолог Таисия Алексеевна Кошкина – Сәтбаева да келді.
Олардың мекен-жайы республика түсті металлургиясының тұңғышы – мыс қорыту
зауыты орналасқан жер, Жезқазған ауданының әкімшілігінің орталығы Қарсақпай
кенті болды.
Қарсақпайдың сол кезде сыртқы әлеммен байланысы мүлде жоқ еді. Ең
жақын Жосалы теміржол станциясына машинамен батпақ даланың сусыз, елсіз қу
даласын басып, 400 шақырым жер жүруге тура келетін.
Сәтбаев таяуда ғана концессионер – ағылшындар қожайындық еткен
Жезқазған мыс кеніштеріне геологиялық барлау жұмыстарына басшылық жасады.
Қожайын жұмыстарының іздерін барлық жерлерін байқауға болатын: шахталар
жарамсыз, рудниктегі үйлер нашар еді. Жергілікті жұмысшы кадрлар болмады,
бұрғылау құрал–жабдықтары жоқ болатын. Жезқазған қаласының орны жусанды
дала еді. Сәтбаев бойына біткен жігерлікпен істі өз қолына алды. Алайда,
тағдыр Қаныш Имантайұлына Жезқазғанда үлкен сынақтар дайындап тұр еді.
Өйткені, Қ. И. Сәтбаев келгенге дейін Жезқазғанда барлау жүргізген
Геологиялық комитеттің қызыметкерлері Жезқазғанды шағын, келешегі жоқ кеніш
деп санады. Геолкомның пікіріне қарама-қарсы батыл қайрат көрсетудің
арқасында Қаныш Имантайұлы кеніштің үлкен болашағы барлығын көре білді.
1931 жылдың соңының өзінде анықталған кен қорлары жөнінен Жезқазған
Кеңестер Одағындағы мыс кен орындарының арасында бірінші орынды еншіледі.
Алайда, Геолкомның белді геологтары Сәтбаетың болжамын құрғақ қиял деп
санады.
1933 жылдың ақпанында геологиялық барлау жұмыстарын қаржыландыру кенет
тоқтатылады...
Ол 1920-1930-шы жылдары кең көлемді барлау жұмыстарына басшылық жасап,
оларға тікелей қатынасуымен бірге Жезқазған-Ұлытау, Қарсақпай, Қаратау
полиметалл кендері жөнінде іргелі ғылыми еңбектер жазды.
Үлкен Жезқазған үшін ұзаққа созылған және қажырлы күрес басталады.
1934 жылдың аяғында ешқандай қаржы алуға мүмкіндік жоқ екенін аңдаған
Қаныш Имантайұлы көмек беру жөнінде тікелей КСРО БХШК басшысы Серго
Орджоникидзеден көмек сұрады. 1934 жылдың желтоқсанында Жезқазғанның
тағдырын шешкен Қ.И. Сәтбаев пен Серго Орджоникидзенің кездесуі еді.
1935 жылы жазда Орджоникидзенің нұсқауы бойынша Жезқазғанға баратын
темір жол құрылысы басталды, тек 1938 жылы ақпан айында ғана Жезқазған тау-
кен комбинатын салу жөнінде жарлық шықты. Жезқазған тарихының жаңа
парақтары ашылды.
1940 жылдың күзінде Қаныш Имантайұлы Ленин орденімен марапатталды. Бұл
барлық ұжым үшін үлкен қуаныш еді, Жезқазған аумағындағы кен орындары
еңбегі үшін ол КСРО Мемлекеттік сыйлығына ие болды. Қ.И. Сәтбаевтың геолог-
барлаушы ретіндегі қызметі Жезқазған-ұлытау аумағындағы табиғи байлықтарды
кешенді зерттеуге бағытталды. Жезқазғанмен қатар ол Атасу мен Қарсақпайдағы
темір кенін, Найзатас пен Жездідегі темір-марганец кенін, Байқоңыр көмірін
және көптеген басқа да кенді және кеніштерді барлаумен айналысты.
Сәтбаев Қазақстандағы қара металлургияның даму мәселесін қоюда алғашқы
қарлығаш еді. 1942 жылы Қ. И. Сәтбаевқа геология – минералогия ғылымдарының
докторы ғылыми дәрежесі берілді.
Қазақстан Ғылым академиясының президенті және Геология ғылымдары
институтының директоры кезінде де Қаныш Имантайұлы Жезғазған кендерін ең
жаңа тәсілдерінің көмегімен зерттелуіне қолдан келгеннің бәрін жасаған.
Осындай жұмыстардың нәтижесінде Жезқазған тек мыс алыбы емес, сондай-ақ
қорғасын, цинк, күміс, рений, осмийдың ірі кеніші екендігі анықталды.
Қ.И. Сәтбаев кен өндіру кезінде кендердің өлшеусіз үлкен рәсуа болуын
қысқарту проблемасына үнемі көңіл бөлді.
Академик ҚИ.Сәтбаевтың көп қырлы талантының жарқын көрінісі - ол,
ғылыми жұмыстардың ұлы ұйымдастырушысы болды. Оның халқына мұраға қалдырған
қазынасы - іргесін өзі қалаған, ғылым ордасы Қазақстанның Ұлттық Ғылым
академиясы болып табылады. Қаныш Имантайұлы бұл ғылыми-ұйымдастырушылық
жұмысқа 1941 жылы шақырылды. Осы жылы КСРО Ғылым академиясының Қазақ
филиалының орынбасары болып сайланды. 1943 жылдан филиалдың төрағасы
қызметін атқарды. Сол жылы Қ.И.Сәтбаев геология ғылымындағы үздік
жетістіктері үшін КСРО Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі, ал 1946
жылдан толық мүшесі (академик) болып сайланды. Ол сол кезде КСРО-ға кірген
күншығыс республикалары халықтары өкілдерінен шыққан тұңғыш академик еді.
Бүгінгі Жезқазған – Кенгір су қоймасы жанындағы кең көшелі, әсем бағы
мен паркі бар ауқымды жаңарған қала. 1964 жылы Жезқазған тау–кен
комбинатына академик Қ.И. Сәтбаевтың есімі берілді. Жезқазған комбинаты –
ең жоғары сапалы мыс, рений, осмийдың таза изотопын, бірқатар кендердің
концетратын шығаратын ірі тау – кен кәсіпорындарының бірі.
Соғыстың басталуы Қ.И. Сәтбаевтың Алматыдағы жұмысқа ауысуымен тұспа –
тұс келді: ол 1941 жылы жазда Геология ғылымдары институтының директоры
болып тағайындалды, оның артынан жедел - КСРО Ғылым академиясының Қазақ
филиалы президиумының төрағасы болды. Филиалдың ғылыми жұмыстары дереу
майданға барынша практикалық көмек көрсету мақсатында қайта қаралды.
Қорғасын, қалайлы, молибдендерді өндіруді тездетіп ұлғайту жөніндегі
ұсыныстар талқыланып енгізілді. Жезқазғанның бай кендері Балқашқа өзен
болып ақты, мыс өндіру ұлғайды.
Қ.И.Сәтбаев Алматыдағы КСРО Ға Президенті академик В. Л. Комаровтың
басшылығымен жұмыс істеп жатқан Қазақстан, Орал және Сібір ресурстарын
қорғаныс мүддесіне жұмылдыру жөніндегі комисияның ісіне белсене араласты.
1941 жылы тамызда неміс әскері КСРО-дағы марганец өңдірудің басты
кеніші Никопольді басып алды. Оралдың қорғаныс зауыттарына маңызды
стратегиялық шикізатсыз қалу қаупі төнді: марганецсіз сапалы оқ өтпейтін
болатты жасау мүмкін емес.
Отанға төнген осындай қиын кезде Қ.И. Сәтбаев өзі бұрын ашқан Орталық
Қазақстандағы Жезді марганец кенішін дереу пайдалануға беру жөніндегі
жоспарын батыл ұсынды. Кен өндіру рекордтық қысқа мерзімде қалыпқа
келтірді. 1942 жылдың маусым айының өзінде автокөліктер тізбегі
Магнитогорскіге Жездің марганец кенін жеткізді. Соғыстың аяғына дейін
қорғаныс зауыттарына қажетті марганецтің 70% Жезді кеніші есебінен
қамтамасыз етілді.
Қазақстан ресурстарын қорғаныс мүддесіне жұмылдыру ісіндегі жеке үлкен
үлесі үшін Қ. И. Сәтбаев 1945 жылы екінші дәрежелі Отан соғысы орденімен
және Ленин орденімен марапатталды.

2 бөлім. Қ. СӘТБАЕВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН ҒЫЛЫМЫ

2.1. Қаныш Сәтбаевтің Қазақстан Ғылым академиясын ашудағы еңбегі

Ұлы Отан соғысы кезеңі КСРО ҒА-ның Қазақ филиалы үшін күрт өсу жылдары
болды. Сол жылдары Қазақстанға көптеген ірі қорғаныс зауыттары көшіп келді.
Филиалдың ғылыми зерттеу жұмыстарының өсуі жаңа институттардың пайда
болуына, ғылыми кадрлардың өсуіне ұласты.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.