Өмір сүру құқығының түсінігі мен адам құқықтары жүйесіндегі орны
Қазақстан Республикасындағы өмір сүру
конституциялық құқығын жүзеге асырудың
мемлекеттік-құқықтық механизмдері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Өмір сүру құқығының түсінігі мен адам құқықтары
жүйесіндегі орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 6
1.1 Өмір сүру құқығының маңыздылығы және адам құқықтары
жүйесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Өмір сүру құқығының мазмұны және негізгі
проблемалары ... ... ... ... ... ... .22
2 Қазақстан Республикасындағы өмір сүру
конституциялық құқығын жүзеге асыру
мемлекеттік-құқықтық механизмінің түсінігі мен
мазмұны
2.1 Адамның өмір сүру конституциялық құқығын жүзеге асыру бойынша
мемлекеттік-құқықтық механизмінің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2 Адамның өмір сүру конституциялық құқығын жүзеге асыру мемлекеттік-
құқықтық механизмінің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
41 2.3 Өмір сүру құқығын жүзеге асыру механизмінің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..75
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Адам мен оның құқықтары қазіргі
өркениетті деп танылған қоғамның ең жоғары игілігі болып табылады.
Сондықтанда адамның өмір сүруін қамтамасыз ететін құқықтық нормалар ең
маңызды жүйені құрайды. 1995 жылғы еліміздің Конституциясы Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады; оның ең қымбатты қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары [1] деп басталуының өзі бекер емес. Бұл адам
өмірінің, құқықтары мен бостандықтарының мемлекетті демократиялық және
құқықтық ел ретінде таны үшін басты себеп болып отыр.
Егемендік қолға тиген бойдан ҚРсы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының
стратегиясы атты концептуалды еңбегі жарық көрді. Қазақстанның осы алғашқы
Стратегиясында КСРО-ң соншалықты тез ыдырауына басты себептердің бірі
болған КСРО-да бастапқы кезден-ақ адамның өзін өзі ұғына білу және өз
тағдырын өзі айқындау механизмінің болмағандығы, - деп көрсетіліп, -
Кеңес адамдары өздерін өз өмірлерінің, өз меншігінің, өз елінің шынайы
қожайындары ретінде ешқашанда шынайы сезінбей, тек партиялық-мемлекеттік
мәшиненің тілсіз бұрандысы ғана болып келгендігі, - нақты белгіленген [2,
4 б.]. Осы құжатта мемлекет алдына қойылған стратегиялық мақсаттардың бірі
– демократиялық бостандықтар мен адам хұқығын сақтау есебінен дүниежүзі
қоғамдастығында Қазақстанның саяси салмағын арттыру еді [2, 6 б.]. 2030
жылы Қазақстан қандай ел болады деген сұраққа еліміздің Президенті
Қазақстан - 2030 стратегиялық бағдарламада 2030 жылғы азаматтар мемлекет
олардың құқықтары мен мүдделерін қорғайтынына сенімді болады, - деп жауап
береді [3, 73 б.].
1990-шы жылғы ҚазССР Мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясының
кіріспе бөлімінде еліміз Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясын
танитыны [4, 107-111 бб.], ал 1991-ші жылғы Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы конституциялық заңда адам хұқыларының
жалпыға бірдей Декларациясында, халықаралық хұқтың жалпы жұрт таныған өзге
де нормаларында баянды етілген жеке адамның хұқылары мен бостандықтарының
үстемдігін мойындайтыны нақты көрсетілген [5, 132-137 бб.].
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясында белгіленген мемлекеттің жеті негізгі басымдығының ішінде
демократияны одан әрі дамыту және саяси жүйені жаңарту бағыты ерекше
аталған [6]. Бұл құжатта демократиялық мәденитеттің тамырын тереңге тартқан
дәстүрінің болмауы, бостандықты кез-келген нәрсеге қол жеткізу мүмкіншілігі
ретінде қарастыру елді тұрақсыздыққа ұрындыруы, болашаққа деген біздің
барлық жоспарларымызды жоққа шығарып өзімізді әлдеқайда артқа шегіндіріп
тастауы мүмкін екенін мойындауымыз керек, сондықтанда, біз демократиялық
дәстүрлерді дамыта отырып оларды қорғайтын қатал жүйені орнатуға тиіспіз
[7], - делінген.
Сол сияқты адам құқықтары мен бостандықтары, бір жағынан, Қазақстанда
қалыптасып келе жатқан азаматтық қоғамның ажырамас бөлігі [8, 15 б.],
екінші жағынан, конституционализм идеясының құқықтық көрінісі [9, 11 б.],
үшінші жағынан, құқықтық мемлекеттің басты белгілерінің бірі болып табылады
[10, 81 б.].
Жалпы адам құқықтары мен бостандықтарының, оның ішінде, адамның өмір
сүру құқығының мемлекет саясатына тікелей байланысты болуын көптеген
ғалымдар айтып келеді. Мысалы, Н.И.Матузовтың ойына сүйенсек: кез-келген
мемлекеттің қандай да болмасын саяси бағамы адамның өмір сүру құқығына
тікелей байланысты екендігі күмән туғызбайды, өйткені осы саяси бағамға
түбінде экономиканың жағдайы байланысты, демек азаматтардың өмір сүру
жағдайы, әлеуметтік қорғалуы, зейнеттік қамсыздандырылуы, медициналық
қызмет көрсетілуі, еңбек ақысы, тұтынушы кәрзенкесінің толық болуы және
т.с.с.; қысқаша айтқанда – қалыпты тіршілік ету үшін индивидке қажетті
игіліктердің болу-болмауы [11, 661 б.]. Ғалымның айтуы бойынша адамсыз,
адамнан тыс, одан бөлек кез-келген құқықтар бос абстракцияға айналады, ал
адамның өмір сүру құқығы болса әмбебаптық маңыздылығына қарамастан, қазіргі
әлемнің бірде-бір жерінде іс жүзінде (100 пайыздық деңгейде) қамтамасыз
етілмейді және кепілдендірілмейді, тіпті оған төніп тұрған маңызды қауіп-
қатерлер көбеюде, атап айтқанда: адамдар қылмыскерлер қолынан, көптеген
қарулы қақтығыстардан, аштық пен аурулардан, лаңкестік актілері мен саяси
шиеленістерден, апаттар мен өзге де төтенше жағдайлардан, жүктілікті
тоқтату арқылы эмбрион кезінде өлтірілу салдарынан, әртүрлі себептерге
байланысты өмірден өз еркімен кету арқылы жаппай қаза табуда [11, 661-662
бб.]. Осы және тағы бірқатар факторлар миллиондаған қарапайым адам өмірінің
қиылуына себеп болып отыр. Алайда адам құқықтары мен бостандықтары
жүйесінің тірегі болып табылатын өмір сүру құқығына бүгінгі күні
халықаралық деңгейде де, мемлекеттің ішкі өмірінде де төніп тұрған қауіп-
қатерлердің азаймауы диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігін тағы да
бір дәлелдейтін айғақ.
Өз еліміздегі жағдайға келер болсақ, он жыл ішіндегі экономикалық
дағдарыс халықтың жағдайын ойсыратып, адам құқтарының аяққа тапталуына алып
келді. Дағдарыс салдарынан біздің елімізде адам өмірі құнсызданды. Соңғы
жылдары қалыптаса бастаған экономикалық өсім халықтың әл-ауқатын жақсарта
бастағанмен, адам құқықтарының сақталуы еліміз үшін әлі де проблема болып
отыр. Оның көптеген себептері бар – жаппай жемқорлыққа алып келген
мемлекеттік аппарат қызметінің тиімсіздігі, заңдарда кездесетін көптеген
қайшылықтар, адам құқықтары мен бостандықтарының сот пен өзге де
мемлекеттік органдарында қорғаусыз қалып жатқаны, халық арасында, әсіресе
ауылдық жерлерде, әлі жиі кездесетін кедейшілік, құқықтық мәдениеттің
төмендігі, қылмыстылықтың шектен шығуы. Қоғамдағы осындай жағдай адам
өлтіру мен адам өміріне қатер төндіретін қылмыстардың көбеюіне, көліктегі,
жол бойындағы, өндірістердегі адам шығынына алып келетін апаттардың
азаймауына, қоршаған ортаның ластануына және халықтың денсаулығының
нашарлауына соқтырып отыр. Бұған қоса нашақорлық, қылмыстық аборттар және
т.с.с. мәселелер бар. Өлім жазасы проблемасы да өзінің толық шешімін таппай
отыр. Осы факторлардың барлығы қоғамдағы қарапайым адамның жағдайын
байқауға мүмкіндік береді.
Еліміздің құқықтық жүйесіндегі проблемаларға келсек, Қазақстанның
құқықтық саясат тұжырымдамасы заңнамадағы бірқатар кемшіліктерді атап
көрсетеді: Қолданыстағы заңдар нормаларын ...құқықтық реттеудегі
ақаулықтарды толықтыру және оны қоғамдық қатынастардың барынша маңызды
салаларына тереңдетуді ...іске асыру жолымен жетілдіру қажет, сол сияқты
құқықтық реттеуді талап ететін қоғамдық қатынастарға ғылыми талдау жүргізу
қажет [12, 7 б.]. Осы құжатта былай делінген де сөздер бар: Бүгінде заң
актілері мемлекеттік органдарға мазмұны заң шығарушының қалауына сай емес,
ал кейде оған тікелей қайшы келетін заңға тәуелді актілер қабылдауға
мүмкіндік беретін бланкеттік (сілтемелік) нормалардың көп мөлшерін қамтиды.
Мемлекеттік органдардың норма түзушілік тәжірибесінде тар салалық,
ведомстволық көзқарас жойылмаған, соның нәтижесінде сыбайлас жемқорлық
құқық бұзушылықтарды, адам құқықтарына, бостандықтарына және азаматтар мен
ұйымдардың заңды мүдделеріне қысым жасау жол алған. Әрі бұл жәйт заңдарды
іс жүзінде заңға тәуелді актілермен алмастыруға әкеп соқтырады. Осыған
байланысты заң актілерін әзірлеу процесі сілтемелік нормалар санын қатаң
түрде азайтумен және заңдарды мүмкіндігінше тиімді нақтылуымен сипатталуға
тиіс. Сонымен бірге қабылданған заңдардың толықтай іске асырылуын, соның
ішінде қажет деген заңға тәуелді актілердің дер кезінде қабылдануын
қамтамасыз ететін тетіктерді жетілдірген жөн [12, 8-9 бб.].
Елімізде он жылдың үстінде жүргізіліп жатқан реформалардың түпкі мақсаты
құқықтық мемлекет қалыптастырып, адам құқықтарын қамтамасыз ету. Бірақ
әртүрлі себептерге байланысты адам құқықтары саласындағы бұл реформалар әлі
де тиісті нәтижесін бермей отыр және ресми жарияланған мақсаттар мен
күнделікті өмірдегі қайшылықтар одан әрі күрделенуде. Мұндай жағдайды
әйгілі отандық ғалым, академик М.Т. Баймаханов адам құқықтары саласында бір
шектен екінші шекке ұрынып және бірдебір ойын аяғына дейін жеткізе алмай
келе жатқан биліктің айқын стратегиясының болмауымен түсіндіреді [13, 110
б.]. Осы жәйттердің барлығы, әрине, адам құқықтары мен бостандықтарының,
оның ішінде өмір сүру құқығына да қатысты сақталуына, өз кедергілерін
тигізетіні сөзсіз. Қазақстандық зерттеуші Е.Ж. Жұмабаев көрсететіндей, ең
үлкен ауқымдағы құқықтар мен бостандықтарды үстіртін тану, олардың
негізінде жатқан игіліктерді пайдаланудың толық мүмкіндігінің бірден пайда
болуына алып келмейді. Құқықтар мен бостандықтарды, оларды қамтамасыз
ететін және қорғайтын кепілдіктерді қоса алғанда, жүзеге асыратын тиімді
әлеуметтікқұқықтық механизм қажет [14, 3 б.].
Көрсетілген факторлар диссертация тақырыбының өзектілігін байқатады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу дәрежесі. Адам мен азамат құқықтарының
әртүрлі мәселелеріне арналған әдебиеттер мол болғандығымен қарастырып
отырған тақырыбымызға қатыстылары көп емес. Отандық ғалымдар ішінен осы
тақырыпқа жақын объектіні зерттеген жалғыз ғалым А.Г. Жұбанғалиева. Оның
кандидаттық диссертация шеңберінде орыс тілінде орындалған Өмір сүру
құқығының конституциялық-құқықтық негіздері тақырыбындағы еңбегі біз
қарастырып отырған мәселеге жақын болғандығымен өлім жазасын алып тастау
мәселесіне көбірек ауып кеткенін байқатады. Өмір сүру құқығына тікелей
қатысты басқа ғылыми еңбектер отандық құқық ғылымында жоқ. Бірақ, жалпы
түрде алғанда өмір сүру құқығы қазақстандық ғалымдардың адам құқықтарына
қатысты көптеген еңбектерінде жанама қарастырылып кеткен. Осы орайда келесі
ғалымдарды атап көрсетуге болады: Қ.К. Айтхожин, С.Н. Сабикенов, Ғ.С.
Сапарғалиев, С.С. Сартаев, С.З. Зиманов, Ө.Қ. Қопабаев, З.Ж. Кенжалиев,
В.В. Мамонов, Т.С. Күлтелеев, Д.С. Сапарбаева, М.А. Сәрсембаев, Ж.Д.
Бұсұрманов және т.с.с. Отандық құқық ғылымында адам құқықтарының әртүрлі
тұстарын зерттеп жүрген жаңа буын ғалымдарды да атап өту керек, олар: А.К.
Абдрахманова, С.Ж. Айдарбаев, Қ.К. Берик, А.Ә. Биебаева, Г.С. Досжанова,
Б.А. Есентемирова, С.К. Жетписов, Е.Ж. Жұмабаев, А.Б. Жумагулова, А.В.
Казакова, Ф.А. Кожумратова, Д.О. Кусаинов, М.Б. Құдайбергенов, Е.С.
Мерзадинов, А.Н. Ниязова, Д.И. Нурумов, А.И. Пильников, А.А. Сабитова, С.М.
Сапаралиева, Д.С. Сапарбаева, Н.З. Сеитова, А.В. Турлаев, М.Б. Үсенова,
А.Г. Шмарин, Г.Д. Шеримкулова және т.б.
Жалпы тарихи тұрғыдан алатын болсақ адамның өмір сүру құқығын А.Ф.
Кистяковский, Н.С. Таганцев, И.А. Покровский сияқты 1917 жылғы Қазан
революциясына дейін еңбек еткен ғалымдар қарастырған. Кеңес кезеңінде құқық
ғылымы адамның табиғи (жаратылыс) құқықтарын жағымсыз түрде
қарастырғандықтан адамның өмір сүру құқығына да көп көңіл бөле бермеген.
Дегенмен бұл кезеңде де адам құқықтары мәселелерімен айналысқан кеңестік
ғалымдардың теориялық еңбектері бүгінгі күнде маңыздылығын жоғалтқан жоқ,
олар Н.Н. Алекссев, В.Н. Витрук, Н.А. Боброва, Н.И. Матузов, Е.А.
Лукашева, В.А. Карташкин және т.б.
Көршілес Ресейдің құқық ғылымында адамның өмір сүру құқығына ерекше
көңіл бөлінуде. Соңғы жылдары Ресейде осы мәселемен айналысып жүргендер
Л.Н. Линик, А.Н. Головистикова, М.Н. Малеина, Ю.А. Казановская, Н.В.
Кальченко, С.М. Сивец, Г.Б. Романовский, Т.М. Фомиченко, В.В. Чепурин, В.Н.
Танаев және т.б.
Осының бәріне қарамастан Қазақстандағы адамның өмір сүру құқығын жүзеге
асыру механизмі кешенді түрде жеке ғылыми зерттеудің объектісі болған емес.
Сондықтан аталған тақырыптың зерттелу дәрежесін жеткілікті деп тану қиын.
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасындағы адамның өмір сүру құқығын
жүзеге асыру саласында қалыптасқан қоғамдық қатынастар болып табылады.
Зерттеудің пәні ретінде Қазақстандағы өмір сүру конституциялық құқығын
жүзеге асырудың мемлекеттік-құқықтық механизмдері, оларды бекіткен
нормативтік құқықтық актілер белгіленіп отыр.
Зерттеу мақсаты Қазақстандағы өмір сүру құқығын жүзеге асыру мемлекеттік-
құқықтық механизмдерінің әрекет етуін, ерекшеліктері мен тиімділігін
анықтау және осының негізінде ғылыми негізделген ұсыныстар жасау.
Зерттеу міндеттері жоғарыдағы мақсатқа сәйкес анықталған:
- өмір сүру құқығының түсінігін, оның маңыздылығы мен адам құқықтары
жүйесіндегі орнын анықтау;
- адамның өмір сүру құқығын жүзеге асыру бойынша мемлекеттік-құқықтық
механизмінің түсінігін айқындау, мазмұны мен түрлерін ашып көрсету;
- өмір сүру құқығын жүзеге асыру механизмінің маңызды бөлігі болып
табылатын осы субъективтік құқықтық жүзеге асыру кепілдіктерін талдау;
- өмір сүру құқығын іске асыру механизмінің әрекет етуіндегі мемлекеттік
органдардың рөлін анықтау;
- Қазақстандағы өлім жазасынан бас тартудың құқықтық негіздері мен оның
қолданылуын қысқарту сатыларын талдау, оның баламасы ретінде өмір бойы бас
бостандығынан айыру жазасының ҚР-ң тарихындағы орнын қарастырып, шетелдік
тәжірибесіне шолу жасау;
- өмір бойы бас бостандығынан айырудың мақсаттары мен жазалар
жүйесіндегі орнын қарастырып, оған жазаланғандардың құқықтық мәртебесіне
қатысты кейбір ерекшеліктерді анықтау.
Жұмыстың эмпирикалық негізін ҚР мен шетелдердің Конституциялары мен өзге
де заңнамалары, халықаралық құқық құжаттары, мерзімді басылымдарға шыққан
материалдар, мемлекеттік органдардың тәжірибесі құрайды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы зерттеу жүргізу логикасымен,
диссертанттың алдына қойылған мақсатқа жету және белгіленген міндеттерді
орындау қажеттілігімен анықталады. Жұмыстың құрылымы кіріспеден, тиісті
бөлімшені қамтитын 2 бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Өмір сүру құқығының түсінігі мен адам құқықтары жүйесіндегі орны
1.1 Өмір сүру құқығының маңыздылығы және адам құқықтары жүйесіндегі орны
Әр адамның өміріне жасаған қаскөйліктен қорғауға кепілдік беру міндетін
мемлекет өз мойнына алуы тиіс екендігі отандық әдебиетте айтылып келе жатыр
[15, 178 б.]. Мемлекеттің осы міндеті тиісті құқықтық механизмдер арқылы
жүзеге асырылады. Бірақ, адамның өмір сүру құқығын жүзеге асыру
механизмдерін талдау алдында әдістемелік сипаты бар мәселелерге көңіл
бөлуіміз керек. Олардың ішінде өмір және өмір сүру құқығы ұғымдарын,
олардың арақатынасын анықтаған жөн. Осы мәселелерге қатысты салаларды
зерттеген ғалымдар өмір ұғымының әртүрлі ғылым шеңберінде қолданылатынын
айтады. Мысалы, құқықтық ғылымға келмек болсақ оның әртүрлі салаларында осы
түсініктің пайдаланылатынын көреміз. Қылмыстық құқық ғылымында өмір ұғымы
ең маңызды құқықтық қорғау объектілерінің бірі болып табылады. Әлеуметтік
қамсыздандыру және еңбек құқығы ғылымында адам өмірін сақтандыру мәселесіне
көп көңіл бөлінеді. Сол сияқты өмір ұғымы конституциялық, халықаралық
және өзге де құқық салаларында өз көрінісін табуда.
Құқықпен қатар өмір ұғымы биология, медицина, әлеуметтану және т.с.с.
ғылымдармен зерттеледі. Әрбір сала өкілдері өмір ұғымына өз анықтамасын
береді және олардың анықтамалары бірігуден әлі де қашық. Мәселен, ресейлік
заңгер-зерттеуші А.Н. Головистикова осы проблемаға көңіл бөле отырып
әртүрлі ғылымдардың өкілдері өмір ұғымына толық сипаттама бере алмай отыр,
өйткені олардың көзқарастарында бірлік жоқ, - дейді [16, 13-14 бб.]. Осы
орайда бұл ғалым өмір ұғымына ең бірінші болып анықтама берген Ф.
Энгельстің сөздерін келтіреді: өмір дегеніміз белок түйіршіктерінің
тіршілік ету тәсілі және осы тіршілік ету тәсілінің мәні олардың химиялық
құрамдас бөліктерінің қоректену және бөліну арқылы үнемі жаңарып отырғаны
арқылы көрініс табады. Бірақ А.Н. Головистикова осы анықтаманың толық
еместігін көрсететін тағы бір сөздеріне де құлақ түрген, яғни: Өмір
ұғымына анықтама беретін біздің дефинициямыз жеткіліксіз, өйткені ол
өмірдің барлық құбылыстарын қамтудан алыс, тіпті керісінше олардың
арасындағы ең қарапайым да жалпы болып келетіндермен ғана шектеледі... Өмір
туралы шынайы толық көзқарас қалыптастыру үшін оның ең төменгісінен бастап
ең жоғарысына дейін көрініс табатын барлық формаларын зерттеуіміз керек
болар еді... [16, 13-14 бб.].
Философиялық тұрғыдан өмірге мынадай да сипаттама беріледі:
- біріншіден, өмір дегеніміз тұрақты және үзіліссіз жүріп отыратын
процес, яғни ол ерекше заңдарға сүйене отырып пайда болады, дамиды,
қартайяды және жойылады. Барлық процестер өзара байланыста жүреді
және олардың бірде біреуі дербес түрде жүрмейді. Мұндай күрделі
байланыс бұл процесті іштей өзін-өзі реттейтін процеске айналдырады
– кез-келген тірі жүйе өзін өзі реттейді, көбейтеді, жаңартады және
осылар арқылы өзін өзі сақтайды;
- екіншіден, өмір дегеніміз тірі жүйелер дамуының ең жоғары сатысы.
Адамның даму кезеңі кезінде үзіліссіз жоғары психикалық функциялары
қалыптасып отырған (мысалы, санасы, ойлау қабілеті). Адам табиғаты
бірте-бірте адами сипатқа ие бола бастаған сайын, тірі жүйенің
барлық элементтері адамдық қаситеттерге қол жеткізіп адам өмірінің
өзі әлеуметтік жағынан интеграциялана бастаған. Адамның әлеуметтік
табиғаты (еңбек, сана, ойлау және сөйлеу қабілеті және т.с.с.
адамның айрықша белгілері) эволюция барысында биологиялық өмірді
тірлік етуге неғұрлым қабілетті етіп, оған жаңа сапа берді;
үшіншіден, өмір дегеніміз ашық өтіп жатқан процес, яғни ықпалды,
өзгертетін сипаты бар қоршаған ортамен өзара байланысты процес. Өмір
қоршаған табиғи және әлеуметтік ортадан тыс өте алмайды [16, 15-16 б.].
Осындай сипаттарға сүйене отырып Л.Н.Линик адам өмірін ең жоғары
күрделілікке ие көп деңгейлі тірі жүйе негізінде жүріп отыратын өзін өзі
реттейтін, әлеуметтік жағынан интеграцияланған, қоршаған ортамен өзара
байланысты процес ретінде анықтайды [17, 33 б.].
Материалистік тұрғыдан өмір адамның не басқа да тірі организмінің
биологиялық тіршілік етуімен түсіндіріледі. Әрине жануар мен адам баласының
өмір сүруі арасында айырмашылық бар, өйткені адам тек биологиялық
тіршілікпен ғана шектелмейді.
Осындай ойларды ескерсе керек, ғалымдар адам өмірін екіге бөліп қарайды.
Мысалы, белорус зерттеушісі С.М. Сивец адам өмірін биологиялық және
әлеуметтік деп бөліп қарастырады: биологиялық өмір - даму барысында
белгілі бір жағдайларда пайда болып отыру заңдылығы бар адам материясының
ең жоғары тіршілік ету формасы. Биологиялық өмірдің міндетті белгілері
ретінде зат алмасу, көбею, өсу, өз құрамы мен функцияларын белсенді реттеу,
қозғалудың әртүрлі формаларына, ортаға бейімделу қабілеті табылады.
Әлеуметтік өмір - әртүрлі қоғамдық қарым-қатынастарға қатысу арқылы
көрініс табатын адамның биологиялық өмірін жүзеге асыру формасы болып
табылады. Әлеуметтік өмірдің міндетті серіктері – басқа адамдармен, сондай-
ақ қоғаммен және мемлекетпен қарым-қатынастар негізінде пайда болатын
көптеген құқықтар мен міндеттер [18].
Демек, адам өмірінің биологиялық та, әлеуметтік те өлшемі бар десек
дұрыс болады және осы екі өлшем адам бойында бірдей орын алады, тең
дәрежеге ие бола отырып қатарласып жүреді.
Т.М. Фомиченко адамды әлеуметтік жан болғандығынан өзінің табиғи
құқықтарын (оның ішінде өмір сүру құқығын да) құқықтық реттеу, заңда
белгілеу арқылы қорғау мүмкіндігі мен қажеттілігін түсінгенін айтады.
Демек, оның ойы бойынша қоғамдық қарым-қатынастарды жүзеге асыру және
реттеу мақсатында табиғи құқықтар (оның ішінде өмір сүру құқығы да бар)
позитивтік құқықтар қатарына қосылған [19, 14 б.]. Ғалым Л.Н. Линиктің
анықтамасымен келіспеушілігін білдіреді және оның себебін өмір сүру
құқығы мен лайықты тіршілік ету құқығын (право на достойное
существование) теңестіруге болмайды деп білдіреді [19, 14 б.].
Бұл жерде өмір сүру құқығының мазмұнын, оны құрайтын элементтерді
айқындау мәселесі туындайды. Осы мәселе бойынша заңгер-ғалымдар әртүрлі
көзқарастарды ұстанады. Солардың ішінен ең маңызды дейтіндей кейбіреулерін
келтіріп кетейік.
М.Н. Малеина тұлғаның өмір сүру құқығын өмірді сақтау құқығы (право на
сохранение жизни) және өмірге билік ету құқығы (право на распоряжение
жизнью) деп бөледі. Бұл ғалым көзқарасының ерекшелігі – ол, өмірді сақтау
құқығының әдеттегі өлім жазасынан бас тарту, қару-жарақты қолдану және
оның азаматтық айналымға түсу тәртібін белгілеу сияқты элементтері қатарына
адамның қазіргі медицина жетістіктеріне байланысты жаңадан пайда болған
элементтерді де қосады. Бұл проблема, ғалымның пікірінше, жынысын
өзгерткен, жануарлардың органдары мен тканьдерін, сондай-ақ жасанды
органдар мен тканьдерді салдырған тұлғаларға, ген инженериясы арқылы алдын-
ала бағдарланған адам организмін өмірге алып келуге, клондауға және т.б.
мәселелерге қатысты болмақ. М.Н.Малеинаның қойып отырған мәселелері:
органдардың трансплантациялануы адамның тұлғасын өзгерте ме, адамның
организмін қаншалықты жасанды органдармен жабдықтауға болады және оның шегі
бар ма? Мысалы, адамның басын не мыйын басқа біреуге қондыратын болса
құқықтың субъектісі ретінде кімді тану керек (бастың (мыйдың) иесін бе әлде
дененің иесін бе)? [20, 54-55 бб.]
М.Н. Малеинаның көзқарасын А.Н. Головистикова сынайды. Оның айтуы
бойынша адамды клондау немесе алдын-ала бағдарланған белгілері бар адамды
дүниеге алып келу және т.с.с. адамның өмір сүру құқығын бұзбайды, өйткені
адам бұрынғыша өмір сүруін жалғастырады. Демек, бұл проблемаларды басқа
тұрғыдан және басқа зерттеу жұмысында қарастыру керек. Олар, біріншіден,
өмір сүру құқығы проблемасына тікелей қатысы жоқ, екіншіден, мұндай
мәселелер уақытынан бұрын қойылып отыр, өйткені клондау, адам организмін
генетикалық тұрғыдан жаңарту сияқты келешектің сауалдары жедел шешімді
талап ететін проблемаларға айнала қойған жоқ, олардың уақыты әлі де келген
жоқ, ал бүгінгі күні болса мемлекеттер алдында тез шешімін күтіп тұрған
мәселелер өте көп. Сол сияқты трансплантация адамның тұлғасын өзгертпейді,
оны құқықтың жаңа субъектісіне айналдырмайды, өйткені тұлға сол адам болып
қала береді. Сөйтіп бұл мәселелердің барлығын А.Н. Головистикова қазіргі
кезде өзектілігі жоқ деп қорытындылайды [16, 35-36 бб.].
М.Н. Малеина өмір сүру құқығын өмірге билік ету құқығы ретінде де
қарастырады, яғни адамның өз өмірін өлімге шалдықтыратын қауіпке төндіру
(бұл тұрғыдан ғалым ғарышкерлердің, каскадерлердің, ішкі істер бөлімдері
қызметкерлерінің және т.б. жұмысын атайды) және өмірін тоқтату мәселесін
шешу құқығы ретінде (эвтаназия, өзін өзі өлтіру, өлім жазасы) [20].
Мұндай көзқарасты Н.В. Кальченко да құптайды. Оның ойы бойынша кейбір
жағдайларда адамның өз өмірін қатерге төндіру туралы өз еркімен шешім
қабылдау мүмкіндігі адамның, өзге тұлғалардың және бүкіл қоғамның
мүддесіндегі белгілі бір жағымды мақсатқа қол жеткізуге бағытталу
факторымен түсіндіріле алады. Яғни, қол жеткізілетін мақсаттың жағымдылығы
оның заңға және этикалық белгілерге сәйкестігімен анықталады. Бірақ,
осындай шешім қабылдануы заңды болып табылу үшін басқа тұлғалардың өміріне
қатер төнбеуі тиіс [21, 24 б.].
Бұл көзқарасты Т.М. Фомиченко да дұрыс деп есептейді.
Алайда А.Н. Головистикованың өмірге билік ету құқығын адамның өмір сүру
құқығының мазмұнына енгізуге мүлдем қарсы, өйткені егер адам құқығын
әрбіреудің табиғи мүмкіндігі емес, құқықтық мүмкіндігі ретінде қарастырса,
кез-келген құқықтың мазмұнына осы құқықты түсінусіз және бекітусіз қолдану
мүмкін болмайтындары ғана енгізілуі тиіс. Яғни, егер мемлекет белгілі бір
құқықты бекітпесе, адамда оны қолдану мүмкіндігі де болмауы тиіс. Өмірде
болса бәрі керісінше, себебі демократиялық қоғамда өз өміріне билік ету
құқығы кез-келген жағдайда болады. М.Н. Малина, Н.В. Кальченко, Т.М.
Фомиченко және т.с.с. сияқты ғалымдардың қателігін А.Н. Головистикова екі
ұғымды араластырудан көреді, яғни құқықтық мүмкіндік (өмір сүру құқығы) пен
табиғи мүмкіндікті (тіршілік ету). Табиғи мүмкіндік (философиялық
категория) заңда белгіленбесе де кез-келген адам баласына тән. Демек, бұл
жағдайда тіршілік ету адамның өз өміріне билік етуді білдіреді.
А.Н. Головистикованың ойы бойынша өмір сүру құқығы заңи (құқықтық)
категория, яғни мемлекетпен жария етілген құқық ретінде қарастырылса адамға
белгілі бір мүмкіндіктер, өмірді қорғау бойынша кепілдіктер береді [16, 37-
38 бб.].
В.М. Танаев өмір сүру құқығын үш бөліктен тұрады деп айтады - олар: 1)
өмір сүру құқығының өзі; 2) тәуекелділік құқығы (право на риск); 3) өмір
сүруді тоқтату құқығы (өлу құқығы). Бұл ғалым бірінші бөлікті барынша
кеңейтіп қарастырады және оның құрамына денсаулықты сақтау және медициналық
көмек алу құқығын, жағымды қоршаған ортаға қол жеткізу құқығын, жеткілікті
болып табылатын өмір деңгейіне қол жеткізу және өмірді қорғау құқығын
енгізеді [22, 39 б.].
В.М. Танаевтың позициясын Т.М. Фомиченко сынап, жоғарыда аталған
құқықтар өмір сүру құқығына тығыз байланысты болғандығымен онымен бір емес
және оларды біріктіру өмір сүру құқығының шеңберін шайып кетеді, ал өлу
құқығын өмір сүру құқығының шеңберінде қарастыру өмірді қорғауға
бағытталған құқықтың мәнін жоққа шығарады, - деген қорытындыға келеді.
Яғни, өлу құқығын бөлек категория ретінде қарастыру дұрыс емес және осы
мүмкіндікті өмірге еркін түрде билік ету құқығы ретінде қарастырған жөн,
- дейді ол [19, 22 б.].
Л.Н. Линик болса өмір сүру құқығының мазмұнына өмірді қорғау және
өмір сүруге көмектесуді енгізеді. Өмірді қорғау адам өмірін үшінші
тұлғалар тарапынан заңға қарсы қолсұғушылықтан сақтап қалатын мемлекет үшін
міндетті болып табылады, - дейді ол [17, 33-34 бб.].
Т.М. Фомиченконың келтіретін дәлелдемелерін қысқаша шолып өтетін болсақ,
ол субъективтік мағынадағы өмір сүру құқығын - табиғи, тұлғаның жеке
басынан ажыратылмайтын және ішкі заңнама мен халықаралық құқық актілердің
нормаларымен кепілдендірілген өмірге қолсұқпаушылықты және оған еркін билік
етуді қорғау мүмкіншілігі, - деп анықтайды. Мұндай анықтаманы ҚРсы
Конституциясының түсінігінде берілгенін де байқаймыз. Бұл жерде адамның өз
өміріне билік ету құқығы адам өміріне қолсұқпаумен қатар өмір сүру
құқығының құрамдас бөлігі болып табылады делінген [23, 82 б.].
Біздің ойымызша бұл анықтама дұрыс және өмір сүру құқығының мазмұнын
нақты айқындайды. Яғни, өмір сүру құқығы адамның табиғи құқықтары қатарына
жатады, ол адамның жеке басынан ажыратылмауға тиіс абсолютты құқық. Өмір
сүру құқығының құрамы екі бөліктен тұрады:
1) адам өміріне бірдебір субъекті тарапынан қол сұғылмаушылық;
2) адамның өз өміріне еркін билік ету құқығы (оның ішінде өз өмірін
қауіпті жағдайларда тәуекел ету; өмірден кету құқығы).
Жоғарыда көрсетілген авторлардың көзқарастары бойынша жағымды
экологиялық жағдайда өмір сүру құқы, мемлекеттен медициналық көмек алу құқы
және т.с.с., біздің ойымызша, адамның өмір сүру құқығын кепілдендіретін
жайлар.
Сөйтіп адамның өмір сүру құқығы дегеніміз жаратылыстан біткен
өзгелердің қол сұғуынан мемлекет тарапынан кепілдендірілген адамның өз
еркімен билік ететін қоғамда тіршілік ету мүмкіндігі.
Өмір сүру құқығы субъективтік құқықтар қатарына жататыны сұрақ
туғызбайды, өйткені мұндай құқықтар, Б.К. Кожомбердиевтің айтуынша,
субъектінің иелігінде болады, белгілі бір дәрежеде субъектіге тәуелді,
субъектіге қарамайтын құқықтық нормаларға қарсы орналасқан, нақты
кепілдендірілген, құқық бұзушылықтардан сенімді түрде қорғалған және т.с.с.
[24, 6 б.].
Адамның өмір сүру құқығы, оның барлық басқа құқығының негізгісі [25,
36 б.] болғандығымен тұлғаның жеке немесе азаматтық құқықтары мен
бостандықтары қатарына жататыны белгілі. Азаматтық құқықтар кез-келген
демократиялық мемлекеттің гуманистік қағидаларының көрінісі бола отырып
тұлға бостандықтарының іргелі қырларын қамтиды. Бұл құқықтарды кейде
бірінші буын құқықтары деп атайды. Ол түсінікті де, өйткені мемлекеттердің
ішкі құқығында (олардың конституцияларында) ең алдымен пайда болған
құқықтардың түрі – жеке (азаматтық) құқықтар мен бостандықтар еді.
Қазақстандық зерттеуші С.Қ. Амандықова айтатындай конституциялық құқықтар
мен бостандықтарды жүзеге асыру мемлекеттің конституциялық міндеті, ал жеке
құқықтар мен бостандықтардың басым бөлігі табиғи құқықтардан пайда
болғандықтан адам баласына тумысынан тиесілі болады [26, 33 б.].
Осы бірінші буын құқықтары (жеке не азаматтық, сондайақ саяси құқықтар)
Батыс елдерінің адам құқықтары саласына қосқан үлесі деп есептеледі, себебі
келесі, яғни екінші буын құқықтары социалистік елдердің есесінде – олар,
адамның әлеуметтік және экономикалық құқықтары. Адам құқықтарының үшінші
буыны дамушы елдердің есесінде – олар, даму құқықтары (кейде оларды ұжымдық
құқықтар деп те атайды).
Жалпы алғанда адам құқықтарының сыныпталуы жүйелі теориялық түсінік беру
мүмкіндігімен қатар әлеуметтіксаяси құндылығы белгісі бойынша болашақта
адам құқықтарының иерархиясын құрған кезде маңызды рөл атқара алады,
дейді қазақстандық зерттеуші А.В. Турлаев, адам құқықтарының әртүрлі
сыныптамаларын қарастыра отырып [27, 12 б.]. Осы тұрғыдан алсақ та кез
келген сыныптамада, біздің ойымызша, өмір сүру құқығының орны ерекше болуы
тиіс.
Сонымен адам құқықтарының бірінші буынына, яғни азаматтық (жеке) және
саяси құқықтарға қайтып келсек, бұл құқықтар тұлғаның азаматтық қоғам
мүшесі ретіндегі бостандығы мен тәуелсіздігін, заңсыз түрдегі кез-келген
сыртқы қол сұғушылықтан құқықтық қорғалуын қамтамасыз етуге бағытталған.
Азаматтық (жеке) құқықтар тұлғаның еркіне берілген және мемлекет тарапынан
араласуға тыйым салынған қарым-қатынастардың белгілі бір саласындағы тұлға
бостандығының мемлекет арқылы танылуымен сипатталады.
Құқықтық әдебиеттерде құқықтардың бұл түрін жағымсыз (негативті)
бостандықты қамтамасыз ететін санат ретінде қарастырады. Жағымсыз
(негативті) бостандықты қамтамасыз етуді құқықтардың бұл түрінің адамның
жеке бостандығы саласына мемлекеттің заңсыз араласуынан қорғау деп біледі
және азаматтық құқықтардың осындай функциясы осы құқықтардың пайда болу
сатыларының барлығында өз көрінісін тауып отырған. Демек, азаматтық
құқықтар әрбір тұлғаға қатысты болғандықтан жеке мүдделер кеңістігін
құқықтық қорғауға, тұлғаның мүмкіндіктерін жүзеге асыруды кепілдендіруге
бағытталған десек қателеспейміз. Яғни, азаматтық құқықтардың жүзеге
асырылуы үшін мемлекеттің бұл салаға араласпауы жеткілікті болып табылған
еді.
Бірақ ХХ ғасырда азаматтық құқықтарға қатысты тұлғаның бостандығы
саласына мемлекеттің араласпау міндеті жеткіліксіз болды. Яғни бұл
құқықтардың жүзеге асырылуы үшін мемлекеттің көмегі қажет екендігі
анықталды. Демек, тұлғаның жеке бостандығы мен жеке өмірі саласын кім
болмасын, тіпті мемлекеттің де заңсыз қол сұғуынан сақтайтындай тікелей
тыйым салу жеткіліксіз деген түсінік қалыптасты. Бұл сала мемлекеттің
белсенді әрекеттерін қажет ететіні түсінікті болды.
Жеке құқықтардың азаматтық құқықтар деп аталатыны олар адамның
азаматтық қоғамдағы жағдайын сипаттайды. Адамның азаматтық қоғам мүшесі
ретіндегі жеке мүдделерінің саласына, өмірі мен денсаулығын қорғау, жеке
басына қолсұғылмаушылық пен қауіпсіздігі салаларына мемлекетпен
кепілдендірілетін жағдайды осы жеке (азаматтық) құқықтар қамтамасыз ететіні
сөзсіз.
Отандық құқық ғылымында осы құқықтар санатын екіге бөліп қарастыру
мүмкіндігі мен қажеттілігі ұсынылған. Азаматтық құқықтар мен
бостандықтарды жеке құқықтар мен бостандықтардан ажыратып бөліп
қарастыру ұсынысы келесі себептермен түсіндіріледі:
1) жеке құқықтар мен бостандықтар көлемі бойынша кеңірек және олардың
қатарына саяси да, әлеуметтікэкономикалық та, мәдени де құқықтар мен
бостандықтарды жатқызуға болады;
2) мұндай ұғымды бекіту мемлекеттен жеткілікті дәрежеде тәуелсіз және
азаматтық қоғамның толық қанды мүшесі болып табылатын азаматтың құқықтық
мәртебесін қалыптастырудағы үлкен маңыздылығымен түсіндіріледі;
3) қазіргі қоғамдағы азаматтық құқықтардың мағынасы олардың адамның жеке
өмірі мен ішкі дүниесіне сыртқы араласудан оның өзінөзі қорғаудың тиімді
құралы болып табылатынында, яғни азаматтық құқықтар мен бостандықтар
адамның мемлекеттен белгілі бір автономиясының дәрежесін белгілейді [28, 7
б.].
Мұндай ұсыныспен келісу, әрине, қиын, өйткені ол құқық ғылымында
қалыптасып қалған және тиісті деңгейде дәлелденіп сыннан өткен сыныптауды
(жіктеуді) жоққа шығарып, адам құқықтары мен бостандықтарын ұғыну мәселесін
қиындатып, тіпті шатастырып тастайды. Ал ұсынылып отырған жаңа сыныптаманы
қабылдаудың қазіргі сыныптамадан не теориялық, не тәжірибелік жағынан
ұтымдылығы көп байқалмайды. Әрине, ол ғылыми ұсыныстардың бірі ретінде
қызығушылық туғызуы мүмкін, бірақ тек теориялық тұрғыдан ғана. Сонымен
қатар, М.Б. Үсенованың ұсынып отырған азаматтық құқықтар мен бостандықтар
жүйесі теориялық та, тәжірибелік те жағынан пайдалы болуы мүмкін.
Ғалымның айтуы бойынша азаматтық құқықтар адам мен азаматтың негізгі
құқықтары мен бостандықтары жүйесінің элементі және олардың салыстырмалы
түрде дербес болып табылатын қосалқы (кіші) жүйеге (немесе субжүйеге
подсистема) тән қасиеттері бар. Азаматтық құқықтар төмендеу тәртіптегі
элементтерден, яғни нақты конституциялық құқықтардан құралады, яғни
азаматтық құқықтардың жүйесі келесі топтардан тұрады:
1) адамның ең маңызды құндылығын қамтамасыз ететін және онсыз басқа
құқықтардың жүзеге асырылуы мүмкін болмайтын өмір сүру құқығы;
2) индивидтің жеке бостандығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ететін
құқықтар (жеке басының бостандығы құқығы; жеке өміріне, жеке және отбасылық
құпиясына қол сұқпау құқығы; еркін жүріптұру құқығы; тұрғын үйге қол
сұғылмау құқығы);
3) азамат пен адамның рухани және имандылық өмір сүру аясын реттейтін
құқықтар (адамның арнамысы мен қадірқасиетіне қол сұғылмау және оларды
қорғау құқығы; арождан бостандығы; қай ұлтқа, партияға және қай дінге
жататынын анықтау және оны көрсетукөрсетпеу құқығы; еркін ақпарат алу
құқығы; ана тілі мен төл мәдениетін пайдалану құқығы) [28, 20 б.].
М.Б. Үсенованың бұл сыныптамасын біз құптаймыз, өйткені азаматтық (жеке)
құқықтар ішінен ол өмір сүру құқығын өз алдына бөлек топқа шығарып көрсетіп
отыр. Көп авторлар өмір сүру құқығын басқа жеке құқықтарға қосып
қарастырады және мұндай жағдайда оның объектісі басқа жеке құқықтар
объектілерінен бөлек екендігі ескерілмей жатады. Ал жоғарыдағы сыныптамада
бұл кемшілік кездеспейді, сондықтан біз оны дұрыс деп есептейміз.
Жеке құқықтардың азаматтық құқыққа да қатысы бар екенін байқаймыз.
Шыныменде, ҚР АКнің (Азаматтық кодексінің) 1-ші бабының 1-ші тармағы
бойынша азаматтық заңнамамен мүліктік және олармен байланысты жеке мүліктік
емес қарымқатынастар реттеледі.
Мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен игіліктер азаматтық
құқықтардың объектісі болып табылады және жеке мүліктік емес құқықтар мен
игіліктер қатарына адамның өмірі, денсаулығы, қадірқасиеті, арнамысы және
т.с.с. жатқызылады (АКң 115-ші бабы).
М.Н. Малеинаның көрсететініндей жеке мүліктік емес қатынастардың
ерекшеліктеріне олардың материалдық емес сипаты, айрықша объектінің болуы,
бұл қатынастардың пайда болу және өзгеруінің ерекше негіздері жатады. Бұл
қатынастардың экономикалық мазмұны болмайды, яғни оларды ақшалай бағалау
мүмкін емес (шыныменде, адам өмірін, денсаулығын, қадірқасиетін және т.б.
бағалау мүмкін емес). Бұл қатынастардың объектілерінің ерекшеліктеріне
келсек олар тумысынан пайда болатын (өмір, денсаулық және т.б.),
сондайақ заң бойынша қолға тиетін материалдық емес игіліктер болып
табылады.
Адамның тумысынан пайда болатын игіліктер тұлғаның жеке басына тығыз
байланысты болғандықтан және объективті болғандықтан құқықтық реттеуге
тәуелді емес (олар өмір, денсаулық, адамның қадірқасиеті және т.с.с.).
Бұл игіліктер мен олардың негізіндегі субъективтік құқықтар тек
қолсұғушылық жасалған кезде ғана қорғауды талап етеді [29, 8 б.].
Сонымен, материалдық емес игіліктердің материалдық (мүліктік) мазмұны
болмайды және олар адамның жеке басына ажырамайтындай тығыз байланысты.
Қазақстандық құқық ғылымында қырғыз зерттеушісі Н.А. Ниязова жеке
мүліктік емес қатынастарды зерттей келе бірқатар нәтижелерге қол жеткізген
болатын. Солардың ішінде ерекше атап өтетіндер:
1) Жеке мүліктік емес құқықтық қарымқатынас абсолютты болып табылады,
егер ол бұзылатын болса ол міндеттеуші қарымқатынас емес, нақты құқықтық
қарымқатынасқа (относительное правоотношение) айналады.
2) Материалдық емес игілік пен жеке мүліктік емес құқық әртүрлі
азаматтыққұқықтық санаттар. Егер біріншісі құқықтық қарымқатынастың
объектісін сипаттайтын болса, екіншісі тұлғаның қолындағы нақты
субъективтік құқықты сипаттайды. Жеке мүліктік емес құқық құқық
қабілеттіліктің элементі болып табылмайды, ол нақты субъектінің
биологиялық, әлеуметтік, рухани қажеттіктерін жүзеге асыруға және жекедара
тіршілігіндегі өз жүрістұрысын дербес анықтауға заңи мүмкіндік беретін
құқы.
Мүліктік емес игіліктер мен құқықтардың заңнамамен танылуы олардың
азаматтық құқықпен қорғалуын білдіреді. Игілікті қорғауға ғана емес,
сонымен қатар оның өзіне де субъективтік құқықтың бар екендігін мойындау
керек. Қорғау жағдайында құқықты иеленуші тұлғаның субъективтік құқықтағы
мүмкіндіктерді жүзеге асыру бойынша белсенді әрекеттер жасау мүмкіндігі
болмайды.
3) Жеке мүліктік емес қарымқатынастарды сыныптау белгісі ретінде
тұлғаның қажеттіліктері қолданыла алады, яғни осы құқықтар арқылы
қанағаттандырылатын биологиялық, әлеуметтік, рухани қажеттіліктер.
4) Өмір мен денсаулықты қорғау туралы заңнама саласының қалыптасуы
бірқатар заңдардың қабылдануын талап етеді (зерттеуші репродуктивті
құқықтар туралы айтып отыр).
5) Жеке мүліктік емес құқықтардың бұзылғаны үшін мүліктік емес
жауапкершілік ұғымын негіздеп енгізу қажет [30, 6-7 бб.].
Жалпы алғанда Н.А. Ниязованың қорытындыларымен келісу керек. Бірақ жеке
мүліктік емес құқықтардың ішінде өмір сүру құқығының жайы ерекше.
Түсіндіріп кетейік, мысалы, Н.А. Ниязованың айтуы бойынша АКтің нормалары
тұлғаның өзінің әрекет ету құқын қарастырады (позитивті әрекеттер) және
соның негізінде азаматтық құқық жеке мүліктік емес қатынастарды тек қана
қорғамайды, сонымен қатар реттейді де [30, 8 б.].
Бірақ, егер басқа жеке мүліктік емес құқықтар негізінде пайда болатын
қатынастар құқықтық реттеуге келетін болса, өмір сүру құқығын тек қана
қорғауға болады, ол реттеуге келмейді. Бұл біздің пікіріміз.
Жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтардың айырмашылығы жөнінде
айтатын болсақ (мысалы, өмір игілік болса, өмір сүру құқы жеке құқық),
біріншіден, олардың тығыз байланысын, екіншіден, құқықтар арқылы тиісті
игілікті пайдалану бойынша заңи мүмкіндіктің пайда болуын атап көрсетуіміз
керек. Мысалы, өмірдің өзі игілік ретінде биологиялық (физиологиялық) ұғым
болса, өмір сүру құқы жеке мүліктік емес құқық ретінде адамның әлеуметтік
тіршілігін білдіретін түсінік деп ойлаймыз.
Азаматтық (жеке) құқықтардың бастысы - өмір сүру құқығы екендігі дау
туғызбайды, өйткені адамнің өлімі оның кез-келген құқығының мәнмағынасы
мен маңыздылығын жоққа шығарады. Сондықтанда, өмір сүру құқығы бүкіл
әлемдік өркениеттің ең жоғарғы құндылығы деп бағаланады.
Адамның кез-келген басқа жеке құқықтарын айналып келгенде оның өмір сүру
құқығының төңірегінде біріктіруге болады. Бірақ, егер жеке (азаматтық)
құқықтар өмір сүру құқығын тікелей қамтамасыз ету қызметін атқаратын болса,
басқа құқықтар (саяси, экономикалық, әлеуметтік) өмір сүру құқығын жанама
түрде қамтамасыз етеді. Сондықтан, мемлекет өз конституциясында осы
құқықтардың барлығын белгілей отырып, қолындағы барлық мүмкіндіктерді
пайдалану арқылы адамның өмір сүруіне жағымды жағдай жасауға міндетті.
Осындай құралдардың ішіндегі өмір сүру құқығын қамтамасыз ету үшін ең
маңыздысы – біздің ойымызша, өлім жазасын қолданбау, өйткені адамның өмір
сүру құқығын мемлекетпен өрескел бұзудың жалғыз жағдайы өлім жазасы.
Қалған бірдебір жағдайда мемлекет адамды өмірінен айырмайды, керісінше
өмірді құқықтық қорғау объектісі ретінде өз қамқорлығына алады.
Сонымен адамның барлық құқықтарының арасында жеке (азаматтық) құқықтар
бірінші орында тұрады, ал азаматтық құқықтардың арасында өмір сүру құқығы
бастысы болып есептеледі. Осының негізінде адам баласының кез келген
құқықтарының басында міндетті түрде өмір сүру құқығы тұрады деуге болады.
Жалпы алғанда өмір сүру құқығының екі қырын атап өту керек, біріншісі,
мемлекеттің, оның өкілдерінің немесе жеке тұлғалардың адам өміріне қандай
да болмасын түрдегі қол сұғушылықтан тұлғаның бостандығы. Мемлекет өз
заңнамасында арнайы құқықтық механизмдер құру арқылы адамның өмір сүру
құқығының осы қырын қорғайды.
Өмір сүру құқығының екінші жағы – тұлғаның өз өміріне билік етуі. Өмір
сүру құқығының бұл қырын мемлекет реттей алмайды, мемлекеттің қолынан
келетіні адамның өмір сүру құқығының бұл тұсына өзіне тиімді жағынан әсер
етуі.
Егер бірінші мәселенің құқықтық жайттары басым болса, екінші мәселенің
моральдық элементі басым.
Аталған екі элементтің біріншісіне өмірге қолсұқпаушылыққа қатысты
осы ұғым мен осыған ұқсас жеке өмірге қолсұқпаушылық ұғымының аражігін
айыру қажетті болып көрінеді, өйткені кейбір жағдайларда бұл екі ұғым бір
қарағанда бірбіріне ұқсас сияқты. Бірақ, бұл мүлдем ұқсамайтын түсініктер.
Сонымен, Атазаңымыздан бастасақ Конституциямызда бұл екі ұғым екі
бөлек бапта бекітілген:
1) өмір сүру құқығына 15-ші бап арналған (әркімнің өмір сүруге құқығы
бар);
2) жеке өмірге қолсұқпаушылық мәселесі 18-ші бапта реттелген (1-ші
тармақ: әркімнің жеке өміріне, өзінің және отбасының құпиясына қол
сұғылмауына, абыройы мен арнамысының қорғалуына құқығы бар).
ҚРсы Конституциясының түсіндірме сөздігінде жеке өмірге қол сұқпау
құқығына қатысты мынадай түсінік берілген: өзге адамдармен қарымқатынаста
қалаулы мінезқұлық (бұл жерде жүрістұрыс туралы айтылған автордың
ескертпесі Ү.Б.) жолын таңдап, тәуелсіздік пен дербестік жағдайында
жекелей, достық, сырластық, тағы басқа да қатынастар орнату жөніндегі
әркімнің мойындалған әрі Конституцияды кепілдік берілген мүмкіндігі.
Адамның бақылауынсыз, келісімінсіз, жеке басына қатысты, оның қамқорлығы,
ұнатуы, жек көруі, құштарлығы, дүниетанымы, әртүрлі құндылықтарға деген
көзқарасы, т.б. туралы қандай да бір мәліметтер таратуға ешкімнің хақысы
жоқ. Конституция сол сияқты жеке өмірмен тығыз байланысты әркімнің жеке
өміріне, өзінің және отбасының құпиясына, жеке салымдары мен жинаған
қаражатына, жазысқан хаттарына, телефон, почта, телеграф арқылы және басқа
жолдармен алысқан хабарларына қол сұғылмауын қамтамасыз етеді [31, 87-88
бб.].
ҚРсы Конституциясына түсінік беретін тағы бір басылымда адамның жеке
өмірінің ұғымы ашылып көрсетілген. Ол жерде былай делінген: Жеке өмір
жекелеген адамға қатысты оның өзіне тиесілі және қымбат болғандықтан, жалпы
тәртіп бойынша, қоғам мен мемлекет тарапынан бақылауға жатпайтын тіршілік
ету аясы. Бұл жеке де іскерлік емес қарымқатынастар саласы. Адамның өзінің
және отбасының құпиясы оның жеке өмірінің бөлігі, тұлға тіршілігінің нәзік
саласы болып табылады және белгілі бір мәліметтерді тарату азғындыққа
жатады [32, 87 б.].
Қазақстандық ғалым Г.С. Досжанова ҚРсы Конституциясында бекітілген жеке
өмірге қол сұғылмау құқығын былайша анықтайды: бұл әркімнің өзінің өмір
сүру түрін еркін анықтайтын мемлекеттің, оның органдарының, лауазым
иелерінің және басқа да тұлғалардың тарапынан адамның жеке өміріне озбырлық
жасап араласуынан және қандай да болмасын жүрістұрысты зорлап байлаудан
қорғайтын ажырамас субъективтік құқығы [33, 13 б.].
Ғалым бұл құқықты екі мағынада, яғни кең және тар мағынада қарастырады:
кең мағынада мемлекеттің, оның органдарының, лауазым иелерінің,
ұйымдардың және басқа да тұлғалардың тарапынан, адамның жеке өміріне
араласуға жол бермейтін дербес ажырамас құқығы ретінде;
тар мағынада индивидтің өзінің жеке өміріне, өзіне қатысты
әрекеттерге құқығы [33, 8 б.].
Осы саланы зерттеген тағы бір қазақстандық ғалым С.К. Жетпісов қол
сұқпаушылықты көп қырлы ұғым дейді, ал оның мазмұны қолданылатын
объектісіне байланысты болғандықтан жеке өмірге қолсұқпаушылықтың объектісі
адам, оның қадірқасиеті, бостандығы, тұрғынүйі, меншігі,
корреспонденциясы және т.с.с. болып табылады деген қорытындыға келеді [34,
22-23 бб.]. Көріп отырғанымыздай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
конституциялық құқығын жүзеге асырудың
мемлекеттік-құқықтық механизмдері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Өмір сүру құқығының түсінігі мен адам құқықтары
жүйесіндегі орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 6
1.1 Өмір сүру құқығының маңыздылығы және адам құқықтары
жүйесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Өмір сүру құқығының мазмұны және негізгі
проблемалары ... ... ... ... ... ... .22
2 Қазақстан Республикасындағы өмір сүру
конституциялық құқығын жүзеге асыру
мемлекеттік-құқықтық механизмінің түсінігі мен
мазмұны
2.1 Адамның өмір сүру конституциялық құқығын жүзеге асыру бойынша
мемлекеттік-құқықтық механизмінің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2 Адамның өмір сүру конституциялық құқығын жүзеге асыру мемлекеттік-
құқықтық механизмінің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
41 2.3 Өмір сүру құқығын жүзеге асыру механизмінің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..75
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Адам мен оның құқықтары қазіргі
өркениетті деп танылған қоғамның ең жоғары игілігі болып табылады.
Сондықтанда адамның өмір сүруін қамтамасыз ететін құқықтық нормалар ең
маңызды жүйені құрайды. 1995 жылғы еліміздің Конституциясы Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады; оның ең қымбатты қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары [1] деп басталуының өзі бекер емес. Бұл адам
өмірінің, құқықтары мен бостандықтарының мемлекетті демократиялық және
құқықтық ел ретінде таны үшін басты себеп болып отыр.
Егемендік қолға тиген бойдан ҚРсы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының
стратегиясы атты концептуалды еңбегі жарық көрді. Қазақстанның осы алғашқы
Стратегиясында КСРО-ң соншалықты тез ыдырауына басты себептердің бірі
болған КСРО-да бастапқы кезден-ақ адамның өзін өзі ұғына білу және өз
тағдырын өзі айқындау механизмінің болмағандығы, - деп көрсетіліп, -
Кеңес адамдары өздерін өз өмірлерінің, өз меншігінің, өз елінің шынайы
қожайындары ретінде ешқашанда шынайы сезінбей, тек партиялық-мемлекеттік
мәшиненің тілсіз бұрандысы ғана болып келгендігі, - нақты белгіленген [2,
4 б.]. Осы құжатта мемлекет алдына қойылған стратегиялық мақсаттардың бірі
– демократиялық бостандықтар мен адам хұқығын сақтау есебінен дүниежүзі
қоғамдастығында Қазақстанның саяси салмағын арттыру еді [2, 6 б.]. 2030
жылы Қазақстан қандай ел болады деген сұраққа еліміздің Президенті
Қазақстан - 2030 стратегиялық бағдарламада 2030 жылғы азаматтар мемлекет
олардың құқықтары мен мүдделерін қорғайтынына сенімді болады, - деп жауап
береді [3, 73 б.].
1990-шы жылғы ҚазССР Мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясының
кіріспе бөлімінде еліміз Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясын
танитыны [4, 107-111 бб.], ал 1991-ші жылғы Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы конституциялық заңда адам хұқыларының
жалпыға бірдей Декларациясында, халықаралық хұқтың жалпы жұрт таныған өзге
де нормаларында баянды етілген жеке адамның хұқылары мен бостандықтарының
үстемдігін мойындайтыны нақты көрсетілген [5, 132-137 бб.].
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясында белгіленген мемлекеттің жеті негізгі басымдығының ішінде
демократияны одан әрі дамыту және саяси жүйені жаңарту бағыты ерекше
аталған [6]. Бұл құжатта демократиялық мәденитеттің тамырын тереңге тартқан
дәстүрінің болмауы, бостандықты кез-келген нәрсеге қол жеткізу мүмкіншілігі
ретінде қарастыру елді тұрақсыздыққа ұрындыруы, болашаққа деген біздің
барлық жоспарларымызды жоққа шығарып өзімізді әлдеқайда артқа шегіндіріп
тастауы мүмкін екенін мойындауымыз керек, сондықтанда, біз демократиялық
дәстүрлерді дамыта отырып оларды қорғайтын қатал жүйені орнатуға тиіспіз
[7], - делінген.
Сол сияқты адам құқықтары мен бостандықтары, бір жағынан, Қазақстанда
қалыптасып келе жатқан азаматтық қоғамның ажырамас бөлігі [8, 15 б.],
екінші жағынан, конституционализм идеясының құқықтық көрінісі [9, 11 б.],
үшінші жағынан, құқықтық мемлекеттің басты белгілерінің бірі болып табылады
[10, 81 б.].
Жалпы адам құқықтары мен бостандықтарының, оның ішінде, адамның өмір
сүру құқығының мемлекет саясатына тікелей байланысты болуын көптеген
ғалымдар айтып келеді. Мысалы, Н.И.Матузовтың ойына сүйенсек: кез-келген
мемлекеттің қандай да болмасын саяси бағамы адамның өмір сүру құқығына
тікелей байланысты екендігі күмән туғызбайды, өйткені осы саяси бағамға
түбінде экономиканың жағдайы байланысты, демек азаматтардың өмір сүру
жағдайы, әлеуметтік қорғалуы, зейнеттік қамсыздандырылуы, медициналық
қызмет көрсетілуі, еңбек ақысы, тұтынушы кәрзенкесінің толық болуы және
т.с.с.; қысқаша айтқанда – қалыпты тіршілік ету үшін индивидке қажетті
игіліктердің болу-болмауы [11, 661 б.]. Ғалымның айтуы бойынша адамсыз,
адамнан тыс, одан бөлек кез-келген құқықтар бос абстракцияға айналады, ал
адамның өмір сүру құқығы болса әмбебаптық маңыздылығына қарамастан, қазіргі
әлемнің бірде-бір жерінде іс жүзінде (100 пайыздық деңгейде) қамтамасыз
етілмейді және кепілдендірілмейді, тіпті оған төніп тұрған маңызды қауіп-
қатерлер көбеюде, атап айтқанда: адамдар қылмыскерлер қолынан, көптеген
қарулы қақтығыстардан, аштық пен аурулардан, лаңкестік актілері мен саяси
шиеленістерден, апаттар мен өзге де төтенше жағдайлардан, жүктілікті
тоқтату арқылы эмбрион кезінде өлтірілу салдарынан, әртүрлі себептерге
байланысты өмірден өз еркімен кету арқылы жаппай қаза табуда [11, 661-662
бб.]. Осы және тағы бірқатар факторлар миллиондаған қарапайым адам өмірінің
қиылуына себеп болып отыр. Алайда адам құқықтары мен бостандықтары
жүйесінің тірегі болып табылатын өмір сүру құқығына бүгінгі күні
халықаралық деңгейде де, мемлекеттің ішкі өмірінде де төніп тұрған қауіп-
қатерлердің азаймауы диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігін тағы да
бір дәлелдейтін айғақ.
Өз еліміздегі жағдайға келер болсақ, он жыл ішіндегі экономикалық
дағдарыс халықтың жағдайын ойсыратып, адам құқтарының аяққа тапталуына алып
келді. Дағдарыс салдарынан біздің елімізде адам өмірі құнсызданды. Соңғы
жылдары қалыптаса бастаған экономикалық өсім халықтың әл-ауқатын жақсарта
бастағанмен, адам құқықтарының сақталуы еліміз үшін әлі де проблема болып
отыр. Оның көптеген себептері бар – жаппай жемқорлыққа алып келген
мемлекеттік аппарат қызметінің тиімсіздігі, заңдарда кездесетін көптеген
қайшылықтар, адам құқықтары мен бостандықтарының сот пен өзге де
мемлекеттік органдарында қорғаусыз қалып жатқаны, халық арасында, әсіресе
ауылдық жерлерде, әлі жиі кездесетін кедейшілік, құқықтық мәдениеттің
төмендігі, қылмыстылықтың шектен шығуы. Қоғамдағы осындай жағдай адам
өлтіру мен адам өміріне қатер төндіретін қылмыстардың көбеюіне, көліктегі,
жол бойындағы, өндірістердегі адам шығынына алып келетін апаттардың
азаймауына, қоршаған ортаның ластануына және халықтың денсаулығының
нашарлауына соқтырып отыр. Бұған қоса нашақорлық, қылмыстық аборттар және
т.с.с. мәселелер бар. Өлім жазасы проблемасы да өзінің толық шешімін таппай
отыр. Осы факторлардың барлығы қоғамдағы қарапайым адамның жағдайын
байқауға мүмкіндік береді.
Еліміздің құқықтық жүйесіндегі проблемаларға келсек, Қазақстанның
құқықтық саясат тұжырымдамасы заңнамадағы бірқатар кемшіліктерді атап
көрсетеді: Қолданыстағы заңдар нормаларын ...құқықтық реттеудегі
ақаулықтарды толықтыру және оны қоғамдық қатынастардың барынша маңызды
салаларына тереңдетуді ...іске асыру жолымен жетілдіру қажет, сол сияқты
құқықтық реттеуді талап ететін қоғамдық қатынастарға ғылыми талдау жүргізу
қажет [12, 7 б.]. Осы құжатта былай делінген де сөздер бар: Бүгінде заң
актілері мемлекеттік органдарға мазмұны заң шығарушының қалауына сай емес,
ал кейде оған тікелей қайшы келетін заңға тәуелді актілер қабылдауға
мүмкіндік беретін бланкеттік (сілтемелік) нормалардың көп мөлшерін қамтиды.
Мемлекеттік органдардың норма түзушілік тәжірибесінде тар салалық,
ведомстволық көзқарас жойылмаған, соның нәтижесінде сыбайлас жемқорлық
құқық бұзушылықтарды, адам құқықтарына, бостандықтарына және азаматтар мен
ұйымдардың заңды мүдделеріне қысым жасау жол алған. Әрі бұл жәйт заңдарды
іс жүзінде заңға тәуелді актілермен алмастыруға әкеп соқтырады. Осыған
байланысты заң актілерін әзірлеу процесі сілтемелік нормалар санын қатаң
түрде азайтумен және заңдарды мүмкіндігінше тиімді нақтылуымен сипатталуға
тиіс. Сонымен бірге қабылданған заңдардың толықтай іске асырылуын, соның
ішінде қажет деген заңға тәуелді актілердің дер кезінде қабылдануын
қамтамасыз ететін тетіктерді жетілдірген жөн [12, 8-9 бб.].
Елімізде он жылдың үстінде жүргізіліп жатқан реформалардың түпкі мақсаты
құқықтық мемлекет қалыптастырып, адам құқықтарын қамтамасыз ету. Бірақ
әртүрлі себептерге байланысты адам құқықтары саласындағы бұл реформалар әлі
де тиісті нәтижесін бермей отыр және ресми жарияланған мақсаттар мен
күнделікті өмірдегі қайшылықтар одан әрі күрделенуде. Мұндай жағдайды
әйгілі отандық ғалым, академик М.Т. Баймаханов адам құқықтары саласында бір
шектен екінші шекке ұрынып және бірдебір ойын аяғына дейін жеткізе алмай
келе жатқан биліктің айқын стратегиясының болмауымен түсіндіреді [13, 110
б.]. Осы жәйттердің барлығы, әрине, адам құқықтары мен бостандықтарының,
оның ішінде өмір сүру құқығына да қатысты сақталуына, өз кедергілерін
тигізетіні сөзсіз. Қазақстандық зерттеуші Е.Ж. Жұмабаев көрсететіндей, ең
үлкен ауқымдағы құқықтар мен бостандықтарды үстіртін тану, олардың
негізінде жатқан игіліктерді пайдаланудың толық мүмкіндігінің бірден пайда
болуына алып келмейді. Құқықтар мен бостандықтарды, оларды қамтамасыз
ететін және қорғайтын кепілдіктерді қоса алғанда, жүзеге асыратын тиімді
әлеуметтікқұқықтық механизм қажет [14, 3 б.].
Көрсетілген факторлар диссертация тақырыбының өзектілігін байқатады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу дәрежесі. Адам мен азамат құқықтарының
әртүрлі мәселелеріне арналған әдебиеттер мол болғандығымен қарастырып
отырған тақырыбымызға қатыстылары көп емес. Отандық ғалымдар ішінен осы
тақырыпқа жақын объектіні зерттеген жалғыз ғалым А.Г. Жұбанғалиева. Оның
кандидаттық диссертация шеңберінде орыс тілінде орындалған Өмір сүру
құқығының конституциялық-құқықтық негіздері тақырыбындағы еңбегі біз
қарастырып отырған мәселеге жақын болғандығымен өлім жазасын алып тастау
мәселесіне көбірек ауып кеткенін байқатады. Өмір сүру құқығына тікелей
қатысты басқа ғылыми еңбектер отандық құқық ғылымында жоқ. Бірақ, жалпы
түрде алғанда өмір сүру құқығы қазақстандық ғалымдардың адам құқықтарына
қатысты көптеген еңбектерінде жанама қарастырылып кеткен. Осы орайда келесі
ғалымдарды атап көрсетуге болады: Қ.К. Айтхожин, С.Н. Сабикенов, Ғ.С.
Сапарғалиев, С.С. Сартаев, С.З. Зиманов, Ө.Қ. Қопабаев, З.Ж. Кенжалиев,
В.В. Мамонов, Т.С. Күлтелеев, Д.С. Сапарбаева, М.А. Сәрсембаев, Ж.Д.
Бұсұрманов және т.с.с. Отандық құқық ғылымында адам құқықтарының әртүрлі
тұстарын зерттеп жүрген жаңа буын ғалымдарды да атап өту керек, олар: А.К.
Абдрахманова, С.Ж. Айдарбаев, Қ.К. Берик, А.Ә. Биебаева, Г.С. Досжанова,
Б.А. Есентемирова, С.К. Жетписов, Е.Ж. Жұмабаев, А.Б. Жумагулова, А.В.
Казакова, Ф.А. Кожумратова, Д.О. Кусаинов, М.Б. Құдайбергенов, Е.С.
Мерзадинов, А.Н. Ниязова, Д.И. Нурумов, А.И. Пильников, А.А. Сабитова, С.М.
Сапаралиева, Д.С. Сапарбаева, Н.З. Сеитова, А.В. Турлаев, М.Б. Үсенова,
А.Г. Шмарин, Г.Д. Шеримкулова және т.б.
Жалпы тарихи тұрғыдан алатын болсақ адамның өмір сүру құқығын А.Ф.
Кистяковский, Н.С. Таганцев, И.А. Покровский сияқты 1917 жылғы Қазан
революциясына дейін еңбек еткен ғалымдар қарастырған. Кеңес кезеңінде құқық
ғылымы адамның табиғи (жаратылыс) құқықтарын жағымсыз түрде
қарастырғандықтан адамның өмір сүру құқығына да көп көңіл бөле бермеген.
Дегенмен бұл кезеңде де адам құқықтары мәселелерімен айналысқан кеңестік
ғалымдардың теориялық еңбектері бүгінгі күнде маңыздылығын жоғалтқан жоқ,
олар Н.Н. Алекссев, В.Н. Витрук, Н.А. Боброва, Н.И. Матузов, Е.А.
Лукашева, В.А. Карташкин және т.б.
Көршілес Ресейдің құқық ғылымында адамның өмір сүру құқығына ерекше
көңіл бөлінуде. Соңғы жылдары Ресейде осы мәселемен айналысып жүргендер
Л.Н. Линик, А.Н. Головистикова, М.Н. Малеина, Ю.А. Казановская, Н.В.
Кальченко, С.М. Сивец, Г.Б. Романовский, Т.М. Фомиченко, В.В. Чепурин, В.Н.
Танаев және т.б.
Осының бәріне қарамастан Қазақстандағы адамның өмір сүру құқығын жүзеге
асыру механизмі кешенді түрде жеке ғылыми зерттеудің объектісі болған емес.
Сондықтан аталған тақырыптың зерттелу дәрежесін жеткілікті деп тану қиын.
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасындағы адамның өмір сүру құқығын
жүзеге асыру саласында қалыптасқан қоғамдық қатынастар болып табылады.
Зерттеудің пәні ретінде Қазақстандағы өмір сүру конституциялық құқығын
жүзеге асырудың мемлекеттік-құқықтық механизмдері, оларды бекіткен
нормативтік құқықтық актілер белгіленіп отыр.
Зерттеу мақсаты Қазақстандағы өмір сүру құқығын жүзеге асыру мемлекеттік-
құқықтық механизмдерінің әрекет етуін, ерекшеліктері мен тиімділігін
анықтау және осының негізінде ғылыми негізделген ұсыныстар жасау.
Зерттеу міндеттері жоғарыдағы мақсатқа сәйкес анықталған:
- өмір сүру құқығының түсінігін, оның маңыздылығы мен адам құқықтары
жүйесіндегі орнын анықтау;
- адамның өмір сүру құқығын жүзеге асыру бойынша мемлекеттік-құқықтық
механизмінің түсінігін айқындау, мазмұны мен түрлерін ашып көрсету;
- өмір сүру құқығын жүзеге асыру механизмінің маңызды бөлігі болып
табылатын осы субъективтік құқықтық жүзеге асыру кепілдіктерін талдау;
- өмір сүру құқығын іске асыру механизмінің әрекет етуіндегі мемлекеттік
органдардың рөлін анықтау;
- Қазақстандағы өлім жазасынан бас тартудың құқықтық негіздері мен оның
қолданылуын қысқарту сатыларын талдау, оның баламасы ретінде өмір бойы бас
бостандығынан айыру жазасының ҚР-ң тарихындағы орнын қарастырып, шетелдік
тәжірибесіне шолу жасау;
- өмір бойы бас бостандығынан айырудың мақсаттары мен жазалар
жүйесіндегі орнын қарастырып, оған жазаланғандардың құқықтық мәртебесіне
қатысты кейбір ерекшеліктерді анықтау.
Жұмыстың эмпирикалық негізін ҚР мен шетелдердің Конституциялары мен өзге
де заңнамалары, халықаралық құқық құжаттары, мерзімді басылымдарға шыққан
материалдар, мемлекеттік органдардың тәжірибесі құрайды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы зерттеу жүргізу логикасымен,
диссертанттың алдына қойылған мақсатқа жету және белгіленген міндеттерді
орындау қажеттілігімен анықталады. Жұмыстың құрылымы кіріспеден, тиісті
бөлімшені қамтитын 2 бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Өмір сүру құқығының түсінігі мен адам құқықтары жүйесіндегі орны
1.1 Өмір сүру құқығының маңыздылығы және адам құқықтары жүйесіндегі орны
Әр адамның өміріне жасаған қаскөйліктен қорғауға кепілдік беру міндетін
мемлекет өз мойнына алуы тиіс екендігі отандық әдебиетте айтылып келе жатыр
[15, 178 б.]. Мемлекеттің осы міндеті тиісті құқықтық механизмдер арқылы
жүзеге асырылады. Бірақ, адамның өмір сүру құқығын жүзеге асыру
механизмдерін талдау алдында әдістемелік сипаты бар мәселелерге көңіл
бөлуіміз керек. Олардың ішінде өмір және өмір сүру құқығы ұғымдарын,
олардың арақатынасын анықтаған жөн. Осы мәселелерге қатысты салаларды
зерттеген ғалымдар өмір ұғымының әртүрлі ғылым шеңберінде қолданылатынын
айтады. Мысалы, құқықтық ғылымға келмек болсақ оның әртүрлі салаларында осы
түсініктің пайдаланылатынын көреміз. Қылмыстық құқық ғылымында өмір ұғымы
ең маңызды құқықтық қорғау объектілерінің бірі болып табылады. Әлеуметтік
қамсыздандыру және еңбек құқығы ғылымында адам өмірін сақтандыру мәселесіне
көп көңіл бөлінеді. Сол сияқты өмір ұғымы конституциялық, халықаралық
және өзге де құқық салаларында өз көрінісін табуда.
Құқықпен қатар өмір ұғымы биология, медицина, әлеуметтану және т.с.с.
ғылымдармен зерттеледі. Әрбір сала өкілдері өмір ұғымына өз анықтамасын
береді және олардың анықтамалары бірігуден әлі де қашық. Мәселен, ресейлік
заңгер-зерттеуші А.Н. Головистикова осы проблемаға көңіл бөле отырып
әртүрлі ғылымдардың өкілдері өмір ұғымына толық сипаттама бере алмай отыр,
өйткені олардың көзқарастарында бірлік жоқ, - дейді [16, 13-14 бб.]. Осы
орайда бұл ғалым өмір ұғымына ең бірінші болып анықтама берген Ф.
Энгельстің сөздерін келтіреді: өмір дегеніміз белок түйіршіктерінің
тіршілік ету тәсілі және осы тіршілік ету тәсілінің мәні олардың химиялық
құрамдас бөліктерінің қоректену және бөліну арқылы үнемі жаңарып отырғаны
арқылы көрініс табады. Бірақ А.Н. Головистикова осы анықтаманың толық
еместігін көрсететін тағы бір сөздеріне де құлақ түрген, яғни: Өмір
ұғымына анықтама беретін біздің дефинициямыз жеткіліксіз, өйткені ол
өмірдің барлық құбылыстарын қамтудан алыс, тіпті керісінше олардың
арасындағы ең қарапайым да жалпы болып келетіндермен ғана шектеледі... Өмір
туралы шынайы толық көзқарас қалыптастыру үшін оның ең төменгісінен бастап
ең жоғарысына дейін көрініс табатын барлық формаларын зерттеуіміз керек
болар еді... [16, 13-14 бб.].
Философиялық тұрғыдан өмірге мынадай да сипаттама беріледі:
- біріншіден, өмір дегеніміз тұрақты және үзіліссіз жүріп отыратын
процес, яғни ол ерекше заңдарға сүйене отырып пайда болады, дамиды,
қартайяды және жойылады. Барлық процестер өзара байланыста жүреді
және олардың бірде біреуі дербес түрде жүрмейді. Мұндай күрделі
байланыс бұл процесті іштей өзін-өзі реттейтін процеске айналдырады
– кез-келген тірі жүйе өзін өзі реттейді, көбейтеді, жаңартады және
осылар арқылы өзін өзі сақтайды;
- екіншіден, өмір дегеніміз тірі жүйелер дамуының ең жоғары сатысы.
Адамның даму кезеңі кезінде үзіліссіз жоғары психикалық функциялары
қалыптасып отырған (мысалы, санасы, ойлау қабілеті). Адам табиғаты
бірте-бірте адами сипатқа ие бола бастаған сайын, тірі жүйенің
барлық элементтері адамдық қаситеттерге қол жеткізіп адам өмірінің
өзі әлеуметтік жағынан интеграциялана бастаған. Адамның әлеуметтік
табиғаты (еңбек, сана, ойлау және сөйлеу қабілеті және т.с.с.
адамның айрықша белгілері) эволюция барысында биологиялық өмірді
тірлік етуге неғұрлым қабілетті етіп, оған жаңа сапа берді;
үшіншіден, өмір дегеніміз ашық өтіп жатқан процес, яғни ықпалды,
өзгертетін сипаты бар қоршаған ортамен өзара байланысты процес. Өмір
қоршаған табиғи және әлеуметтік ортадан тыс өте алмайды [16, 15-16 б.].
Осындай сипаттарға сүйене отырып Л.Н.Линик адам өмірін ең жоғары
күрделілікке ие көп деңгейлі тірі жүйе негізінде жүріп отыратын өзін өзі
реттейтін, әлеуметтік жағынан интеграцияланған, қоршаған ортамен өзара
байланысты процес ретінде анықтайды [17, 33 б.].
Материалистік тұрғыдан өмір адамның не басқа да тірі организмінің
биологиялық тіршілік етуімен түсіндіріледі. Әрине жануар мен адам баласының
өмір сүруі арасында айырмашылық бар, өйткені адам тек биологиялық
тіршілікпен ғана шектелмейді.
Осындай ойларды ескерсе керек, ғалымдар адам өмірін екіге бөліп қарайды.
Мысалы, белорус зерттеушісі С.М. Сивец адам өмірін биологиялық және
әлеуметтік деп бөліп қарастырады: биологиялық өмір - даму барысында
белгілі бір жағдайларда пайда болып отыру заңдылығы бар адам материясының
ең жоғары тіршілік ету формасы. Биологиялық өмірдің міндетті белгілері
ретінде зат алмасу, көбею, өсу, өз құрамы мен функцияларын белсенді реттеу,
қозғалудың әртүрлі формаларына, ортаға бейімделу қабілеті табылады.
Әлеуметтік өмір - әртүрлі қоғамдық қарым-қатынастарға қатысу арқылы
көрініс табатын адамның биологиялық өмірін жүзеге асыру формасы болып
табылады. Әлеуметтік өмірдің міндетті серіктері – басқа адамдармен, сондай-
ақ қоғаммен және мемлекетпен қарым-қатынастар негізінде пайда болатын
көптеген құқықтар мен міндеттер [18].
Демек, адам өмірінің биологиялық та, әлеуметтік те өлшемі бар десек
дұрыс болады және осы екі өлшем адам бойында бірдей орын алады, тең
дәрежеге ие бола отырып қатарласып жүреді.
Т.М. Фомиченко адамды әлеуметтік жан болғандығынан өзінің табиғи
құқықтарын (оның ішінде өмір сүру құқығын да) құқықтық реттеу, заңда
белгілеу арқылы қорғау мүмкіндігі мен қажеттілігін түсінгенін айтады.
Демек, оның ойы бойынша қоғамдық қарым-қатынастарды жүзеге асыру және
реттеу мақсатында табиғи құқықтар (оның ішінде өмір сүру құқығы да бар)
позитивтік құқықтар қатарына қосылған [19, 14 б.]. Ғалым Л.Н. Линиктің
анықтамасымен келіспеушілігін білдіреді және оның себебін өмір сүру
құқығы мен лайықты тіршілік ету құқығын (право на достойное
существование) теңестіруге болмайды деп білдіреді [19, 14 б.].
Бұл жерде өмір сүру құқығының мазмұнын, оны құрайтын элементтерді
айқындау мәселесі туындайды. Осы мәселе бойынша заңгер-ғалымдар әртүрлі
көзқарастарды ұстанады. Солардың ішінен ең маңызды дейтіндей кейбіреулерін
келтіріп кетейік.
М.Н. Малеина тұлғаның өмір сүру құқығын өмірді сақтау құқығы (право на
сохранение жизни) және өмірге билік ету құқығы (право на распоряжение
жизнью) деп бөледі. Бұл ғалым көзқарасының ерекшелігі – ол, өмірді сақтау
құқығының әдеттегі өлім жазасынан бас тарту, қару-жарақты қолдану және
оның азаматтық айналымға түсу тәртібін белгілеу сияқты элементтері қатарына
адамның қазіргі медицина жетістіктеріне байланысты жаңадан пайда болған
элементтерді де қосады. Бұл проблема, ғалымның пікірінше, жынысын
өзгерткен, жануарлардың органдары мен тканьдерін, сондай-ақ жасанды
органдар мен тканьдерді салдырған тұлғаларға, ген инженериясы арқылы алдын-
ала бағдарланған адам организмін өмірге алып келуге, клондауға және т.б.
мәселелерге қатысты болмақ. М.Н.Малеинаның қойып отырған мәселелері:
органдардың трансплантациялануы адамның тұлғасын өзгерте ме, адамның
организмін қаншалықты жасанды органдармен жабдықтауға болады және оның шегі
бар ма? Мысалы, адамның басын не мыйын басқа біреуге қондыратын болса
құқықтың субъектісі ретінде кімді тану керек (бастың (мыйдың) иесін бе әлде
дененің иесін бе)? [20, 54-55 бб.]
М.Н. Малеинаның көзқарасын А.Н. Головистикова сынайды. Оның айтуы
бойынша адамды клондау немесе алдын-ала бағдарланған белгілері бар адамды
дүниеге алып келу және т.с.с. адамның өмір сүру құқығын бұзбайды, өйткені
адам бұрынғыша өмір сүруін жалғастырады. Демек, бұл проблемаларды басқа
тұрғыдан және басқа зерттеу жұмысында қарастыру керек. Олар, біріншіден,
өмір сүру құқығы проблемасына тікелей қатысы жоқ, екіншіден, мұндай
мәселелер уақытынан бұрын қойылып отыр, өйткені клондау, адам организмін
генетикалық тұрғыдан жаңарту сияқты келешектің сауалдары жедел шешімді
талап ететін проблемаларға айнала қойған жоқ, олардың уақыты әлі де келген
жоқ, ал бүгінгі күні болса мемлекеттер алдында тез шешімін күтіп тұрған
мәселелер өте көп. Сол сияқты трансплантация адамның тұлғасын өзгертпейді,
оны құқықтың жаңа субъектісіне айналдырмайды, өйткені тұлға сол адам болып
қала береді. Сөйтіп бұл мәселелердің барлығын А.Н. Головистикова қазіргі
кезде өзектілігі жоқ деп қорытындылайды [16, 35-36 бб.].
М.Н. Малеина өмір сүру құқығын өмірге билік ету құқығы ретінде де
қарастырады, яғни адамның өз өмірін өлімге шалдықтыратын қауіпке төндіру
(бұл тұрғыдан ғалым ғарышкерлердің, каскадерлердің, ішкі істер бөлімдері
қызметкерлерінің және т.б. жұмысын атайды) және өмірін тоқтату мәселесін
шешу құқығы ретінде (эвтаназия, өзін өзі өлтіру, өлім жазасы) [20].
Мұндай көзқарасты Н.В. Кальченко да құптайды. Оның ойы бойынша кейбір
жағдайларда адамның өз өмірін қатерге төндіру туралы өз еркімен шешім
қабылдау мүмкіндігі адамның, өзге тұлғалардың және бүкіл қоғамның
мүддесіндегі белгілі бір жағымды мақсатқа қол жеткізуге бағытталу
факторымен түсіндіріле алады. Яғни, қол жеткізілетін мақсаттың жағымдылығы
оның заңға және этикалық белгілерге сәйкестігімен анықталады. Бірақ,
осындай шешім қабылдануы заңды болып табылу үшін басқа тұлғалардың өміріне
қатер төнбеуі тиіс [21, 24 б.].
Бұл көзқарасты Т.М. Фомиченко да дұрыс деп есептейді.
Алайда А.Н. Головистикованың өмірге билік ету құқығын адамның өмір сүру
құқығының мазмұнына енгізуге мүлдем қарсы, өйткені егер адам құқығын
әрбіреудің табиғи мүмкіндігі емес, құқықтық мүмкіндігі ретінде қарастырса,
кез-келген құқықтың мазмұнына осы құқықты түсінусіз және бекітусіз қолдану
мүмкін болмайтындары ғана енгізілуі тиіс. Яғни, егер мемлекет белгілі бір
құқықты бекітпесе, адамда оны қолдану мүмкіндігі де болмауы тиіс. Өмірде
болса бәрі керісінше, себебі демократиялық қоғамда өз өміріне билік ету
құқығы кез-келген жағдайда болады. М.Н. Малина, Н.В. Кальченко, Т.М.
Фомиченко және т.с.с. сияқты ғалымдардың қателігін А.Н. Головистикова екі
ұғымды араластырудан көреді, яғни құқықтық мүмкіндік (өмір сүру құқығы) пен
табиғи мүмкіндікті (тіршілік ету). Табиғи мүмкіндік (философиялық
категория) заңда белгіленбесе де кез-келген адам баласына тән. Демек, бұл
жағдайда тіршілік ету адамның өз өміріне билік етуді білдіреді.
А.Н. Головистикованың ойы бойынша өмір сүру құқығы заңи (құқықтық)
категория, яғни мемлекетпен жария етілген құқық ретінде қарастырылса адамға
белгілі бір мүмкіндіктер, өмірді қорғау бойынша кепілдіктер береді [16, 37-
38 бб.].
В.М. Танаев өмір сүру құқығын үш бөліктен тұрады деп айтады - олар: 1)
өмір сүру құқығының өзі; 2) тәуекелділік құқығы (право на риск); 3) өмір
сүруді тоқтату құқығы (өлу құқығы). Бұл ғалым бірінші бөлікті барынша
кеңейтіп қарастырады және оның құрамына денсаулықты сақтау және медициналық
көмек алу құқығын, жағымды қоршаған ортаға қол жеткізу құқығын, жеткілікті
болып табылатын өмір деңгейіне қол жеткізу және өмірді қорғау құқығын
енгізеді [22, 39 б.].
В.М. Танаевтың позициясын Т.М. Фомиченко сынап, жоғарыда аталған
құқықтар өмір сүру құқығына тығыз байланысты болғандығымен онымен бір емес
және оларды біріктіру өмір сүру құқығының шеңберін шайып кетеді, ал өлу
құқығын өмір сүру құқығының шеңберінде қарастыру өмірді қорғауға
бағытталған құқықтың мәнін жоққа шығарады, - деген қорытындыға келеді.
Яғни, өлу құқығын бөлек категория ретінде қарастыру дұрыс емес және осы
мүмкіндікті өмірге еркін түрде билік ету құқығы ретінде қарастырған жөн,
- дейді ол [19, 22 б.].
Л.Н. Линик болса өмір сүру құқығының мазмұнына өмірді қорғау және
өмір сүруге көмектесуді енгізеді. Өмірді қорғау адам өмірін үшінші
тұлғалар тарапынан заңға қарсы қолсұғушылықтан сақтап қалатын мемлекет үшін
міндетті болып табылады, - дейді ол [17, 33-34 бб.].
Т.М. Фомиченконың келтіретін дәлелдемелерін қысқаша шолып өтетін болсақ,
ол субъективтік мағынадағы өмір сүру құқығын - табиғи, тұлғаның жеке
басынан ажыратылмайтын және ішкі заңнама мен халықаралық құқық актілердің
нормаларымен кепілдендірілген өмірге қолсұқпаушылықты және оған еркін билік
етуді қорғау мүмкіншілігі, - деп анықтайды. Мұндай анықтаманы ҚРсы
Конституциясының түсінігінде берілгенін де байқаймыз. Бұл жерде адамның өз
өміріне билік ету құқығы адам өміріне қолсұқпаумен қатар өмір сүру
құқығының құрамдас бөлігі болып табылады делінген [23, 82 б.].
Біздің ойымызша бұл анықтама дұрыс және өмір сүру құқығының мазмұнын
нақты айқындайды. Яғни, өмір сүру құқығы адамның табиғи құқықтары қатарына
жатады, ол адамның жеке басынан ажыратылмауға тиіс абсолютты құқық. Өмір
сүру құқығының құрамы екі бөліктен тұрады:
1) адам өміріне бірдебір субъекті тарапынан қол сұғылмаушылық;
2) адамның өз өміріне еркін билік ету құқығы (оның ішінде өз өмірін
қауіпті жағдайларда тәуекел ету; өмірден кету құқығы).
Жоғарыда көрсетілген авторлардың көзқарастары бойынша жағымды
экологиялық жағдайда өмір сүру құқы, мемлекеттен медициналық көмек алу құқы
және т.с.с., біздің ойымызша, адамның өмір сүру құқығын кепілдендіретін
жайлар.
Сөйтіп адамның өмір сүру құқығы дегеніміз жаратылыстан біткен
өзгелердің қол сұғуынан мемлекет тарапынан кепілдендірілген адамның өз
еркімен билік ететін қоғамда тіршілік ету мүмкіндігі.
Өмір сүру құқығы субъективтік құқықтар қатарына жататыны сұрақ
туғызбайды, өйткені мұндай құқықтар, Б.К. Кожомбердиевтің айтуынша,
субъектінің иелігінде болады, белгілі бір дәрежеде субъектіге тәуелді,
субъектіге қарамайтын құқықтық нормаларға қарсы орналасқан, нақты
кепілдендірілген, құқық бұзушылықтардан сенімді түрде қорғалған және т.с.с.
[24, 6 б.].
Адамның өмір сүру құқығы, оның барлық басқа құқығының негізгісі [25,
36 б.] болғандығымен тұлғаның жеке немесе азаматтық құқықтары мен
бостандықтары қатарына жататыны белгілі. Азаматтық құқықтар кез-келген
демократиялық мемлекеттің гуманистік қағидаларының көрінісі бола отырып
тұлға бостандықтарының іргелі қырларын қамтиды. Бұл құқықтарды кейде
бірінші буын құқықтары деп атайды. Ол түсінікті де, өйткені мемлекеттердің
ішкі құқығында (олардың конституцияларында) ең алдымен пайда болған
құқықтардың түрі – жеке (азаматтық) құқықтар мен бостандықтар еді.
Қазақстандық зерттеуші С.Қ. Амандықова айтатындай конституциялық құқықтар
мен бостандықтарды жүзеге асыру мемлекеттің конституциялық міндеті, ал жеке
құқықтар мен бостандықтардың басым бөлігі табиғи құқықтардан пайда
болғандықтан адам баласына тумысынан тиесілі болады [26, 33 б.].
Осы бірінші буын құқықтары (жеке не азаматтық, сондайақ саяси құқықтар)
Батыс елдерінің адам құқықтары саласына қосқан үлесі деп есептеледі, себебі
келесі, яғни екінші буын құқықтары социалистік елдердің есесінде – олар,
адамның әлеуметтік және экономикалық құқықтары. Адам құқықтарының үшінші
буыны дамушы елдердің есесінде – олар, даму құқықтары (кейде оларды ұжымдық
құқықтар деп те атайды).
Жалпы алғанда адам құқықтарының сыныпталуы жүйелі теориялық түсінік беру
мүмкіндігімен қатар әлеуметтіксаяси құндылығы белгісі бойынша болашақта
адам құқықтарының иерархиясын құрған кезде маңызды рөл атқара алады,
дейді қазақстандық зерттеуші А.В. Турлаев, адам құқықтарының әртүрлі
сыныптамаларын қарастыра отырып [27, 12 б.]. Осы тұрғыдан алсақ та кез
келген сыныптамада, біздің ойымызша, өмір сүру құқығының орны ерекше болуы
тиіс.
Сонымен адам құқықтарының бірінші буынына, яғни азаматтық (жеке) және
саяси құқықтарға қайтып келсек, бұл құқықтар тұлғаның азаматтық қоғам
мүшесі ретіндегі бостандығы мен тәуелсіздігін, заңсыз түрдегі кез-келген
сыртқы қол сұғушылықтан құқықтық қорғалуын қамтамасыз етуге бағытталған.
Азаматтық (жеке) құқықтар тұлғаның еркіне берілген және мемлекет тарапынан
араласуға тыйым салынған қарым-қатынастардың белгілі бір саласындағы тұлға
бостандығының мемлекет арқылы танылуымен сипатталады.
Құқықтық әдебиеттерде құқықтардың бұл түрін жағымсыз (негативті)
бостандықты қамтамасыз ететін санат ретінде қарастырады. Жағымсыз
(негативті) бостандықты қамтамасыз етуді құқықтардың бұл түрінің адамның
жеке бостандығы саласына мемлекеттің заңсыз араласуынан қорғау деп біледі
және азаматтық құқықтардың осындай функциясы осы құқықтардың пайда болу
сатыларының барлығында өз көрінісін тауып отырған. Демек, азаматтық
құқықтар әрбір тұлғаға қатысты болғандықтан жеке мүдделер кеңістігін
құқықтық қорғауға, тұлғаның мүмкіндіктерін жүзеге асыруды кепілдендіруге
бағытталған десек қателеспейміз. Яғни, азаматтық құқықтардың жүзеге
асырылуы үшін мемлекеттің бұл салаға араласпауы жеткілікті болып табылған
еді.
Бірақ ХХ ғасырда азаматтық құқықтарға қатысты тұлғаның бостандығы
саласына мемлекеттің араласпау міндеті жеткіліксіз болды. Яғни бұл
құқықтардың жүзеге асырылуы үшін мемлекеттің көмегі қажет екендігі
анықталды. Демек, тұлғаның жеке бостандығы мен жеке өмірі саласын кім
болмасын, тіпті мемлекеттің де заңсыз қол сұғуынан сақтайтындай тікелей
тыйым салу жеткіліксіз деген түсінік қалыптасты. Бұл сала мемлекеттің
белсенді әрекеттерін қажет ететіні түсінікті болды.
Жеке құқықтардың азаматтық құқықтар деп аталатыны олар адамның
азаматтық қоғамдағы жағдайын сипаттайды. Адамның азаматтық қоғам мүшесі
ретіндегі жеке мүдделерінің саласына, өмірі мен денсаулығын қорғау, жеке
басына қолсұғылмаушылық пен қауіпсіздігі салаларына мемлекетпен
кепілдендірілетін жағдайды осы жеке (азаматтық) құқықтар қамтамасыз ететіні
сөзсіз.
Отандық құқық ғылымында осы құқықтар санатын екіге бөліп қарастыру
мүмкіндігі мен қажеттілігі ұсынылған. Азаматтық құқықтар мен
бостандықтарды жеке құқықтар мен бостандықтардан ажыратып бөліп
қарастыру ұсынысы келесі себептермен түсіндіріледі:
1) жеке құқықтар мен бостандықтар көлемі бойынша кеңірек және олардың
қатарына саяси да, әлеуметтікэкономикалық та, мәдени де құқықтар мен
бостандықтарды жатқызуға болады;
2) мұндай ұғымды бекіту мемлекеттен жеткілікті дәрежеде тәуелсіз және
азаматтық қоғамның толық қанды мүшесі болып табылатын азаматтың құқықтық
мәртебесін қалыптастырудағы үлкен маңыздылығымен түсіндіріледі;
3) қазіргі қоғамдағы азаматтық құқықтардың мағынасы олардың адамның жеке
өмірі мен ішкі дүниесіне сыртқы араласудан оның өзінөзі қорғаудың тиімді
құралы болып табылатынында, яғни азаматтық құқықтар мен бостандықтар
адамның мемлекеттен белгілі бір автономиясының дәрежесін белгілейді [28, 7
б.].
Мұндай ұсыныспен келісу, әрине, қиын, өйткені ол құқық ғылымында
қалыптасып қалған және тиісті деңгейде дәлелденіп сыннан өткен сыныптауды
(жіктеуді) жоққа шығарып, адам құқықтары мен бостандықтарын ұғыну мәселесін
қиындатып, тіпті шатастырып тастайды. Ал ұсынылып отырған жаңа сыныптаманы
қабылдаудың қазіргі сыныптамадан не теориялық, не тәжірибелік жағынан
ұтымдылығы көп байқалмайды. Әрине, ол ғылыми ұсыныстардың бірі ретінде
қызығушылық туғызуы мүмкін, бірақ тек теориялық тұрғыдан ғана. Сонымен
қатар, М.Б. Үсенованың ұсынып отырған азаматтық құқықтар мен бостандықтар
жүйесі теориялық та, тәжірибелік те жағынан пайдалы болуы мүмкін.
Ғалымның айтуы бойынша азаматтық құқықтар адам мен азаматтың негізгі
құқықтары мен бостандықтары жүйесінің элементі және олардың салыстырмалы
түрде дербес болып табылатын қосалқы (кіші) жүйеге (немесе субжүйеге
подсистема) тән қасиеттері бар. Азаматтық құқықтар төмендеу тәртіптегі
элементтерден, яғни нақты конституциялық құқықтардан құралады, яғни
азаматтық құқықтардың жүйесі келесі топтардан тұрады:
1) адамның ең маңызды құндылығын қамтамасыз ететін және онсыз басқа
құқықтардың жүзеге асырылуы мүмкін болмайтын өмір сүру құқығы;
2) индивидтің жеке бостандығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ететін
құқықтар (жеке басының бостандығы құқығы; жеке өміріне, жеке және отбасылық
құпиясына қол сұқпау құқығы; еркін жүріптұру құқығы; тұрғын үйге қол
сұғылмау құқығы);
3) азамат пен адамның рухани және имандылық өмір сүру аясын реттейтін
құқықтар (адамның арнамысы мен қадірқасиетіне қол сұғылмау және оларды
қорғау құқығы; арождан бостандығы; қай ұлтқа, партияға және қай дінге
жататынын анықтау және оны көрсетукөрсетпеу құқығы; еркін ақпарат алу
құқығы; ана тілі мен төл мәдениетін пайдалану құқығы) [28, 20 б.].
М.Б. Үсенованың бұл сыныптамасын біз құптаймыз, өйткені азаматтық (жеке)
құқықтар ішінен ол өмір сүру құқығын өз алдына бөлек топқа шығарып көрсетіп
отыр. Көп авторлар өмір сүру құқығын басқа жеке құқықтарға қосып
қарастырады және мұндай жағдайда оның объектісі басқа жеке құқықтар
объектілерінен бөлек екендігі ескерілмей жатады. Ал жоғарыдағы сыныптамада
бұл кемшілік кездеспейді, сондықтан біз оны дұрыс деп есептейміз.
Жеке құқықтардың азаматтық құқыққа да қатысы бар екенін байқаймыз.
Шыныменде, ҚР АКнің (Азаматтық кодексінің) 1-ші бабының 1-ші тармағы
бойынша азаматтық заңнамамен мүліктік және олармен байланысты жеке мүліктік
емес қарымқатынастар реттеледі.
Мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен игіліктер азаматтық
құқықтардың объектісі болып табылады және жеке мүліктік емес құқықтар мен
игіліктер қатарына адамның өмірі, денсаулығы, қадірқасиеті, арнамысы және
т.с.с. жатқызылады (АКң 115-ші бабы).
М.Н. Малеинаның көрсететініндей жеке мүліктік емес қатынастардың
ерекшеліктеріне олардың материалдық емес сипаты, айрықша объектінің болуы,
бұл қатынастардың пайда болу және өзгеруінің ерекше негіздері жатады. Бұл
қатынастардың экономикалық мазмұны болмайды, яғни оларды ақшалай бағалау
мүмкін емес (шыныменде, адам өмірін, денсаулығын, қадірқасиетін және т.б.
бағалау мүмкін емес). Бұл қатынастардың объектілерінің ерекшеліктеріне
келсек олар тумысынан пайда болатын (өмір, денсаулық және т.б.),
сондайақ заң бойынша қолға тиетін материалдық емес игіліктер болып
табылады.
Адамның тумысынан пайда болатын игіліктер тұлғаның жеке басына тығыз
байланысты болғандықтан және объективті болғандықтан құқықтық реттеуге
тәуелді емес (олар өмір, денсаулық, адамның қадірқасиеті және т.с.с.).
Бұл игіліктер мен олардың негізіндегі субъективтік құқықтар тек
қолсұғушылық жасалған кезде ғана қорғауды талап етеді [29, 8 б.].
Сонымен, материалдық емес игіліктердің материалдық (мүліктік) мазмұны
болмайды және олар адамның жеке басына ажырамайтындай тығыз байланысты.
Қазақстандық құқық ғылымында қырғыз зерттеушісі Н.А. Ниязова жеке
мүліктік емес қатынастарды зерттей келе бірқатар нәтижелерге қол жеткізген
болатын. Солардың ішінде ерекше атап өтетіндер:
1) Жеке мүліктік емес құқықтық қарымқатынас абсолютты болып табылады,
егер ол бұзылатын болса ол міндеттеуші қарымқатынас емес, нақты құқықтық
қарымқатынасқа (относительное правоотношение) айналады.
2) Материалдық емес игілік пен жеке мүліктік емес құқық әртүрлі
азаматтыққұқықтық санаттар. Егер біріншісі құқықтық қарымқатынастың
объектісін сипаттайтын болса, екіншісі тұлғаның қолындағы нақты
субъективтік құқықты сипаттайды. Жеке мүліктік емес құқық құқық
қабілеттіліктің элементі болып табылмайды, ол нақты субъектінің
биологиялық, әлеуметтік, рухани қажеттіктерін жүзеге асыруға және жекедара
тіршілігіндегі өз жүрістұрысын дербес анықтауға заңи мүмкіндік беретін
құқы.
Мүліктік емес игіліктер мен құқықтардың заңнамамен танылуы олардың
азаматтық құқықпен қорғалуын білдіреді. Игілікті қорғауға ғана емес,
сонымен қатар оның өзіне де субъективтік құқықтың бар екендігін мойындау
керек. Қорғау жағдайында құқықты иеленуші тұлғаның субъективтік құқықтағы
мүмкіндіктерді жүзеге асыру бойынша белсенді әрекеттер жасау мүмкіндігі
болмайды.
3) Жеке мүліктік емес қарымқатынастарды сыныптау белгісі ретінде
тұлғаның қажеттіліктері қолданыла алады, яғни осы құқықтар арқылы
қанағаттандырылатын биологиялық, әлеуметтік, рухани қажеттіліктер.
4) Өмір мен денсаулықты қорғау туралы заңнама саласының қалыптасуы
бірқатар заңдардың қабылдануын талап етеді (зерттеуші репродуктивті
құқықтар туралы айтып отыр).
5) Жеке мүліктік емес құқықтардың бұзылғаны үшін мүліктік емес
жауапкершілік ұғымын негіздеп енгізу қажет [30, 6-7 бб.].
Жалпы алғанда Н.А. Ниязованың қорытындыларымен келісу керек. Бірақ жеке
мүліктік емес құқықтардың ішінде өмір сүру құқығының жайы ерекше.
Түсіндіріп кетейік, мысалы, Н.А. Ниязованың айтуы бойынша АКтің нормалары
тұлғаның өзінің әрекет ету құқын қарастырады (позитивті әрекеттер) және
соның негізінде азаматтық құқық жеке мүліктік емес қатынастарды тек қана
қорғамайды, сонымен қатар реттейді де [30, 8 б.].
Бірақ, егер басқа жеке мүліктік емес құқықтар негізінде пайда болатын
қатынастар құқықтық реттеуге келетін болса, өмір сүру құқығын тек қана
қорғауға болады, ол реттеуге келмейді. Бұл біздің пікіріміз.
Жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтардың айырмашылығы жөнінде
айтатын болсақ (мысалы, өмір игілік болса, өмір сүру құқы жеке құқық),
біріншіден, олардың тығыз байланысын, екіншіден, құқықтар арқылы тиісті
игілікті пайдалану бойынша заңи мүмкіндіктің пайда болуын атап көрсетуіміз
керек. Мысалы, өмірдің өзі игілік ретінде биологиялық (физиологиялық) ұғым
болса, өмір сүру құқы жеке мүліктік емес құқық ретінде адамның әлеуметтік
тіршілігін білдіретін түсінік деп ойлаймыз.
Азаматтық (жеке) құқықтардың бастысы - өмір сүру құқығы екендігі дау
туғызбайды, өйткені адамнің өлімі оның кез-келген құқығының мәнмағынасы
мен маңыздылығын жоққа шығарады. Сондықтанда, өмір сүру құқығы бүкіл
әлемдік өркениеттің ең жоғарғы құндылығы деп бағаланады.
Адамның кез-келген басқа жеке құқықтарын айналып келгенде оның өмір сүру
құқығының төңірегінде біріктіруге болады. Бірақ, егер жеке (азаматтық)
құқықтар өмір сүру құқығын тікелей қамтамасыз ету қызметін атқаратын болса,
басқа құқықтар (саяси, экономикалық, әлеуметтік) өмір сүру құқығын жанама
түрде қамтамасыз етеді. Сондықтан, мемлекет өз конституциясында осы
құқықтардың барлығын белгілей отырып, қолындағы барлық мүмкіндіктерді
пайдалану арқылы адамның өмір сүруіне жағымды жағдай жасауға міндетті.
Осындай құралдардың ішіндегі өмір сүру құқығын қамтамасыз ету үшін ең
маңыздысы – біздің ойымызша, өлім жазасын қолданбау, өйткені адамның өмір
сүру құқығын мемлекетпен өрескел бұзудың жалғыз жағдайы өлім жазасы.
Қалған бірдебір жағдайда мемлекет адамды өмірінен айырмайды, керісінше
өмірді құқықтық қорғау объектісі ретінде өз қамқорлығына алады.
Сонымен адамның барлық құқықтарының арасында жеке (азаматтық) құқықтар
бірінші орында тұрады, ал азаматтық құқықтардың арасында өмір сүру құқығы
бастысы болып есептеледі. Осының негізінде адам баласының кез келген
құқықтарының басында міндетті түрде өмір сүру құқығы тұрады деуге болады.
Жалпы алғанда өмір сүру құқығының екі қырын атап өту керек, біріншісі,
мемлекеттің, оның өкілдерінің немесе жеке тұлғалардың адам өміріне қандай
да болмасын түрдегі қол сұғушылықтан тұлғаның бостандығы. Мемлекет өз
заңнамасында арнайы құқықтық механизмдер құру арқылы адамның өмір сүру
құқығының осы қырын қорғайды.
Өмір сүру құқығының екінші жағы – тұлғаның өз өміріне билік етуі. Өмір
сүру құқығының бұл қырын мемлекет реттей алмайды, мемлекеттің қолынан
келетіні адамның өмір сүру құқығының бұл тұсына өзіне тиімді жағынан әсер
етуі.
Егер бірінші мәселенің құқықтық жайттары басым болса, екінші мәселенің
моральдық элементі басым.
Аталған екі элементтің біріншісіне өмірге қолсұқпаушылыққа қатысты
осы ұғым мен осыған ұқсас жеке өмірге қолсұқпаушылық ұғымының аражігін
айыру қажетті болып көрінеді, өйткені кейбір жағдайларда бұл екі ұғым бір
қарағанда бірбіріне ұқсас сияқты. Бірақ, бұл мүлдем ұқсамайтын түсініктер.
Сонымен, Атазаңымыздан бастасақ Конституциямызда бұл екі ұғым екі
бөлек бапта бекітілген:
1) өмір сүру құқығына 15-ші бап арналған (әркімнің өмір сүруге құқығы
бар);
2) жеке өмірге қолсұқпаушылық мәселесі 18-ші бапта реттелген (1-ші
тармақ: әркімнің жеке өміріне, өзінің және отбасының құпиясына қол
сұғылмауына, абыройы мен арнамысының қорғалуына құқығы бар).
ҚРсы Конституциясының түсіндірме сөздігінде жеке өмірге қол сұқпау
құқығына қатысты мынадай түсінік берілген: өзге адамдармен қарымқатынаста
қалаулы мінезқұлық (бұл жерде жүрістұрыс туралы айтылған автордың
ескертпесі Ү.Б.) жолын таңдап, тәуелсіздік пен дербестік жағдайында
жекелей, достық, сырластық, тағы басқа да қатынастар орнату жөніндегі
әркімнің мойындалған әрі Конституцияды кепілдік берілген мүмкіндігі.
Адамның бақылауынсыз, келісімінсіз, жеке басына қатысты, оның қамқорлығы,
ұнатуы, жек көруі, құштарлығы, дүниетанымы, әртүрлі құндылықтарға деген
көзқарасы, т.б. туралы қандай да бір мәліметтер таратуға ешкімнің хақысы
жоқ. Конституция сол сияқты жеке өмірмен тығыз байланысты әркімнің жеке
өміріне, өзінің және отбасының құпиясына, жеке салымдары мен жинаған
қаражатына, жазысқан хаттарына, телефон, почта, телеграф арқылы және басқа
жолдармен алысқан хабарларына қол сұғылмауын қамтамасыз етеді [31, 87-88
бб.].
ҚРсы Конституциясына түсінік беретін тағы бір басылымда адамның жеке
өмірінің ұғымы ашылып көрсетілген. Ол жерде былай делінген: Жеке өмір
жекелеген адамға қатысты оның өзіне тиесілі және қымбат болғандықтан, жалпы
тәртіп бойынша, қоғам мен мемлекет тарапынан бақылауға жатпайтын тіршілік
ету аясы. Бұл жеке де іскерлік емес қарымқатынастар саласы. Адамның өзінің
және отбасының құпиясы оның жеке өмірінің бөлігі, тұлға тіршілігінің нәзік
саласы болып табылады және белгілі бір мәліметтерді тарату азғындыққа
жатады [32, 87 б.].
Қазақстандық ғалым Г.С. Досжанова ҚРсы Конституциясында бекітілген жеке
өмірге қол сұғылмау құқығын былайша анықтайды: бұл әркімнің өзінің өмір
сүру түрін еркін анықтайтын мемлекеттің, оның органдарының, лауазым
иелерінің және басқа да тұлғалардың тарапынан адамның жеке өміріне озбырлық
жасап араласуынан және қандай да болмасын жүрістұрысты зорлап байлаудан
қорғайтын ажырамас субъективтік құқығы [33, 13 б.].
Ғалым бұл құқықты екі мағынада, яғни кең және тар мағынада қарастырады:
кең мағынада мемлекеттің, оның органдарының, лауазым иелерінің,
ұйымдардың және басқа да тұлғалардың тарапынан, адамның жеке өміріне
араласуға жол бермейтін дербес ажырамас құқығы ретінде;
тар мағынада индивидтің өзінің жеке өміріне, өзіне қатысты
әрекеттерге құқығы [33, 8 б.].
Осы саланы зерттеген тағы бір қазақстандық ғалым С.К. Жетпісов қол
сұқпаушылықты көп қырлы ұғым дейді, ал оның мазмұны қолданылатын
объектісіне байланысты болғандықтан жеке өмірге қолсұқпаушылықтың объектісі
адам, оның қадірқасиеті, бостандығы, тұрғынүйі, меншігі,
корреспонденциясы және т.с.с. болып табылады деген қорытындыға келеді [34,
22-23 бб.]. Көріп отырғанымыздай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz