Төтенше жағдайлар жөніндегі органдар қызметінің құқықтық негіздері
Қазақстан Республикасындағы төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың
әкімшілік-құқықтық мәртебесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАР ЖӨНІНДЕГІ ОРГАНДАРДЫҢ ӘКІМШІЛІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ
МӘРТЕБЕСІН ЗЕРТТЕУДІҢ КЕЙБІР ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
9
1.1 Төтенше жағдайдың түсінігі, түрлері және ерекшеліктері 9
1.2 Төтенше жағдайлар жөніндегі органдар және олардың қалыптасуы мен
дамуы 18
1.3.Төтенше жағдайлар жөніндегі органдар қызметінің құқықтық негіздері
31
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАР ЖӨНІНДЕГІ ОРГАНДАРДЫҢ
ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ЖҮЙЕСІ
42
2.1 Төтенше жағдайлар саласындағы Қазақстан Республикасы Президенттің
құзыреті 42
2.2 Қазақстан Республикасының Үкіметі төтенше жағдайлар мәселесін
ұйымдастырушы басты органы 46
2.3 Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар министрлігі 57
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 73
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеуде Қазақстан
Республикасындағы төтенше жағдай жөніндегі органдардың қалыптасуы мен дамуы
және бұл органдардың әкімшілік-құқықтық мәртебесі, төтенше жағдайлар
жөніндегі органдардың халықаралық ынтымақтастығы, сонымен қатар, төтенше
жағдайлар жөніндегі органдардың қызметін жетілдірудің кейбір өзекті
мәселелері қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздікке
қол жеткізуі еліміздің алдында келелі жаңа міндеттерді өмірге әкелді. Соның
бірі - Қазақстанның өз тәуелсіздігін баянды етуі үшін ішкі және сыртқы
саясатының бағыттарын айқындап, оны өз алдына дербес жүргізе алуы болатын.
Бұл еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтың “Қазақстан: 2030”
бағдарламасында былай деп түйінделген: “Адамзат дамуының бүкіл тарихи
тәжірибесі мемлекеттің алға басуы және тұрақты өсуі жүзеге асырылатын
қажетті шарттардың бастауында оның қауіпсіздігі мен мемлекеттілігінің
сақталуы тұрғанына куә. Бостандық пен тәуелсіздікті жеңіп алу жеткіліксіз,
оны табанды түрде қорғап, нығайтып, ұрпақтарға қалдыру қажет. Біздің ұрпақ
еңсере алмай, өздеріне қалдырған ауыртпалықтар, қиыншылықтар мен
проблемалар үшін болашақ ұрпақ кешірер. Егер біз өз мемлекетімізден
айрылып, егемендігіміздің стратегиялық негіздерін, өз жерлеріміз бен
ресурстарымызды қолымыздан шығарып алсақ, бізге кешірім жоқ. Әрине,
болашақты бағамдаудың мұндай қисыны кез-келген ішкі және сыртқы жағдайларда
ұзақ мерзімді кезеңге арналған. Қазақстан саясатының стратегиялық бағыты
үшін уақыты жағынан үздіксіз болуы керек. Бұл Қазақстанның 2030 жылға
дейінгі дамуының бірінші стратегиялық басымдығы болуға тиіс” [1, 15 б].
Тәуелсіздікті баянды етудің бір бағыты экономикалық және ұлттық
қауіпсіздігімізді қамтамасыз ету. Қазақстан Республикасы Президентінің
биылғы жылғы жолдауында ұлттық қауіпсіздікке ерекше көңіл қойылды [2, 35-39
бб.].
Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар жөніндегі органдары
мемлекеттің экономикалық және ұлттық қауіпсіздігімен ұштасып жатқан сан
қырлы жүйенің көрінісінен тұрады. Еліміздегі төтенше жағдайлар жөніндегі
органдардың қызметінің тиімділігі еліміздегі төтенше жағдайлардың алдын-
алуға және оны дер кезінде болжауға, оның салдарын жоюға тез әрекет
жасауға жол ашар еді. Бұл іс-шаралардың негізі ретінде еліміздің
экономикалық қауіпсіздігі танылады. Қазақстан Республикасының экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету барысында мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын
төтенше жағдайлар жөніндегі іс-шаралардың атқаратын ролі мен алатын орны
ерекше. Міне, мәселеге осы қырынан келіп қарайтын болсақ, онда елімізде
төтенше жағдайлардың алдын-алу және оны дұрыс жүргізу, тиімді бағыттармен
дамуы Қазақстанның гүлденуінің, экономикалық дамуының бірден-бір ерекше
қолдауды қажет ететін бағыттарының бірі екендігін көруге болады.
Климаттың өзгеруі, табиғат апаттарына ұшырауға бейім өңірлерді
шаруашылық тұрғыдан игеру, урбанизациялану, өндірістік технологиялардың
күрделенуі әлем халқын төтенше жағдайларға тап болу қауіп-қатерінің өсуіне
әкеліп соғуда. Мысалы, соңғы 40 жыл ішінде табиғи апаттардан келген зиян -
9, ал олардың болу жиілігі 5 есеге өсті. 1960 жылдан бастап табиғат
апаттарынан болған экономикалық зиянның өсу қарқыны өнеркәсіптік өндіріс
көлемінің өсу қарқынынан озып кетті.
2005 жылы 22 қаңтарда Апаттардың қауіпін азайту жөніндегі ІІ
дүниежүзілік конференция қабылдаған Хиог декларациясында (Кобе қаласы,
Жапония) апаттармен күресуге үкіметтер, азаматтық қоғам, халықаралық
ұйымдар, ғылыми қауымдастықтар, қаржы институттары, жеке сектор мен
еріктілердің қатысуы қажет екендігі атап өтілген. Апаттардың алдын алу
мәдениетін барлық деңгейге – әрбір нақты адамнан әлемдік қоғамға дейін
көтеру қажет. Қауіп-қатер деңгейін төмендету проблемасына ұлттық саясатта
басымдық сипат берілуі қажет [3, 21-22 бб.]. Бұл мәліметтерге қарағанда
елімізде табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың еліміздің
қауіпсіздігі үшін үлкен маңызы бар екендігін көре аламыз.
Қазақстан Республикасында төтенше жағдайлар органдарының қызметін ТМД
елдеріндегі және халықаралық деңгейдегі осы бағыттағы ынтымақтастықпен
ұштастыра жүзеге асыру, бұл саладағы үлкен тиімділікке жол ашар еді.
Сонымен қатар әлем елдері басынан кешіріп отырған интеграциялану процесінің
қарқынды белең алып тұрған қазіргі кезеңінде мемлекетіміздің төтенше
жағдайлар бағытындағы саясатын ұтымды ұйымдастыру және жүргізе білудің
үлкен стратегиялық маңызы бар.
Қазақстан Республикасындағы төтенше жағдайлар жүйесін жүзеге асыру үшін
оның ғылыми негіздерін және нормативтік - құқықтық базасын қалыптастырып,
жетілдіре түсу қажет. Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар
саласындағы органдарының жүйесі қазіргі күнге дейін арнайы зерттеу нысанына
айнала қойған жоқ. Әрине, төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың кейбір
қырларын сөз еткен еңбектердің болғанын жоққа шығаруға болмайды. Аталған
еңбектердің көбісінде төтенше жағдайлар жөніндегі органдар сол
зерттеулердің алдына қойған мақсат, міндеттері тұрғысынан сараланып,
өзіндік бағасын алуға қадамдар жасалған болатын. Отандық заң ғылымында
төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың жүйесіне, құрылымына қатысты арнайы
зерттеулер ТМД аясында да аз жүргізілуде, тіпті жоқтың қасы деп те
айтуымызға болады.
Еліміздің төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың қызметін жүзеге
асырудың құқықтық тетіктері мен құралдарының, әдістерінің ғылыми және
құқықтық негіздерін арнайы зерделей алмайынша, төтенше жағдайлар жөніндегі
органдарының қызметін жетілдіре түсетін, оның жүзеге асуының тиімділігін
арттыра түсетін нормативтік-құқықтық актілердің де жүйесін қалыптастыра қою
мүмкін емес.
Қазіргі кезеңде еліміздің төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың
қызметін жүзеге асыруға байланысты іс-қимылдарын үйлестіріп, олардың бұл
бағыттағы қызметтерінің құқықтық негіздерін т.б. жағдайларын жетілдіре түсу
– еліміздегі төтенше жағдайлар саласындағы саясатының қалыпты жүзеге асуын
дұрыс қамтамасыз ететін еді.
Жоғарыда біз төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың қоғам өміріндегі
ерекше орны мен маңызына тоқталып өттік. Айтылып өткен жағдайлардың өзінен-
ақ зерттеліп отырған тақырыптың өзекті және дер кезінде өмірге келіп
тұрғанын аңғаруға болады. Сонымен қатар бұл жұмыста төтенше жағдайлар
жөніндегі органдардың әкімшілік-құқықтық мәртебесін және оның негіздері
арнайы зерттеу объектісіне айналып отыруының өзі-ақ жұмыстың өзектілігін
арттыра түсіретіндігі сөзсіз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасындағы төтенше
жағдайлар жөніндегі органдардың әкімшілік - құқықтық мәртебесі осы күнге
дейін арнайы зерттелмесе де, төтенше жағдайлар саласындағы мәселелер
отандық ғылымда әр тұрғыда көтерілген болатын. Төтенше жағдайлар
саласындағы мәселелер бірнеше кезеңнен бері, ТМД аясында да тілге тиек
етіліп, төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың әр қыры белгілі ғылыми
ізденістерде өзінің көрінісін тауып жатқан. Төтенше жағдайлар жөніндегі
органдардың табиғатын ашуда және олардың қызметін жетілдіру ісінде Ресейлік
ғалымдар белгілі дәрежеде үлкен еңбектер де жасап үлгерді. Олардың
қатарында Домрин А.Н., Гончаров И.В., Гессен В.М., Русак О.Н., Малаян К.Р.,
Занько Н.Г., Григорьев В.Н., Рогов В.Д., Аникиенко С.А., Феоктистов С.О.,
Гончаров И.В., Иванов И.Н. бар.
Еліміздің заң ғылымында бұл мәселемен әкімшілік құқықтың аясында
Баянов Е., Сапарғалиев Ғ.С., Акаев А.М., Жатқанбаева А.Е., Жетпісбаев Б.А.,
т.б. айналысуда. Сонымен қатар төтенше жағдайлардың жалпы аспектілері
Абдрахманов С.К., Петров В.В., Мельников Е.Н., Егалиев Қ.Қ., Суровцев А.Н.,
Кочевая А.А., Айнабекова М.Б., Жүнісбай Н.Ә. және т.б. еңбектерінің
негізінде қолданбалы тұрғыда қарастырылған болатын.
Шын мәнінде қазіргі кезеңде еліміздің заң ғылымында төтенше жағдайлар
жөніндегі органдардың жүйесін тұтастай алып, арнайы алынып зерттелген жұмыс
жоқтың қасы. Көбінесе төтенше жағдайлардың әр түрлі салалары азаматтық
қорғаныс, өрт қауіпсіздігі, басқа да табиғи және техногендік апаттардың
алдын-алу және одан қорғанудың жолдарын көрсететін әдістемелік деңгейдегі
еңбектер түрінде көрініс тапқан.
Осы жағдай Қазақстан Республикасында төтенше жағдайлар жөніндегі
органдардың әкімшілік-құқықтық мәртебесін кешенді түрде алып зерттеуге
бізді итермеледі, бұл қоғамның да сұранысы болып табылады, себебі осы
уақытқа дейін арнайы еңбек өмірге келген жоқ.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеу
жұмысының негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасында төтенше жағдайлар
жөніндегі органдардың атқаратын қызметтерінің бағыттарын айқындау және оның
құрылымы мен жүйесін ашып көрсету, сонымен қатар, халықаралық ынтымақтастық
бағытындағы төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың өзара іс-қимылдарының
басты бағыттарын айқындау. Осы мақсатқа жету үшін, біз алдымызға мынандай
міндеттерді жүктедік:
- төтенше жағдайдың түсінігі, түрлері және ерекшеліктерін ашып
талдау;
- төтенше жағдайлар жөніндегі органдар және олардың қалыптасуы мен
дамуын саралау;
- төтенше жағдайлар жөніндегі органдар қызметінің құқықтық
негіздерін айқындау;
- төтенше жағдайлар саласындағы Қазақстан Республикасы Президентінің
құзыретінің ерекшеліктерін көрсету;
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің төтенше жағдайлар мәселесін
ұйымдастырушы басты орган ретіндегі рөлін айқындау;
- Қазақстан Республикасы төтенше жағдайлар министрлігінің қызмет
бағыттарын ой елегінен өткізу;
- жергілікті өкілді және атқарушы органдардың төтенше жағдайлар
саласындағы өкілеттігіне талдау жасау.
Зерттеу жұмысының объектісі. Жұмыстың негізгі зерттеу объектісіне
Қазақстан Республикасындағы төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың
қалыптасуы мен олардың өз қызметтерін жүзеге асырудың әкімшілік-құықтық
негіздері жатады.
Зерттеу жұмысының пәні. Зерттеудің нақты пәнін төтенше жағдайдың
түсінігі, түрлері және ерекшеліктері, төтенше жағдайлар жөніндегі органдар
және олардың қалыптасуы мен дамуы, төтенше жағдайлар жөніндегі органдар
қызметінің құқықтық негіздері, төтенше жағдайлар саласындағы Қазақстан
Республикасы Президентінің құзыреті, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
төтенше жағдайлар мәселесін ұйымдастырушы басты органы ретіндегі рөлі,
Қазақстан Республикасы төтенше жағдайлар министрлігінің қызметі, жергілікті
өкілді және атқарушы органдардың төтенше жағдайлар саласындағы
өкілеттіктері құрайды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Жұмыстың негізгі нормативтік
базасына Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының
төтенше жағдайлар саласындағы заңнамасы, Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің осы салаға
қатысты қаулылары, Қазақстан Республикасы төтенше жағдайлар министрлігінің
қабылдайтын актілер т.б. және халықаралық шарттар мен ТМД елдерінің төтенше
жағдайларға қатысты заңдары жатады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыста Қазақстан
Республикасындағы төтенше жағдайлардың жүйесінің қалыптасуы, оның
мемлекеттік басқару құрылымы төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың
әкімшілік-құқықтық мәртебесі және төтенше жағдайлар органдарының
халықаралық ынтымақтастығы және өзара іс-қимылы, оның құқықтық негіздері
алғаш рет кешенді тұрғыда зерттеліп, өз бағасын алып отыр.
Зерттеу жұмысында қорғауға шығарылатын негізгі байлам-түйіндер.
Диссертациялық жұмыста қорғауға шығарылатын негізгі байлам-түйіндерге
мыналар жатады:
- Төтенше жағдай дегеніміз - мемлекеттің арнайы уәкілетті органдары
жүзеге асыратын еліміздің демократиялық қалыптарына немесе т.б.
сипаттағы аясы үлкен қауіптерді жою барысында қолданылатын айрықша
шараның көрінісі;
- Қазақстан Республикасындағы төтенше жағдайлар жөніндегі органдар
еліміздің тәуелсіздік алуына байланысты, қалыптасып, орнығып,
бірнеше сатыдан өтіп келе жатқан күрделі жүйеден тұрады;
- төтенше жағдайлар жөніндегі органдар қызметінің құқықтық негізі
Қазақстан Республикасындағы нормативтік құқықтық базаға сүйенетін
күрделі жүйенің көрінісі болып табылады;
- төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың жүйесі төтенше
жағдайлардың алдын-алу және төтенше жағдайлар кезінде құрылатын
органдардан тұрады;
- төтенше жағдайлар кезінде адам құқықтары мен бостандықтарын шектеу
заң аясында жүзеге асырылатын және құқық тәртібінің сақталуына
негізделген, уақытша шараның көрінісі болып табылады.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі.
Диссертациялық жұмысты жазу барысында автор төтенше жағдайлар жөніндегі
органдарға қатысты барлық теориялық еңбектерді саралаудан өткізіп, сарқа
пайдалануға ұмтылды.
Зерттеу жұмысында қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы және арнайы
танымдық әдістер жүйесі: диалектикалық, салыстырмалы, функционалды талдау,
жүйелеу, синтездеу, статистикалық т.б. әдістер басшылыққа алынды.
Диссертациялық жұмысты жазу барысында отандық ғалымдар -
Зиманов С.З., Сартаев С.С., Кенжалиев З.Ж., Баймаханов М.Т., Ким
В.С, Сарсембаев М.А., Мұхитдинов Н.Б., Қопабаев Ө.Қ., Көбеев
Е.Қ., Қыстаубай Ө.С., ресейлік ғалымдар
–Сандровский К.К., Марков Л.Н., Бахрах Д.Н., Габричидзе
Б.Н., Ершов А.Д., Ноздрачев А.Ф. т.б. еңбектеріндегі теориялық тұжырымдарды
басшылыққа алынған.
Сонымен қатар төтенше жағдайлар мәселесімен айналасушы ғалымдар:
Баянов Е., Сапарғалиев Ғ.С., Акаев А.М., Жатқанбаева А.Е., Жетпісбаев Б.А.,
Петров В.В., Мельников Е.Н., Егалиев Қ.Қ., Суровцев А.Н., Кочевая А.А.,
Жүнісбай Н.Ә. және т.б. еңбектеріне көңіл бөлінді.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы.
Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері Қазақстан Республикасындағы төтенше
жағдайлар саласына қатысты ізденістерді тереңірек зерттеуде теориялық негіз
болып табылады және еліміздің төтенше жағдайлар органдар қызметін жетілдіру
ісіне қатысты ой тұжырымдарды одан әрі байыта түседі.
Диссертациялық жұмыстың негізгі нәтижелері мен тұжырымдарын жоғарғы заң
оқу орындары мен факультеттерінде Қазақстан Республикасының конституциялық
құқығы, Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы, өмір қауіпсіздігі
негіздері т.б. пәндері бойынша дәріс беру мен тәжірибелік сабақтар жүргізу
барысында пайдалануға болады.
Сонымен қатар төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың қызметіне қатысты
еліміздің заңдарын және басқа да нормативтік-құқықтық актілерді жетілдіру
ісінде, төтенше жағдайлар органдарының жүйесін одан әрі реформалау ісінде
үлкен маңызы бар.
Жұмыстың сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыс Д.А. Қонаев атындағы
Университеттің конституциялық және халықаралық құқық кафедрасында
орындалды.
Жұмыстың ғылыми нәтижелері мен байлам - түйіндері ҚР БжҒМ Білім және
ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау Комитеті белгілеген
басылымдарда көрініс тапты. Сонымен қатар, әр түрлі деңгейлердегі
халықаралық және республикалық конференцияларда ортаға салынды. Олардың
қатарына мыналар жатады: Казахстанский путь: проблемы социально-
политического, правового и экономического обеспечения: Материалы
международной научно-теоретической конференции, посвященной 14-ой годовщине
государственной независимости Республики Казахстан Университет имени Д.А.
Кунаева Қазақстан Республикасындағы төтенше жағдайдың табиғаты, оны
енгізудің шарттары және ерекшеліктері. Актуальные проблемы государственно-
правового развития республики Казахстан в условиях ускоренной модернизации
государства и общества: Материалы международной научно-теоретической
конференции (Кунаевские чтения) Төтенше жағдай: енгізу негіздері және
оның күшін жоюдың тәртібі. Теоретические и конституционно-правовые проблемы
парламентаризма в Республике Казахстан: Материалы международной научно-
теоретической конференции Төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың жүйесі
және құрылымы. Проблемы повышения правосознания и правовой культуры
казахстанского общества: Материалы международной научно-теоретической
конференции Қазақстан Республикасындағы төтенше жағдайлардың нормативтік
құқықтық негіздері. Төтенше жағдай саласындағы халықаралық шарттар. Төтенше
жағдайлар және адам құқығы. Қазақстан Республикасы төтенше жағдайлар
министрлігінің құзыреті. Қазақстан Республикасындағы төтенше жағдайлар
саласындағы өкілетті органдардың қазіргі жай-күйі. Төтенше жағдайлар
кезінде адам құқықтары мен бостандықтарын шектеу және оның кепілдіктері.
Жұмыстың құрылымы және көлемі.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, 10 тараудан, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАР ЖӨНІНДЕГІ ОРГАНДАРДЫҢ ӘКІМШІЛІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІН
ЗЕРТТЕУДІҢ КЕЙБІР ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Төтенше жағдайдың түсінігі, түрлері және ерекшеліктері
Төтенше жағдайлар саласындағы мемлекеттік органдардың қызмет ету аясын
тану үшін және олардың мақсат міндеттерін терең түсіну үшін төтенше
жағдайдың табиғатын, оның қалыптасу жолының кейбір қырларын және оның
ерекшеліктерін айқындап, ашып алуымыз қажет. Сонымен қатар, төтенше жағдай
мәселесін теориялық құқықтық бастаулары осы күнге дейін әлі өзінің бағасын,
отандық заң ғылымында ала қойған жоқ. Осы жағдайлардың барлығы бізді
төтенше жағдайдың табиғатына терең үңілуге жетелейтіндей.
Төтенше жағдай институты бірнеше ғасырды басынан өткеріп, дамып келе
жатқан ерекше институттардың бірі болып табылады. Төтенше жағдай институты
әрбір мемлекеттің тәжірибесінде әрқалай әр негіздерде дамыған болатын.
Міне, осы ерекшеліктерді аша отыра ғана, біз жалпы төтенше жағдай
институтының елімізде құқықтық тәжірибесінің қалыптасуын ашып көрсете
аламыз. Мемлекеттік құқықтық механизмде төтенше жағдай институты көптеген
батыс елдерінде абсолюттік монархия ыдырап, шекті монархияға өту барысында
орныға бастады. Себебі, абсолюттік монархия өзінің қолына мемлекеттік
биліктің барлық тұтқасын жинағандықтан да, төтенше өкілеттіктерді билік
иесі қажет етпеді, екінші жағынан алып қарағанда, билік басындағы тұлғаның
қызмет аясы ешқандай құқық нормасымен де шектелмеді және оны қажетсінбеді
де. Алғашқы төтенше жағдай жөніндегі актінің өмірге келуін А.М. Домрин
былай сипаттайды: Мәселен, Ұлыбританияда төтенше жағдайлар режиміне
арналған алғашқы сот шешімі, кей жағдайларды оны “Су кемелерінің ақшалары
жөніндегі іс” деп атайды. ол Яғни, 1637 жылы қабылданған заңи буржуазиялық
революцияға дейінгі не бәрі бірнеше жыл бұрын [4, с. 150]. Бұл оймен келісе
отыра, сөз етіп отырған институттың қоғам дамуының ерекше сатысына өту
барысында өмірге келгендігін байқаймыз. Бұл кезеңдерде өкілдік билік адам
құқығы деген мәселе де қоғамда маңызды орынға ие бола бастады. Осы
мәселемен айналысып жүрген Ресейлік ғалымдардың бірі И.В. Гончарев бұл
институттың өмірге келуін нақты былай сипаттайды: дегенмен де аталған
құқықтық режимді сипаттайтын алғашқы парламенттік актілер еуропаның
көптеген мемлекеттерінде тек ХІХ ғасырдың ортасы мен екінші жартысында
қабылданды. Бұл орайда үздік Француздық тәжірибе болып табылаьын 1857 жылы
Пруссияда төтенше жағдайлардың құқықтық режимін сипаттайтын заң қабылданды,
ондай заң 1869 ж. – Австрия – Венгияда, 1870 ж. – Испанияда [5, с. 20]. Бұл
оймен келісе отыра, өзімізге жақын Ресей тарихында төтенше жағдай мәселесін
ғылыми тұрғыда кім айқындауға ұмтылғандығына келетін болсақ, төтенше
жағдайдың ғылыми негізін қалауға ұмтылған алғашқы ғалымның бірі, В.М.
Гессен болып табылады. Ол өзінің 1908 жылы Санкт-Петербургте шыққан
еңбегінде айрықша жағдайды қарай отыра, оны былай айқындайды: “ мемлекеттің
өмір сүруіне іштей немесе сырттай қауіп төнген жағдайларда үкімет билігімен
берілген ерекше өкілеттіліктер жиынтығы” [6, с. 74]. Төтенше жағдайлар
мәселесі жоғарыда айтып өткеніміздей, алғаш ағылшын дерегінде құқықтық
негізделсе де, оның қазіргі кезеңдегі ортақ негізгі белгілері Францияның
тәжірибесінде орныққан болатын. Сол Францияның тәжірибесі қазіргі дамыған
елдердіің төтенше жағдайлар мәселесіндегі заңнамасының негізін қалауда. Бұл
ортақ белгілер мыналар болып табылады:
1. Қауіпсіздік пен тәртіпті қорғауға бағытталған азаматтың билік
толығымен әскери биліктің қолына берілуі. Бұл орайда азаматтың билік
қызметін тоқтатпайды, тек әскери билік алып қоймаған қызметтерді жүзеге
асырады;
2. әскери билікті полициялық сипаттағы төтенше өкілеттіліктерімен
рәсімдеу, азаматтың құқықтары мен бостандықтарының шектелінуі.
3. республиканың қауіпсіздігіне қарсы, конституцияға қарсы, тәртіп пен
қоғамдық тыныштыққа қарсы бағытталған қылмыстар мен теріс қылықтар, олардың
басты кінәлілері мен қатысушыларының роліне қарамастан істер әскери
соттардың қарауына беріледі [6, с. 156]. Көрсетілген жағдайлардың барлығы
қазіргі кезеңдегі әлемдік тәжірибенің төтенше жағдайлар мәселесіндегі
айқындаушы көрсеткішіне айналды.
Төтенше жағдайлар институтының тарихи тәжірибесіне қарайтын болсақ, бұл
қазіргі кезеңдегі мемлекеттер қалыптасуының тәжірибесімен қатар өрбіген
институт болып табылады. Қазіргі кезеңде төтенше жағдай мәселесінің
табиғатын айқындауға байланысты әр түрлі көзқарастар орныққанын көреміз.
Төтенше жағдай мәселесінің табиғатын ашып көрсетуде еліміздің заңнамасынан
бастаған дұрыс болып табылады.
Қазақстандық заңнаманы саралап қарайтын болсақ, төтенше жағдайларға
берілген анықтаманы “Төтенше жағдай туралы” 2003 жылдың 8 ақпанындағы
Қазақстан Республикасы Заңының бірінші бабынан көреміз: “Төтенше жағдай –
азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету және Қазақстан Республикасының
конституциялық құрылысын қорғау мүдделерінде ғана қолданылатын және
мемлекеттік органдар, ұйымдар қызметіне, азаматтардың, шетелдіктердің және
азаматтығы жоқ адамдардың құқықтары мен бостандықтарына, сондай-ақ заңды
тұлғалардың құқықтарына жекелеген шектеулер белгілеуге жол беретін және
оларға қосымша міндеттер жүктейтін ерекше құқықтық режим болып табылатын
уақытша шара” [7, 44 б.]
Сонымен қатар “Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар
туралы” 1996 жылдың 5-ші шілдедегі Қазақстан Республикасы заңының бірінші
бабында: “Төтенше жағдай – адамдардың қаза табуына әкеліп соққан немесе
әкеліп соғуы мүмкін, олардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық
жүргізуші объектілерге нұқсан келтірген немесе келтіруі мүмкін, халықты
едәуір дәрежеде материалдық шығындарға ұшыратып, тіршілік жағдайын бұзған
немесе бұзуы мүмкін авария, зілзала немесе апат салдарынан белгілі бір
аумақта туындаған жағдай” [8, 21 б.]. Қазақстанның заңнамасында төтенше
жағдайға осындай екі түсінік берілген. Табиғи және техногендік сипаттағы
мәселелерді реттейтін заңда төтенше жағдайдың анықтамасы сол бағытқа сәйкес
айқындалып отырғаны байқалады. Аталған заңда сонымен қатар мынандай да
түсініктер қарастырылған: “Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар – дүлей
зілзала (жер сілкінісі, сел, көшкін, су тасқыны және басқалар), табиғи,
өрт, індеттер мен малдың жұқпалы аурулары, ауылшаруашылық өсімдіктерінің
және ормандарының кеселдері мен зиянкестері арқылы зақымдануын туғызатын
төтенше жағдайлар;
Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар-өнеркәсіп, көлік авариялары және
басқа да авариялар, өрт (жарылыс), күшті әсер ететін улы, радиоактивті және
биологиялық жағынан қауіпті заттарды тарататын (тарату қаупі бар) авария,
үйлер мен ғимараттардың кенеттен қирауы, бөгендердің бұзылуы, тіршілікті
қамтамасыз ететін электр-энергетика және коммуникация жүйелеріндегі,
тазарту құрылыстарындағы авария туғызған төтенше жағдайлар” [7, 21 б.].
Беріліп отырған түсініктер төтенше жағдайдың арнайы салалық сипаттағы
ұғымының бар екендігін көрсетеді. Ал жоғарыда берілген төтенше жағдайға
қатысты екі анықтама бір-біріне толық сәйкес келмейді. Біздің ойымызша,
төтенше жағдай түсінігіне байланысты заңнамада бірізділік қажет. Ондай
болмаған жағдайда бұл саладағы заңдарды қолдануда қарама-қайшылықтар
туындап, әртүрлі талқылаулар қалыптасуы мүмкін. Осы жерде тағы бір айта
кететін жағдай Қазақстан Республикасында Азаматтық қорғанысты ұйымдастыру
мен жүзеге асыру жөніндегі 13 шілде 2000 жылғы №165 нұсқауда жалпы төтенше
жағдай мен табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайды былай
анықтайды:
“Төтенше жағдай – белгілі бір аумақта авария нәтижесінде адамдардың
өліміне алып келген немесе алып келуі мүмкін, олардың денсаулығына,
қоршаған орта мен шаруашылық объектілеріне зардап келген, халықтың өмір
сүру жағдайларына үлкен көлемде материалдық зардап пен бұзылуына алып
келетін апатты немесе қауіпті жағдай.
Табиғи сипаттағы төтенше жағдай – стихиялық зардаптан (жер сілкінісі,
сел, су тасқыны және т.б.) табиғи өрттерден, эпидемиялар мен
эпизоотиялармен, ауыл шаруашылық дақылдары мен ормандардың аурулар мен
зиянкестердің жоюынан туындайтын төтенше жағдай.
Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар-өндірістік, көлік немесе басқа
апаттар, өрттер (жарылыстар) қатты әсер етуші улы заттардың ауаға таралуы
апатынан, ғимараттар мен құрылыстардың кенеттен құлауы, плотиналардың
бұзылуы, электроэнергетикалық және өмір сүруді қамтамасыз ететін басқа
коммуникацияларға тазалау құрылыстарындағы апаттардың негізінде туындайтын
төтенше жағдай [9, с. 6] ”.
Еліміздің заңнамасында төтенше жағдайдың табиғатын ашуға байланысты
анықтамасын түзуде осындай жүйеліліктің болмауы жоғарыда айтып өткеніміздей
заңнаманы қолдануда қарама-қайшылық тудырады. Мұның бірден–бір себебі, бұл
мәселеде ғылыми негіздің қалыптаспауынан. Бұл жағынан алып қарағанда, Ресей
ғалымдары белгілі бір істерді тындыруда. О.Н. Русак, К.Р. Малаян, Н.Г.
Заньколар еңбектерінде “төтенше жағдай – бұл белгілі бір аймақта немесе
экономика объектісінде күтілмеген жерден, тосыннан болатын, нәтижесінде
адам өліміне, олардың денсаулықтары мен қоршаған ортаға шығын келетін,
адамдардың өмір сүру жағдайын бұзатын және материалдық шығын алып келетін,
қауіпті табиғи құбылыстар немесе стихиялық апатты жағдай [10, с. 366-367]”-
деп анықтама береді. Қазақстандық оқулықтардан “Төтенше жағдай –
адамдардың қаза табуына әкеліп соққан немесе әкеліп соғуы мүмкін, олардың
денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық жүргізуші объектілерге нұқсан
келтірген немесе келтіруі мүмкін,, халықты едәуір дәрежеде материалдық
шығындарға ұшыратып, тіршілік жағдайын бұзған авария, зілзала немесе апат
салдарынан болған белгілі бір аумақта туындаған жағдай” [11, 7 б.] – деген
анықтаманы кездестіруге болады. В.Н. Григорьев, В.Д. Роговтар болса,
төтенше жағдайдың құқық бұзушылыққа байланысты ерекшеліктерін қарай келе,
сол тұрғыдан төтенше жағдайдың ерекшелігін былай деп сипаттайды: “Әдеттегі
құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуден айырмашылығы сол, тек құқық бұзушылық
немесе қылмыс жасаған тұлғаларға ғана емес, сонымен бірге аталған аймақта
тұратын бүкіл тұрғындардың мүдделеріне әсер етуі, оларға берілген
құқықтардың шектелінуі мен қосымша міндеттердің жүктелінуі” [12, c. 20]. Ал
кезіндегі үлкен кеңестік энциклопедияда төтенше жағдай былай деп
түсіндірілген: ерекше жағдайларда белгілі бір мерзімге енгізілетін және
тәртіпті сақтау мақсатында ерекше амалдарды қолдануға мүмкіндік беретін
ерекше құқықтық режим [13, с. 235]. Төтенше жағдайдың кең мағынадағы
анықтамасы былай: “Көп жағдайларда төтенше жағдайды белгілі бір объектіде
немесе аймақта (акваторияда) авария, апат, стихиялық немесе экологиялық
апаттар, эпидемия, эпизоотия, және де әскери әрекеттердің нәтижесінде адами
және материалдық шығын келген немесе келуі мүмкін апаттар нәтижесінде
адамдардың қалыпты өмір сүруі мен қызмет етуінің бұзылуы деп анықтама
береді. Төтенше жағдайды сонымен қатар күтілмеген, тосыннан пайда болатын
жағдай, бұл орайда анықсыздық халықтың стресстік жағдайда болуы, көп
әлеуметтік – экологиялық және экономикалық шығыны, оның ішінде адам шығыны
келетін осындай жағдайдан тез шығу мақсатында көптеген адами, материалдық
және уақытша шығындарды жіберіп – құтқару жұмыстарын жүргізу, әр түрлі
жағымсыз салдарды (бұзылу, өрт және т.б.) жою. Американдық ізденушілер
төтенше жағдайды тосыннан пайда болатын, алдын алуға мүмкін емес жағдайда
жылдам әрекеттерді талап ететін жағдай деп анықтама береді [14, с. 370-
371]. Төтенше жағдайға берілген түсініктердің барлығын саралайтын болсақ,
оны кең мағынада, нақты мағынада түсінігі ұмтылыстардың жасалғандығын
көреміз. Кейбір жағдайда төтенше жағдайды әр түрлі мәселемен салыстырып
қарау да, оның бір қырына басымдық беруде көрініс тауып жатады. Осыларды
саралай келе, біз төтенше жағдайды былай деп тұжырымдаймыз: “Конституцияның
талабын негізге ала отырып, төтенше жағдай еліміздің демократиялық
институттарына және оның тәуелсіздігі мен саяси тұрақтылығына, аумақтық
тұтастығына, азаматтардың қауіпсіздігіне тікелей қауіп төнген жағдайда
мемлекеттік органдар өзінің қызметін қалыпты атқара алмаған жағдайларда ел
аумағында енгізілетін ерекше әкімшілік-құқықтық институт болып табылады”.
Төтенше жағдайдың басты анықтаушы элементі оның бүлдіру аясының және
шығын келтіру көлемі болып табылады. Төтенше жағдайларды осындай негіздерге
ала отырып, түрлерге жіктеуге болады. Төтенше жағдайлар үш негізгі белгілер
бойынша жіктелінеді:
1. Пайда болу саласы;
2. Ведомстволық қатыстылығы;
3. Аймақтық таралуы.
Пайда болу саласы бойынша төтенше жағдайларды мынадай етіп жіктеуге
болады:
- табиғи;
- техногенді;
- жанжалды.
Табиғи төтенше жағдайларға мынадай құбылыстарды жатқызуға болады:
- геофизикалық қауіпті құбылыстар (жер сілкінісі, вулкан);
- геологиялық қауіпті құбылыстар (көшкіндер, сел, сырғыма, тастың
құлауы);
- метеорологиялық және агрометеорологиялық қауіпті құбылыстар (дауыл,
құйын, құрғақшылық, аяз және т.б);
- теңіздегі гидрологиялық қауіпті құбылыстар (теңіз деңгейінің қатты
құбылуы, мұздар арыны және т.б.)
- гидрологиялық қауіпті құбылыстар (су басу, тасқындар, грунтті сулар
деңгейінің көтерілуі);
- табиғи өрттер (ормандық, далалық, шымтезектік);
- адамдардың жұқпалы ауруларға шалдығуы (эпидемиялар);
- ауылшаруашылық малдардың жұқпалы ауруға шалдығуы (эпизоотиялар);
Техногенді сипатты төтенше жағдайларға төмендегілер жатады:
- өндірістік;
- транспорттық авариялар (темір жол поездар, теңіз және өзен қайықтар
аппараты, әуе апаттары, автомобильді авариялар (апаттар),
магистральді өткізу құбырларындағы авариялар);
- өрттер (жарылыстар);
- ҚӘУЗ тасталуымен (тасталуы ықтимал) авариялар;
- СҚЗ тасталуымен (тасталуы ықтимал) авариялар;
- ғимараттардың кенеттен құлауы;
- электр-энергетикалық жүйелердегі авариялар;
- коммуналдық тіршілікті қамсыздандыру желілердегі авариялар;
- тазартқыш құрылыстардағы авариялар;
- гидродинамикалық авариялар (плотиналардың, бөгеттердің бұзылуы)
жатады.
Жанжалды сипаттағы төтенше жағдайларға төмендегілер жатады:
- қарулы шабуыл;
- кейбір аймақтардағы толқулар;
- соғыс уақыттағы әскери әрекеттерде қазіргі зақымдану тәсілдерін
қолдану.
Ведомстволық қатыстығы бойынша төтенше жағдайлар мынадай түрлерге
бөлінеді:
- құрылыста;
- өндірісте;
- халыққа үй-жайлылық және коммуналды-тұрмыстық қызмет көрсету
саласында;
- көлікте;
- ауылшаруашылықта;
- орман шаруашылығында;
- көліктік байланыста (газөткізштер, мұнай өткізгіштер).
Аумақтық атқарылуы бойынша төтенше жағдайлар мыналарға бөлінеді:
- объектілік (зардаптардың таралуы қондырғыда, цехта, объектіде
шектеледі);
- жергілікті (таралуы бірнеше елді мекендерде, аймақта, облыстарда
шектеледі);
- аймақтық (таралуы бірнеше облыстарда шектеледі);
- кең ауқымды (зардаптардың Қазақстан Республикасында және шектес
мемлекеттердің аумағына таралады).
Қазақстан Республикасына табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдайлардың, вулкандардың қопарылуынан, цунамиден, тайфуннан және табиғи
шымтезектік өрттерден басқа барлық түрлері тән.
Сонымен қатар, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды
нормативтік актілерге сәйкес, объектілік, жергілікті, өңірлік және жаһандық
деп топтауға болады. Бұлардың жіктемелік көрсеткіші Табиғи және техногендік
сипаттағы төтенше жағдайлар жіктемесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2004 жылғы 13 желтоқсандағы №1310 қаулысына сәйкес:
1. Егер авария, табиғи зілзала немесе апат нәтижесінде төтенше жағдай
аймағы өндірістік немесе әлеуметтік мақсаттағы объектінің аумағы шегінен
шықпаса, бұл ретте мынадай салдарлардың бірі туындаса немесе туындауы
мүмкін болса:
5-тен астам, бірақ 10-нан көп емес адам қаза болса;
50-ден астам, бірақ 100-ден көп емес адамның тіршілік ету жағдайлары
бұзылса;
адамдардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық жүргізу
объектілеріне келтірілген материалдық залалдың мөлшері бес мыңнан он бес
мыңға дейінгі айлық есептік көрсеткішті құраса табиғи және техногендік
сипаттағы төтенше жағдай объектілікке жатады.
2. Егер авария, табиғи зілзала немесе апат нәтижесінде төтенше жағдай
аймағы өндірістік немесе әлеуметтік мақсаттағы объектінің аумағы шегінен
шықса және облыстың екі ауданының шегінен шықпаса, бұл ретте мынадай
салдарлардың бірі туындаса немесе туындауы мүмкін болса:
10-нан астам, бірақ 50-ден көп емес адам қаза болса;
100-ден астам, бірақ 500-ден көп емес адамның тіршілік ету жағдайлары
бұзылса;
адамдардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық жүргізу
объектілеріне келтірілген материалдық залалдың мөлшері он бес мыңнан жүз
мыңға дейінгі айлық есептік көрсеткішті құраса табиғи және техногендік
сипаттағы төтенше жағдай жергіліктіге жатады.
3. Егер авария, табиғи зілзала немесе апат нәтижесінде төтенше жағдай
аймағы бір облыстың кемінде үш ауданының аумағын қамтыса не төтенше жағдай
Қазақстан Республикасының екі облысының аумағында болса, бұл ретте мынадай
салдарлардың бірі туындаса немесе туындауы мүмкін болса:
50-ден астам, бірақ 200-ден көп емес адам қаза болса;
500-ден астам, бірақ 1500-ден көп емес адамның тіршілік ету жағдайлары
бұзылса;
адамдардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық жүргізу
объектілеріне келтірілген материалдық залалдың мөлшері жүз мыңнан екі жүз
мыңға дейінгі айлық есептік көрсеткішті құраса табиғи және техногендік
сипаттағы төтенше жағдай өңірлікке жатады.
4. Егер авария, табиғи зілзала немесе апат нәтижесінде төтенше жағдай
Қазақстан Республикасының үш және одан да көп облыстарының аумағында болса
не шектес мемлекеттердің аумағын қамтыса, бұл ретте мынадай салдарлардың
бірі туындаса немесе туындауы мүмкін болса:
200-ден астам адам қаза болса;
1500-ден астам адамның тіршілік ету жағдайлары бұзылса;
адамдардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық жүргізу
объектілеріне келтірілген материалдық залалдың мөлшері екі жүз мыңнан аса
айлық есептік көрсеткішті құраса, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдай жаһандыққа жатады [15, с. 1].
Төтенше жағдайды енгізудің белгілі мақсаты бар. Бұл туралы заңда былай
деп айтылған: “Төтенше жағдайды енгізуге себеп болған мән-жайларды жою,
адам мен азаматтың қауіпсіздігін, құқықтары мен бостандықтарын қорғауды,
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын қорғауды қамтамасыз ету
төтенше жағдайда енгізудің мақсаты болып табылады” [7,
45 б].
Елімізде төтенше жағдайды енгізудің белгілі талаптары мен шарттары бар.
Талаптар мен шарттар төтенше жағдайды енгізудің мүмкіндігін көрсететін және
оның негіздерін белгілейтін түсінікті сипаттайды. Заңға сәйкес төтенше
жағдай Қазақстан Республикасының демократиялық институттарына, тәуелсіздігі
мен аумақтық тұтастығына, саяси тұрақтылығына, оның азаматтарының
қауіпсіздігіне елеулі және тікелей қауіп төнген және мемлекеттің
конституциялық органдарының қалыпты жұмыс істеуі бұзылған жағдайда
енгізіледі.
Сөзіміз дәлелді болу үшін, төтенше жағдайдың басты ерекшеліктерін сурет
түрінде көрсетуді жөн көрдік (1-суретті қараңыз).
Төтенше жағдайдың ерекшеліктері
Төтенше жағдай белгілі қауіптілікті
жоюда орын алады
Мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын
қажетті шараның көрінісі
Техногендік және табиғи апатты
сипатта көрініс табады
Ерекше режимдегі шаралардың жүйесін
жүзеге асырудан тұрады
1 - сурет - Төтенше жағдайдың ерекшеліктері.
Төтенше жағдайды енгізу негіздері болатын мән-жайларға, мыналар жатады:
1) шекаралас мемлекеттер аумақтарынан Мемлекеттік шекара арқылы жаппай
өту; Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын күштеп
өзгертуге ұмтылу; лаңкестік актілер; Қазақстан Республикасының
Конституциясын бұза отырып, билікті күштеп басып алуға немесе
билікті күшпен ұстап тұруға бағытталған іс-әрекеттер; қарулы
қақтығыстарға тарту мақсатында басқа мемлекеттер тарапынан болатын
арандатушылық іс-әрекеттер. Қазақстан Республикасының аумақтық
тұтастығын бұзу; жаппай тәртіпсіздіктер, ұлтаралық және
конфессияаралық қақтығыстар; экстремистік топтардың жекелеген
жерлерді, аса маңызды объектілерді қоршап немесе басып алуы, заңсыз
әскери құрылымдар құру және олардың қызметі;
2) дүлей зілзала (жер сілкінісі, сел, қар көшкіні, су тасқыны және
басқалар) дағдарысты экологиялық жағдайлар, табиғи өрттер,
ормандардың аурулармен және басқа авариялар, өрттер (жарылыстар),
күшті әсер ететін улы, радиоактивті және биологиялық қауіпті заттар
ауаға жайылатын (жайылу қаупі бар) авариялар, үйлер мен
ғимараттардың кенеттен құлауы, су бөгеттерінің бұзылуы, тыныс-
тіршілікті қамтамасыз ететін электрэнергетикалық және
коммуникациялық жүйелердегі, тазарту құрылғыларындағы авариялар
себеп болған және жағдайды дереу тұрақтандыруды, құқық тәртібін
қамтамасыз етуді, қажетті құтқару және авариялық қалпына келтіру
жұмыстарын жүргізу үшін жағдай жасауды талап ететін табиғи және
техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар жатады.
Дүлей зілзаланың немесе кең көлемді аварияның (апаттың) нақты қаупі де
Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар жөніндегі орталық атқарушы
органының ұсынуы негізінде төтенше жағдай енгізуге негіз болуы мүмкін.
Төтенше жағдайды енгізудің мүмкіндіктері осындай.
Төтенше жағдайдың қалыптасуына байланысты, яғни туу себебін негізге ала
отыра, бірнеше бағытқа жіктеп, көрсетуге болады. Бұл мәселені
В.Н. Григорьев Ресейдің тәжірибесін негізге ала отыра, былай
топтастырып қарайды:
1. Мемлекеттік билік пен басқару саласында жергілікті өзін-өзі басқару
органдары өздеріне берілген қызметтерді тиісті деңгейде жүзеге асырмау;
мемлекеттік биліктің Федералдық органдарының шешімінің орындалуының
тұпсалануы конституциялық құрылыспен белгіленген жүйені күшпен өзгертуге
ұмтылу.
2. Шаруашылық қызмет және аймақтардың өмір сүруін қамтамасыз ету
саласында: көтерілістер ұйымдастыру, кәсіпорынның жұмысын тоқтату, оның
ішінде халықтың өмір сүруін қамтамасыз етумен байланысты, азық-түлікпен,
сумен электрмен, газбен қамтамасыз етудің үзілуі; көліктің жұмысын тоқтату.
3. Қоғамдық-саяси салада: түрлі ұлтшылдық және сепаратистік ұйымдардың
қызметінің белсенділік көрсетуі, ұлтаралық алаусыздық пен жау отын
тұтандыру, халықтың көптеген өкілін бір-біріне қарсы қою; қоғамдағы
ұшықтыру.
4. Қоғамдық тәртіпті қорғау мен қылмыспен күресу саласында: бүкіл
аймақты қамтитын жаппай қирату, өрт қою, адам өлтіру және т.б.
тәртіпсіздіктер, құқық қорғау органдары қызметтерінің арасынан кепілді
жаулап алу; халықтың және ІІБ қызметкерлерінің өмірі мен денсаулығына
жүйелі түрде қауіп төндіру [16, с. 33-34]. Төтенше жағдайдың туу себебін
осы тұрғыда бөлуді бізде орынды деп танимыз. Қазақстан жағдайында да
төтенше жағдайдың туу себептерін осылай топтастыруға болады деп ойлаймыз.
Себебі, Қазақстан мен Ресейдің даму деңгейлері қатарлас және төтенше
жағдайдың тууына себеп болатын, негіздерде біртекті.
Төтенше жағдайлар мәселесін сөз еткенде, оның айрықша жағдайда
қолданылатындығына қарамастан, төтенше жағдайдың ұзақ мерзімге де
созылатынын байқаймыз. Жалпы талап бойынша төтенше жағдай уақытша шара
болып табылады. Ол белгілі бір аясы үлкен қауіптің себеп-салдарын жойғанша
қолданылады. Кейде бұл талаптан да ауытқып, ол ұзаққа созылып жататын
кездер де болып жатады. Оған мына төмендегі деректер арқылы көз жеткізуге
болады. Төтенше жағдай режимінің белгілі бір мерзімге жоспарланған немесе
идея болуына қарамастан, тәжірибеде оның мерзімі жыл бойы немесе ондаған
жылдарға дейін созылуы мүмкін. Мәселен, Израильде 21 мамыр 1948 жылы
енгізілген төтенше жағдай әлі күнге дейін күшінде. Зимбабве иен Иорданияда
1965 және 1967 жылдар жарияланған төтенше және әскери жағдай, тек 1990 және
1991 жылдары ғана тоқтатылды. Ал Түркияның 13 провинциясында 1976 жылдың
желтоқсан айында жарияланған төтенше жағдай 1980 жылы басқа 67 провинцияға
жарияланып, 80 жылдың соңында тоғыз провинциясында күші болды. Көріп
отырғанымыздай төтенше жағдай институтының тұрақты әрекет ететін
мемлекеттің саясатына әсері бір мезгілде авторитарлық, және де либералдық
режимде де бірдей деңгейде әрекет етуде [4, с. 149].
Төтенше жағдай институтына байланысты қандай көзқарас қалыптаспасын және
оны тәжірибеде қалай қолданбасын, бүгінгі күні төтенше жағдай институты
ғана, қылмыстық сипаттағы және табиғи техногендік сипаттағы бірімен-бірі
байланысты екі міндетті шешуге қабілетті. Біріншіден, барлық күш-құралдарды
топтастырып, мемлекеттік биліктің тиісті органдарының өкілеттігін кеңейте
отырып, туындаған жағдайдың себеп-салдарын жою, екіншіден билік
органдарының төтенше жағдай кезінде өкілеттіктерін кеңейту заңға қайшы
келмей, тиісті құқықтық режимді қамтамасыз етуді мақсат етеді.
Төтенше жағдайды саралап қарай келгенде, жалпы бұл әкімшілік-құқықтық
институт қазіргі мемлекеттердің дәстүрі қалыптаса бастаған кезде, өмірге
келген, мемлекеттік-құқықтық қоғамдық өмірдегі белгілі бір қайшылықтарды,
нақты айтқанда мемлекет халықына қауіп төндіретін айрықша жағдайларды жоюда
қолданылатын тарихи тәжірибе өмірге әкелген жүйе болып табылады. Әлем
елдерінің тәжірибесінде төтенше жағдай институтының қолданылу тәжірибесі әр
түрлі бағыттарда дамығанмен олардың заңнамаларын саралай, қарайтын болсақ,
жалпы біртұтастықты байқаймыз. Ол біздің ойымызша, белгілі қауіпті жоюға
күш-жігерді жұмылдырудан көрінеді.
1.2 Төтенше жағдайлар жөніндегі органдар және олардың қалыптасуы мен
дамуы
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуымен төтенше жағдайлар
саласындағы атқарушы органдардың құрылып, дамуы басталды. Бұл орган табиғи
және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын алу мен оның салдарын
жою мен күресуші мамандандырылған бірден бір орган болып табылды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғанға дейін 1989 жылы ҚазССР
Министрлер кеңесі жанындағы төтенше жағдайлар бойынша тұрақты комиссия
жұмыс атқарған болатын. Бұл комиссияның басты қызметі табиғи апаттардың,
авариялардың тағы да басқа төтенше жағдайлармен күресу болып табылады.
Негізінен бұл орган алқалы түрде жұмыс атқаратын, құрамына әрбір министрлік
пен ведомствоның өкілдері кіретін олардың қызметін үйлестіріп отыратын
орган болып табылды. Аталған орган 24 қазан 1989 жылы ҚазССР-нің министрлер
кеңесінің қаулысы мен ҚазССР Министрлер кеңесінің төтенше жағдайлар
жөніндегі комиссиясы болып қайта құрылған болатын. Оның құрамына барлық
министрліктер мен ведомстволардың басшылары енгізілді. Яғни, төтенше
жағдайлар саласына қатысы бар органдардың басшылары. Бұл комиссияны
Министрлер кеңесінің төрағасының орынбасары басқарды. Аталған комиссияның
аты өзгергенмен қызыметінің мазмұны сол қалпында қала берді. Бірақ, жеке
жұмыс органы ретінде комиссияның құрамында азаматтық қорғаныс штабы
қалыптастырылды.
ҚР Министрлер Кабинетінің 1992 жылғы 2 шілдедегі қаулысымен бұрынғы ҚР
Мемлекеттік қорғаныс комитетінің Азаматтық қорғаныс және төтенше жағдайлар
басқармасының негізінде құрылды.
Штаб ҚР Министрлер Кабинетіне бағынышты болды. Облыстардың, қалалардың
Азаматтық қорғаныс штабтары, оларға бағынышты бөлімшелер, мекемелер,
ұжымдық пайдаланудағы республикалық есептеу орталығы мен азаматтық
қорғаныстың республикалық курстары ҚР Азаматтық қорғаныс штабына бағынышты
болды.
ҚР Министрлер Кабинетінің 1994 жылғы 16 наурыздағы қаулысымен ҚР
азаматтық қорғанысы туралы ереже мен ҚР азаматтық қорғаныс штабы туралы
ереже бекітілді.
ҚР азаматтық қорғанысты жалпы басқаруды лауазымы бойынша ҚР азаматтық
қорғаныс бастығы болып табылған ҚР Премьер-министрі жүзеге асырды. ҚР
азаматтық қорғаныс штабының бастығы ҚР азаматтық қорғанысы бастығының
орынбасары болып табылды.
ҚР азаматтық қорғаныс штабы ҚР азаматтық қорғанысын тікелей басқарды
және азаматтық қорғаныс бастығының жұмысшы органы болып табылды.
ҚР азаматтық қорғаныс штабы оған бағынышты облыстардың, қалалардың
азаматтық қорғаныс штабтарын, әскери бөлімшелерді, мекемелерді және
бөлімшелерді басқарды, олардың қызметін бағыттады, үйлестірді және
бақылады.
Штабтың негізгі міндеттері мыналар болды: күштер мен құралдарды төтенше
жағдайлар мен дұшпанның қарулы шабуылы кезінде іс-қимыл жасауға әзірлеу
жөніндегі азаматтық қорғаныстың бүкіл шаралар кешенін орындауды
ұйымдастыру; апат аймақтары мен зақымдалу ошақтарында олардың зардаптарын
жою кезінде құтқару ісі мен басқа да шұғыл жұмыстарды ұйымдастыру; ҚР-ның
бейбіт кезең мен соғыс уақытына арналған азаматтық қорғаныс жоспарларын
әзірлеп, оның жүзеге асырылуына бақылау жасау, сондай-ақ аумақтық және
салалық басқару органдарының бейбіт кезең мен соғыс уақытына арналған
азаматтық қорғаныс жоспарларын әзірлеуге әдістемелік басшылықты, олардың
толықтығы мен сапасына бақылауды жүзеге асыру; қорғаныс құрылыстарын,
басқару пунктерін салуға, құлақтандыру мен байланыс жүйелерін, азаматтық
қорғаныстың инженерліік-техникалық шараларын жобалау нормаларының
сақталуына бақылауды жүзеге асыру; азаматтық қорғаныс басшы құрамының,
басқару оргнадары мен күштерінің даярлығын, сондай-ақ халықты бейбіт кезең
мен соғыс уақытында төтенше жағдайлар туу қаупі және туған кезде іс-қимыл
жасауға үйретуді ұйымдастыру және бақылау жасау; аумақтық және салалық
басқару органдарымен бірлесе отырып азаматтық қорғаныс басқару
органдарының, қызметтері мен күштерінің тексерулерін, штабтық-командалық,
арнаулы оқулары мен жаттығуларын жоспарлап, өткізу.
ҚР Президентінің 1995 жылғы 19 қазандағы жарлығымен штаб таратылды.
Мүлкі мен істерін басқару жөніндегі өкілеттіктері ҚР Төтенше жағдайлар
жөніндегі мемлекеттік комитетке берілді.
Мемкомиссия ҚР Министрлер Кабинеті тікелей жетекшілік еткен ҚР орталық
мемлекеттік басқару органы болып табылды.
Қазақ КСР Президентінің 1991 жылғы 21 тамыздағы Жарлығымен мемлекеттік
комиссия туралы ереже бекітілді.
Қазақ КСР Мемлекеттік комиссиясының мақсаты-төтенше жағдайлардың алдын
алу және іс-қимыл жасау жөніндегі республикалық жүйе құруды, оның қызметі
мен дамуын қамтамасыз ету, Қазақ КСР мемлекеттік комитеттерінің,
министрліктерінің, ведомстволарының, бірлестіктерінің, концерндердің,
ассоциациялардың, кооперативтердің, кәсіпорындардың, ұйымдардың және
ведомстволық бағыныстылығына қарамастан меншіктің түрлі нысандарына жататын
басқа да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әкімшілік-құқықтық мәртебесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАР ЖӨНІНДЕГІ ОРГАНДАРДЫҢ ӘКІМШІЛІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ
МӘРТЕБЕСІН ЗЕРТТЕУДІҢ КЕЙБІР ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
9
1.1 Төтенше жағдайдың түсінігі, түрлері және ерекшеліктері 9
1.2 Төтенше жағдайлар жөніндегі органдар және олардың қалыптасуы мен
дамуы 18
1.3.Төтенше жағдайлар жөніндегі органдар қызметінің құқықтық негіздері
31
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАР ЖӨНІНДЕГІ ОРГАНДАРДЫҢ
ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ЖҮЙЕСІ
42
2.1 Төтенше жағдайлар саласындағы Қазақстан Республикасы Президенттің
құзыреті 42
2.2 Қазақстан Республикасының Үкіметі төтенше жағдайлар мәселесін
ұйымдастырушы басты органы 46
2.3 Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар министрлігі 57
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 73
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеуде Қазақстан
Республикасындағы төтенше жағдай жөніндегі органдардың қалыптасуы мен дамуы
және бұл органдардың әкімшілік-құқықтық мәртебесі, төтенше жағдайлар
жөніндегі органдардың халықаралық ынтымақтастығы, сонымен қатар, төтенше
жағдайлар жөніндегі органдардың қызметін жетілдірудің кейбір өзекті
мәселелері қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздікке
қол жеткізуі еліміздің алдында келелі жаңа міндеттерді өмірге әкелді. Соның
бірі - Қазақстанның өз тәуелсіздігін баянды етуі үшін ішкі және сыртқы
саясатының бағыттарын айқындап, оны өз алдына дербес жүргізе алуы болатын.
Бұл еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтың “Қазақстан: 2030”
бағдарламасында былай деп түйінделген: “Адамзат дамуының бүкіл тарихи
тәжірибесі мемлекеттің алға басуы және тұрақты өсуі жүзеге асырылатын
қажетті шарттардың бастауында оның қауіпсіздігі мен мемлекеттілігінің
сақталуы тұрғанына куә. Бостандық пен тәуелсіздікті жеңіп алу жеткіліксіз,
оны табанды түрде қорғап, нығайтып, ұрпақтарға қалдыру қажет. Біздің ұрпақ
еңсере алмай, өздеріне қалдырған ауыртпалықтар, қиыншылықтар мен
проблемалар үшін болашақ ұрпақ кешірер. Егер біз өз мемлекетімізден
айрылып, егемендігіміздің стратегиялық негіздерін, өз жерлеріміз бен
ресурстарымызды қолымыздан шығарып алсақ, бізге кешірім жоқ. Әрине,
болашақты бағамдаудың мұндай қисыны кез-келген ішкі және сыртқы жағдайларда
ұзақ мерзімді кезеңге арналған. Қазақстан саясатының стратегиялық бағыты
үшін уақыты жағынан үздіксіз болуы керек. Бұл Қазақстанның 2030 жылға
дейінгі дамуының бірінші стратегиялық басымдығы болуға тиіс” [1, 15 б].
Тәуелсіздікті баянды етудің бір бағыты экономикалық және ұлттық
қауіпсіздігімізді қамтамасыз ету. Қазақстан Республикасы Президентінің
биылғы жылғы жолдауында ұлттық қауіпсіздікке ерекше көңіл қойылды [2, 35-39
бб.].
Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар жөніндегі органдары
мемлекеттің экономикалық және ұлттық қауіпсіздігімен ұштасып жатқан сан
қырлы жүйенің көрінісінен тұрады. Еліміздегі төтенше жағдайлар жөніндегі
органдардың қызметінің тиімділігі еліміздегі төтенше жағдайлардың алдын-
алуға және оны дер кезінде болжауға, оның салдарын жоюға тез әрекет
жасауға жол ашар еді. Бұл іс-шаралардың негізі ретінде еліміздің
экономикалық қауіпсіздігі танылады. Қазақстан Республикасының экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету барысында мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын
төтенше жағдайлар жөніндегі іс-шаралардың атқаратын ролі мен алатын орны
ерекше. Міне, мәселеге осы қырынан келіп қарайтын болсақ, онда елімізде
төтенше жағдайлардың алдын-алу және оны дұрыс жүргізу, тиімді бағыттармен
дамуы Қазақстанның гүлденуінің, экономикалық дамуының бірден-бір ерекше
қолдауды қажет ететін бағыттарының бірі екендігін көруге болады.
Климаттың өзгеруі, табиғат апаттарына ұшырауға бейім өңірлерді
шаруашылық тұрғыдан игеру, урбанизациялану, өндірістік технологиялардың
күрделенуі әлем халқын төтенше жағдайларға тап болу қауіп-қатерінің өсуіне
әкеліп соғуда. Мысалы, соңғы 40 жыл ішінде табиғи апаттардан келген зиян -
9, ал олардың болу жиілігі 5 есеге өсті. 1960 жылдан бастап табиғат
апаттарынан болған экономикалық зиянның өсу қарқыны өнеркәсіптік өндіріс
көлемінің өсу қарқынынан озып кетті.
2005 жылы 22 қаңтарда Апаттардың қауіпін азайту жөніндегі ІІ
дүниежүзілік конференция қабылдаған Хиог декларациясында (Кобе қаласы,
Жапония) апаттармен күресуге үкіметтер, азаматтық қоғам, халықаралық
ұйымдар, ғылыми қауымдастықтар, қаржы институттары, жеке сектор мен
еріктілердің қатысуы қажет екендігі атап өтілген. Апаттардың алдын алу
мәдениетін барлық деңгейге – әрбір нақты адамнан әлемдік қоғамға дейін
көтеру қажет. Қауіп-қатер деңгейін төмендету проблемасына ұлттық саясатта
басымдық сипат берілуі қажет [3, 21-22 бб.]. Бұл мәліметтерге қарағанда
елімізде табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың еліміздің
қауіпсіздігі үшін үлкен маңызы бар екендігін көре аламыз.
Қазақстан Республикасында төтенше жағдайлар органдарының қызметін ТМД
елдеріндегі және халықаралық деңгейдегі осы бағыттағы ынтымақтастықпен
ұштастыра жүзеге асыру, бұл саладағы үлкен тиімділікке жол ашар еді.
Сонымен қатар әлем елдері басынан кешіріп отырған интеграциялану процесінің
қарқынды белең алып тұрған қазіргі кезеңінде мемлекетіміздің төтенше
жағдайлар бағытындағы саясатын ұтымды ұйымдастыру және жүргізе білудің
үлкен стратегиялық маңызы бар.
Қазақстан Республикасындағы төтенше жағдайлар жүйесін жүзеге асыру үшін
оның ғылыми негіздерін және нормативтік - құқықтық базасын қалыптастырып,
жетілдіре түсу қажет. Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар
саласындағы органдарының жүйесі қазіргі күнге дейін арнайы зерттеу нысанына
айнала қойған жоқ. Әрине, төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың кейбір
қырларын сөз еткен еңбектердің болғанын жоққа шығаруға болмайды. Аталған
еңбектердің көбісінде төтенше жағдайлар жөніндегі органдар сол
зерттеулердің алдына қойған мақсат, міндеттері тұрғысынан сараланып,
өзіндік бағасын алуға қадамдар жасалған болатын. Отандық заң ғылымында
төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың жүйесіне, құрылымына қатысты арнайы
зерттеулер ТМД аясында да аз жүргізілуде, тіпті жоқтың қасы деп те
айтуымызға болады.
Еліміздің төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың қызметін жүзеге
асырудың құқықтық тетіктері мен құралдарының, әдістерінің ғылыми және
құқықтық негіздерін арнайы зерделей алмайынша, төтенше жағдайлар жөніндегі
органдарының қызметін жетілдіре түсетін, оның жүзеге асуының тиімділігін
арттыра түсетін нормативтік-құқықтық актілердің де жүйесін қалыптастыра қою
мүмкін емес.
Қазіргі кезеңде еліміздің төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың
қызметін жүзеге асыруға байланысты іс-қимылдарын үйлестіріп, олардың бұл
бағыттағы қызметтерінің құқықтық негіздерін т.б. жағдайларын жетілдіре түсу
– еліміздегі төтенше жағдайлар саласындағы саясатының қалыпты жүзеге асуын
дұрыс қамтамасыз ететін еді.
Жоғарыда біз төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың қоғам өміріндегі
ерекше орны мен маңызына тоқталып өттік. Айтылып өткен жағдайлардың өзінен-
ақ зерттеліп отырған тақырыптың өзекті және дер кезінде өмірге келіп
тұрғанын аңғаруға болады. Сонымен қатар бұл жұмыста төтенше жағдайлар
жөніндегі органдардың әкімшілік-құқықтық мәртебесін және оның негіздері
арнайы зерттеу объектісіне айналып отыруының өзі-ақ жұмыстың өзектілігін
арттыра түсіретіндігі сөзсіз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасындағы төтенше
жағдайлар жөніндегі органдардың әкімшілік - құқықтық мәртебесі осы күнге
дейін арнайы зерттелмесе де, төтенше жағдайлар саласындағы мәселелер
отандық ғылымда әр тұрғыда көтерілген болатын. Төтенше жағдайлар
саласындағы мәселелер бірнеше кезеңнен бері, ТМД аясында да тілге тиек
етіліп, төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың әр қыры белгілі ғылыми
ізденістерде өзінің көрінісін тауып жатқан. Төтенше жағдайлар жөніндегі
органдардың табиғатын ашуда және олардың қызметін жетілдіру ісінде Ресейлік
ғалымдар белгілі дәрежеде үлкен еңбектер де жасап үлгерді. Олардың
қатарында Домрин А.Н., Гончаров И.В., Гессен В.М., Русак О.Н., Малаян К.Р.,
Занько Н.Г., Григорьев В.Н., Рогов В.Д., Аникиенко С.А., Феоктистов С.О.,
Гончаров И.В., Иванов И.Н. бар.
Еліміздің заң ғылымында бұл мәселемен әкімшілік құқықтың аясында
Баянов Е., Сапарғалиев Ғ.С., Акаев А.М., Жатқанбаева А.Е., Жетпісбаев Б.А.,
т.б. айналысуда. Сонымен қатар төтенше жағдайлардың жалпы аспектілері
Абдрахманов С.К., Петров В.В., Мельников Е.Н., Егалиев Қ.Қ., Суровцев А.Н.,
Кочевая А.А., Айнабекова М.Б., Жүнісбай Н.Ә. және т.б. еңбектерінің
негізінде қолданбалы тұрғыда қарастырылған болатын.
Шын мәнінде қазіргі кезеңде еліміздің заң ғылымында төтенше жағдайлар
жөніндегі органдардың жүйесін тұтастай алып, арнайы алынып зерттелген жұмыс
жоқтың қасы. Көбінесе төтенше жағдайлардың әр түрлі салалары азаматтық
қорғаныс, өрт қауіпсіздігі, басқа да табиғи және техногендік апаттардың
алдын-алу және одан қорғанудың жолдарын көрсететін әдістемелік деңгейдегі
еңбектер түрінде көрініс тапқан.
Осы жағдай Қазақстан Республикасында төтенше жағдайлар жөніндегі
органдардың әкімшілік-құқықтық мәртебесін кешенді түрде алып зерттеуге
бізді итермеледі, бұл қоғамның да сұранысы болып табылады, себебі осы
уақытқа дейін арнайы еңбек өмірге келген жоқ.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеу
жұмысының негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасында төтенше жағдайлар
жөніндегі органдардың атқаратын қызметтерінің бағыттарын айқындау және оның
құрылымы мен жүйесін ашып көрсету, сонымен қатар, халықаралық ынтымақтастық
бағытындағы төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың өзара іс-қимылдарының
басты бағыттарын айқындау. Осы мақсатқа жету үшін, біз алдымызға мынандай
міндеттерді жүктедік:
- төтенше жағдайдың түсінігі, түрлері және ерекшеліктерін ашып
талдау;
- төтенше жағдайлар жөніндегі органдар және олардың қалыптасуы мен
дамуын саралау;
- төтенше жағдайлар жөніндегі органдар қызметінің құқықтық
негіздерін айқындау;
- төтенше жағдайлар саласындағы Қазақстан Республикасы Президентінің
құзыретінің ерекшеліктерін көрсету;
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің төтенше жағдайлар мәселесін
ұйымдастырушы басты орган ретіндегі рөлін айқындау;
- Қазақстан Республикасы төтенше жағдайлар министрлігінің қызмет
бағыттарын ой елегінен өткізу;
- жергілікті өкілді және атқарушы органдардың төтенше жағдайлар
саласындағы өкілеттігіне талдау жасау.
Зерттеу жұмысының объектісі. Жұмыстың негізгі зерттеу объектісіне
Қазақстан Республикасындағы төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың
қалыптасуы мен олардың өз қызметтерін жүзеге асырудың әкімшілік-құықтық
негіздері жатады.
Зерттеу жұмысының пәні. Зерттеудің нақты пәнін төтенше жағдайдың
түсінігі, түрлері және ерекшеліктері, төтенше жағдайлар жөніндегі органдар
және олардың қалыптасуы мен дамуы, төтенше жағдайлар жөніндегі органдар
қызметінің құқықтық негіздері, төтенше жағдайлар саласындағы Қазақстан
Республикасы Президентінің құзыреті, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
төтенше жағдайлар мәселесін ұйымдастырушы басты органы ретіндегі рөлі,
Қазақстан Республикасы төтенше жағдайлар министрлігінің қызметі, жергілікті
өкілді және атқарушы органдардың төтенше жағдайлар саласындағы
өкілеттіктері құрайды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Жұмыстың негізгі нормативтік
базасына Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының
төтенше жағдайлар саласындағы заңнамасы, Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің осы салаға
қатысты қаулылары, Қазақстан Республикасы төтенше жағдайлар министрлігінің
қабылдайтын актілер т.б. және халықаралық шарттар мен ТМД елдерінің төтенше
жағдайларға қатысты заңдары жатады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыста Қазақстан
Республикасындағы төтенше жағдайлардың жүйесінің қалыптасуы, оның
мемлекеттік басқару құрылымы төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың
әкімшілік-құқықтық мәртебесі және төтенше жағдайлар органдарының
халықаралық ынтымақтастығы және өзара іс-қимылы, оның құқықтық негіздері
алғаш рет кешенді тұрғыда зерттеліп, өз бағасын алып отыр.
Зерттеу жұмысында қорғауға шығарылатын негізгі байлам-түйіндер.
Диссертациялық жұмыста қорғауға шығарылатын негізгі байлам-түйіндерге
мыналар жатады:
- Төтенше жағдай дегеніміз - мемлекеттің арнайы уәкілетті органдары
жүзеге асыратын еліміздің демократиялық қалыптарына немесе т.б.
сипаттағы аясы үлкен қауіптерді жою барысында қолданылатын айрықша
шараның көрінісі;
- Қазақстан Республикасындағы төтенше жағдайлар жөніндегі органдар
еліміздің тәуелсіздік алуына байланысты, қалыптасып, орнығып,
бірнеше сатыдан өтіп келе жатқан күрделі жүйеден тұрады;
- төтенше жағдайлар жөніндегі органдар қызметінің құқықтық негізі
Қазақстан Республикасындағы нормативтік құқықтық базаға сүйенетін
күрделі жүйенің көрінісі болып табылады;
- төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың жүйесі төтенше
жағдайлардың алдын-алу және төтенше жағдайлар кезінде құрылатын
органдардан тұрады;
- төтенше жағдайлар кезінде адам құқықтары мен бостандықтарын шектеу
заң аясында жүзеге асырылатын және құқық тәртібінің сақталуына
негізделген, уақытша шараның көрінісі болып табылады.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі.
Диссертациялық жұмысты жазу барысында автор төтенше жағдайлар жөніндегі
органдарға қатысты барлық теориялық еңбектерді саралаудан өткізіп, сарқа
пайдалануға ұмтылды.
Зерттеу жұмысында қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы және арнайы
танымдық әдістер жүйесі: диалектикалық, салыстырмалы, функционалды талдау,
жүйелеу, синтездеу, статистикалық т.б. әдістер басшылыққа алынды.
Диссертациялық жұмысты жазу барысында отандық ғалымдар -
Зиманов С.З., Сартаев С.С., Кенжалиев З.Ж., Баймаханов М.Т., Ким
В.С, Сарсембаев М.А., Мұхитдинов Н.Б., Қопабаев Ө.Қ., Көбеев
Е.Қ., Қыстаубай Ө.С., ресейлік ғалымдар
–Сандровский К.К., Марков Л.Н., Бахрах Д.Н., Габричидзе
Б.Н., Ершов А.Д., Ноздрачев А.Ф. т.б. еңбектеріндегі теориялық тұжырымдарды
басшылыққа алынған.
Сонымен қатар төтенше жағдайлар мәселесімен айналасушы ғалымдар:
Баянов Е., Сапарғалиев Ғ.С., Акаев А.М., Жатқанбаева А.Е., Жетпісбаев Б.А.,
Петров В.В., Мельников Е.Н., Егалиев Қ.Қ., Суровцев А.Н., Кочевая А.А.,
Жүнісбай Н.Ә. және т.б. еңбектеріне көңіл бөлінді.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы.
Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері Қазақстан Республикасындағы төтенше
жағдайлар саласына қатысты ізденістерді тереңірек зерттеуде теориялық негіз
болып табылады және еліміздің төтенше жағдайлар органдар қызметін жетілдіру
ісіне қатысты ой тұжырымдарды одан әрі байыта түседі.
Диссертациялық жұмыстың негізгі нәтижелері мен тұжырымдарын жоғарғы заң
оқу орындары мен факультеттерінде Қазақстан Республикасының конституциялық
құқығы, Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы, өмір қауіпсіздігі
негіздері т.б. пәндері бойынша дәріс беру мен тәжірибелік сабақтар жүргізу
барысында пайдалануға болады.
Сонымен қатар төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың қызметіне қатысты
еліміздің заңдарын және басқа да нормативтік-құқықтық актілерді жетілдіру
ісінде, төтенше жағдайлар органдарының жүйесін одан әрі реформалау ісінде
үлкен маңызы бар.
Жұмыстың сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыс Д.А. Қонаев атындағы
Университеттің конституциялық және халықаралық құқық кафедрасында
орындалды.
Жұмыстың ғылыми нәтижелері мен байлам - түйіндері ҚР БжҒМ Білім және
ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау Комитеті белгілеген
басылымдарда көрініс тапты. Сонымен қатар, әр түрлі деңгейлердегі
халықаралық және республикалық конференцияларда ортаға салынды. Олардың
қатарына мыналар жатады: Казахстанский путь: проблемы социально-
политического, правового и экономического обеспечения: Материалы
международной научно-теоретической конференции, посвященной 14-ой годовщине
государственной независимости Республики Казахстан Университет имени Д.А.
Кунаева Қазақстан Республикасындағы төтенше жағдайдың табиғаты, оны
енгізудің шарттары және ерекшеліктері. Актуальные проблемы государственно-
правового развития республики Казахстан в условиях ускоренной модернизации
государства и общества: Материалы международной научно-теоретической
конференции (Кунаевские чтения) Төтенше жағдай: енгізу негіздері және
оның күшін жоюдың тәртібі. Теоретические и конституционно-правовые проблемы
парламентаризма в Республике Казахстан: Материалы международной научно-
теоретической конференции Төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың жүйесі
және құрылымы. Проблемы повышения правосознания и правовой культуры
казахстанского общества: Материалы международной научно-теоретической
конференции Қазақстан Республикасындағы төтенше жағдайлардың нормативтік
құқықтық негіздері. Төтенше жағдай саласындағы халықаралық шарттар. Төтенше
жағдайлар және адам құқығы. Қазақстан Республикасы төтенше жағдайлар
министрлігінің құзыреті. Қазақстан Республикасындағы төтенше жағдайлар
саласындағы өкілетті органдардың қазіргі жай-күйі. Төтенше жағдайлар
кезінде адам құқықтары мен бостандықтарын шектеу және оның кепілдіктері.
Жұмыстың құрылымы және көлемі.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, 10 тараудан, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАР ЖӨНІНДЕГІ ОРГАНДАРДЫҢ ӘКІМШІЛІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІН
ЗЕРТТЕУДІҢ КЕЙБІР ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Төтенше жағдайдың түсінігі, түрлері және ерекшеліктері
Төтенше жағдайлар саласындағы мемлекеттік органдардың қызмет ету аясын
тану үшін және олардың мақсат міндеттерін терең түсіну үшін төтенше
жағдайдың табиғатын, оның қалыптасу жолының кейбір қырларын және оның
ерекшеліктерін айқындап, ашып алуымыз қажет. Сонымен қатар, төтенше жағдай
мәселесін теориялық құқықтық бастаулары осы күнге дейін әлі өзінің бағасын,
отандық заң ғылымында ала қойған жоқ. Осы жағдайлардың барлығы бізді
төтенше жағдайдың табиғатына терең үңілуге жетелейтіндей.
Төтенше жағдай институты бірнеше ғасырды басынан өткеріп, дамып келе
жатқан ерекше институттардың бірі болып табылады. Төтенше жағдай институты
әрбір мемлекеттің тәжірибесінде әрқалай әр негіздерде дамыған болатын.
Міне, осы ерекшеліктерді аша отыра ғана, біз жалпы төтенше жағдай
институтының елімізде құқықтық тәжірибесінің қалыптасуын ашып көрсете
аламыз. Мемлекеттік құқықтық механизмде төтенше жағдай институты көптеген
батыс елдерінде абсолюттік монархия ыдырап, шекті монархияға өту барысында
орныға бастады. Себебі, абсолюттік монархия өзінің қолына мемлекеттік
биліктің барлық тұтқасын жинағандықтан да, төтенше өкілеттіктерді билік
иесі қажет етпеді, екінші жағынан алып қарағанда, билік басындағы тұлғаның
қызмет аясы ешқандай құқық нормасымен де шектелмеді және оны қажетсінбеді
де. Алғашқы төтенше жағдай жөніндегі актінің өмірге келуін А.М. Домрин
былай сипаттайды: Мәселен, Ұлыбританияда төтенше жағдайлар режиміне
арналған алғашқы сот шешімі, кей жағдайларды оны “Су кемелерінің ақшалары
жөніндегі іс” деп атайды. ол Яғни, 1637 жылы қабылданған заңи буржуазиялық
революцияға дейінгі не бәрі бірнеше жыл бұрын [4, с. 150]. Бұл оймен келісе
отыра, сөз етіп отырған институттың қоғам дамуының ерекше сатысына өту
барысында өмірге келгендігін байқаймыз. Бұл кезеңдерде өкілдік билік адам
құқығы деген мәселе де қоғамда маңызды орынға ие бола бастады. Осы
мәселемен айналысып жүрген Ресейлік ғалымдардың бірі И.В. Гончарев бұл
институттың өмірге келуін нақты былай сипаттайды: дегенмен де аталған
құқықтық режимді сипаттайтын алғашқы парламенттік актілер еуропаның
көптеген мемлекеттерінде тек ХІХ ғасырдың ортасы мен екінші жартысында
қабылданды. Бұл орайда үздік Француздық тәжірибе болып табылаьын 1857 жылы
Пруссияда төтенше жағдайлардың құқықтық режимін сипаттайтын заң қабылданды,
ондай заң 1869 ж. – Австрия – Венгияда, 1870 ж. – Испанияда [5, с. 20]. Бұл
оймен келісе отыра, өзімізге жақын Ресей тарихында төтенше жағдай мәселесін
ғылыми тұрғыда кім айқындауға ұмтылғандығына келетін болсақ, төтенше
жағдайдың ғылыми негізін қалауға ұмтылған алғашқы ғалымның бірі, В.М.
Гессен болып табылады. Ол өзінің 1908 жылы Санкт-Петербургте шыққан
еңбегінде айрықша жағдайды қарай отыра, оны былай айқындайды: “ мемлекеттің
өмір сүруіне іштей немесе сырттай қауіп төнген жағдайларда үкімет билігімен
берілген ерекше өкілеттіліктер жиынтығы” [6, с. 74]. Төтенше жағдайлар
мәселесі жоғарыда айтып өткеніміздей, алғаш ағылшын дерегінде құқықтық
негізделсе де, оның қазіргі кезеңдегі ортақ негізгі белгілері Францияның
тәжірибесінде орныққан болатын. Сол Францияның тәжірибесі қазіргі дамыған
елдердіің төтенше жағдайлар мәселесіндегі заңнамасының негізін қалауда. Бұл
ортақ белгілер мыналар болып табылады:
1. Қауіпсіздік пен тәртіпті қорғауға бағытталған азаматтың билік
толығымен әскери биліктің қолына берілуі. Бұл орайда азаматтың билік
қызметін тоқтатпайды, тек әскери билік алып қоймаған қызметтерді жүзеге
асырады;
2. әскери билікті полициялық сипаттағы төтенше өкілеттіліктерімен
рәсімдеу, азаматтың құқықтары мен бостандықтарының шектелінуі.
3. республиканың қауіпсіздігіне қарсы, конституцияға қарсы, тәртіп пен
қоғамдық тыныштыққа қарсы бағытталған қылмыстар мен теріс қылықтар, олардың
басты кінәлілері мен қатысушыларының роліне қарамастан істер әскери
соттардың қарауына беріледі [6, с. 156]. Көрсетілген жағдайлардың барлығы
қазіргі кезеңдегі әлемдік тәжірибенің төтенше жағдайлар мәселесіндегі
айқындаушы көрсеткішіне айналды.
Төтенше жағдайлар институтының тарихи тәжірибесіне қарайтын болсақ, бұл
қазіргі кезеңдегі мемлекеттер қалыптасуының тәжірибесімен қатар өрбіген
институт болып табылады. Қазіргі кезеңде төтенше жағдай мәселесінің
табиғатын айқындауға байланысты әр түрлі көзқарастар орныққанын көреміз.
Төтенше жағдай мәселесінің табиғатын ашып көрсетуде еліміздің заңнамасынан
бастаған дұрыс болып табылады.
Қазақстандық заңнаманы саралап қарайтын болсақ, төтенше жағдайларға
берілген анықтаманы “Төтенше жағдай туралы” 2003 жылдың 8 ақпанындағы
Қазақстан Республикасы Заңының бірінші бабынан көреміз: “Төтенше жағдай –
азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету және Қазақстан Республикасының
конституциялық құрылысын қорғау мүдделерінде ғана қолданылатын және
мемлекеттік органдар, ұйымдар қызметіне, азаматтардың, шетелдіктердің және
азаматтығы жоқ адамдардың құқықтары мен бостандықтарына, сондай-ақ заңды
тұлғалардың құқықтарына жекелеген шектеулер белгілеуге жол беретін және
оларға қосымша міндеттер жүктейтін ерекше құқықтық режим болып табылатын
уақытша шара” [7, 44 б.]
Сонымен қатар “Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар
туралы” 1996 жылдың 5-ші шілдедегі Қазақстан Республикасы заңының бірінші
бабында: “Төтенше жағдай – адамдардың қаза табуына әкеліп соққан немесе
әкеліп соғуы мүмкін, олардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық
жүргізуші объектілерге нұқсан келтірген немесе келтіруі мүмкін, халықты
едәуір дәрежеде материалдық шығындарға ұшыратып, тіршілік жағдайын бұзған
немесе бұзуы мүмкін авария, зілзала немесе апат салдарынан белгілі бір
аумақта туындаған жағдай” [8, 21 б.]. Қазақстанның заңнамасында төтенше
жағдайға осындай екі түсінік берілген. Табиғи және техногендік сипаттағы
мәселелерді реттейтін заңда төтенше жағдайдың анықтамасы сол бағытқа сәйкес
айқындалып отырғаны байқалады. Аталған заңда сонымен қатар мынандай да
түсініктер қарастырылған: “Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар – дүлей
зілзала (жер сілкінісі, сел, көшкін, су тасқыны және басқалар), табиғи,
өрт, індеттер мен малдың жұқпалы аурулары, ауылшаруашылық өсімдіктерінің
және ормандарының кеселдері мен зиянкестері арқылы зақымдануын туғызатын
төтенше жағдайлар;
Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар-өнеркәсіп, көлік авариялары және
басқа да авариялар, өрт (жарылыс), күшті әсер ететін улы, радиоактивті және
биологиялық жағынан қауіпті заттарды тарататын (тарату қаупі бар) авария,
үйлер мен ғимараттардың кенеттен қирауы, бөгендердің бұзылуы, тіршілікті
қамтамасыз ететін электр-энергетика және коммуникация жүйелеріндегі,
тазарту құрылыстарындағы авария туғызған төтенше жағдайлар” [7, 21 б.].
Беріліп отырған түсініктер төтенше жағдайдың арнайы салалық сипаттағы
ұғымының бар екендігін көрсетеді. Ал жоғарыда берілген төтенше жағдайға
қатысты екі анықтама бір-біріне толық сәйкес келмейді. Біздің ойымызша,
төтенше жағдай түсінігіне байланысты заңнамада бірізділік қажет. Ондай
болмаған жағдайда бұл саладағы заңдарды қолдануда қарама-қайшылықтар
туындап, әртүрлі талқылаулар қалыптасуы мүмкін. Осы жерде тағы бір айта
кететін жағдай Қазақстан Республикасында Азаматтық қорғанысты ұйымдастыру
мен жүзеге асыру жөніндегі 13 шілде 2000 жылғы №165 нұсқауда жалпы төтенше
жағдай мен табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайды былай
анықтайды:
“Төтенше жағдай – белгілі бір аумақта авария нәтижесінде адамдардың
өліміне алып келген немесе алып келуі мүмкін, олардың денсаулығына,
қоршаған орта мен шаруашылық объектілеріне зардап келген, халықтың өмір
сүру жағдайларына үлкен көлемде материалдық зардап пен бұзылуына алып
келетін апатты немесе қауіпті жағдай.
Табиғи сипаттағы төтенше жағдай – стихиялық зардаптан (жер сілкінісі,
сел, су тасқыны және т.б.) табиғи өрттерден, эпидемиялар мен
эпизоотиялармен, ауыл шаруашылық дақылдары мен ормандардың аурулар мен
зиянкестердің жоюынан туындайтын төтенше жағдай.
Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар-өндірістік, көлік немесе басқа
апаттар, өрттер (жарылыстар) қатты әсер етуші улы заттардың ауаға таралуы
апатынан, ғимараттар мен құрылыстардың кенеттен құлауы, плотиналардың
бұзылуы, электроэнергетикалық және өмір сүруді қамтамасыз ететін басқа
коммуникацияларға тазалау құрылыстарындағы апаттардың негізінде туындайтын
төтенше жағдай [9, с. 6] ”.
Еліміздің заңнамасында төтенше жағдайдың табиғатын ашуға байланысты
анықтамасын түзуде осындай жүйеліліктің болмауы жоғарыда айтып өткеніміздей
заңнаманы қолдануда қарама-қайшылық тудырады. Мұның бірден–бір себебі, бұл
мәселеде ғылыми негіздің қалыптаспауынан. Бұл жағынан алып қарағанда, Ресей
ғалымдары белгілі бір істерді тындыруда. О.Н. Русак, К.Р. Малаян, Н.Г.
Заньколар еңбектерінде “төтенше жағдай – бұл белгілі бір аймақта немесе
экономика объектісінде күтілмеген жерден, тосыннан болатын, нәтижесінде
адам өліміне, олардың денсаулықтары мен қоршаған ортаға шығын келетін,
адамдардың өмір сүру жағдайын бұзатын және материалдық шығын алып келетін,
қауіпті табиғи құбылыстар немесе стихиялық апатты жағдай [10, с. 366-367]”-
деп анықтама береді. Қазақстандық оқулықтардан “Төтенше жағдай –
адамдардың қаза табуына әкеліп соққан немесе әкеліп соғуы мүмкін, олардың
денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық жүргізуші объектілерге нұқсан
келтірген немесе келтіруі мүмкін,, халықты едәуір дәрежеде материалдық
шығындарға ұшыратып, тіршілік жағдайын бұзған авария, зілзала немесе апат
салдарынан болған белгілі бір аумақта туындаған жағдай” [11, 7 б.] – деген
анықтаманы кездестіруге болады. В.Н. Григорьев, В.Д. Роговтар болса,
төтенше жағдайдың құқық бұзушылыққа байланысты ерекшеліктерін қарай келе,
сол тұрғыдан төтенше жағдайдың ерекшелігін былай деп сипаттайды: “Әдеттегі
құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуден айырмашылығы сол, тек құқық бұзушылық
немесе қылмыс жасаған тұлғаларға ғана емес, сонымен бірге аталған аймақта
тұратын бүкіл тұрғындардың мүдделеріне әсер етуі, оларға берілген
құқықтардың шектелінуі мен қосымша міндеттердің жүктелінуі” [12, c. 20]. Ал
кезіндегі үлкен кеңестік энциклопедияда төтенше жағдай былай деп
түсіндірілген: ерекше жағдайларда белгілі бір мерзімге енгізілетін және
тәртіпті сақтау мақсатында ерекше амалдарды қолдануға мүмкіндік беретін
ерекше құқықтық режим [13, с. 235]. Төтенше жағдайдың кең мағынадағы
анықтамасы былай: “Көп жағдайларда төтенше жағдайды белгілі бір объектіде
немесе аймақта (акваторияда) авария, апат, стихиялық немесе экологиялық
апаттар, эпидемия, эпизоотия, және де әскери әрекеттердің нәтижесінде адами
және материалдық шығын келген немесе келуі мүмкін апаттар нәтижесінде
адамдардың қалыпты өмір сүруі мен қызмет етуінің бұзылуы деп анықтама
береді. Төтенше жағдайды сонымен қатар күтілмеген, тосыннан пайда болатын
жағдай, бұл орайда анықсыздық халықтың стресстік жағдайда болуы, көп
әлеуметтік – экологиялық және экономикалық шығыны, оның ішінде адам шығыны
келетін осындай жағдайдан тез шығу мақсатында көптеген адами, материалдық
және уақытша шығындарды жіберіп – құтқару жұмыстарын жүргізу, әр түрлі
жағымсыз салдарды (бұзылу, өрт және т.б.) жою. Американдық ізденушілер
төтенше жағдайды тосыннан пайда болатын, алдын алуға мүмкін емес жағдайда
жылдам әрекеттерді талап ететін жағдай деп анықтама береді [14, с. 370-
371]. Төтенше жағдайға берілген түсініктердің барлығын саралайтын болсақ,
оны кең мағынада, нақты мағынада түсінігі ұмтылыстардың жасалғандығын
көреміз. Кейбір жағдайда төтенше жағдайды әр түрлі мәселемен салыстырып
қарау да, оның бір қырына басымдық беруде көрініс тауып жатады. Осыларды
саралай келе, біз төтенше жағдайды былай деп тұжырымдаймыз: “Конституцияның
талабын негізге ала отырып, төтенше жағдай еліміздің демократиялық
институттарына және оның тәуелсіздігі мен саяси тұрақтылығына, аумақтық
тұтастығына, азаматтардың қауіпсіздігіне тікелей қауіп төнген жағдайда
мемлекеттік органдар өзінің қызметін қалыпты атқара алмаған жағдайларда ел
аумағында енгізілетін ерекше әкімшілік-құқықтық институт болып табылады”.
Төтенше жағдайдың басты анықтаушы элементі оның бүлдіру аясының және
шығын келтіру көлемі болып табылады. Төтенше жағдайларды осындай негіздерге
ала отырып, түрлерге жіктеуге болады. Төтенше жағдайлар үш негізгі белгілер
бойынша жіктелінеді:
1. Пайда болу саласы;
2. Ведомстволық қатыстылығы;
3. Аймақтық таралуы.
Пайда болу саласы бойынша төтенше жағдайларды мынадай етіп жіктеуге
болады:
- табиғи;
- техногенді;
- жанжалды.
Табиғи төтенше жағдайларға мынадай құбылыстарды жатқызуға болады:
- геофизикалық қауіпті құбылыстар (жер сілкінісі, вулкан);
- геологиялық қауіпті құбылыстар (көшкіндер, сел, сырғыма, тастың
құлауы);
- метеорологиялық және агрометеорологиялық қауіпті құбылыстар (дауыл,
құйын, құрғақшылық, аяз және т.б);
- теңіздегі гидрологиялық қауіпті құбылыстар (теңіз деңгейінің қатты
құбылуы, мұздар арыны және т.б.)
- гидрологиялық қауіпті құбылыстар (су басу, тасқындар, грунтті сулар
деңгейінің көтерілуі);
- табиғи өрттер (ормандық, далалық, шымтезектік);
- адамдардың жұқпалы ауруларға шалдығуы (эпидемиялар);
- ауылшаруашылық малдардың жұқпалы ауруға шалдығуы (эпизоотиялар);
Техногенді сипатты төтенше жағдайларға төмендегілер жатады:
- өндірістік;
- транспорттық авариялар (темір жол поездар, теңіз және өзен қайықтар
аппараты, әуе апаттары, автомобильді авариялар (апаттар),
магистральді өткізу құбырларындағы авариялар);
- өрттер (жарылыстар);
- ҚӘУЗ тасталуымен (тасталуы ықтимал) авариялар;
- СҚЗ тасталуымен (тасталуы ықтимал) авариялар;
- ғимараттардың кенеттен құлауы;
- электр-энергетикалық жүйелердегі авариялар;
- коммуналдық тіршілікті қамсыздандыру желілердегі авариялар;
- тазартқыш құрылыстардағы авариялар;
- гидродинамикалық авариялар (плотиналардың, бөгеттердің бұзылуы)
жатады.
Жанжалды сипаттағы төтенше жағдайларға төмендегілер жатады:
- қарулы шабуыл;
- кейбір аймақтардағы толқулар;
- соғыс уақыттағы әскери әрекеттерде қазіргі зақымдану тәсілдерін
қолдану.
Ведомстволық қатыстығы бойынша төтенше жағдайлар мынадай түрлерге
бөлінеді:
- құрылыста;
- өндірісте;
- халыққа үй-жайлылық және коммуналды-тұрмыстық қызмет көрсету
саласында;
- көлікте;
- ауылшаруашылықта;
- орман шаруашылығында;
- көліктік байланыста (газөткізштер, мұнай өткізгіштер).
Аумақтық атқарылуы бойынша төтенше жағдайлар мыналарға бөлінеді:
- объектілік (зардаптардың таралуы қондырғыда, цехта, объектіде
шектеледі);
- жергілікті (таралуы бірнеше елді мекендерде, аймақта, облыстарда
шектеледі);
- аймақтық (таралуы бірнеше облыстарда шектеледі);
- кең ауқымды (зардаптардың Қазақстан Республикасында және шектес
мемлекеттердің аумағына таралады).
Қазақстан Республикасына табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдайлардың, вулкандардың қопарылуынан, цунамиден, тайфуннан және табиғи
шымтезектік өрттерден басқа барлық түрлері тән.
Сонымен қатар, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды
нормативтік актілерге сәйкес, объектілік, жергілікті, өңірлік және жаһандық
деп топтауға болады. Бұлардың жіктемелік көрсеткіші Табиғи және техногендік
сипаттағы төтенше жағдайлар жіктемесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2004 жылғы 13 желтоқсандағы №1310 қаулысына сәйкес:
1. Егер авария, табиғи зілзала немесе апат нәтижесінде төтенше жағдай
аймағы өндірістік немесе әлеуметтік мақсаттағы объектінің аумағы шегінен
шықпаса, бұл ретте мынадай салдарлардың бірі туындаса немесе туындауы
мүмкін болса:
5-тен астам, бірақ 10-нан көп емес адам қаза болса;
50-ден астам, бірақ 100-ден көп емес адамның тіршілік ету жағдайлары
бұзылса;
адамдардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық жүргізу
объектілеріне келтірілген материалдық залалдың мөлшері бес мыңнан он бес
мыңға дейінгі айлық есептік көрсеткішті құраса табиғи және техногендік
сипаттағы төтенше жағдай объектілікке жатады.
2. Егер авария, табиғи зілзала немесе апат нәтижесінде төтенше жағдай
аймағы өндірістік немесе әлеуметтік мақсаттағы объектінің аумағы шегінен
шықса және облыстың екі ауданының шегінен шықпаса, бұл ретте мынадай
салдарлардың бірі туындаса немесе туындауы мүмкін болса:
10-нан астам, бірақ 50-ден көп емес адам қаза болса;
100-ден астам, бірақ 500-ден көп емес адамның тіршілік ету жағдайлары
бұзылса;
адамдардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық жүргізу
объектілеріне келтірілген материалдық залалдың мөлшері он бес мыңнан жүз
мыңға дейінгі айлық есептік көрсеткішті құраса табиғи және техногендік
сипаттағы төтенше жағдай жергіліктіге жатады.
3. Егер авария, табиғи зілзала немесе апат нәтижесінде төтенше жағдай
аймағы бір облыстың кемінде үш ауданының аумағын қамтыса не төтенше жағдай
Қазақстан Республикасының екі облысының аумағында болса, бұл ретте мынадай
салдарлардың бірі туындаса немесе туындауы мүмкін болса:
50-ден астам, бірақ 200-ден көп емес адам қаза болса;
500-ден астам, бірақ 1500-ден көп емес адамның тіршілік ету жағдайлары
бұзылса;
адамдардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық жүргізу
объектілеріне келтірілген материалдық залалдың мөлшері жүз мыңнан екі жүз
мыңға дейінгі айлық есептік көрсеткішті құраса табиғи және техногендік
сипаттағы төтенше жағдай өңірлікке жатады.
4. Егер авария, табиғи зілзала немесе апат нәтижесінде төтенше жағдай
Қазақстан Республикасының үш және одан да көп облыстарының аумағында болса
не шектес мемлекеттердің аумағын қамтыса, бұл ретте мынадай салдарлардың
бірі туындаса немесе туындауы мүмкін болса:
200-ден астам адам қаза болса;
1500-ден астам адамның тіршілік ету жағдайлары бұзылса;
адамдардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық жүргізу
объектілеріне келтірілген материалдық залалдың мөлшері екі жүз мыңнан аса
айлық есептік көрсеткішті құраса, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдай жаһандыққа жатады [15, с. 1].
Төтенше жағдайды енгізудің белгілі мақсаты бар. Бұл туралы заңда былай
деп айтылған: “Төтенше жағдайды енгізуге себеп болған мән-жайларды жою,
адам мен азаматтың қауіпсіздігін, құқықтары мен бостандықтарын қорғауды,
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын қорғауды қамтамасыз ету
төтенше жағдайда енгізудің мақсаты болып табылады” [7,
45 б].
Елімізде төтенше жағдайды енгізудің белгілі талаптары мен шарттары бар.
Талаптар мен шарттар төтенше жағдайды енгізудің мүмкіндігін көрсететін және
оның негіздерін белгілейтін түсінікті сипаттайды. Заңға сәйкес төтенше
жағдай Қазақстан Республикасының демократиялық институттарына, тәуелсіздігі
мен аумақтық тұтастығына, саяси тұрақтылығына, оның азаматтарының
қауіпсіздігіне елеулі және тікелей қауіп төнген және мемлекеттің
конституциялық органдарының қалыпты жұмыс істеуі бұзылған жағдайда
енгізіледі.
Сөзіміз дәлелді болу үшін, төтенше жағдайдың басты ерекшеліктерін сурет
түрінде көрсетуді жөн көрдік (1-суретті қараңыз).
Төтенше жағдайдың ерекшеліктері
Төтенше жағдай белгілі қауіптілікті
жоюда орын алады
Мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын
қажетті шараның көрінісі
Техногендік және табиғи апатты
сипатта көрініс табады
Ерекше режимдегі шаралардың жүйесін
жүзеге асырудан тұрады
1 - сурет - Төтенше жағдайдың ерекшеліктері.
Төтенше жағдайды енгізу негіздері болатын мән-жайларға, мыналар жатады:
1) шекаралас мемлекеттер аумақтарынан Мемлекеттік шекара арқылы жаппай
өту; Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын күштеп
өзгертуге ұмтылу; лаңкестік актілер; Қазақстан Республикасының
Конституциясын бұза отырып, билікті күштеп басып алуға немесе
билікті күшпен ұстап тұруға бағытталған іс-әрекеттер; қарулы
қақтығыстарға тарту мақсатында басқа мемлекеттер тарапынан болатын
арандатушылық іс-әрекеттер. Қазақстан Республикасының аумақтық
тұтастығын бұзу; жаппай тәртіпсіздіктер, ұлтаралық және
конфессияаралық қақтығыстар; экстремистік топтардың жекелеген
жерлерді, аса маңызды объектілерді қоршап немесе басып алуы, заңсыз
әскери құрылымдар құру және олардың қызметі;
2) дүлей зілзала (жер сілкінісі, сел, қар көшкіні, су тасқыны және
басқалар) дағдарысты экологиялық жағдайлар, табиғи өрттер,
ормандардың аурулармен және басқа авариялар, өрттер (жарылыстар),
күшті әсер ететін улы, радиоактивті және биологиялық қауіпті заттар
ауаға жайылатын (жайылу қаупі бар) авариялар, үйлер мен
ғимараттардың кенеттен құлауы, су бөгеттерінің бұзылуы, тыныс-
тіршілікті қамтамасыз ететін электрэнергетикалық және
коммуникациялық жүйелердегі, тазарту құрылғыларындағы авариялар
себеп болған және жағдайды дереу тұрақтандыруды, құқық тәртібін
қамтамасыз етуді, қажетті құтқару және авариялық қалпына келтіру
жұмыстарын жүргізу үшін жағдай жасауды талап ететін табиғи және
техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар жатады.
Дүлей зілзаланың немесе кең көлемді аварияның (апаттың) нақты қаупі де
Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар жөніндегі орталық атқарушы
органының ұсынуы негізінде төтенше жағдай енгізуге негіз болуы мүмкін.
Төтенше жағдайды енгізудің мүмкіндіктері осындай.
Төтенше жағдайдың қалыптасуына байланысты, яғни туу себебін негізге ала
отыра, бірнеше бағытқа жіктеп, көрсетуге болады. Бұл мәселені
В.Н. Григорьев Ресейдің тәжірибесін негізге ала отыра, былай
топтастырып қарайды:
1. Мемлекеттік билік пен басқару саласында жергілікті өзін-өзі басқару
органдары өздеріне берілген қызметтерді тиісті деңгейде жүзеге асырмау;
мемлекеттік биліктің Федералдық органдарының шешімінің орындалуының
тұпсалануы конституциялық құрылыспен белгіленген жүйені күшпен өзгертуге
ұмтылу.
2. Шаруашылық қызмет және аймақтардың өмір сүруін қамтамасыз ету
саласында: көтерілістер ұйымдастыру, кәсіпорынның жұмысын тоқтату, оның
ішінде халықтың өмір сүруін қамтамасыз етумен байланысты, азық-түлікпен,
сумен электрмен, газбен қамтамасыз етудің үзілуі; көліктің жұмысын тоқтату.
3. Қоғамдық-саяси салада: түрлі ұлтшылдық және сепаратистік ұйымдардың
қызметінің белсенділік көрсетуі, ұлтаралық алаусыздық пен жау отын
тұтандыру, халықтың көптеген өкілін бір-біріне қарсы қою; қоғамдағы
ұшықтыру.
4. Қоғамдық тәртіпті қорғау мен қылмыспен күресу саласында: бүкіл
аймақты қамтитын жаппай қирату, өрт қою, адам өлтіру және т.б.
тәртіпсіздіктер, құқық қорғау органдары қызметтерінің арасынан кепілді
жаулап алу; халықтың және ІІБ қызметкерлерінің өмірі мен денсаулығына
жүйелі түрде қауіп төндіру [16, с. 33-34]. Төтенше жағдайдың туу себебін
осы тұрғыда бөлуді бізде орынды деп танимыз. Қазақстан жағдайында да
төтенше жағдайдың туу себептерін осылай топтастыруға болады деп ойлаймыз.
Себебі, Қазақстан мен Ресейдің даму деңгейлері қатарлас және төтенше
жағдайдың тууына себеп болатын, негіздерде біртекті.
Төтенше жағдайлар мәселесін сөз еткенде, оның айрықша жағдайда
қолданылатындығына қарамастан, төтенше жағдайдың ұзақ мерзімге де
созылатынын байқаймыз. Жалпы талап бойынша төтенше жағдай уақытша шара
болып табылады. Ол белгілі бір аясы үлкен қауіптің себеп-салдарын жойғанша
қолданылады. Кейде бұл талаптан да ауытқып, ол ұзаққа созылып жататын
кездер де болып жатады. Оған мына төмендегі деректер арқылы көз жеткізуге
болады. Төтенше жағдай режимінің белгілі бір мерзімге жоспарланған немесе
идея болуына қарамастан, тәжірибеде оның мерзімі жыл бойы немесе ондаған
жылдарға дейін созылуы мүмкін. Мәселен, Израильде 21 мамыр 1948 жылы
енгізілген төтенше жағдай әлі күнге дейін күшінде. Зимбабве иен Иорданияда
1965 және 1967 жылдар жарияланған төтенше және әскери жағдай, тек 1990 және
1991 жылдары ғана тоқтатылды. Ал Түркияның 13 провинциясында 1976 жылдың
желтоқсан айында жарияланған төтенше жағдай 1980 жылы басқа 67 провинцияға
жарияланып, 80 жылдың соңында тоғыз провинциясында күші болды. Көріп
отырғанымыздай төтенше жағдай институтының тұрақты әрекет ететін
мемлекеттің саясатына әсері бір мезгілде авторитарлық, және де либералдық
режимде де бірдей деңгейде әрекет етуде [4, с. 149].
Төтенше жағдай институтына байланысты қандай көзқарас қалыптаспасын және
оны тәжірибеде қалай қолданбасын, бүгінгі күні төтенше жағдай институты
ғана, қылмыстық сипаттағы және табиғи техногендік сипаттағы бірімен-бірі
байланысты екі міндетті шешуге қабілетті. Біріншіден, барлық күш-құралдарды
топтастырып, мемлекеттік биліктің тиісті органдарының өкілеттігін кеңейте
отырып, туындаған жағдайдың себеп-салдарын жою, екіншіден билік
органдарының төтенше жағдай кезінде өкілеттіктерін кеңейту заңға қайшы
келмей, тиісті құқықтық режимді қамтамасыз етуді мақсат етеді.
Төтенше жағдайды саралап қарай келгенде, жалпы бұл әкімшілік-құқықтық
институт қазіргі мемлекеттердің дәстүрі қалыптаса бастаған кезде, өмірге
келген, мемлекеттік-құқықтық қоғамдық өмірдегі белгілі бір қайшылықтарды,
нақты айтқанда мемлекет халықына қауіп төндіретін айрықша жағдайларды жоюда
қолданылатын тарихи тәжірибе өмірге әкелген жүйе болып табылады. Әлем
елдерінің тәжірибесінде төтенше жағдай институтының қолданылу тәжірибесі әр
түрлі бағыттарда дамығанмен олардың заңнамаларын саралай, қарайтын болсақ,
жалпы біртұтастықты байқаймыз. Ол біздің ойымызша, белгілі қауіпті жоюға
күш-жігерді жұмылдырудан көрінеді.
1.2 Төтенше жағдайлар жөніндегі органдар және олардың қалыптасуы мен
дамуы
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуымен төтенше жағдайлар
саласындағы атқарушы органдардың құрылып, дамуы басталды. Бұл орган табиғи
және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын алу мен оның салдарын
жою мен күресуші мамандандырылған бірден бір орган болып табылды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғанға дейін 1989 жылы ҚазССР
Министрлер кеңесі жанындағы төтенше жағдайлар бойынша тұрақты комиссия
жұмыс атқарған болатын. Бұл комиссияның басты қызметі табиғи апаттардың,
авариялардың тағы да басқа төтенше жағдайлармен күресу болып табылады.
Негізінен бұл орган алқалы түрде жұмыс атқаратын, құрамына әрбір министрлік
пен ведомствоның өкілдері кіретін олардың қызметін үйлестіріп отыратын
орган болып табылды. Аталған орган 24 қазан 1989 жылы ҚазССР-нің министрлер
кеңесінің қаулысы мен ҚазССР Министрлер кеңесінің төтенше жағдайлар
жөніндегі комиссиясы болып қайта құрылған болатын. Оның құрамына барлық
министрліктер мен ведомстволардың басшылары енгізілді. Яғни, төтенше
жағдайлар саласына қатысы бар органдардың басшылары. Бұл комиссияны
Министрлер кеңесінің төрағасының орынбасары басқарды. Аталған комиссияның
аты өзгергенмен қызыметінің мазмұны сол қалпында қала берді. Бірақ, жеке
жұмыс органы ретінде комиссияның құрамында азаматтық қорғаныс штабы
қалыптастырылды.
ҚР Министрлер Кабинетінің 1992 жылғы 2 шілдедегі қаулысымен бұрынғы ҚР
Мемлекеттік қорғаныс комитетінің Азаматтық қорғаныс және төтенше жағдайлар
басқармасының негізінде құрылды.
Штаб ҚР Министрлер Кабинетіне бағынышты болды. Облыстардың, қалалардың
Азаматтық қорғаныс штабтары, оларға бағынышты бөлімшелер, мекемелер,
ұжымдық пайдаланудағы республикалық есептеу орталығы мен азаматтық
қорғаныстың республикалық курстары ҚР Азаматтық қорғаныс штабына бағынышты
болды.
ҚР Министрлер Кабинетінің 1994 жылғы 16 наурыздағы қаулысымен ҚР
азаматтық қорғанысы туралы ереже мен ҚР азаматтық қорғаныс штабы туралы
ереже бекітілді.
ҚР азаматтық қорғанысты жалпы басқаруды лауазымы бойынша ҚР азаматтық
қорғаныс бастығы болып табылған ҚР Премьер-министрі жүзеге асырды. ҚР
азаматтық қорғаныс штабының бастығы ҚР азаматтық қорғанысы бастығының
орынбасары болып табылды.
ҚР азаматтық қорғаныс штабы ҚР азаматтық қорғанысын тікелей басқарды
және азаматтық қорғаныс бастығының жұмысшы органы болып табылды.
ҚР азаматтық қорғаныс штабы оған бағынышты облыстардың, қалалардың
азаматтық қорғаныс штабтарын, әскери бөлімшелерді, мекемелерді және
бөлімшелерді басқарды, олардың қызметін бағыттады, үйлестірді және
бақылады.
Штабтың негізгі міндеттері мыналар болды: күштер мен құралдарды төтенше
жағдайлар мен дұшпанның қарулы шабуылы кезінде іс-қимыл жасауға әзірлеу
жөніндегі азаматтық қорғаныстың бүкіл шаралар кешенін орындауды
ұйымдастыру; апат аймақтары мен зақымдалу ошақтарында олардың зардаптарын
жою кезінде құтқару ісі мен басқа да шұғыл жұмыстарды ұйымдастыру; ҚР-ның
бейбіт кезең мен соғыс уақытына арналған азаматтық қорғаныс жоспарларын
әзірлеп, оның жүзеге асырылуына бақылау жасау, сондай-ақ аумақтық және
салалық басқару органдарының бейбіт кезең мен соғыс уақытына арналған
азаматтық қорғаныс жоспарларын әзірлеуге әдістемелік басшылықты, олардың
толықтығы мен сапасына бақылауды жүзеге асыру; қорғаныс құрылыстарын,
басқару пунктерін салуға, құлақтандыру мен байланыс жүйелерін, азаматтық
қорғаныстың инженерліік-техникалық шараларын жобалау нормаларының
сақталуына бақылауды жүзеге асыру; азаматтық қорғаныс басшы құрамының,
басқару оргнадары мен күштерінің даярлығын, сондай-ақ халықты бейбіт кезең
мен соғыс уақытында төтенше жағдайлар туу қаупі және туған кезде іс-қимыл
жасауға үйретуді ұйымдастыру және бақылау жасау; аумақтық және салалық
басқару органдарымен бірлесе отырып азаматтық қорғаныс басқару
органдарының, қызметтері мен күштерінің тексерулерін, штабтық-командалық,
арнаулы оқулары мен жаттығуларын жоспарлап, өткізу.
ҚР Президентінің 1995 жылғы 19 қазандағы жарлығымен штаб таратылды.
Мүлкі мен істерін басқару жөніндегі өкілеттіктері ҚР Төтенше жағдайлар
жөніндегі мемлекеттік комитетке берілді.
Мемкомиссия ҚР Министрлер Кабинеті тікелей жетекшілік еткен ҚР орталық
мемлекеттік басқару органы болып табылды.
Қазақ КСР Президентінің 1991 жылғы 21 тамыздағы Жарлығымен мемлекеттік
комиссия туралы ереже бекітілді.
Қазақ КСР Мемлекеттік комиссиясының мақсаты-төтенше жағдайлардың алдын
алу және іс-қимыл жасау жөніндегі республикалық жүйе құруды, оның қызметі
мен дамуын қамтамасыз ету, Қазақ КСР мемлекеттік комитеттерінің,
министрліктерінің, ведомстволарының, бірлестіктерінің, концерндердің,
ассоциациялардың, кооперативтердің, кәсіпорындардың, ұйымдардың және
ведомстволық бағыныстылығына қарамастан меншіктің түрлі нысандарына жататын
басқа да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz