Президенттің Конституциялық Кеңеске қатысты өкілеттігі
Қазақстан Республикасындағы Президенттің, Парламенттің және
Үкіметтің өзара қарым-қатынасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ПРЕЗИДЕНТТІҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫНДАҒЫ БЕКІТІЛГЕН
ӨКІЛЕТТІЛІГІ 7
1.1 Қазақстан Республикасының Президентінің өкілеттілігінің жалпы
сипаттамасы 7
1.2 Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық құқықтық нормаларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етуге байланысты өкілеттіктері 17
1.3 Қазақстан Республикасының Президентінің заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарының тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесіндегі жұмыс атқаруындағы
маңыздылығы 28
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ПАРЛАМЕНТІ – ЗАҢ ШЫҒАРУШЫ БИЛІКТІ ЖҮЗЕГЕ
АСЫРАТЫН РЕСПУБЛИКАНЫҢ ЕҢ ЖОҒАРЫ ӨКІЛДІ ОРГАНЫ 38
2.1 Қазақстанда Заң шығару билігінің қалыптасуы мен дамуы 38
2.2 Қазақстан Республикасының Парламентінің құрылу тәртібі және
депутаттардың өкілеттігі 40
2.3 Қазақстан Республикасының Парламенттінің жауапкершілігі және оны тарату
тәртібі 45
3 ҚАЗАҚСТАН РСЕПУБЛИКАСЫНЫҢ ҮКІМЕТІ – АТҚАРУШЫ БИЛІКТІҢ ЖОҒАРҒЫ ОРГАНЫ 57
3.1 Қазақстан Республикасының Үкіметінің құрылуы және құрамы 57
3.2 Қазақстан Республикасының Үкіметінің құзыреті және қызметін ұйымдастыру
63
ҚОРЫТЫНДЫ 70
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .73
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмысты зерттеуде Қазақстан
Республикасы Президентінің Парламент, Үкіметпен өзара қатынасы туралы
теориялық мәселелері, Қазақстан Республикасы Президентінің, Парламент пен
Үкіметтің конституциялық өкілдіктеріне байланысты жалпы сипаттамасы мен
Қазақстан Республикасы Президентінің заң шығарушы мен атқарушы билік
тармақтарының тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесіндегі жұмыс атқаруындағы
маңыздылығы қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген
Қазақстан халқы, деп басталатын біздің Конституциямыздағы осы сөздерде
мемлекеттілігін жаңғыртып, жаңа әділетті қоғам орнатуды мұрат тұтқан сан
ұрпактың тарих сабақтастығы тоғысып жатыр. Мемлекет - аумақтың тұтастығы,
азаматтардың топтасқандығы, билік институттары ғана емес, біз сонымен қатар
ол өз бойына алдыңғы ұрпақтын өмір тәжірибесі мен жарқын болашаққа деген
ізгі үмітін сіңірген Конституция деп те білеміз.
Еліміздің Президенті Н.Назарбаев: Біздің өмірімізді түбегейлі
өзгертіп, Қазақстан тәуелсіздікке ие болған өткен ғасырдың тоқсаныншы
жылдарының тарихқа озғанына да көп уақыт өте қойған жоқ. Сана мен сезімнің
шиеленісі мен ширығуы жағынан бұл ерекше жылдар болды. Бұл біздің
мемлекетіміздің алдағы жүрер жолын айқындайтын аса маңызды шешімдер
қабылданған жылдар болды, сол кезде қабылданған бір ғана бұрыс шешім
еліміздің жүрер жолының бағыт-бағдарын елеулі өзгеріске ұшыратуы әбден
ықтимал еді. Осы уақыттың ішінде халық менің елімізге басшылық етуіме
өзінің шынайы сенімін білдірді. Мен болсам, Сіздердің сенімдеріңізді
ақтауға тырысып, біздің стратегиялық бағытымыздың негізгі бағдарларын әр
жыл сайын өздеріңізбен бірге саралап келемін [1], - деп атап өтті.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздікке қол жеткізуі еліміздің алдында
келелі жаңа міндеттерді өмірге әкелді. Соның бірі - Қазақстанның өз
тәуелсіздігін баянды етуі үшін ішкі және сыртқы саясатының бағыттарын
айқындап, оны өз алдына дербес жүргізе алуы болатын. Бұл еліміздің
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан: 2030 бағдарламасында былай деп
түйінделген: Адамзат дамуының бүкіл тарихи тәжірибесі мемлекеттің алға
басуы және тұрақты өсуі жүзеге асырылатын қажетті шарттардың бастауында
оның қауіпсіздігі мен мемлекеттілігінің сақталуы тұрғанына куә. Бостандық
пен тәуелсіздікті жеңіп алу жеткіліксіз, оны табанды түрде қорғап,
нығайтып, ұрпақтарға қалдыру қажет. Біздің ұрпақ еңсере алмай, өздеріне
қалдырған ауыртпалықтар, қиыншылықтар мен проблемалар үшін болашақ ұрпақ
кешірер. Егер біз өз мемлекетімізден айрылып, егемендігіміздің стратегиялық
негіздерін, өз жерлеріміз бен ресурстарымызды қолымыздан шығарып алсақ,
бізге кешірім жоқ. Әрине, болашақты бағамдаудың мұндай қисыны кез-келген
ішкі және сыртқы жағдайларда ұзақ мерзімді кезеңге арналған. Қазақстан
саясатының стратегиялық бағыты үшін уақыты жағынан үздіксіз болуы керек.
Бұл Қазақстанның 2030 жылға дейінгі дамуының бірінші стратегиялық басымдығы
болуға тиіс [2, 15].
Халық өзінің егемен құқын пайдаланып, қабылдаған Конституция қол
сұғылмас қасиетке, жоғары заңдық қана емес, рухани-адамгершілік киеге ие
болады, сөйтіп ол қазақстандық патриотизмді тәрбиелеудің іргетасына
айналады.
Конституциялық құрылыстың осынау кезеңінде біз алдымызға аса күрделі,
сан қырлы, әрі барынша жауапты міндеттер қойдық. Біріншіден, жаңадан
құрылған мемлекеттігімізді, мемлекеттік билік пен басқарудың күллі жүйесін
жан-жақты нығайту керек еді. Екіншіден, экономикамызды түбегейлі реформалау
мен оны терең дағдарыстан шығарудың қауырт проблемаларын шешу қажет болды.
Үшіншіден, оған сындарлы сыртқы саясат жүргізу міндетін косыңыз.
Төртіншіден, ішкі саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету керек еді. Сайып
келгенде, өркениетті әлемде азаматтардың жалпыға танылған құқықтары мен
бостандықтарын орнықтыруға, демократиялық институттарды дамытуға қатысты
міндеттердің бәрін шешуге тиіс болдық.
Президенттік басқару нысаны халықтың еркіне негізделіп қана қоймайды. Ол
мемлекеттік органдарды азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, заңды
мүдделерін қорғауды, оларды мемлекет мүддесімен сәйкестендіруді көздейді.
Сөйтіп, адамдардың құқықтары мен бостандықтары мемлекет мүддесінен жоғары
тұруын қамтамасыз етеді. Мемлекет Конституцияда тікелей көрсетілгеннен өзге
жағдайларда адамдардың, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектей
алмайды. Констиуциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адам құқығы мен
бостандығын, халықтың денсаулығы мен адамгершілігін сақтау мақсатында
қажетті деңгейде ғана адам мен азаматтың құқығы мен бостандығының
шектелуіне жол берілетіндігі Ата заңымызда тура көрсетілген [3, 10].
Бұл жағдайлардың барлығы Қазақстан Республикасының Президентінің
өкілеттілігінің теориялық мәселелерін, оның ішінде Республика Президентiнiң
сыртқы саясаттағы өкiлеттiгi, мемлекеттiң қорғаныс қабiлетiн және
қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету саласындағы өкiлеттiгi, Парламентке және оның
Палатасына қатысты өкiлеттiгi, Үкiметке қатысты өкiлеттiгi заман талабына
сәйкес бағалап, орнықтыруды қажет ететіндігі сөзсіз. Аталған жағдайлардың
барлығы зерттеу жұмысының өзекті екендігін және заман талабына сәйкес
туындап отырғандығын көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Конституциялық құқық теориясындағы
маңызды мәселелердің бірі Президенттің, Парламенттің, Үкіметтің
өкілеттіліктері. Оның ішінде аталған институттардың өзара қатынасының
әртүрлі мәселелеріне арналған әдебиеттер мол болғандығымен қарастырып
отырған тақырыбымызға қатыстылары көп емес. Отандық ғалымдар ішінен осы
тақырып келесі ғалымдарды атап көрсетуге болады: Қ.К. Айтхожин, С.Н.
Сабикенов, Ғ.С. Сапарғалиев, С.С. Сартаев, С.З. Зиманов, Т. Ағдарбеков,
Ө.Қ. Қопабаев, З.Ж. Кенжалиев, М.А. Сәрсембаев, Ж.Д. Бұсұрманов және т.с.с.
Көршілес Ресейдің құқық ғылымында мемлекет басшысының конституциялық
құқықтық мәртебесіне, оның өкілеттіліктеріне ерекше көңіл бөлінуде. Соңғы
жылдары Ресейде осы мәселемен айналысып жүргендер Л.Н. Линик, А.Н.
Головистикова, М.Н. Малеина, Ю.А. Казановская, Н.В. Кальченко, С.М. Сивец,
Г.Б. Романовский, Т.М. Фомиченко, В.В. Чепурин, В.Н. Танаев және т.б.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты –
Қазақстан Республикасындағы Президенттiң, Парламенттің, Үкіметтің өзара
қатынасын талдау болып табылады.
Зерттеу жұмысының объектісі. Дипломдық зерттеудің негізгі объектісін
конституциялық құқық теориясындағы өзекті мәселелерінің бірі – Қазақстан
Республикасында Президенттің, Парламенттің, Үкіметтің конституциялық
құқықтық мәртебесі, оның өкілеттіліктері құрайды. Сонымен қатар,
конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге асырудағы Қазақстан
Республикасының Президентінің Парламент пен Үкімет өкілеттіліктері
талданады.
Зерттеу жұмысының пәні. Дипломдық жұмыстың негізгі зерттеу пәнін нақты
Республика Президентiнiң сыртқы саясаттағы өкiлеттiгi, мемлекеттiң қорғаныс
қабiлетiн және қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету саласындағы өкiлеттiгi,
Парламентке және оның Палатасына қатысты өкiлеттiгi, Үкiметке қатысты
өкiлеттiгiне қатысты өкiлеттiліктері құрайды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Жұмыстың негізгі нормативтік
базасын 30 тамыз 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы, 25
қазан 1990 жылғы Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Мемлекеттік
егемендігі туралы Декларациясы, 16 желтоқсан 1991 жылғы Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Қазақстан Республикасының
конституциялық заңы, Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2733
Қазақстан Республикасының Президенті туралы конституциялық заңы, Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы 16 қазандағы №2529 Қазақстан Республикасының
Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы конституциялық заңы,
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 18 желтоқсандағы № 2688 Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы конституциялық заңы, Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы 29 желтоқсандағы № 2737 Қазақстан
Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы конституциялық заңы, Қазақстан
Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы №132-II Қазақстан
Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы
конституциялық заңы, Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 21 желтоқсандағы
№2709 Прокуратура туралы заңы, Қазақстан Республикасы Президентінің 12
ақпан 1994 жылғы №1596 Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның
мемлекеттік бағдарламасы туралы қаулысы, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған жолдаулары құрайды.
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Диссертациялық зерттеу жұмысы кіріспеден,
3 бөлімнен, 8 бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 ПРЕЗИДЕНТТІҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫНДАҒЫ
БЕКІТІЛГЕН ӨКІЛЕТТІЛІГІ
1.1 Қазақстан Республикасының Президентінің өкілеттілігінің жалпы
сипаттамасы
Қазақстан Республикасы Президентінің өкілетгігі президенттік басқару
жүйесінің мазмұнымен алдын ала айқындалады. Президентке Конституцияда және
Президенттің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының
Президенті туралы Конституциялық заң күші бар Жарлығымен белгіленген кең
өкілеттіктер берілген.
Президенттің Парламентке қатысты өкілеттіктерін қарастырайық.
Президент Парламенттің кезекті және кезектен тыс сайлауын тағайындайды;
Парламенттік өкілеттік мерзіміне Сенатқа жеті депутатты тағайындайды;
Парламенттің бірінші сессиясын шақырады; Парламент депутаттарының Қазақстан
халқына антын қабылдайды; Сенат Төрағасы лауазымына кандидат ұсынады;
Парламент Палаталарының кез келген бірлескен және жеке өткізілетін
отырыстарына қатысуға және сөз сөйлеуге құқылы; Үкімет мүшесі заңдарды
орындамаған жағдайда Парламент Сенатының немесе Мәжілісінің оларды
қызметінен босату жайындағы өтінішін қарайды; Конституцияда кезделген
жағдайларда және тәртіппен Парламентгі тарата алады.
Президенттің Үкіметке қатысты өкілеттігі. Президент Парламенттің
келісімімен Республиканың Премьер-Министрін қызметке тағайындайды; оны
қызметген босатады; Үкіметтің құрамына кірмейтін орталық атқару органдарын
құрады, таратады және қайта құрады; Үкімет мүшелерінің антын қабылдайды;
Премьер-Министрдің оның қызметінің негізгі бағыттары туралы баяндамасын
тұрақты түрде тыңдайды; ерекше маңызды мәселелер бойынша Үкімет
отырыстарына төрағалық етеді; Үкімет немесе оның кез келген мүшесін орнынан
түсуі жөнінде мәлімдегенде шешім қабылдайды; Конституцияда және заңдарда
көзделгеннен езге атқарушылық қызметті жүзеге асыруды Үкіметке жүктеуге
құқылы.
Президенттің Конституциялық Кеңеске қатысты өкілеттігі. Президент
Конституциялық Кеңестің Төрағасы мен екі мүшесін қызметке тағайындайды;
Конституциялық заңға сәйкес оларды мерзімінен бұрын қызметінен босатады;
Президент, Парламент депутаттары сайлауын өткізудің, республикалық
референдум өткізудің дұрыстығы туралы мәселе бойынша; заңдардың,
халықаралық шарттардың Конституцияға сәйкестігі бойынша; Конституция
нормаларын ресми түсіндіру мәселесі бойынша; қызметтен босату және кетіру
мәселесі бойынша Конституциялык Кеңеске жүгінеді.
Президенттің Соттарға және судьяларга катысты өкілетгігі. Президент
Жоғарғы Сот Кеңесінің ұсынысы бойынша қызметке сайлау және қызметтен босату
үшін Жоғарғы Сот Төрағасын, Жоғарғы Сот алқасы төрағалары мен судьяларды
Сенатқа ұсынады; облыстың және оларға теңестірілген соттардын төрағаларын,
облыстық және оларға теңестірілген сот алқаларының төрағалары мен
судьяларын қызметке тағайындайды; Әділет министрінің Әділет біліктілік
алқасының кепілдемесіне негізделген ұсынысы бойынша Республиканың басқа да
соттарының төрағалары мен судьяларын тағайындайды.
Президенттің Прокуратура органдарына қатысты өкілетгігі. Президент
Парламент Сенатының келісімімен Республиканың Бас Прокурорын қызметке
тағайындайды; оны қызметінен босатады; Бас Прокурордың ұсынысы бойынша оның
орынбасарларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады; әр тоқсанда
кемінде бір рет Бас Прокурордың елдегі зандылықтың жай-күйі туралы есебін
тыңдайды.
Президенттің әкімдерге қатысты өкілеттігі. Премьер-Министрдің
ұсынысымен Президент облыстардың, республикалық маңызы бар қалалар мен
Республика астанасының әкімдерін қызметке тағайындайды; өз құзыретіндегі
мәселелер бойынша әкімдерге тапсырмалар береді және оның орындалуы жөнінде
әкімдердің есебін тындайды; мәслихат депутаттарының басым көпшілік даусымен
сенім көрсетілмеген жағдайда өз қалауымен облыстың, республикалық маңызы
бар қалалардың және астананың әкімдерін қызметтерінен босатады. Атап өтетін
мәселе, Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 6 мамырдағы Конституииялык
Заңымен белгіленген толықтыруларға сәйкес аудандардың, қалалардың (астана
мен Республикалык маңызы бар қалаларды қоспағанда), қалалардағы
аудандардың, ауылдык. (селолық) округтердің, ауылдардың, селолардың
(поселкелердің) әкімдерін тағайындаудың немесе сайлаудын тәртібін
белгілейді.
Президенттің республикалық референдумға қатысты өкілеттігі. Президент:
1) жеке бастамасы бойынша; 2) Парламенттің бастамасы бойынша; 3) Үкіметтің
бастамасы бойынша; 4) барлық облыстардың, астананың және республикалық
маңызы бар қалалардың бәрін бірдей дәрежеде білдіретін Республикалық,
сайлау құқығы бар кем дегенде екі жүз мың азаматының бастамасы бойынша
республикалық референдум өткізу туралы шешім қабылдайды. Аталған
субъектілердің шешімі бойынша Президент: 1) референдум өткізу туралы; 2)
референдум өткізбей-ақ, оның мәні ретінде ұсынылып отырған мәселе жөнінде
Республика Конституциясына, Конституциялық заңына, заңына өзгертулер мен
толықтыруларды немесе өзге шешімді қабылдау қажеттігі туралы; 3) референдум
өткізу туралы ұсынысты қабылдамай тастау туралы шешімдердің бірін
қабылдайды.
Президенттің мемлекеттің қорғаныс қабілеттін және қауіпсіздігін
қамтамасыз ету саласындағы өкілеттігі. Президент республиканың Қарулы
Күштерінің Бас Қолбасшысы болып табылады. Ол Қарулы Күштердің Жоғарғы
командалық құрамындағы қызметке тағайындайды және қызметтен босатады.
Демократиялық институттарға, республиканың тәуелсіздігі мен аумақтық
тұтастығына, республиканың саяси тұрақтылығына, оның азаматтарына елеулі
және тікелей қауіп төңген жағдайда және мемлекеттің конституциялык
органдарының қалыпты қызметі бұзылғанда Президент кажетті шараларды жасай
алады. Президент Премьер-Министрмен және Парламент Палаталары Төрағаларымен
алдын ала ақылдасады. Президент жасалатын шаралардың бірі ретінде Қарулы
Күштер қолданылатын төтенше жағдайды еңгізуі мүмкін. Республикаға қарсы
агрессия немесе оның қауіпсіздігіне тікелей сыртқы қауіп төңген жағдайда
Президент бүкіл аумаққа немесе оның жекелеген аймақтарына әскери жағдай
енгізеді. Бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау және тағы басқалары бойынша
халықаралық міндеттемені орындау үшін Парламент Палаталарының бірлескен
отырысының қарауына Президент республиканың Қарулы Күштерін пайдалану
туралы ұсыныс еңгізеді.
Президенттің сыртқы саяси өкілеттігі. Президент республиканың
келіссөздерін жүргізеді және халықаралық шарттарға қол қояды, республика
қол қойған халықаралық шарттарды Парламентке ұсынады; бекітілген
грамоталарға қол қояды; республика қол қойған халықаралық шарттардың күшін
жою туралы Парламентке ұсыныс еңгізеді. Президент басқа да бірқатар сыртқы
саяси іс-әрекеттерді орындайды.
Президенттің идеялық-ғылыми қызметі. Конституция мен заңдар
Президентке идеялық-ғылыми сипаттағы құжаттар қабылдауға құқық береді.
Алайда бұл қайсыбір идеологияға Президенттің бүйрегі бұрып тұруы тиіс деген
сөз смес. Президенттің идеологиялық және ғылыми көзқарасы мемлекеттің мәні
мен сипатын және оның қызметінің принциптерін белгілейтін конституциялық
қағидалармен ерекшеленеді. Қазақстанда орнықтырылушы құқықтық,
демократиялық, әлеуметтік және зайырлы мемлекеттің тамыры ғасырлар бойы
қалыптасқан жасампаздық мұраттар мен көзқарастардың тереңінде жатыр. Бұл
идеялар Қазақстанның жағдайына орай бағдарламаларда, тұжырымдамаларда өз
орнын тауып, ресми танылуы және содан кейін тиісті мемлекеттік органдардың
практикалық қызметінің идеялық-теориялық негізіне қызмет етуі тиіс.
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес Президент мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын белгілейтіндіктен ол
идеологиялық қызметті де атқарады. Сондықтан Конституция мен заңдар оған
мемлекет қызметінің идеялық-ғылыми негізін айқындайтын құжаттар қабылдауға
құқық береді. Конституцияға сәйкес Президент елдегі жағдай және
Республиканың ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары туралы жыл
сайын Қазақстан халқына жолдау арнайды. Мұндай жолдауда ішкі және сыртқы
саясаттың әр түрлі саласындағы басым бағыттар белгіленеді [44]. Мысалы,
Қазақстан Республикасының Президентінің: жуырда ғана баршамыздың бас
қосып, мемлекетiмiздiң он жыл iшiндегi дамуының қорытындысын шығарғанымыз
естерiңiзде. Бұл ретте жетiстiгiмiздiң жемiстерiн ғана терiп қойғанымыз
жоқ, ең бастысы келер ұрпақ үшiн ел тәуелсiздiгiн қалыптастырудың алғашқы
кезеңi жайында ғажайып мол тарихи мұра жиғанымызға көз жеткiздiк. Сонымен
қатар бiз өзiмiздiң үлкен жолдан өтiп, толыса түскенiмiздi, ХХI ғасырға
қаймықпай қадам баса алатындай биiкке көтерiлгенiмiздi пайымдадық. Осы
жылдар iшiнде тындырған iсiмiздiң басты түйiнi Қазақстанның дербес мемлекет
болып қалыптасуында жатыр [45]; Бiздiң елiмiз Қазақстан-2030 ұзақ
мерзiмдi бағдарламасына және онжылдық стратегиялық жоспарға сәйкес
ойдағыдай iлгерi дамып келедi. Соңғы жылдары бiздiң қолымыз жеткен
табыстар аз емес. Қазақстанның нарықтық жаңғырулардағы жетiстiктерi,
экономикалық өрлеуi мен халықтың тұрмыс деңгейiн көтеруi жалпыға мәлiм, әрi
әлемдiк қоғамдастыққа да танылып отыр. Ұлттық қауiпсiздiк пен iшкi саяси
тұрақтылықты нығайту, қоғамды одан әрi демократияландыру, өңiрлiк
ынтымақтастықты дамыту жөнiнде ұдайы дәйектi шаралар қолданылып жатыр. Ең
бастысы, бiзде қоғам мен мемлекеттi, экономика мен әлеуметтiк саланы
тұрлаулы дамытудың келелi жолдарын iздестiру тынымсыз әрi нәтижелi
жүргiзiлiп келедi [46]; Әлеуметтiк-экономикалық дамудағы табыстарымыз
негiзгi өлшемдер бойынша бiздiң Орталық Еуропаның бiрқатар елдерiне барынша
жақындай түсуiмiзге мүмкiндiк бердi, ал Оңтүстiк-Шығыс Еуропа елдерiнен бiз
iлгерiлеп кеттiк [47]; Біз жалпы ішкі өнімді екі есе ұлғайтып, бірлесіп
тағы да бір Қазақстан орнататындай межеге жақындадық. Біз ойдағыдай жұмыс
істеп жатқан нарық экономикасын құрдық Біздің өміріміз жақсара бастады. Біз
тарихымызда тұңғыш рет Шығыс Азия мемлекеттерінің тәжірибесін және
өзіміздің көпұлтты әрі көп дінді қоғамымыздың ерекшелігін ескеріп, Батыс
демократиясының қағидаттарына сай келетін тәуелсіз мемлекетімізді орнаттық
[48]; Қазақстан Республикасының әлемдегі дамыған 50 мемлекеттер қатарына
кіруі [49]. Аталған жолдаулар Қазақстанның дамуына ықпалын тигізеді.
Мемлекеттің тиісті салалардағы қызметінің идеялық-теориялык негізін
айқындайтын әр түрлі тұжырымдамалар жан-жақты талқыланғаннан кейін
Президенттің өкімімен мақұлданады. 1996 жылғы 30 сәуірде Президент
Қазақстан Республикасының экологиялык, қауіпсіздігі тұжырымдамасын
мақұлдады. Оның Конституция, республика заңдары негізінде, халықаралық
конвенцияларға орай әзірленгені Тұжырымдамада тура атап көрсетілген. Ол
Қазақстандағы саяси, құқыктық, экономикалық және әлеуметтік және басқа
реформалардың ерекшеліктерін бейнелейді. Тұжырымдама экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізгі принциптерін, стратегиялық
мақсаттарын, міндеттерін және басым бағыттарын көрсетеді.
Президент мақұлдайтын тұжырымдамалық құжаттардың маңыздылығы оның
объективтілігін, ондағы идеялардың, қағидалардың ғылыми негізділігіне
байланысты болады. Егер тұжырымдамалық қағидалар әртүсті әзірленген, яғни
негізсіз болса, онда ол мемлекеттік және қогамдық өмірге теріс ықпал етуі
мумкін.
Қазақстан Республикасының Президенттінің құқық шығармашылығына
тоқталатын болсақ. 1990 жылы 24 сәуірінде Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Қазақ
КСР президентінің қызметін құру және Қазақ КСР Конституциясына (Негізгі
заңына) өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заң қабылдады. Қазақ КСР
Конституциясына Қазақ КСР Президенті деген жаңа 12-тарау еңгізілді.
Президент Қазақ КСР-ның басшысы болып танылды. Президентке кұкық
шығармашылығына тікелей қатысты бірқатар өкілеттіктер берілді.
Оларды атап өтейік:
- Қазақ КСР заңдарына қол қою кұқығы. Ол кұқық тұрақты болып қалды;
- салыстырмалы вето құқығы. Бұл құқық Жоғарғы Кеңестің шектеусіз билігінің
қабырғасын бірінші болып бұзды. Ол Жоғарғы Кенеске қатысты тежемелік
кұралдардың бірі және әлі де болса танылмаған мемлекеттік билікті
тармақтарға бөлу принципінің елеулі көрінісі болды;
- Президенттің КСРО Конституциялық кадағалау комитетіне Қазақ КСР, КСРО
және Қазақ КСР Конституцияларының мүдделеріне қатысты КСРО заңдарының
сәйкестігі туралы ұсыныстар еңгізу құқығы. Бұл құкық Қазакстанның егемендік
құқықтарын олардың КСРО Жоғарғы Кеңесі қабылдайтын заңдар бұзган жағдайда
қорғауға бағытгалған болатын;
- Қазақ КСР Президентінің КСРО Министрлер Кеңесінің Қазақ КСР мүдделеріне
қайшы келетін қаулылары мен өкімдерінің әрекетін тоқтата тұру туралы
өтінішпен КСРО Президентіне жолдану құқығы;
- Қазақ КСР Президентінің КСРО Министрлер Кеңесіне оның ведомствосындағы
басқару органдарының Қазақ КСР мүдделеріне қайшы келетін актілеріне
шағымдану және Қазақ КСР аумағында шағымдалатын актілердің әрекетін тоқтата
түру құқығы;
- Президенттің Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің, Қазақ КСР министрліктері мен
мемлекеттік комитеттерінің қаулылары мен өкімдерінің әрекетін, олардын,
Қазақ КСР Коституциясына және зандарына сәйкес болмауы жағдайында тоқтата
түру құқығы;
- Президенттің келіссөздер жүргізу және халықаралық шарттарға қол қою
құқығы. Мұнысымен Президент халықаралық құкық нормаларының Қазақстанның
қолданыстағы құқығына енуіне мүмкіндік туғызады;
- Президенттің Республиканың бүкіл аумағында міндетті күшке ие жарлықтар
шығару құқығы. 1978 жылғы Конституция бойынша бұл құқық әлі де сақталған
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумына тиесілі болды. Бұдан былай Қазақстан
Президентінің нормативтік жарлыктары нормативтік кұкыктық актілер сатысында
зандардан кейін нық орын алды және ұлттық құқықты қалыптастыруға және
дамытуға қомақты үлес қосуда;
- Президенттің Қазақ КСР Жогарғы Кеңесіндегі заң шығармашылық бастама
құқығы. Осы құқықты пайдалана отырып Президент Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне
зандар жобаларын енгізе бастады.
Жоғарыда айтылғандарды түйіндей келе, мынандай қорытындыға келеміз:
Президент қолданыстағы құқықты, ұлттық заңнаманы қалыптастыратын
субъект ретінде мемлекеттік органдар жүйесінде белгілі бір орнын алды.
Қазақ КСР КСРО құрамында болғанына қарамастан, Президентке Қазақ КСР
Конституциясын, ел мүдделерін одақтық органдардың конституциялық емес құқық
шығармашылық қызметінен қорғау құқығы берілді, бұл аркылы ол Қазақстанның
мүдделерін қорғауға бағдарланған одақтық және республикалық заңдарды
дамытуға жәрдемдесті. Республиканың халықаралық шарттарына қол қою құқығы
берілген Президент Қазақстанның шетелдік мемлекеттермен, халықаралық
қауымдастықпен құқықтық қарым-қатынастар орнатуының жаңа тарауын ашты.
1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Қазақ ССР мемлекеттік
егемендігі туралы декларация қабылдады. Оның тек 1991 жылғы 10 желтоқсанға
дейін ғана солай аталғанын айтатын кез келді. Ол күні Қазақ КСР Қазак КСР-
ның атауын өзгерту туралы екі тармақтан тұратын заңы кабылдаңды:
1. Қазақ Кеңес Социалистік Республикасы Қазақстан Республикасы деп
қайта аталсын.
2. Қазақ КСР Конституциясына (Негізгі заңына) және Қазақ КСР
мемлекеттік егемендігі туралы декларацияга, Қазақ КСР-ның мемлекеттік
органдарының заңдары мен өзге актілеріне тиісті езгертулер еңгізілсін [50].
Сонымен, аталған заң тұрғысынан 1991 жылдың 10 желтоқсанынан бастап осы
тарихи құжатты Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы
декларация деп атау керектігіне күмәндануға болмайтын шығар.
Декларация туралы Президенттің мәртебесінің елеулі өзгеруіне
байланысты мен айтып өттім. Декларация Республикадағы мемлекеттік билік
оның заң шығармашылық, атқарушы және сот билігі тармақтарына бөліну
принципі бойынша жүзеге асырылатынын бірінші рет анық, ашық жариялады. Заң
шығармашылығы билігін Жоғарғы Кеңес жүзеге асырады. Президент Республиканың
басшысы болып табылады және жоғарғы әкімшілік-атқарушылық билікке ие.
1990 жылғы 20 қарашада Қазақ КСР-дағы мемлекеттік билік пен басқару
құрылымын жетілдіру және Қазақ КСР Конституциясына (Негізгі заңына)
өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заң қабылданды [51].
Президенттің өкілеттігі айтарлықтай жаңа жағдаймен толықтырылды: ол
құқықтық саясатты айқындайтын болды. Ал Қазақ КСР-ның 1991 жылғы 25
тамыздағы Қазақ КСР Конституциясына (Негізгі заңына) өзгертулер мен
толықтырулар еңгізу туралы заңы республикада жүзеге асырылатын саяси және
экономикалық өзгерістерді одан әрі дамыту, оның мемлекеттік егемендігін
және президенттік билік институтын нығайту мақсатында қатарына
Президенттің құкыктык саясат калыптастыру бойынша өкілеттіктері бар жаңа
нормалар енгізіледі деп тікелей жазылды [52]. Бұл дегеніміз Президентке
құқықтық реформаны жүзеге асыру жолын анықтауға құқық беру дегенді
білдірді. Президентке тек өзінің заң шығармашылығына (заң шығармашылығы
қызметіне) қатысу жөніндегі құқықтарын сақтап қана қоймай, сонымен қатар
құқықтық стратегияны айқындау және сонымен Жоғарғы Кеңестің заң
шығармашылығы қызметіне концептуалды түрде ықпал ету өкілеттігі берілді.
Сонымен, қарастырылған заңдар Президенттің құқық шығармашылығы рөлінің
күшею тенденциясын нақты белгіледі. Өз рөлін атқару үшін Президент
Қазақстанның дербес ұлттык құқықтық жүйесінің қалыптасуына елеулі тарихи
мәні бар үлес қоса отырып, актілер қабылдады, Республиканың Жоғарғы
Кеңесінің заң шығармашылығы қызметіне қатысты.
1991 жылғы 16 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік
егемендігі туралы Конституциялық заң Президенттің бұған дейін бекітілген
мәртебесін, соның ішінде оның құқық шығармашылығы өкілеттіктерін қуаттады.
Сонымен бірге, осы тарихи заң оның мемлекеттік егемендік туралы
декларациямен қатар Республиканың жаңа Конституциясын әзірлеуге негіз болып
табылатынын атап өтті. Осы мақсатта Конституциялық комиссия қүрылып, оны
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев басқарды.
Президент Н.Ә.Назарбаевтың басшылығымен Казакстан Республикасы
Конституциясының жаңа жобасын әзірлеу бойынша үлкен жұмыс атқарылды. Жобаны
әзірлеушілердің бірі ретінде Ғ. Сапарғалиев: ол бір айрықша кезең —
социализмнен басқа сапалы күйге өту кезеңі еді, бұрыңғы құндылықтарды тез
арада қайтадан ой елегінен өткізіп, пайдалы болуы мүмкіндерін алып, жаңа
құндылыктар тек теория түрінде, басқа мемлекеттердің тәжірибесі арқылы ғана
белгілі жаңа мемлекеттік-құқықтық институттар құру керек болатын. Қазақстан
Республикасының Президенті де дәл осыны мақсат етті. Президенттің екі
палаталы Жоғарғы Кеңес туралы идеясы депутаттардың көпшілігінің арасында
қолдау таппады. Әйтсе де Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы
Президент Н.Ә. Назарбаевтың тікелей басшылык етуімен әзірленді және
қабылданды, және де жаңа тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің маңызды
конституциялық негіздерін калады, деп жазады [53, 281].
Бірден-бір заң шығару органы болып табылатын және шексіз өкілеттігі
бар, кеңес өкіметі жағдайында сайланған Жоғарғы Кеңес жаңа неғұрлым еркін,
демократиялық және серпінді қарым-қатынасқа кірігіп кете алмады. Мұны
түсіну 1993 жылдын, желтоқсанында Жоғарғы Кеңестің өзін-өзі таратуын әкеліп
соқты. Таратылар алдында ҚР Жоғарғы Кеңесі 1993 жылғы 10 желтоқсанда
Қазақстан Республикасының Президенті мен жергілікті әкімшілік басшыларына
қосымша өкілеттіктерді уақытша беру туралы заңды қабылдады. Қазақстан
Республикасының Президентіне заңнамалық өкілеттік, яғни, заң
(конституциялық заң) күші бар жарлықтар қабылдау жөніндегі өкілеттік те
берілді. 1993 жылғы 10 желтоқсандағы заңда бұл өкілеттіктің берілген уақыты
— жаңадан сайланған Жоғарғы Кеңестің бірінші сессиясының жұмысы басталғанға
дейінгі мерзімге көрсетілген болатын. Бірақ жаңадан сайланған Жоғарғы Кеңес
ұзақ қызмет атқара алмады, заңды емес деп танылды да, 1995 жылғы наурызда
Конституциялық сот қаулысының негізінде таратты. Президентке өкілеттіктер
беру туралы заң автоматты түрде 1995 жылғы 6 наурызда зандық күшіне енді
де, өзінің әрекетін 1996 жылдың басына дейін жүргізді. Енді Жоғарғы Кеңес
емес, Қазақстан Республикасының Парламентінің жұмысы басталған күннен
бастап тоқтатты. Бұл Президентгің кұкық шығармашылығы (заң шығармашылығы)
қызметінің айрықша кезеңі болды.
Сонымен, Қазақстан Республикасының Президенті 1995 жылғы 30 тамыздағы
Конституция қабылданғаннан кейін де толық конституциялық негізде заң
шығарумен айналысты, себебі, жаңа парламенттік сайлауы тек 1996 жылдың
басында өтті.
1995 жылғы Конституция Президенттің құқық шығармашылығы өкілеттіктеріне
қандай жаңалық енгізді?
Ең алдымен, жаңа Конституцияның жобасын әзірлеудін бастамашысы, басшысы
Н.Ә. Назарбаев болғанын атап өткім келеді. Нақ соның идеялары, соның жаңа
мемлекеттік құрылысты, ұлттық құқық жүйесін болжай білуі жобаны әзірлеуге
негіз болды. Жалпы алғанда бұл Конституцияның сынақтан өткенін уақыт өзі
көрсетіп отыр.
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы Президентке:
1. тікелей заң шығармашылығы өкілеттігін;
2. заң шығармашылығы өкілеттігіне құқық;
3. өзінің құқық шығармашылығы өкілетгігін;
4. жанама заң шығармашылығы өкілеттігін берді.
Енді осылардың әрқайсысын қысқаша қарастырып өтейік:
1. Тікелей заң шығармашылығы өкілеттігіне біріншіден, конституциялық
бастамашылық өкілеттігі кіреді. Президенттің Парламентке немесе
Республикалық референдумға Конституцияға өзгертулер немесе толықтырулар
жобасын енгізуге, халық пен мемлекеттің атынан сөйлейтін мемлекеттің
басшысы ретінде жағдайына байланысты айрықша құқығы бар. Мұндай құқықты біз
ҚР Президентінің конституциялық бастамашылық құқығы деп атаймыз. Бұл
мазмұнды құқық, себебі, Парламенттің қарауына еңгізілетін өзгертулер мен
толықтырулардың мазмұнын Президенттің өзі айқындайды. Президент өзінің
конституциялық бастамашылық құқығын бір мәрте қолданғаны белгілі.
Президенттің бастамасы бойынша 1998 жылғы 8 қазанда Парламент ҚР
Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар туралы Парламенттен бастап
мемлекеттік органдарды ұйымдастыру мен қызметінің демократиялық негіздерін
бекіткен заң қабылдады.
Екіншіден, тікелей заң шығармашылығы өкілеттігіне Президенттің заң
жобаларын қарау басымдығын айқындау, сондай-ақ, заң жобасын қарауды шұғыл
деп жариялау құқығы.
Үшіншіден, қарастырылатын топқа Президенттің салыстырмалы вето кұқығы
жатады. Соның ішінде, Президенттің жолдауы бойынша Конституциялық Кеңес
Азаматтық кодекстің ерекшк бөлігінің Конституцияға, мемлекет мүдделеріне
қайшы келетін бірқатар баптарын бейконституциялық деп таныды.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы Парламенттің, Президенттің
үндеуі бойынша оған бір жылдан аспайтын мерзімге заң шығармашылығы
өкілеттігін беру құқығын көздейді.
3. Президенттің өзінің құқық шығармашылығы нормативтік және
нормативтік емес жарлықтар қабылдау нысанында көрінеді. Президенттің бұл
құқығы оның бірқатар нормативтік актілерінде нақтыланады.
4. Қазақстан Республикасының Президентінің жанама құқық
шығармашылығы өкілеттігі мемлекет ішілік және халықаралық аспектілерге ие.
Мемлекет ішілік аспект заңнамалык бастамасы болмаса да Президентке заң
шығармашылығы мәселесі бойынша Үкіметке басшылық ету құқығы берілгенінен
көрінеді. Халықаралық аспект президенттің халықаралық келіссөздер жүргізу
мен халықаралық шарттарға қол қою кұкығы бойынша сырткы саяси қызметінен
көрінеді. Президент қол қоятын халықаралық шарттар Қазақстан
Республикасында әрекет ететін құқықтың құрамдас бір бөлігі болып табылады.
Мұнымен халықаралық құқықтық қарым-қатынастарға қосылып отырған
Қазақстанның құқық жүйесі баи түседі.
Сонымен, Президент осы мемлекеттегі ең жоғарғы лауазымға сайланған
сәтінен бастап оның құқық шығармашылығы қызметіне қысқаша талдау
мыналардың: Президенттің ерекше құқықтық өкілеттіктерінің бүгінгі күнге
дейін тұрақты, табанды түрде калыптасқанын; Президент, өзінің құқық
шығармашылығы өкілеттіктерін белсенді түрде пайдалана отырып Қазақстанның
тарихи, геосаяси және басқа да ерекшеліктерін ескеретін жаңа дербес ұлттық
құқық жүйесін қалыптастыруға бағасы жоқ үлес қосқандығын және де қосу
үстінде екендігіне; Президенттің құқық шығармашылығы Қазақстанда
президенттік басқару нысаны ретінде рәсімделген Президенттік биліктің
маңызды элементі болып табылады. Ол құқық шығармашылық саласында туындайтын
қарама-қайшылықтарды жоюға белсенді түрде жәрдемдесе, Қазакстан
Республикасы Конституциясының идеяларын, принциптері мен нормаларын қорғай
отырып, бүкіл ұлттық құқық шығармашылығы жүйесінің үйлесімділігін сақтауға
куәлік етеді.
Сонымен қатар президенттік басқару нысанындағы мемлекетімізде
Президент әкімшілігі және басқа органдар еліміздің басшысының қызметін
жүзеге асыруына көмек береді.
Конституцияға сәйкес Президент әкімшілікті қалыптастырады. Әкімшілік
Президенттің стратегиялық ұстанымдарын қамтамасыз етуі тиіс. Президенттің
әкімшілік құрылымы осынысымен ерекшеленеді. Қазақстан Республикасының 1993
жылғы Конституциясы бойынша Президент мемлекет басшысы болып табылып және
Республиканың атқарушы билігінің бірыңғай жүйесін баскарады. Мұндай
жағдайда Президентпен Үкіметтің біртұтас әкімшілігі болады. Алайда
Президентпен Үкіметтің конституциялық өкілеттігін барынша толық қамтамасыз
ету кажеттігі, Президент пен Үкімет аппараты кызметінің шектелгендігі
Президент пен Үкіметтік біртұтас аппаратын қайта құруды талап етті. Дербес
жұмыс істейтін Президент Әкімшілігі мен Үкіметтің іс жүргізу Басқармасы
құрылды [54].
Президент Конституцияға сәйкес Қауіпсіздік Кеңесін, Жоғарғы Сот
Кеңесін және өзге консультативті-кеңесші органдар кұрады. Қауіпсіздік
Кеңесі туралы Ереже 1996 жылғы 8 желтоксанда Президент Жарлығымен
бекітілді. Ол қорғаныс қабілетін және ұлттык қауіпсіздікті қамтамасыз ету,
адамдардың құқықтары мен бостандықтарын, тәуелсіздікті және республиканың
аумақтық тұтастығын қорғау саласында бірыңғай саясат жүргізуі үшін құрылды.
Оның міндетіне: мемлекеттік мүдделерді, оның негізгі бағыттарын белгілеу,
оны жүзеге асырып, қорғау; ұлттық қауіпсіздікке төнетін ішкі және сыртқы
қауіп-қатерді анықтап, оның жолын кесу, Ұлттық қауіпсіздіктің
тұжырымдамасын, ұсыныс, нұсқауларын әзірлеу кіреді. Қауіпсіздік Кеңесі
пәрменді кұрылымдардың, орталық және жергілікті атқару органдарының
қызметін үйлестіреді, сондай-ақ заң жобаларын талдайды, өз құзыреті шегінде
нормативтік кұжаттардың орындалуын бақылайды. Қауіпсіздік Кеңесінің
отырыстары Президенттің төрағалығымен өтеді. Қауіпсіздік Кеңесін құрамына
құқық қорғау органдарының, Сырткы істер министрлігінің, Қаржы
министрлігінің, Төтенше жағдайлар жөніндегі мемлекеттік комитеттің
басшылары кіреді.
Өзге консультативті-кеңесші органдардың ішінде Қазақстан Халықтары
Ассамблеясының алатын орны ерекше.
Ассамблеяның кызметі мынадай міндеттерге: елде ұлтаралық келісім мен
тұрақтылықты сақтауға, барлық ұлттардың өкілдері арасында достық қарым-
қатынасты дамытуға әсер ететін мемлекеттік саясатты жүргізу жөнінде
ұсыныстар әзірлеуге, олардың рухани-мәдени гүлденуіне және тепе-тендік
принципі негізінде дамуына ықпал етуге; азаматтардың өркениетті және
демократиялық нормаларға сүйенген саяси мәдениетін қалыптастыруға; коғамда
туған әлеуметтік қайшылықтарды шешу бағытталған [55, 84].
Конституция Мемлекеттік хатшы лауазымын қарастырған. Президенттің
Жарлығымен Мемлекеттік хатшының мәртебесі мен өкілеттігі белгіленді.
Мемлекеттік хатшыны Президент қызметке тағайындайды және қызметтен
босатады. Ол Президентке есеп береді және оның бақылауында болады. Ол
әлеуметтік-экономикалық, аймактық және құқықтық саясаттың негізгі бағыттары
бойынша мемлекеттік биліктің барлык тармақтарының келісіммен жұмыс істеуін
қамтамасыз ету жөнінде, республиканың ішкі саяси стратегиясы және
Президенттің халықаралық бастамасын жүзеге асыру жөнінде Президентке
ұсыныстар әзірлейді. Президенттің әр түрлі тапсырмасын орындайды, кадр
саясатын әзірлеуге және басқаларына қатысады.
1.2 Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық құқықтық
нормаларды жүзеге асыруды қамтамасыз етуге байланысты өкілеттіктері
Қазақстан Республикасында конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге
асыру барысында Президентке Конституцияға сәйкес үлкен өкілеттіліктер
берілген. Қазақстан Республикасы Президентінің бұл саладағы өкілеттіктеріне
тоқталмас бұрын, жалпы Президент институтының өмірге келуіне және оның
еліміздің мемлекеттік құқықтық тәжірибесінде орнығуының кейбір қырларына
тоқталып өту қажеттілік болып табылады. Себебі, Президент институты
елімізде жаңадан қалыптасып, орнығып отырған институттардың бірі болып
табылады. Бұл туралы Ж. Баишев былай дейді: “Қазақстан Республикасы
Президентінің институтының жүйелі теориялық түсініктемесі бастапқы сатыда
тұр, ол Қазақстан Республикасындағы Президенттік басқару нысанындағы
демократияның қағидалары мен қатынастарының одан әрі шынайы түрде дамуына
және нығая түсуі үшін қажет” [56, 118]. Бұл оймен келісуге толық болады.
Әрине, қазіргі кезеңге дейін отандық заң ғылымында Қазақстан Республикасы
Президентінің мәртебесінің әр қырын ашып көрсететін зерттеулердің толасымай
жүргізіліп жатқанының өзі, бұл билік институтының күннен-күнге дамып,
мәнінің әр қырынан толығып тұратындығын көрсетсе керек. Соңғы ғылымда
Президент институтына ... президент институтын конституциялық-құқықтық
нормалардың жүйесі ретінде, мемлекет басының мемлекетттік билік
органдарының жүйесінде алатын орнын, сайлаудағы өкілеттігінің
конституциялық-құқықтық мәртебесін анықтаушы, сондай-ақ қызметінен босату,
орнын басу, сайлау тәртібін қарастырады [57, 91].
Бұл берілген анықтама еліміз Президентінің мәртебесін ашуға толық негіз
болатын ғылыми тұжырым. Сонымен қатар, Қазақстанда Президент билігі екі
концепциялық негізде:
1) шектелген, мұнда Президент атқарушы билік органының стратегиялық
басшысы ретінде;
2) кең ауқымдағы, мұнда Президент мемлекет басшысы ретінде, атқару билік
тармағына қатысты күштердің арақатынасын шегеретін саяси режим арқылы
бекітеді [58, 444]. Қазақстан Республикасының Конституциясында Президенттің
мәртебесін құқықтық тұрғыда айқындап, бекітетін анықтамада берілген 1995
жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясының 40-бабының талабына жүгінсек,
Қазақстан Республикасының Президенті – мемлекеттің болмысы, мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және
халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғары
лауазымды тұлға, Республиканың Президенті – халық пен мемлекеттік билік
бірлігінің, Конституциясының мызғымастығының, адам және азамат құқықтары
мен бостандықтарының рәмізі әрі кепілі, Республика Президенті мемлекеттік
биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының
халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Көрсетілген анықтамының
өзі еліміздің президентіне кең көлемдегі өкілеттіктерді жүзеге асыруға оның
ішінде конституциялық нормаларды жүзеге асыруға қатысты да үлкен
мүмкіндіктер беріп отыр. Оны Ө.Қ. Қопабаев былай бағалайды: Заңды түрде
Республикамыздың Президенті билік органдары жүйесінде бірінші орынды алады,
бұдан біз Республиканың Президенті халық пен мемлекеттік билік бірлігінің,
Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының нышаны, әрі кепілі екенін көреміз. Басқа сөзбен айтқанда,
Президент бүкіл мемлекеттік машинаны басқарады, ол өз алдына
Конституциядағы кең аумақтағы өкілеттіктерге және ерекше юрисдикцияға ие
[59, 6].
Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық нормаларды жүзеге
асырудағы рөлін оның заң шығармашылық ісіне қатысуынан көре аламыз. Д.
Құсайынов Президенттің заң шығару қызметін, оның маңызды қызметінің
бағытына жатқыза отырып, төмендегідей жоғары баға береді: ҚР Президентінің
заң шығару саласындағы билік тармақтарының байланыстарын адам және
азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөніндегі конституциялық
өкілеттілігін жүзеге асыруда маңызды болып табылады [60, 16]. Қазақстан
Республикасының Президенті тікелей және жанамалай заң шығармашылық ісіне
қатыса алады. Заң шығару өкілеттігін Қазақстан Республикасының Парламенті,
53-баптың, 4-тармағына сәйкес, Президентке, оның бастамаса бойынша, әр
палата депутаттары жалпы санының үштен екісінің даусымен бір жылдан
аспайтын мерзімге заң шығару өкілеттігін беруге хақылы. Бұл ҚР
Президентінің заң шығару ісіне толыққанды заңдар шығару арқылы қатысуын
көрсетеді. Әрине, қандай жағдайларда Президент бастама көтере алатындығы
нақты белгіленбеген. Конституцияға берілген ғылыми түсініктемеде:
““Делегирование” законодательных полномочий означает, что Президент в
течение установленного срока вправе принимать конституционные и обычные
законы и изменения и дополнения в действующие конституционные и обычное
законы. Разумеется, процедура принятия Президентом закона отмечается от
процедуры принятия закона Парламентом.
В законодательные полномочия парламента Республики не входит внесение
изменений и дополнений в конституцию, поскольку этот вопрос рассматривается
по инициативе президента. Поэтому президенту не может быть делегировано
право внесения изменений и дополнений в Конституцию” [61, 286].
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Президенті Конституцияның 61-
бабының 2-тармағына сәйкес заң күші бар жарлық шығаруға құқығы бар. Әрине
оның талабы: республика Президентінің заң жобаларын қараудың басымдылығын
белгілеуге, сондай-ақ осы жоба жедел қаралады деп жариялауға құқығы бар,
мұның өзі Парламент заң жобасын енгізілген күннен бастап бір ай ішінде
қарауға тиісті екенін білдіреді. Парламент осы талапты орындамаса
Республика Президенті заң күші бар жарлық шығаруға хақылы, ол Парламент
Конституцияда белгіленген тәртіппен жаңа заң қабылданғанға дейін
қолданылады. Қазіргі кезеңде Президенттің заң күші бар жарлықтар шығаруға
қатысты қалыптасқан тәжірибесінің бар екендігін айта кеткен жөн. Елімізде
1995 жылдың наурыз айы мен 1996 жылдың аралығында 134 конституциялық немесе
жай заң күші бар жарлықтарын қабылданған болатын [62, 13]. Бұл тәжірибені
теріс бағалап өзінің уәжін айтатындар да бар: Жалпы, Президенттің заң күші
бар жарлықтар шығаруы мәселесі Конституцияда бекітілгенімен, ол оң, жоғары
бағаға лайық емес. Оның көп жағдайда асығыс, шала бекітілуі тиісті
институттың аса қажеттілік болып табылмайтындығын куәландырады. Ол
институттың кемшіліктерінің көптігіне байланысты оны тиісті қолдау
таппайтын, ал Конституцияда жай ғана әйтеуір бір көрсетілуі керек мәселе
ретінде бекітілгендей күйде тұрғанын айту керек. Ал, енді оның реттелуінің
кемшіліктеріне келетін болсақ, біріншіден, заңда көрсетілген Парламенттің
жедел деп жарияланған заң жобасын 1 ай ішінде қарауын міндеттейтін “қарау”
сөзінің мәні ашылмаған. Ешбір ереже “қарау” сөзі Парламенттің заң жобасын
тек қарау және талқылау міндеттілігі ме, әлде оны қабылдау міндеті ме
екенін нақтыламайды. Екіншіден, Президент қандай заңның (конституциялық па,
әлде жай заңның ба) жобасын жедел деп жариялай алатындығы көрсетілмеген.
Үшіншіден, Конституция жедел деп жарияланған заң жобасын қарауға тек бір ай
ғана мерзім белгілеген. Мұндай аралықта заң жобасын тиісті дәрежеде қарау,
қабылдау мүмкін емес, мүмкін бола қалған күнде де ол заңның сапасы туралы
айту бекер болмақ және тиісті ережелерді бұза отырып, асығыстықпен үстіртін
сапасыз заң қабылдау Парламенттің міндеттеріне қайшы келеді, сондай-ақ өз
сайлаушыларының еркін білдіретін тұлғалар ретінде депутаттардың халық, өзге
мемлекеттік органдар алдында беделін түсіреді, оларға деген халықтың
сенімсіздігін тудыруы мүмкін. Төртіншіден, Конституцияның 72-бабына сәйкес
Конституциялық Кеңес тек Парламент қабылдаған заңдардың ғана
конституциялығын қарайтындығы белгілі. Демек, бұл ереженің Президенттің заң
күші бар жарлығына қатысты қолданылмайтындығын түсінуге болады. Мұнда
тиісті жобаның тек Парламент үшін ғана емес, мемлекет үшін де басым болып
табылатындығын көруге болады. Бесіншіден, Президенттің заң күші бар жарлық
шығаруы нормативтік-құқықтық актілер сатысын бұзады. Осы кемшіліктер және
өзге де жағдайлар президенттің заң күші бар жарлықтар шығаруы институтын
өзгерткен жөн деген пікірге, нақты айтсақ, Президентте заңдар жобаларын
қараудың басымдығын белгілеу, жеделдігін жариялау құқығын қалдыра отырып,
нақты заң күші бар жарлықтар шығаруын алып тастау дұрыстау болар деген
пікірге келтіреді [63, 19].
Турадан алып қарайтын болсақ, орынсыздау болып та көрінуі мүмкін. Бірақ,
Президенттің заң күші бар жарлықтар шығару ісі еліміздің заң түзу
тәжірибесінде оң қырынан таныла да білді. Шын мәнінде бұл жарлықтар
Конституция талаптарын, реформа қадамдарын өмірге енгізуді бірден-бір
жеделдеткен құралдардың бірі еді. Сондықтан да елімізде конституциялық
реформаларды жеделдету ісінде және конституция нормаларын тездете өмірге
енгізуде қолдауға болатын жағдай болып табылады. Қазіргі кезеңде Қазақстан
конституциялық реформаларды жүргізуде ТМД аумағында алға жылжыған елдердің
қатарына жатады. Оның өзі Президенттің аталған жарлықтарының уақытылы
қабылданып қолданылуынан деп санаймыз. Бұл ойымызды қолдайтын пікірлерді де
кездестіреміз. Сөзімізді Ж. Тілембаеваның ойы негіздей түседі: Біріншіден,
ҚР Президенті Жарлықтары – бұл мемлекет басшысының актілері. Әрине, бұл
жарлықтар Конституцияға және заңдарға қайшы келмеуі тиіс. Екіншіден,
Президент Конституцияның мызғымастығын сақтай отырып, Конституцияның
орындалуына нормативті жарлықтар қабылдануы мүмкін. Сондықтан, Президент
жарлықтары белгілі бір қоғамдық қатынастарды реттеуге болатын құқықтық база
болып қалады. Үшіншіден, Президенттің конституциялық басымдылығы оның
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел
ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін,
халық пен мемлекет билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам
және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі [64, 8].
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар конституциялық немесе
жай сипаттағы жарлықтары 1998 жылғы 24 наурыздағы Қазақстан Республикасының
“Нормативтік құқықтық актілер туралы” заңының 1 - бабына сәйкес
конституциялық заң, Парламенттің палаталарының қаулысымен қатар заң актісі
деген түсінік берілген. Аталған Заңның 4 - бабына орай Президенттің заң
күші бар конституциялық жарлығы, конституциялық заңдармен қатар екінші
сатыда, ал заң күші бар жарлығы кодекстермен, заңдармен бірге үшінші
сатыда, яғни нормативтік құқықтық актілер сатысында тұр [65, 3].
Көріп отырғанымыздай Президенттің заң күші бар жарлықтары нормативтік
құқықтық актілер жүйесінде маңызды орын алады. Қазақстан Республикасы
Президентінің конституциялық немесе жай заңдық күші бар жарлықтарын
еліміздің құқықтық өмірінің күрделі тұстарында реттеген болатын. Олардың
қатарына 25 наурыз 1995 жылы қабылданған “Республикалық референдум туралы”
конституциялық заң күші бар жарлығын жатқызуға болады. Бұл жарлыққа сәйкес
еліміз азаматтарының референдумға қатысуға байланысты конституциялық
құқықтары нақтылана түсті. Сонымен қатар референдум мәселесіне байланысты
конституциялық норманың талабы нақтыланып, жүзеге асуға мүмкіндік алды.
1995 жылғы 19 маусымдағы Президенттің заң күші бар жарлығына байланысты
азаматтардың өтініштерінің тәртібін қарау белгіленді. Бұл жарлық
азаматтарға өзінің конституциялық құқықтарын қорғауға жол ашты. Сол
жарлықпен қатар Президенттің тағы бір заң күші бар жарлығы “Қазақстан
Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайын” айқындайтын
жарғыда қабылданды.
Президенттің жарлықтары жалпы Конституция және басқа да заңдардың
негізінде және де оларды орындау үшін шығарылады. Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлығымен мынандай мәселелер өзінің шешімін табады:
1) Республика Президентінің актісін шығаруды талап ететін Президенттің
конституциялық өкілеттігі жүзеге асырылады;
2) Конституция және өкімет органдарының Қазақстан халқының алдындағы
жауапкершілік заңдарында белгіленген мемлекеттік биліктің барлық тармағының
үйлесімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету мәселелері шешіледі;
3) Парламенттің заңды міндетіне кірмейтін, сондай-ақ Үкімет пен басқа да
мемлекеттік органдардың заңда көрсетілген міндеттеріне жатпайтын
мәселелерді құқықтық жүйелендіру жүзеге асырылады,
4) Қазақстан Республикасының экономикалық және саяси-әлеуметтік дамуы
жөніндегі стратегиялық мәселелер бойынша шешімдер қабылданады [66, 133].
Қазіргі кезеңде заң күші жоқ 1993 жылғы Конституцияның 71-бабында
Президенке заң шығару бастамасы құқығы берілген болатын. Бұл құқық
қолданыстағы 1995 жылғы кКонституцияда сәйкес белгіленбеген. 1995 жылға
Конституцияда бұл құқықтық Қазақстан Республикасының Парламентінің
депутаттарына, үкіметке берілген және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Үкіметтің өзара қарым-қатынасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ПРЕЗИДЕНТТІҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫНДАҒЫ БЕКІТІЛГЕН
ӨКІЛЕТТІЛІГІ 7
1.1 Қазақстан Республикасының Президентінің өкілеттілігінің жалпы
сипаттамасы 7
1.2 Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық құқықтық нормаларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етуге байланысты өкілеттіктері 17
1.3 Қазақстан Республикасының Президентінің заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарының тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесіндегі жұмыс атқаруындағы
маңыздылығы 28
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ПАРЛАМЕНТІ – ЗАҢ ШЫҒАРУШЫ БИЛІКТІ ЖҮЗЕГЕ
АСЫРАТЫН РЕСПУБЛИКАНЫҢ ЕҢ ЖОҒАРЫ ӨКІЛДІ ОРГАНЫ 38
2.1 Қазақстанда Заң шығару билігінің қалыптасуы мен дамуы 38
2.2 Қазақстан Республикасының Парламентінің құрылу тәртібі және
депутаттардың өкілеттігі 40
2.3 Қазақстан Республикасының Парламенттінің жауапкершілігі және оны тарату
тәртібі 45
3 ҚАЗАҚСТАН РСЕПУБЛИКАСЫНЫҢ ҮКІМЕТІ – АТҚАРУШЫ БИЛІКТІҢ ЖОҒАРҒЫ ОРГАНЫ 57
3.1 Қазақстан Республикасының Үкіметінің құрылуы және құрамы 57
3.2 Қазақстан Республикасының Үкіметінің құзыреті және қызметін ұйымдастыру
63
ҚОРЫТЫНДЫ 70
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .73
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмысты зерттеуде Қазақстан
Республикасы Президентінің Парламент, Үкіметпен өзара қатынасы туралы
теориялық мәселелері, Қазақстан Республикасы Президентінің, Парламент пен
Үкіметтің конституциялық өкілдіктеріне байланысты жалпы сипаттамасы мен
Қазақстан Республикасы Президентінің заң шығарушы мен атқарушы билік
тармақтарының тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесіндегі жұмыс атқаруындағы
маңыздылығы қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген
Қазақстан халқы, деп басталатын біздің Конституциямыздағы осы сөздерде
мемлекеттілігін жаңғыртып, жаңа әділетті қоғам орнатуды мұрат тұтқан сан
ұрпактың тарих сабақтастығы тоғысып жатыр. Мемлекет - аумақтың тұтастығы,
азаматтардың топтасқандығы, билік институттары ғана емес, біз сонымен қатар
ол өз бойына алдыңғы ұрпақтын өмір тәжірибесі мен жарқын болашаққа деген
ізгі үмітін сіңірген Конституция деп те білеміз.
Еліміздің Президенті Н.Назарбаев: Біздің өмірімізді түбегейлі
өзгертіп, Қазақстан тәуелсіздікке ие болған өткен ғасырдың тоқсаныншы
жылдарының тарихқа озғанына да көп уақыт өте қойған жоқ. Сана мен сезімнің
шиеленісі мен ширығуы жағынан бұл ерекше жылдар болды. Бұл біздің
мемлекетіміздің алдағы жүрер жолын айқындайтын аса маңызды шешімдер
қабылданған жылдар болды, сол кезде қабылданған бір ғана бұрыс шешім
еліміздің жүрер жолының бағыт-бағдарын елеулі өзгеріске ұшыратуы әбден
ықтимал еді. Осы уақыттың ішінде халық менің елімізге басшылық етуіме
өзінің шынайы сенімін білдірді. Мен болсам, Сіздердің сенімдеріңізді
ақтауға тырысып, біздің стратегиялық бағытымыздың негізгі бағдарларын әр
жыл сайын өздеріңізбен бірге саралап келемін [1], - деп атап өтті.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздікке қол жеткізуі еліміздің алдында
келелі жаңа міндеттерді өмірге әкелді. Соның бірі - Қазақстанның өз
тәуелсіздігін баянды етуі үшін ішкі және сыртқы саясатының бағыттарын
айқындап, оны өз алдына дербес жүргізе алуы болатын. Бұл еліміздің
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан: 2030 бағдарламасында былай деп
түйінделген: Адамзат дамуының бүкіл тарихи тәжірибесі мемлекеттің алға
басуы және тұрақты өсуі жүзеге асырылатын қажетті шарттардың бастауында
оның қауіпсіздігі мен мемлекеттілігінің сақталуы тұрғанына куә. Бостандық
пен тәуелсіздікті жеңіп алу жеткіліксіз, оны табанды түрде қорғап,
нығайтып, ұрпақтарға қалдыру қажет. Біздің ұрпақ еңсере алмай, өздеріне
қалдырған ауыртпалықтар, қиыншылықтар мен проблемалар үшін болашақ ұрпақ
кешірер. Егер біз өз мемлекетімізден айрылып, егемендігіміздің стратегиялық
негіздерін, өз жерлеріміз бен ресурстарымызды қолымыздан шығарып алсақ,
бізге кешірім жоқ. Әрине, болашақты бағамдаудың мұндай қисыны кез-келген
ішкі және сыртқы жағдайларда ұзақ мерзімді кезеңге арналған. Қазақстан
саясатының стратегиялық бағыты үшін уақыты жағынан үздіксіз болуы керек.
Бұл Қазақстанның 2030 жылға дейінгі дамуының бірінші стратегиялық басымдығы
болуға тиіс [2, 15].
Халық өзінің егемен құқын пайдаланып, қабылдаған Конституция қол
сұғылмас қасиетке, жоғары заңдық қана емес, рухани-адамгершілік киеге ие
болады, сөйтіп ол қазақстандық патриотизмді тәрбиелеудің іргетасына
айналады.
Конституциялық құрылыстың осынау кезеңінде біз алдымызға аса күрделі,
сан қырлы, әрі барынша жауапты міндеттер қойдық. Біріншіден, жаңадан
құрылған мемлекеттігімізді, мемлекеттік билік пен басқарудың күллі жүйесін
жан-жақты нығайту керек еді. Екіншіден, экономикамызды түбегейлі реформалау
мен оны терең дағдарыстан шығарудың қауырт проблемаларын шешу қажет болды.
Үшіншіден, оған сындарлы сыртқы саясат жүргізу міндетін косыңыз.
Төртіншіден, ішкі саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету керек еді. Сайып
келгенде, өркениетті әлемде азаматтардың жалпыға танылған құқықтары мен
бостандықтарын орнықтыруға, демократиялық институттарды дамытуға қатысты
міндеттердің бәрін шешуге тиіс болдық.
Президенттік басқару нысаны халықтың еркіне негізделіп қана қоймайды. Ол
мемлекеттік органдарды азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, заңды
мүдделерін қорғауды, оларды мемлекет мүддесімен сәйкестендіруді көздейді.
Сөйтіп, адамдардың құқықтары мен бостандықтары мемлекет мүддесінен жоғары
тұруын қамтамасыз етеді. Мемлекет Конституцияда тікелей көрсетілгеннен өзге
жағдайларда адамдардың, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектей
алмайды. Констиуциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адам құқығы мен
бостандығын, халықтың денсаулығы мен адамгершілігін сақтау мақсатында
қажетті деңгейде ғана адам мен азаматтың құқығы мен бостандығының
шектелуіне жол берілетіндігі Ата заңымызда тура көрсетілген [3, 10].
Бұл жағдайлардың барлығы Қазақстан Республикасының Президентінің
өкілеттілігінің теориялық мәселелерін, оның ішінде Республика Президентiнiң
сыртқы саясаттағы өкiлеттiгi, мемлекеттiң қорғаныс қабiлетiн және
қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету саласындағы өкiлеттiгi, Парламентке және оның
Палатасына қатысты өкiлеттiгi, Үкiметке қатысты өкiлеттiгi заман талабына
сәйкес бағалап, орнықтыруды қажет ететіндігі сөзсіз. Аталған жағдайлардың
барлығы зерттеу жұмысының өзекті екендігін және заман талабына сәйкес
туындап отырғандығын көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Конституциялық құқық теориясындағы
маңызды мәселелердің бірі Президенттің, Парламенттің, Үкіметтің
өкілеттіліктері. Оның ішінде аталған институттардың өзара қатынасының
әртүрлі мәселелеріне арналған әдебиеттер мол болғандығымен қарастырып
отырған тақырыбымызға қатыстылары көп емес. Отандық ғалымдар ішінен осы
тақырып келесі ғалымдарды атап көрсетуге болады: Қ.К. Айтхожин, С.Н.
Сабикенов, Ғ.С. Сапарғалиев, С.С. Сартаев, С.З. Зиманов, Т. Ағдарбеков,
Ө.Қ. Қопабаев, З.Ж. Кенжалиев, М.А. Сәрсембаев, Ж.Д. Бұсұрманов және т.с.с.
Көршілес Ресейдің құқық ғылымында мемлекет басшысының конституциялық
құқықтық мәртебесіне, оның өкілеттіліктеріне ерекше көңіл бөлінуде. Соңғы
жылдары Ресейде осы мәселемен айналысып жүргендер Л.Н. Линик, А.Н.
Головистикова, М.Н. Малеина, Ю.А. Казановская, Н.В. Кальченко, С.М. Сивец,
Г.Б. Романовский, Т.М. Фомиченко, В.В. Чепурин, В.Н. Танаев және т.б.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты –
Қазақстан Республикасындағы Президенттiң, Парламенттің, Үкіметтің өзара
қатынасын талдау болып табылады.
Зерттеу жұмысының объектісі. Дипломдық зерттеудің негізгі объектісін
конституциялық құқық теориясындағы өзекті мәселелерінің бірі – Қазақстан
Республикасында Президенттің, Парламенттің, Үкіметтің конституциялық
құқықтық мәртебесі, оның өкілеттіліктері құрайды. Сонымен қатар,
конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге асырудағы Қазақстан
Республикасының Президентінің Парламент пен Үкімет өкілеттіліктері
талданады.
Зерттеу жұмысының пәні. Дипломдық жұмыстың негізгі зерттеу пәнін нақты
Республика Президентiнiң сыртқы саясаттағы өкiлеттiгi, мемлекеттiң қорғаныс
қабiлетiн және қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету саласындағы өкiлеттiгi,
Парламентке және оның Палатасына қатысты өкiлеттiгi, Үкiметке қатысты
өкiлеттiгiне қатысты өкiлеттiліктері құрайды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Жұмыстың негізгі нормативтік
базасын 30 тамыз 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы, 25
қазан 1990 жылғы Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Мемлекеттік
егемендігі туралы Декларациясы, 16 желтоқсан 1991 жылғы Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Қазақстан Республикасының
конституциялық заңы, Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2733
Қазақстан Республикасының Президенті туралы конституциялық заңы, Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы 16 қазандағы №2529 Қазақстан Республикасының
Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы конституциялық заңы,
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 18 желтоқсандағы № 2688 Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы конституциялық заңы, Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы 29 желтоқсандағы № 2737 Қазақстан
Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы конституциялық заңы, Қазақстан
Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы №132-II Қазақстан
Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы
конституциялық заңы, Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 21 желтоқсандағы
№2709 Прокуратура туралы заңы, Қазақстан Республикасы Президентінің 12
ақпан 1994 жылғы №1596 Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның
мемлекеттік бағдарламасы туралы қаулысы, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған жолдаулары құрайды.
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Диссертациялық зерттеу жұмысы кіріспеден,
3 бөлімнен, 8 бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 ПРЕЗИДЕНТТІҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫНДАҒЫ
БЕКІТІЛГЕН ӨКІЛЕТТІЛІГІ
1.1 Қазақстан Республикасының Президентінің өкілеттілігінің жалпы
сипаттамасы
Қазақстан Республикасы Президентінің өкілетгігі президенттік басқару
жүйесінің мазмұнымен алдын ала айқындалады. Президентке Конституцияда және
Президенттің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының
Президенті туралы Конституциялық заң күші бар Жарлығымен белгіленген кең
өкілеттіктер берілген.
Президенттің Парламентке қатысты өкілеттіктерін қарастырайық.
Президент Парламенттің кезекті және кезектен тыс сайлауын тағайындайды;
Парламенттік өкілеттік мерзіміне Сенатқа жеті депутатты тағайындайды;
Парламенттің бірінші сессиясын шақырады; Парламент депутаттарының Қазақстан
халқына антын қабылдайды; Сенат Төрағасы лауазымына кандидат ұсынады;
Парламент Палаталарының кез келген бірлескен және жеке өткізілетін
отырыстарына қатысуға және сөз сөйлеуге құқылы; Үкімет мүшесі заңдарды
орындамаған жағдайда Парламент Сенатының немесе Мәжілісінің оларды
қызметінен босату жайындағы өтінішін қарайды; Конституцияда кезделген
жағдайларда және тәртіппен Парламентгі тарата алады.
Президенттің Үкіметке қатысты өкілеттігі. Президент Парламенттің
келісімімен Республиканың Премьер-Министрін қызметке тағайындайды; оны
қызметген босатады; Үкіметтің құрамына кірмейтін орталық атқару органдарын
құрады, таратады және қайта құрады; Үкімет мүшелерінің антын қабылдайды;
Премьер-Министрдің оның қызметінің негізгі бағыттары туралы баяндамасын
тұрақты түрде тыңдайды; ерекше маңызды мәселелер бойынша Үкімет
отырыстарына төрағалық етеді; Үкімет немесе оның кез келген мүшесін орнынан
түсуі жөнінде мәлімдегенде шешім қабылдайды; Конституцияда және заңдарда
көзделгеннен езге атқарушылық қызметті жүзеге асыруды Үкіметке жүктеуге
құқылы.
Президенттің Конституциялық Кеңеске қатысты өкілеттігі. Президент
Конституциялық Кеңестің Төрағасы мен екі мүшесін қызметке тағайындайды;
Конституциялық заңға сәйкес оларды мерзімінен бұрын қызметінен босатады;
Президент, Парламент депутаттары сайлауын өткізудің, республикалық
референдум өткізудің дұрыстығы туралы мәселе бойынша; заңдардың,
халықаралық шарттардың Конституцияға сәйкестігі бойынша; Конституция
нормаларын ресми түсіндіру мәселесі бойынша; қызметтен босату және кетіру
мәселесі бойынша Конституциялык Кеңеске жүгінеді.
Президенттің Соттарға және судьяларга катысты өкілетгігі. Президент
Жоғарғы Сот Кеңесінің ұсынысы бойынша қызметке сайлау және қызметтен босату
үшін Жоғарғы Сот Төрағасын, Жоғарғы Сот алқасы төрағалары мен судьяларды
Сенатқа ұсынады; облыстың және оларға теңестірілген соттардын төрағаларын,
облыстық және оларға теңестірілген сот алқаларының төрағалары мен
судьяларын қызметке тағайындайды; Әділет министрінің Әділет біліктілік
алқасының кепілдемесіне негізделген ұсынысы бойынша Республиканың басқа да
соттарының төрағалары мен судьяларын тағайындайды.
Президенттің Прокуратура органдарына қатысты өкілетгігі. Президент
Парламент Сенатының келісімімен Республиканың Бас Прокурорын қызметке
тағайындайды; оны қызметінен босатады; Бас Прокурордың ұсынысы бойынша оның
орынбасарларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады; әр тоқсанда
кемінде бір рет Бас Прокурордың елдегі зандылықтың жай-күйі туралы есебін
тыңдайды.
Президенттің әкімдерге қатысты өкілеттігі. Премьер-Министрдің
ұсынысымен Президент облыстардың, республикалық маңызы бар қалалар мен
Республика астанасының әкімдерін қызметке тағайындайды; өз құзыретіндегі
мәселелер бойынша әкімдерге тапсырмалар береді және оның орындалуы жөнінде
әкімдердің есебін тындайды; мәслихат депутаттарының басым көпшілік даусымен
сенім көрсетілмеген жағдайда өз қалауымен облыстың, республикалық маңызы
бар қалалардың және астананың әкімдерін қызметтерінен босатады. Атап өтетін
мәселе, Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 6 мамырдағы Конституииялык
Заңымен белгіленген толықтыруларға сәйкес аудандардың, қалалардың (астана
мен Республикалык маңызы бар қалаларды қоспағанда), қалалардағы
аудандардың, ауылдык. (селолық) округтердің, ауылдардың, селолардың
(поселкелердің) әкімдерін тағайындаудың немесе сайлаудын тәртібін
белгілейді.
Президенттің республикалық референдумға қатысты өкілеттігі. Президент:
1) жеке бастамасы бойынша; 2) Парламенттің бастамасы бойынша; 3) Үкіметтің
бастамасы бойынша; 4) барлық облыстардың, астананың және республикалық
маңызы бар қалалардың бәрін бірдей дәрежеде білдіретін Республикалық,
сайлау құқығы бар кем дегенде екі жүз мың азаматының бастамасы бойынша
республикалық референдум өткізу туралы шешім қабылдайды. Аталған
субъектілердің шешімі бойынша Президент: 1) референдум өткізу туралы; 2)
референдум өткізбей-ақ, оның мәні ретінде ұсынылып отырған мәселе жөнінде
Республика Конституциясына, Конституциялық заңына, заңына өзгертулер мен
толықтыруларды немесе өзге шешімді қабылдау қажеттігі туралы; 3) референдум
өткізу туралы ұсынысты қабылдамай тастау туралы шешімдердің бірін
қабылдайды.
Президенттің мемлекеттің қорғаныс қабілеттін және қауіпсіздігін
қамтамасыз ету саласындағы өкілеттігі. Президент республиканың Қарулы
Күштерінің Бас Қолбасшысы болып табылады. Ол Қарулы Күштердің Жоғарғы
командалық құрамындағы қызметке тағайындайды және қызметтен босатады.
Демократиялық институттарға, республиканың тәуелсіздігі мен аумақтық
тұтастығына, республиканың саяси тұрақтылығына, оның азаматтарына елеулі
және тікелей қауіп төңген жағдайда және мемлекеттің конституциялык
органдарының қалыпты қызметі бұзылғанда Президент кажетті шараларды жасай
алады. Президент Премьер-Министрмен және Парламент Палаталары Төрағаларымен
алдын ала ақылдасады. Президент жасалатын шаралардың бірі ретінде Қарулы
Күштер қолданылатын төтенше жағдайды еңгізуі мүмкін. Республикаға қарсы
агрессия немесе оның қауіпсіздігіне тікелей сыртқы қауіп төңген жағдайда
Президент бүкіл аумаққа немесе оның жекелеген аймақтарына әскери жағдай
енгізеді. Бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау және тағы басқалары бойынша
халықаралық міндеттемені орындау үшін Парламент Палаталарының бірлескен
отырысының қарауына Президент республиканың Қарулы Күштерін пайдалану
туралы ұсыныс еңгізеді.
Президенттің сыртқы саяси өкілеттігі. Президент республиканың
келіссөздерін жүргізеді және халықаралық шарттарға қол қояды, республика
қол қойған халықаралық шарттарды Парламентке ұсынады; бекітілген
грамоталарға қол қояды; республика қол қойған халықаралық шарттардың күшін
жою туралы Парламентке ұсыныс еңгізеді. Президент басқа да бірқатар сыртқы
саяси іс-әрекеттерді орындайды.
Президенттің идеялық-ғылыми қызметі. Конституция мен заңдар
Президентке идеялық-ғылыми сипаттағы құжаттар қабылдауға құқық береді.
Алайда бұл қайсыбір идеологияға Президенттің бүйрегі бұрып тұруы тиіс деген
сөз смес. Президенттің идеологиялық және ғылыми көзқарасы мемлекеттің мәні
мен сипатын және оның қызметінің принциптерін белгілейтін конституциялық
қағидалармен ерекшеленеді. Қазақстанда орнықтырылушы құқықтық,
демократиялық, әлеуметтік және зайырлы мемлекеттің тамыры ғасырлар бойы
қалыптасқан жасампаздық мұраттар мен көзқарастардың тереңінде жатыр. Бұл
идеялар Қазақстанның жағдайына орай бағдарламаларда, тұжырымдамаларда өз
орнын тауып, ресми танылуы және содан кейін тиісті мемлекеттік органдардың
практикалық қызметінің идеялық-теориялық негізіне қызмет етуі тиіс.
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес Президент мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын белгілейтіндіктен ол
идеологиялық қызметті де атқарады. Сондықтан Конституция мен заңдар оған
мемлекет қызметінің идеялық-ғылыми негізін айқындайтын құжаттар қабылдауға
құқық береді. Конституцияға сәйкес Президент елдегі жағдай және
Республиканың ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары туралы жыл
сайын Қазақстан халқына жолдау арнайды. Мұндай жолдауда ішкі және сыртқы
саясаттың әр түрлі саласындағы басым бағыттар белгіленеді [44]. Мысалы,
Қазақстан Республикасының Президентінің: жуырда ғана баршамыздың бас
қосып, мемлекетiмiздiң он жыл iшiндегi дамуының қорытындысын шығарғанымыз
естерiңiзде. Бұл ретте жетiстiгiмiздiң жемiстерiн ғана терiп қойғанымыз
жоқ, ең бастысы келер ұрпақ үшiн ел тәуелсiздiгiн қалыптастырудың алғашқы
кезеңi жайында ғажайып мол тарихи мұра жиғанымызға көз жеткiздiк. Сонымен
қатар бiз өзiмiздiң үлкен жолдан өтiп, толыса түскенiмiздi, ХХI ғасырға
қаймықпай қадам баса алатындай биiкке көтерiлгенiмiздi пайымдадық. Осы
жылдар iшiнде тындырған iсiмiздiң басты түйiнi Қазақстанның дербес мемлекет
болып қалыптасуында жатыр [45]; Бiздiң елiмiз Қазақстан-2030 ұзақ
мерзiмдi бағдарламасына және онжылдық стратегиялық жоспарға сәйкес
ойдағыдай iлгерi дамып келедi. Соңғы жылдары бiздiң қолымыз жеткен
табыстар аз емес. Қазақстанның нарықтық жаңғырулардағы жетiстiктерi,
экономикалық өрлеуi мен халықтың тұрмыс деңгейiн көтеруi жалпыға мәлiм, әрi
әлемдiк қоғамдастыққа да танылып отыр. Ұлттық қауiпсiздiк пен iшкi саяси
тұрақтылықты нығайту, қоғамды одан әрi демократияландыру, өңiрлiк
ынтымақтастықты дамыту жөнiнде ұдайы дәйектi шаралар қолданылып жатыр. Ең
бастысы, бiзде қоғам мен мемлекеттi, экономика мен әлеуметтiк саланы
тұрлаулы дамытудың келелi жолдарын iздестiру тынымсыз әрi нәтижелi
жүргiзiлiп келедi [46]; Әлеуметтiк-экономикалық дамудағы табыстарымыз
негiзгi өлшемдер бойынша бiздiң Орталық Еуропаның бiрқатар елдерiне барынша
жақындай түсуiмiзге мүмкiндiк бердi, ал Оңтүстiк-Шығыс Еуропа елдерiнен бiз
iлгерiлеп кеттiк [47]; Біз жалпы ішкі өнімді екі есе ұлғайтып, бірлесіп
тағы да бір Қазақстан орнататындай межеге жақындадық. Біз ойдағыдай жұмыс
істеп жатқан нарық экономикасын құрдық Біздің өміріміз жақсара бастады. Біз
тарихымызда тұңғыш рет Шығыс Азия мемлекеттерінің тәжірибесін және
өзіміздің көпұлтты әрі көп дінді қоғамымыздың ерекшелігін ескеріп, Батыс
демократиясының қағидаттарына сай келетін тәуелсіз мемлекетімізді орнаттық
[48]; Қазақстан Республикасының әлемдегі дамыған 50 мемлекеттер қатарына
кіруі [49]. Аталған жолдаулар Қазақстанның дамуына ықпалын тигізеді.
Мемлекеттің тиісті салалардағы қызметінің идеялық-теориялык негізін
айқындайтын әр түрлі тұжырымдамалар жан-жақты талқыланғаннан кейін
Президенттің өкімімен мақұлданады. 1996 жылғы 30 сәуірде Президент
Қазақстан Республикасының экологиялык, қауіпсіздігі тұжырымдамасын
мақұлдады. Оның Конституция, республика заңдары негізінде, халықаралық
конвенцияларға орай әзірленгені Тұжырымдамада тура атап көрсетілген. Ол
Қазақстандағы саяси, құқыктық, экономикалық және әлеуметтік және басқа
реформалардың ерекшеліктерін бейнелейді. Тұжырымдама экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізгі принциптерін, стратегиялық
мақсаттарын, міндеттерін және басым бағыттарын көрсетеді.
Президент мақұлдайтын тұжырымдамалық құжаттардың маңыздылығы оның
объективтілігін, ондағы идеялардың, қағидалардың ғылыми негізділігіне
байланысты болады. Егер тұжырымдамалық қағидалар әртүсті әзірленген, яғни
негізсіз болса, онда ол мемлекеттік және қогамдық өмірге теріс ықпал етуі
мумкін.
Қазақстан Республикасының Президенттінің құқық шығармашылығына
тоқталатын болсақ. 1990 жылы 24 сәуірінде Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Қазақ
КСР президентінің қызметін құру және Қазақ КСР Конституциясына (Негізгі
заңына) өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заң қабылдады. Қазақ КСР
Конституциясына Қазақ КСР Президенті деген жаңа 12-тарау еңгізілді.
Президент Қазақ КСР-ның басшысы болып танылды. Президентке кұкық
шығармашылығына тікелей қатысты бірқатар өкілеттіктер берілді.
Оларды атап өтейік:
- Қазақ КСР заңдарына қол қою кұқығы. Ол кұқық тұрақты болып қалды;
- салыстырмалы вето құқығы. Бұл құқық Жоғарғы Кеңестің шектеусіз билігінің
қабырғасын бірінші болып бұзды. Ол Жоғарғы Кенеске қатысты тежемелік
кұралдардың бірі және әлі де болса танылмаған мемлекеттік билікті
тармақтарға бөлу принципінің елеулі көрінісі болды;
- Президенттің КСРО Конституциялық кадағалау комитетіне Қазақ КСР, КСРО
және Қазақ КСР Конституцияларының мүдделеріне қатысты КСРО заңдарының
сәйкестігі туралы ұсыныстар еңгізу құқығы. Бұл құкық Қазакстанның егемендік
құқықтарын олардың КСРО Жоғарғы Кеңесі қабылдайтын заңдар бұзган жағдайда
қорғауға бағытгалған болатын;
- Қазақ КСР Президентінің КСРО Министрлер Кеңесінің Қазақ КСР мүдделеріне
қайшы келетін қаулылары мен өкімдерінің әрекетін тоқтата тұру туралы
өтінішпен КСРО Президентіне жолдану құқығы;
- Қазақ КСР Президентінің КСРО Министрлер Кеңесіне оның ведомствосындағы
басқару органдарының Қазақ КСР мүдделеріне қайшы келетін актілеріне
шағымдану және Қазақ КСР аумағында шағымдалатын актілердің әрекетін тоқтата
түру құқығы;
- Президенттің Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің, Қазақ КСР министрліктері мен
мемлекеттік комитеттерінің қаулылары мен өкімдерінің әрекетін, олардын,
Қазақ КСР Коституциясына және зандарына сәйкес болмауы жағдайында тоқтата
түру құқығы;
- Президенттің келіссөздер жүргізу және халықаралық шарттарға қол қою
құқығы. Мұнысымен Президент халықаралық құкық нормаларының Қазақстанның
қолданыстағы құқығына енуіне мүмкіндік туғызады;
- Президенттің Республиканың бүкіл аумағында міндетті күшке ие жарлықтар
шығару құқығы. 1978 жылғы Конституция бойынша бұл құқық әлі де сақталған
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумына тиесілі болды. Бұдан былай Қазақстан
Президентінің нормативтік жарлыктары нормативтік кұкыктық актілер сатысында
зандардан кейін нық орын алды және ұлттық құқықты қалыптастыруға және
дамытуға қомақты үлес қосуда;
- Президенттің Қазақ КСР Жогарғы Кеңесіндегі заң шығармашылық бастама
құқығы. Осы құқықты пайдалана отырып Президент Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне
зандар жобаларын енгізе бастады.
Жоғарыда айтылғандарды түйіндей келе, мынандай қорытындыға келеміз:
Президент қолданыстағы құқықты, ұлттық заңнаманы қалыптастыратын
субъект ретінде мемлекеттік органдар жүйесінде белгілі бір орнын алды.
Қазақ КСР КСРО құрамында болғанына қарамастан, Президентке Қазақ КСР
Конституциясын, ел мүдделерін одақтық органдардың конституциялық емес құқық
шығармашылық қызметінен қорғау құқығы берілді, бұл аркылы ол Қазақстанның
мүдделерін қорғауға бағдарланған одақтық және республикалық заңдарды
дамытуға жәрдемдесті. Республиканың халықаралық шарттарына қол қою құқығы
берілген Президент Қазақстанның шетелдік мемлекеттермен, халықаралық
қауымдастықпен құқықтық қарым-қатынастар орнатуының жаңа тарауын ашты.
1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Қазақ ССР мемлекеттік
егемендігі туралы декларация қабылдады. Оның тек 1991 жылғы 10 желтоқсанға
дейін ғана солай аталғанын айтатын кез келді. Ол күні Қазақ КСР Қазак КСР-
ның атауын өзгерту туралы екі тармақтан тұратын заңы кабылдаңды:
1. Қазақ Кеңес Социалистік Республикасы Қазақстан Республикасы деп
қайта аталсын.
2. Қазақ КСР Конституциясына (Негізгі заңына) және Қазақ КСР
мемлекеттік егемендігі туралы декларацияга, Қазақ КСР-ның мемлекеттік
органдарының заңдары мен өзге актілеріне тиісті езгертулер еңгізілсін [50].
Сонымен, аталған заң тұрғысынан 1991 жылдың 10 желтоқсанынан бастап осы
тарихи құжатты Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы
декларация деп атау керектігіне күмәндануға болмайтын шығар.
Декларация туралы Президенттің мәртебесінің елеулі өзгеруіне
байланысты мен айтып өттім. Декларация Республикадағы мемлекеттік билік
оның заң шығармашылық, атқарушы және сот билігі тармақтарына бөліну
принципі бойынша жүзеге асырылатынын бірінші рет анық, ашық жариялады. Заң
шығармашылығы билігін Жоғарғы Кеңес жүзеге асырады. Президент Республиканың
басшысы болып табылады және жоғарғы әкімшілік-атқарушылық билікке ие.
1990 жылғы 20 қарашада Қазақ КСР-дағы мемлекеттік билік пен басқару
құрылымын жетілдіру және Қазақ КСР Конституциясына (Негізгі заңына)
өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заң қабылданды [51].
Президенттің өкілеттігі айтарлықтай жаңа жағдаймен толықтырылды: ол
құқықтық саясатты айқындайтын болды. Ал Қазақ КСР-ның 1991 жылғы 25
тамыздағы Қазақ КСР Конституциясына (Негізгі заңына) өзгертулер мен
толықтырулар еңгізу туралы заңы республикада жүзеге асырылатын саяси және
экономикалық өзгерістерді одан әрі дамыту, оның мемлекеттік егемендігін
және президенттік билік институтын нығайту мақсатында қатарына
Президенттің құкыктык саясат калыптастыру бойынша өкілеттіктері бар жаңа
нормалар енгізіледі деп тікелей жазылды [52]. Бұл дегеніміз Президентке
құқықтық реформаны жүзеге асыру жолын анықтауға құқық беру дегенді
білдірді. Президентке тек өзінің заң шығармашылығына (заң шығармашылығы
қызметіне) қатысу жөніндегі құқықтарын сақтап қана қоймай, сонымен қатар
құқықтық стратегияны айқындау және сонымен Жоғарғы Кеңестің заң
шығармашылығы қызметіне концептуалды түрде ықпал ету өкілеттігі берілді.
Сонымен, қарастырылған заңдар Президенттің құқық шығармашылығы рөлінің
күшею тенденциясын нақты белгіледі. Өз рөлін атқару үшін Президент
Қазақстанның дербес ұлттык құқықтық жүйесінің қалыптасуына елеулі тарихи
мәні бар үлес қоса отырып, актілер қабылдады, Республиканың Жоғарғы
Кеңесінің заң шығармашылығы қызметіне қатысты.
1991 жылғы 16 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік
егемендігі туралы Конституциялық заң Президенттің бұған дейін бекітілген
мәртебесін, соның ішінде оның құқық шығармашылығы өкілеттіктерін қуаттады.
Сонымен бірге, осы тарихи заң оның мемлекеттік егемендік туралы
декларациямен қатар Республиканың жаңа Конституциясын әзірлеуге негіз болып
табылатынын атап өтті. Осы мақсатта Конституциялық комиссия қүрылып, оны
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев басқарды.
Президент Н.Ә.Назарбаевтың басшылығымен Казакстан Республикасы
Конституциясының жаңа жобасын әзірлеу бойынша үлкен жұмыс атқарылды. Жобаны
әзірлеушілердің бірі ретінде Ғ. Сапарғалиев: ол бір айрықша кезең —
социализмнен басқа сапалы күйге өту кезеңі еді, бұрыңғы құндылықтарды тез
арада қайтадан ой елегінен өткізіп, пайдалы болуы мүмкіндерін алып, жаңа
құндылыктар тек теория түрінде, басқа мемлекеттердің тәжірибесі арқылы ғана
белгілі жаңа мемлекеттік-құқықтық институттар құру керек болатын. Қазақстан
Республикасының Президенті де дәл осыны мақсат етті. Президенттің екі
палаталы Жоғарғы Кеңес туралы идеясы депутаттардың көпшілігінің арасында
қолдау таппады. Әйтсе де Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы
Президент Н.Ә. Назарбаевтың тікелей басшылык етуімен әзірленді және
қабылданды, және де жаңа тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің маңызды
конституциялық негіздерін калады, деп жазады [53, 281].
Бірден-бір заң шығару органы болып табылатын және шексіз өкілеттігі
бар, кеңес өкіметі жағдайында сайланған Жоғарғы Кеңес жаңа неғұрлым еркін,
демократиялық және серпінді қарым-қатынасқа кірігіп кете алмады. Мұны
түсіну 1993 жылдын, желтоқсанында Жоғарғы Кеңестің өзін-өзі таратуын әкеліп
соқты. Таратылар алдында ҚР Жоғарғы Кеңесі 1993 жылғы 10 желтоқсанда
Қазақстан Республикасының Президенті мен жергілікті әкімшілік басшыларына
қосымша өкілеттіктерді уақытша беру туралы заңды қабылдады. Қазақстан
Республикасының Президентіне заңнамалық өкілеттік, яғни, заң
(конституциялық заң) күші бар жарлықтар қабылдау жөніндегі өкілеттік те
берілді. 1993 жылғы 10 желтоқсандағы заңда бұл өкілеттіктің берілген уақыты
— жаңадан сайланған Жоғарғы Кеңестің бірінші сессиясының жұмысы басталғанға
дейінгі мерзімге көрсетілген болатын. Бірақ жаңадан сайланған Жоғарғы Кеңес
ұзақ қызмет атқара алмады, заңды емес деп танылды да, 1995 жылғы наурызда
Конституциялық сот қаулысының негізінде таратты. Президентке өкілеттіктер
беру туралы заң автоматты түрде 1995 жылғы 6 наурызда зандық күшіне енді
де, өзінің әрекетін 1996 жылдың басына дейін жүргізді. Енді Жоғарғы Кеңес
емес, Қазақстан Республикасының Парламентінің жұмысы басталған күннен
бастап тоқтатты. Бұл Президентгің кұкық шығармашылығы (заң шығармашылығы)
қызметінің айрықша кезеңі болды.
Сонымен, Қазақстан Республикасының Президенті 1995 жылғы 30 тамыздағы
Конституция қабылданғаннан кейін де толық конституциялық негізде заң
шығарумен айналысты, себебі, жаңа парламенттік сайлауы тек 1996 жылдың
басында өтті.
1995 жылғы Конституция Президенттің құқық шығармашылығы өкілеттіктеріне
қандай жаңалық енгізді?
Ең алдымен, жаңа Конституцияның жобасын әзірлеудін бастамашысы, басшысы
Н.Ә. Назарбаев болғанын атап өткім келеді. Нақ соның идеялары, соның жаңа
мемлекеттік құрылысты, ұлттық құқық жүйесін болжай білуі жобаны әзірлеуге
негіз болды. Жалпы алғанда бұл Конституцияның сынақтан өткенін уақыт өзі
көрсетіп отыр.
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы Президентке:
1. тікелей заң шығармашылығы өкілеттігін;
2. заң шығармашылығы өкілеттігіне құқық;
3. өзінің құқық шығармашылығы өкілетгігін;
4. жанама заң шығармашылығы өкілеттігін берді.
Енді осылардың әрқайсысын қысқаша қарастырып өтейік:
1. Тікелей заң шығармашылығы өкілеттігіне біріншіден, конституциялық
бастамашылық өкілеттігі кіреді. Президенттің Парламентке немесе
Республикалық референдумға Конституцияға өзгертулер немесе толықтырулар
жобасын енгізуге, халық пен мемлекеттің атынан сөйлейтін мемлекеттің
басшысы ретінде жағдайына байланысты айрықша құқығы бар. Мұндай құқықты біз
ҚР Президентінің конституциялық бастамашылық құқығы деп атаймыз. Бұл
мазмұнды құқық, себебі, Парламенттің қарауына еңгізілетін өзгертулер мен
толықтырулардың мазмұнын Президенттің өзі айқындайды. Президент өзінің
конституциялық бастамашылық құқығын бір мәрте қолданғаны белгілі.
Президенттің бастамасы бойынша 1998 жылғы 8 қазанда Парламент ҚР
Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар туралы Парламенттен бастап
мемлекеттік органдарды ұйымдастыру мен қызметінің демократиялық негіздерін
бекіткен заң қабылдады.
Екіншіден, тікелей заң шығармашылығы өкілеттігіне Президенттің заң
жобаларын қарау басымдығын айқындау, сондай-ақ, заң жобасын қарауды шұғыл
деп жариялау құқығы.
Үшіншіден, қарастырылатын топқа Президенттің салыстырмалы вето кұқығы
жатады. Соның ішінде, Президенттің жолдауы бойынша Конституциялық Кеңес
Азаматтық кодекстің ерекшк бөлігінің Конституцияға, мемлекет мүдделеріне
қайшы келетін бірқатар баптарын бейконституциялық деп таныды.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы Парламенттің, Президенттің
үндеуі бойынша оған бір жылдан аспайтын мерзімге заң шығармашылығы
өкілеттігін беру құқығын көздейді.
3. Президенттің өзінің құқық шығармашылығы нормативтік және
нормативтік емес жарлықтар қабылдау нысанында көрінеді. Президенттің бұл
құқығы оның бірқатар нормативтік актілерінде нақтыланады.
4. Қазақстан Республикасының Президентінің жанама құқық
шығармашылығы өкілеттігі мемлекет ішілік және халықаралық аспектілерге ие.
Мемлекет ішілік аспект заңнамалык бастамасы болмаса да Президентке заң
шығармашылығы мәселесі бойынша Үкіметке басшылық ету құқығы берілгенінен
көрінеді. Халықаралық аспект президенттің халықаралық келіссөздер жүргізу
мен халықаралық шарттарға қол қою кұкығы бойынша сырткы саяси қызметінен
көрінеді. Президент қол қоятын халықаралық шарттар Қазақстан
Республикасында әрекет ететін құқықтың құрамдас бір бөлігі болып табылады.
Мұнымен халықаралық құқықтық қарым-қатынастарға қосылып отырған
Қазақстанның құқық жүйесі баи түседі.
Сонымен, Президент осы мемлекеттегі ең жоғарғы лауазымға сайланған
сәтінен бастап оның құқық шығармашылығы қызметіне қысқаша талдау
мыналардың: Президенттің ерекше құқықтық өкілеттіктерінің бүгінгі күнге
дейін тұрақты, табанды түрде калыптасқанын; Президент, өзінің құқық
шығармашылығы өкілеттіктерін белсенді түрде пайдалана отырып Қазақстанның
тарихи, геосаяси және басқа да ерекшеліктерін ескеретін жаңа дербес ұлттық
құқық жүйесін қалыптастыруға бағасы жоқ үлес қосқандығын және де қосу
үстінде екендігіне; Президенттің құқық шығармашылығы Қазақстанда
президенттік басқару нысаны ретінде рәсімделген Президенттік биліктің
маңызды элементі болып табылады. Ол құқық шығармашылық саласында туындайтын
қарама-қайшылықтарды жоюға белсенді түрде жәрдемдесе, Қазакстан
Республикасы Конституциясының идеяларын, принциптері мен нормаларын қорғай
отырып, бүкіл ұлттық құқық шығармашылығы жүйесінің үйлесімділігін сақтауға
куәлік етеді.
Сонымен қатар президенттік басқару нысанындағы мемлекетімізде
Президент әкімшілігі және басқа органдар еліміздің басшысының қызметін
жүзеге асыруына көмек береді.
Конституцияға сәйкес Президент әкімшілікті қалыптастырады. Әкімшілік
Президенттің стратегиялық ұстанымдарын қамтамасыз етуі тиіс. Президенттің
әкімшілік құрылымы осынысымен ерекшеленеді. Қазақстан Республикасының 1993
жылғы Конституциясы бойынша Президент мемлекет басшысы болып табылып және
Республиканың атқарушы билігінің бірыңғай жүйесін баскарады. Мұндай
жағдайда Президентпен Үкіметтің біртұтас әкімшілігі болады. Алайда
Президентпен Үкіметтің конституциялық өкілеттігін барынша толық қамтамасыз
ету кажеттігі, Президент пен Үкімет аппараты кызметінің шектелгендігі
Президент пен Үкіметтік біртұтас аппаратын қайта құруды талап етті. Дербес
жұмыс істейтін Президент Әкімшілігі мен Үкіметтің іс жүргізу Басқармасы
құрылды [54].
Президент Конституцияға сәйкес Қауіпсіздік Кеңесін, Жоғарғы Сот
Кеңесін және өзге консультативті-кеңесші органдар кұрады. Қауіпсіздік
Кеңесі туралы Ереже 1996 жылғы 8 желтоксанда Президент Жарлығымен
бекітілді. Ол қорғаныс қабілетін және ұлттык қауіпсіздікті қамтамасыз ету,
адамдардың құқықтары мен бостандықтарын, тәуелсіздікті және республиканың
аумақтық тұтастығын қорғау саласында бірыңғай саясат жүргізуі үшін құрылды.
Оның міндетіне: мемлекеттік мүдделерді, оның негізгі бағыттарын белгілеу,
оны жүзеге асырып, қорғау; ұлттық қауіпсіздікке төнетін ішкі және сыртқы
қауіп-қатерді анықтап, оның жолын кесу, Ұлттық қауіпсіздіктің
тұжырымдамасын, ұсыныс, нұсқауларын әзірлеу кіреді. Қауіпсіздік Кеңесі
пәрменді кұрылымдардың, орталық және жергілікті атқару органдарының
қызметін үйлестіреді, сондай-ақ заң жобаларын талдайды, өз құзыреті шегінде
нормативтік кұжаттардың орындалуын бақылайды. Қауіпсіздік Кеңесінің
отырыстары Президенттің төрағалығымен өтеді. Қауіпсіздік Кеңесін құрамына
құқық қорғау органдарының, Сырткы істер министрлігінің, Қаржы
министрлігінің, Төтенше жағдайлар жөніндегі мемлекеттік комитеттің
басшылары кіреді.
Өзге консультативті-кеңесші органдардың ішінде Қазақстан Халықтары
Ассамблеясының алатын орны ерекше.
Ассамблеяның кызметі мынадай міндеттерге: елде ұлтаралық келісім мен
тұрақтылықты сақтауға, барлық ұлттардың өкілдері арасында достық қарым-
қатынасты дамытуға әсер ететін мемлекеттік саясатты жүргізу жөнінде
ұсыныстар әзірлеуге, олардың рухани-мәдени гүлденуіне және тепе-тендік
принципі негізінде дамуына ықпал етуге; азаматтардың өркениетті және
демократиялық нормаларға сүйенген саяси мәдениетін қалыптастыруға; коғамда
туған әлеуметтік қайшылықтарды шешу бағытталған [55, 84].
Конституция Мемлекеттік хатшы лауазымын қарастырған. Президенттің
Жарлығымен Мемлекеттік хатшының мәртебесі мен өкілеттігі белгіленді.
Мемлекеттік хатшыны Президент қызметке тағайындайды және қызметтен
босатады. Ол Президентке есеп береді және оның бақылауында болады. Ол
әлеуметтік-экономикалық, аймактық және құқықтық саясаттың негізгі бағыттары
бойынша мемлекеттік биліктің барлык тармақтарының келісіммен жұмыс істеуін
қамтамасыз ету жөнінде, республиканың ішкі саяси стратегиясы және
Президенттің халықаралық бастамасын жүзеге асыру жөнінде Президентке
ұсыныстар әзірлейді. Президенттің әр түрлі тапсырмасын орындайды, кадр
саясатын әзірлеуге және басқаларына қатысады.
1.2 Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық құқықтық
нормаларды жүзеге асыруды қамтамасыз етуге байланысты өкілеттіктері
Қазақстан Республикасында конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге
асыру барысында Президентке Конституцияға сәйкес үлкен өкілеттіліктер
берілген. Қазақстан Республикасы Президентінің бұл саладағы өкілеттіктеріне
тоқталмас бұрын, жалпы Президент институтының өмірге келуіне және оның
еліміздің мемлекеттік құқықтық тәжірибесінде орнығуының кейбір қырларына
тоқталып өту қажеттілік болып табылады. Себебі, Президент институты
елімізде жаңадан қалыптасып, орнығып отырған институттардың бірі болып
табылады. Бұл туралы Ж. Баишев былай дейді: “Қазақстан Республикасы
Президентінің институтының жүйелі теориялық түсініктемесі бастапқы сатыда
тұр, ол Қазақстан Республикасындағы Президенттік басқару нысанындағы
демократияның қағидалары мен қатынастарының одан әрі шынайы түрде дамуына
және нығая түсуі үшін қажет” [56, 118]. Бұл оймен келісуге толық болады.
Әрине, қазіргі кезеңге дейін отандық заң ғылымында Қазақстан Республикасы
Президентінің мәртебесінің әр қырын ашып көрсететін зерттеулердің толасымай
жүргізіліп жатқанының өзі, бұл билік институтының күннен-күнге дамып,
мәнінің әр қырынан толығып тұратындығын көрсетсе керек. Соңғы ғылымда
Президент институтына ... президент институтын конституциялық-құқықтық
нормалардың жүйесі ретінде, мемлекет басының мемлекетттік билік
органдарының жүйесінде алатын орнын, сайлаудағы өкілеттігінің
конституциялық-құқықтық мәртебесін анықтаушы, сондай-ақ қызметінен босату,
орнын басу, сайлау тәртібін қарастырады [57, 91].
Бұл берілген анықтама еліміз Президентінің мәртебесін ашуға толық негіз
болатын ғылыми тұжырым. Сонымен қатар, Қазақстанда Президент билігі екі
концепциялық негізде:
1) шектелген, мұнда Президент атқарушы билік органының стратегиялық
басшысы ретінде;
2) кең ауқымдағы, мұнда Президент мемлекет басшысы ретінде, атқару билік
тармағына қатысты күштердің арақатынасын шегеретін саяси режим арқылы
бекітеді [58, 444]. Қазақстан Республикасының Конституциясында Президенттің
мәртебесін құқықтық тұрғыда айқындап, бекітетін анықтамада берілген 1995
жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясының 40-бабының талабына жүгінсек,
Қазақстан Республикасының Президенті – мемлекеттің болмысы, мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және
халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғары
лауазымды тұлға, Республиканың Президенті – халық пен мемлекеттік билік
бірлігінің, Конституциясының мызғымастығының, адам және азамат құқықтары
мен бостандықтарының рәмізі әрі кепілі, Республика Президенті мемлекеттік
биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының
халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Көрсетілген анықтамының
өзі еліміздің президентіне кең көлемдегі өкілеттіктерді жүзеге асыруға оның
ішінде конституциялық нормаларды жүзеге асыруға қатысты да үлкен
мүмкіндіктер беріп отыр. Оны Ө.Қ. Қопабаев былай бағалайды: Заңды түрде
Республикамыздың Президенті билік органдары жүйесінде бірінші орынды алады,
бұдан біз Республиканың Президенті халық пен мемлекеттік билік бірлігінің,
Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының нышаны, әрі кепілі екенін көреміз. Басқа сөзбен айтқанда,
Президент бүкіл мемлекеттік машинаны басқарады, ол өз алдына
Конституциядағы кең аумақтағы өкілеттіктерге және ерекше юрисдикцияға ие
[59, 6].
Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық нормаларды жүзеге
асырудағы рөлін оның заң шығармашылық ісіне қатысуынан көре аламыз. Д.
Құсайынов Президенттің заң шығару қызметін, оның маңызды қызметінің
бағытына жатқыза отырып, төмендегідей жоғары баға береді: ҚР Президентінің
заң шығару саласындағы билік тармақтарының байланыстарын адам және
азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөніндегі конституциялық
өкілеттілігін жүзеге асыруда маңызды болып табылады [60, 16]. Қазақстан
Республикасының Президенті тікелей және жанамалай заң шығармашылық ісіне
қатыса алады. Заң шығару өкілеттігін Қазақстан Республикасының Парламенті,
53-баптың, 4-тармағына сәйкес, Президентке, оның бастамаса бойынша, әр
палата депутаттары жалпы санының үштен екісінің даусымен бір жылдан
аспайтын мерзімге заң шығару өкілеттігін беруге хақылы. Бұл ҚР
Президентінің заң шығару ісіне толыққанды заңдар шығару арқылы қатысуын
көрсетеді. Әрине, қандай жағдайларда Президент бастама көтере алатындығы
нақты белгіленбеген. Конституцияға берілген ғылыми түсініктемеде:
““Делегирование” законодательных полномочий означает, что Президент в
течение установленного срока вправе принимать конституционные и обычные
законы и изменения и дополнения в действующие конституционные и обычное
законы. Разумеется, процедура принятия Президентом закона отмечается от
процедуры принятия закона Парламентом.
В законодательные полномочия парламента Республики не входит внесение
изменений и дополнений в конституцию, поскольку этот вопрос рассматривается
по инициативе президента. Поэтому президенту не может быть делегировано
право внесения изменений и дополнений в Конституцию” [61, 286].
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Президенті Конституцияның 61-
бабының 2-тармағына сәйкес заң күші бар жарлық шығаруға құқығы бар. Әрине
оның талабы: республика Президентінің заң жобаларын қараудың басымдылығын
белгілеуге, сондай-ақ осы жоба жедел қаралады деп жариялауға құқығы бар,
мұның өзі Парламент заң жобасын енгізілген күннен бастап бір ай ішінде
қарауға тиісті екенін білдіреді. Парламент осы талапты орындамаса
Республика Президенті заң күші бар жарлық шығаруға хақылы, ол Парламент
Конституцияда белгіленген тәртіппен жаңа заң қабылданғанға дейін
қолданылады. Қазіргі кезеңде Президенттің заң күші бар жарлықтар шығаруға
қатысты қалыптасқан тәжірибесінің бар екендігін айта кеткен жөн. Елімізде
1995 жылдың наурыз айы мен 1996 жылдың аралығында 134 конституциялық немесе
жай заң күші бар жарлықтарын қабылданған болатын [62, 13]. Бұл тәжірибені
теріс бағалап өзінің уәжін айтатындар да бар: Жалпы, Президенттің заң күші
бар жарлықтар шығаруы мәселесі Конституцияда бекітілгенімен, ол оң, жоғары
бағаға лайық емес. Оның көп жағдайда асығыс, шала бекітілуі тиісті
институттың аса қажеттілік болып табылмайтындығын куәландырады. Ол
институттың кемшіліктерінің көптігіне байланысты оны тиісті қолдау
таппайтын, ал Конституцияда жай ғана әйтеуір бір көрсетілуі керек мәселе
ретінде бекітілгендей күйде тұрғанын айту керек. Ал, енді оның реттелуінің
кемшіліктеріне келетін болсақ, біріншіден, заңда көрсетілген Парламенттің
жедел деп жарияланған заң жобасын 1 ай ішінде қарауын міндеттейтін “қарау”
сөзінің мәні ашылмаған. Ешбір ереже “қарау” сөзі Парламенттің заң жобасын
тек қарау және талқылау міндеттілігі ме, әлде оны қабылдау міндеті ме
екенін нақтыламайды. Екіншіден, Президент қандай заңның (конституциялық па,
әлде жай заңның ба) жобасын жедел деп жариялай алатындығы көрсетілмеген.
Үшіншіден, Конституция жедел деп жарияланған заң жобасын қарауға тек бір ай
ғана мерзім белгілеген. Мұндай аралықта заң жобасын тиісті дәрежеде қарау,
қабылдау мүмкін емес, мүмкін бола қалған күнде де ол заңның сапасы туралы
айту бекер болмақ және тиісті ережелерді бұза отырып, асығыстықпен үстіртін
сапасыз заң қабылдау Парламенттің міндеттеріне қайшы келеді, сондай-ақ өз
сайлаушыларының еркін білдіретін тұлғалар ретінде депутаттардың халық, өзге
мемлекеттік органдар алдында беделін түсіреді, оларға деген халықтың
сенімсіздігін тудыруы мүмкін. Төртіншіден, Конституцияның 72-бабына сәйкес
Конституциялық Кеңес тек Парламент қабылдаған заңдардың ғана
конституциялығын қарайтындығы белгілі. Демек, бұл ереженің Президенттің заң
күші бар жарлығына қатысты қолданылмайтындығын түсінуге болады. Мұнда
тиісті жобаның тек Парламент үшін ғана емес, мемлекет үшін де басым болып
табылатындығын көруге болады. Бесіншіден, Президенттің заң күші бар жарлық
шығаруы нормативтік-құқықтық актілер сатысын бұзады. Осы кемшіліктер және
өзге де жағдайлар президенттің заң күші бар жарлықтар шығаруы институтын
өзгерткен жөн деген пікірге, нақты айтсақ, Президентте заңдар жобаларын
қараудың басымдығын белгілеу, жеделдігін жариялау құқығын қалдыра отырып,
нақты заң күші бар жарлықтар шығаруын алып тастау дұрыстау болар деген
пікірге келтіреді [63, 19].
Турадан алып қарайтын болсақ, орынсыздау болып та көрінуі мүмкін. Бірақ,
Президенттің заң күші бар жарлықтар шығару ісі еліміздің заң түзу
тәжірибесінде оң қырынан таныла да білді. Шын мәнінде бұл жарлықтар
Конституция талаптарын, реформа қадамдарын өмірге енгізуді бірден-бір
жеделдеткен құралдардың бірі еді. Сондықтан да елімізде конституциялық
реформаларды жеделдету ісінде және конституция нормаларын тездете өмірге
енгізуде қолдауға болатын жағдай болып табылады. Қазіргі кезеңде Қазақстан
конституциялық реформаларды жүргізуде ТМД аумағында алға жылжыған елдердің
қатарына жатады. Оның өзі Президенттің аталған жарлықтарының уақытылы
қабылданып қолданылуынан деп санаймыз. Бұл ойымызды қолдайтын пікірлерді де
кездестіреміз. Сөзімізді Ж. Тілембаеваның ойы негіздей түседі: Біріншіден,
ҚР Президенті Жарлықтары – бұл мемлекет басшысының актілері. Әрине, бұл
жарлықтар Конституцияға және заңдарға қайшы келмеуі тиіс. Екіншіден,
Президент Конституцияның мызғымастығын сақтай отырып, Конституцияның
орындалуына нормативті жарлықтар қабылдануы мүмкін. Сондықтан, Президент
жарлықтары белгілі бір қоғамдық қатынастарды реттеуге болатын құқықтық база
болып қалады. Үшіншіден, Президенттің конституциялық басымдылығы оның
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел
ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін,
халық пен мемлекет билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам
және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі [64, 8].
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар конституциялық немесе
жай сипаттағы жарлықтары 1998 жылғы 24 наурыздағы Қазақстан Республикасының
“Нормативтік құқықтық актілер туралы” заңының 1 - бабына сәйкес
конституциялық заң, Парламенттің палаталарының қаулысымен қатар заң актісі
деген түсінік берілген. Аталған Заңның 4 - бабына орай Президенттің заң
күші бар конституциялық жарлығы, конституциялық заңдармен қатар екінші
сатыда, ал заң күші бар жарлығы кодекстермен, заңдармен бірге үшінші
сатыда, яғни нормативтік құқықтық актілер сатысында тұр [65, 3].
Көріп отырғанымыздай Президенттің заң күші бар жарлықтары нормативтік
құқықтық актілер жүйесінде маңызды орын алады. Қазақстан Республикасы
Президентінің конституциялық немесе жай заңдық күші бар жарлықтарын
еліміздің құқықтық өмірінің күрделі тұстарында реттеген болатын. Олардың
қатарына 25 наурыз 1995 жылы қабылданған “Республикалық референдум туралы”
конституциялық заң күші бар жарлығын жатқызуға болады. Бұл жарлыққа сәйкес
еліміз азаматтарының референдумға қатысуға байланысты конституциялық
құқықтары нақтылана түсті. Сонымен қатар референдум мәселесіне байланысты
конституциялық норманың талабы нақтыланып, жүзеге асуға мүмкіндік алды.
1995 жылғы 19 маусымдағы Президенттің заң күші бар жарлығына байланысты
азаматтардың өтініштерінің тәртібін қарау белгіленді. Бұл жарлық
азаматтарға өзінің конституциялық құқықтарын қорғауға жол ашты. Сол
жарлықпен қатар Президенттің тағы бір заң күші бар жарлығы “Қазақстан
Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайын” айқындайтын
жарғыда қабылданды.
Президенттің жарлықтары жалпы Конституция және басқа да заңдардың
негізінде және де оларды орындау үшін шығарылады. Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлығымен мынандай мәселелер өзінің шешімін табады:
1) Республика Президентінің актісін шығаруды талап ететін Президенттің
конституциялық өкілеттігі жүзеге асырылады;
2) Конституция және өкімет органдарының Қазақстан халқының алдындағы
жауапкершілік заңдарында белгіленген мемлекеттік биліктің барлық тармағының
үйлесімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету мәселелері шешіледі;
3) Парламенттің заңды міндетіне кірмейтін, сондай-ақ Үкімет пен басқа да
мемлекеттік органдардың заңда көрсетілген міндеттеріне жатпайтын
мәселелерді құқықтық жүйелендіру жүзеге асырылады,
4) Қазақстан Республикасының экономикалық және саяси-әлеуметтік дамуы
жөніндегі стратегиялық мәселелер бойынша шешімдер қабылданады [66, 133].
Қазіргі кезеңде заң күші жоқ 1993 жылғы Конституцияның 71-бабында
Президенке заң шығару бастамасы құқығы берілген болатын. Бұл құқық
қолданыстағы 1995 жылғы кКонституцияда сәйкес белгіленбеген. 1995 жылға
Конституцияда бұл құқықтық Қазақстан Республикасының Парламентінің
депутаттарына, үкіметке берілген және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz