Мемлекет механизмінің ұғымы
М А З М Ұ Н Ы :
Кіріспе 3
І. Тарау. Мемлекет механизмінің ерекшеліктері, оны ұйымдастырудың және
қызметінің принциптері 6
1.1. Мемлекет механизмінің ұғымы 6
1.2. Мемлекет механизмінің маңызды буындарына сипаттамасы 10
ІІ. Тарау. Қазақстан Республикасының Үкіметі – атқарушы биліктің жоғарғы
органы 15
2.1. Қазақстан Республикасының Үкіметінің құрылуы және құрамы 15
2.2. Қазақстан Республикасының Үкіметінің құзыреті және қызметін
ұйымдастыру 19
2.3. Үкіметтің норма шығарушылық қызметі 24
ІІІ. Тарау. Мемлекет механизмдегі ҚР Үкіметінің қызметін ұйымдастырылуын
дамыту мәселелері 35
3.1. Қазақстан Республикасында электрондық Үкiмет қалыптастыру 35
3.2. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 – 2009 жылдарға арналған
бағдарламасының басым бағыттары 41
Қорытынды 51
Пайдаланған әдебиеттер: 55
нормативтік құқықтық актілер: 55
арнайы әдебиеттер: 56
пайдаланған әдебиеттерге сілтемелер тізімі: 58
Кіріспе
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституция-сының негiзiнде жаңа
конституциялық құқық түзiлдi, оған сәйкес бiздiң мемлекетiмiз үшiн неғұрлым
қолайлы президенттiк басқару нысаны берiк орнықты. Мемлекеттiк бiртұтас
билiктiң үш тармаққа бөлiнуi жүзеге асты. Тұрақты жұмыс iстейтiн қос
палаталы Парламент күннен-күнге жемiстi жұмыс iстеуде. Атқарушы билiктi
нығайту және жетiлдiру жөнiнде шаралар қолданылды. Бiртұтас сот жүйесi
құрылды, судьялардың тәуелсiздiгiн қамтамасыз ету жөнiнде шаралар
қабылданды.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, республикада
мемлекеттiк билiк бiртұтас, ол Конституция мен заңдар негiзiнде заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк әрі тепе-
теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау принципiне сәйкес
жүзеге асырылады, делінген[1].
Атқару органдары жүйесіндегі маңызды орынды Үкімет алады. Ол елді
тікелей басқаруды жүзеге асыратын, министрліктер мен ведомстволардың
жергілікті атқарушы органдардың қызметін біріктіріп және бағыттап отыратын
мемлекеттің жоғары атқарушы және жарлықшы органы болып табылады. Үкімет
құзіреті экономиканың, әлеуметтік саланың, мәдениеті, ғылымды, білім беруді
дамытудың, бюджеттің орындалуының, ішкі және сыртқы саясатты жүзеге
асырудың, тәртіпті және азаматтардың құқығын қамтамасыз етудің, елдің
қорғаныс қабілетін нығайтудың көптеген мәселелерін қамтиды Үкімет қаулы
шығарады, ал Премьер-министр – мемлекет аумағында міндетті күші бар жарлық
шығарады.
Министріліктер мен ведомстволар жекелеген салаларға немесе мемлекет
өмірінің басшылық етеді және мемлекет басшысы, парламент пен үкімет алдында
олардың жағдайына жауап береді. Олардың жалпы саны, бір бірімен ара
қатынасы, атқаратын міндеті мен қызметі, мәртебесі префектуралар
коммуналар, жергілікті үкіметтер, мэриялар, қауымдастық басқармалары
жергілікті жерде әкімдер, олардың департаменттері және оларға бағынатын
басқа да құрылымдар атқарушы органдар міндетін атқарады. Олар өздерінің
әкімшілік-аумақтық бірлігіндегі істердің жайына жауап береді және жергілкті
жердегі түйінді мәселелерді шешеді. Жергілікті атқару билігінің
бағыныстылығы былай: облыс әкімі Президентке, ал төменгі тұрған әкімдерге
бағынады. Оларды құру тағайындау жолымен жүзеге асырылады.
Еліміз егемендік алғаннан кейін Қазақстанның бірқатар заңгер-ғалымдары
өздерінің еңбектерінде аталған мәселе жайлы көптеген ой-пікірлер жазды.
Атап айтатын болсақ олар: С.С. Сартаев, М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг,
А.К. Котов, А.А. Таранов, Е.К. Нурпеисов, С. Зиманов, Г.С. Сапаргалиев және
т.б.
Сонымен, С.С. Сартаев: құқықтық мемлекет қалыптастыруда биліктің үш
тармағыда өздерінің қызметтерін атқара алатындай күшті болуы керек, деп,
және заң шығарушы және атқарушы биліктерді байланыстыратын тек қана
Президент болуы тиіс, деп атап көрсетті[2].
М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котовтың, пікірінше: Қазақстан
Республикасының егемендігін мемлекеттік билік тармақтарының бір-бірімен
тығыз қарым-қатынаста болуы айқындайды[3].
А.А. Тарановтың Парламент және Қазақстандағы заң шығарушылық билік
атты монографиясында, заң шығарушылық биліктің мәселелері, Парламенттің
құқықтық жағдайы, оның құрылымдары, заң шығарушылық биліктің мазмұны
жазылған[4].
Е.К. Нурпеисова, А.К. Котованың ойынша: мемлекеттік биліктің заң
шығарушы, атқарушы және сот биліктеріне бөлінуі, бұл мемлекеттік биліктің
тотаритарлық басқарудан айырылып, қазіргі кезеңдегі конституциализмнің
принциптері біздің мемлекетте орнығуы[5].
Мемлекет және құқық теориясындағы мемлекет механизмдегі Үкіметтің
маңыздылығы өзекті де қызықты деп ойлаймын. Сондықтан да осы тақырыпты
таңдадым және бұл жұмысты жазудағы алға қойған мақсатым: Қазақстандағы
мемлекет механизмдегі Үкіметтің және оның құрамына кіретін органдардың
өкілеттіктері мен құзыреттеріне тоқталып олардың Қазақстанда қалыптасуы мен
дамуына талдау жасау.
Жұмысты жазу барысында көптеген әдебиеттер пайдаланды. Соның қатарында
ресей және еліміздің құқық саласындағы ғалымдардың: А.А. Таранов, Е.К.
Нурпеисов, М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котов, Ғ.С.Сапарғалиев,
еңбектері пайдаланды. Ғылыми әдебиеттермен қатар нормативтік құқықтық
актілерімен Үкіметтің бағдарламалары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, тиісті параграфтарға бөлінген үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
І. Тарау. Мемлекет механизмінің ерекшеліктері, оны ұйымдастырудың және
қызметінің принциптері
1.1. Мемлекет механизмінің ұғымы
Мемлекеттің көп қырлы қызметі өзінің сипаты мен табиғаты, тікелей
бағыты мен қалыптасу бағыттары, функциялары мен өкілеттіктері, жұмыс
нысандары мен әдістерімен ерекшеленетін әр түрлі мемлекеттік құрылымдар
жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Оларды комплексті пайдалану мемлекет
мұқтажын қанағаттандыруға, олардың алдында тұрған міндеттерді шешуге
мүмкіндік береді.
Жоғарыда айтылған мемлекеттік құрылымдардың барлығын бірнеше түрге
бөлуге болады. Олардың ішінде мемлекеттік механизмінің маңызды буын
құрайтын мемлекет органдарының шоқтығы бөлек. Оның басқа бір буыны болып
биліктің айрықша ұйымдастырушылық және ұйымдастыру – мәжбүрлеу құралдары
(армия, полиция, түрме, барлау және контрбарлау) табылады. Мемлекеттік
құрылымның үшінші бір түріне келетін болсақ (бұл жерде мемлекеттік
шаруашылық, әлеуметтік – мәдени және басқа ұйымдар, мекемелер мен
кәсіпорындар айтылып отыр), ол мемлекеттің механизміне тікелей кірмейді,
тек жанап қана өтеді[6].
Мемлекет механиміне орасан зор роль берілген. Ол іс жүзінде
мемелекеттік билікті жүзеге асыруға міндетті. Барлық биліктік жетекшілік,
басқарушылық, бақылаушылық, ұйымдастырушылық және реттеушілік қызмет –
мемлекет механизмінің шексіз құқығы. Мемлекеттің саясаты, оның стратегиялық
бағыты, тактикалық міндетті мемлекеттің механизмімен жасалып, сонымен
түзетіліп, жүзеге асырылады.
Мемлекет механизмі дегеніміз, мемлекет алдында тұрған міндеттерді
шешу үшін, оның функцияларын іс жүзіне асыру үшін құрылған мемлекеттің
барлық органдарының, сондай – ақ биліктің ұйымдастырушылық және ұйымдастыру
– мәжбүрлеу құралдарының жүйесі.
Мемлекет механизмі түсінігімен қатар, теория және практика
жүзінде мемлекеттік аппарат түсінігі де кеңінен пайдаланылады. Әрине, бұл
түсініктердің ара қатынастары туралы мәселе туады. Мазмұны жағынан бір-
бірімен өте жақын және көп жағдайда бір-біріне сәйкес келгенімен, алайда,
олардың айырмашылықтары да бар. Ол айырмашылық мынада: мемлекеттік аппарат
мемлекет механизмінің мемлекеттік қызмет принциптеріне негізделген
буындарын ғана қамтиды. Сондықтан да мемлекеттік аппаратқа, мысалы
жергілікті өкілді органдар, қызметші болып табылмайтын, депутаттық қызметі
үшін мемлекеттен ақы алатын депутаттар кірмейді. Сөйте тұра, жергілікті
өкілді органдар, күмән жоқ, мемлекет механизмінің бір бөлігі болып
табылады.
Мемлекет механизмінің маңызды ерекшелігі, оның барлық буындарының
ішкі бірлігінің болуы. Бір организмнің (мемлекеттің) бір бөлігі болып
отырып, олар бір біріне қарсы келмеулері керек. Керісінше, олар күш
біріктіріп, адамдардың түрлі саладағы тіршілік – тынысын қамтып, қоғамды
біртұтас басқаруды қамтамасыз етулері керек. Олардың тарапынан алауыздық,
мемлекет саясатын жүргізуге қайшы келетін әрекеттер жасау орынсыз болмақ.
Сөйтсе де, мұндай бірлік әртүрлі мемлекеттік органдардың
функцияларын араластыру мүмкіндігін білдірмейді. Ол олардың арасындағы
құзыретті тиімді бөлісуді жоққа шығармайды, болжайды. Мемлекет механизмінің
әрбір буыны өзіне тиісті салада еңбекке айқын шек қою мен бөлудің негізінде
қайталаушылыққа жол бермей, нәтижесінде мемлекет алға қойған ортақ
міндеттерді мемлекет қызметінің түрлі субьектілерінің күшімен орындап
шығуды қамтамасыз ететіндей әрекет етуі тиіс.
Мемлекет механизмінің ішкі бірлігі туралы ережені талдап, түсіндіре
келіп, биліктің салыстырмалы түрде үш дербес әрі тәуелсіз тармақтарының
(заң шығару, атқару сот) бар екендігін ескере кеткен артық болмайды. Олар
бір бірінен оқшауланған, әр түрлі нақтылы міндеттерге акцент жасайды, және
түрлі істермен айналыса отырып, тек өздеріне ғана тән қызмет нысанын
пайдаланады. Бұл факт билікті бөлу теориясында (Д.Локк, Ш.Л.Монтескье, Т.
Джефферсон және т.б.) негізделген, бұл теория қазір күннен күнге қолданыс
табуда. Бүгінде оның ережелері мен принциптерін әлемнің көптеген елдері
конституция мен бекітіп береді. Барлық биліктің бір органда немесе бір
лауазымды тұлғада шоғырлануына қарсы екендігін айтып, оны мемлекет
механизмінің үш тармағының арасында бөлудің пайдасына аргументтерін келтіре
отырып, билікті бөлу теориясы: 1) олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін
пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасауының қажеттілігін; 2) бір биліктің
басқа билікті функциясын орындау жолымен алмастыруын жол бермеуді; 3) билік
құрылымдарының өзіндік балансын белгілеуді бекітеді[7].
Мемлекет механизмінің ұйымдастыру мен қызметінде белгілі бір
принциптер бар, солардың арасында ол нақтылы өзгешелікке, тұтастыққа,
дербес рәсімделуге және тәмамдалуына ие болады. Олардың қатарына мына
төмендегілерді жатқызуға болады:
- барлық мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың конституцияны,
заңдар мен басқа да нормативтік құқықтық актілерді мүлткісіз орындауы
басты талабы болып табылатын заңдылықтар принципі;
- мемлекеттік тәртіп пен төменгі тұрған органдар бастама көрсеткенде
және оны қолдаған кезде тәртіпті сақтауға мүмкіндік беретін барлық
мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың иерархиялық принципі
және олардың өзара қарым-қатынасы;
- мәнісі мемлекеттік мәселелерді дер кезінде көтеріп және оны шеше
білуге келіп тірелетін, толғағы жеткен қоғамдық дамудың
қажеттіліктерін анықтау және оларды мемлекеттік құқықтық нысандарда
тұлғалап білдіретін жедел басшылықтың, меңгерудің және бақылаудың
принципі;
- мемлекет қайраткерлерінің берілген өкілеттіктер шеңберінде нақтылы
жағдайдың ерекшеліктерін ескере отырып дұрыс шешім қабылдай білуінен
тұратын кәсіпқойлық пен құзыреттілік принципі;
- жариялылық принципін жүзеге асырудың нәтижесінде мемлекет механизмі
демократиялық сипат алып, жұртшылыққа ашық та түсінікті бола
алатындығы;
- мемлекеттің өзінің негізгі әлеуметтік міндетті болып табылатын халыққа
қызмет ету шараларында халықтың мүддесін ескеру принципі[8].
Жоғары да аталған принциптерді санамалап шығу-бүгінгі таңда мемлекет
механизмінің қызметі ұйымдастырылып, толық жүзеге асырылады деген сөз
емес. Сөйтсе олардың маңызын кемітуге болмайды, өйткені олар мемлекет
механизміне кіретін органдар мен лауазымды тұлғалар қол жеткізуге
тырысатын жетістіктерге эталон ретінде қызмет етеді.
Мемлекеттің органы және оның мемлекет механизміндегі орны.
Мемлекеттік органы мемлекет механизмінің алғашқы клеткаларының бірі
болып табылады. Мұндай органдардың жиынтығы мемлекет механизмінің басты
болуын құрайды. Мемлекет органның өзіне тән сипаты мен белгілі анықталған
жағдайда ең алдымен оның мемлекеттің құрылымдық компоненті екендігі
негізге алу қажет. Сондықтан мемлекеттің жалпы сипаты (егемендігі,
өткемдігі, мемлекеттік аумақ шегіндегі қызметінің жалпы сипаты, адамдардың
мемлекетке азаматтық тиістілігі негізділігінде жалпы халықты қамту)
мемлекеттік органдардың сипатына өзінің белгісін түсіреді, олардың
әрқайсысында өзгеше ұйғарылады. Тұтас нәрсенің бір бөлігі ретінде
(мемлекет және оның механизмі) мемлекеттік органда қандай жағдай да
тұтастық сипаты болады. Оның қандай құқықтары болса да, құзіреті басқа
құрылымдардың құзыретінен қалай ерекшеленсе де, мемлекеттің атынан билікті
жүзеге асыру құралдарының бірі ретінде қызмет ететіндігі маңызды.
Алайда, бірқатар мағынасы бар жоғарыда аталған нұсқаулар мен шектеліп
қалу жеткіліксіз әйтсе де олар мемлекет органдарының ерекшелігін ашып
көрсете алмайды. Соны анықтау мақсатында бірқатар ғалымдар мемлекеттік
органдардың ерекшеліктерінің бірі ретінде мемлекеттік - билік
өкілеттіктері туралы ережені ұсынуда. Өздерінің басқару және ұйымдастыру
қызметінде олар азаматтардың барлығына немесе белгілі бір категорияларына,
лауазымды тұлғалар мен ұйымдарға міндетті болатын билік сипатындағы жалпы
немесе нақты ұйғарымдар беруге құқылы. Бұл ұйғарымдар аталған органның
моральдық – қоғамдық беделіне ғана емес, мемлекеттік мәжбүрлеу мен
қамтамасыз етуге де сүйенеді.
Мемлекеттік органдардың басқа сипатты белгілеріне мыналар жатады;
- олардың әрқайсысын конституцияның заңдар немесе басқа нормативтік
құқықтық актілер негізінде құру;
- мемлекеттің олардың әрқайсысына алдына қойған міндетінің ұйымдық
құрылым мен құзыретінің ауқымына сәйкес келуі;
- қызметтің олардың өздеріне ғана тән нысандары мен әдістерінің
пайдалануы[9].
1.2. Мемлекет механизмінің маңызды буындарына сипаттамасы
Заң ғылымында мемлекеттік органдарды мемлекет функциялары бойынша
топтастырудың мүмкін еместігі туралы қалыптасқан пікір дұрыс, өйткені
олардың көпшілігі бір ғана емес екі немесе одан көп функцияларды жүзеге
асыруға қатысады. Сондықтан мемлекеттік органдарды топтастыру үшін басқа
негіздемелер алынады. Олардың ішінде ең көп тарағаны - өздерінің тікелей
қатысы бар билік тармақтары бойынша топтастыру болып табылады. Бұл
негіздеме бойынша барлық мемлекеттік органдар 1) заң шығару және өкілдер;
2) атқарушы; 3) сот органдары болып бөлінеді[10].
Мемлекеттік биліктің заң шығарушы және өкілді органдары белгілі бір
дәрежеде халықтық егемендікті бейнелейді. Сайлау процесімен халық сайлаған
соң олар өздерін мемлекеттік маңызды мәселелерді шешуге халықтың өзінен
мандат алған сияқты сезінеді. Әдетте, заң шығару функциясын мемлекет
механизмінде негізгі орындардың бірін алып отырған парламент (кейде ол
конгресс, сейм, фолькетинг, хураль, ұлы халық жиналысы т.б. деп аталады)
жүзеге асырады. Федаритивті мемлекеттерде әдетте парламент екі палаталы, ал
көптеген бір тұтас мемлекеттерде бір палаталы құрылмдар болады. Бірақ бұл
қатып қалған заң емес, басқаша да болуы мүмкін. Парламент заң
шығармашылығынан басқа бірқатар жалпы мемлекеттік өкілеттіктерді де
(мемлекеттік бюджетті және оның орындалуы туралы есепті бекіту, үкімет пен
басқа атқарушы органдардың қызметіне бақылау жасау, мемлекеттің бірқатар
органдары мен лауазымды тұлғаларын сайлау немесе тағайындау) жүзеге асырады
және соңғысының нақты көлемі бір елдің парламентінде ауқымды болса,
басқаларында –шамалы.
Қазақстанда бір палаталы Жоғарғы кеңестен екі палаталы Парламентке
ауысу жүзеге асырылды. Мұнда Мәжіліс пен Сенаттың өкілеттіктері бірдей емес
олар әр түрлі мәселелерде бірін-бірін толықтырып, маңызды қоғамдық
қатынастарды заңға сәйкес реттеуді қамтамасыз етіп отырады.
Жергілікті өкілетті органдар Парламентпен бір реттегі жүйені құрады,
тиісті әкімшілік-аумақтың құрылымдардың өмірінде маңызды роль атқарады,
бюджет мәселелерін шешеді, және олардың орындалуы туралы есепті қарайды.
Жергілікті жерлерде жекелеген қоғамдық қатынастарды заң шеңберінде
реттейтін актілер қабылдайды.
Көптеген елдерде жергілікті өкілетті органдарға жергілікті өзін-өзі
басқару жүйесі бірігіп кеткен. Қазақстан Республикасының Конституциясына
сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару халықтың жергілікті маңызы бар
мәселелерді өзі шешуін қамтамасыз етеді. Жергілікті өзін-өзі басқаруды
тұрғын халық тіклелей сайлау жолымен, сондай-ақ халық топтары жинақы
тұратын аумақты қамтитын селолық және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы
сайланбалы және басқа жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге
асырылады. (Қазақстан Республикасының Конституциясының 98-бабы)[11].
Атқару органдарының қатарына мемлекеттік саясатты іс жүзінде дайындап,
іске асыру, конституция мен заңдар талабын іс жүзінде асыру міндеті
жүктелген органдар жатады.
Үкімет және салалық орталық, сондай-ақ маңызды жергілікті атқарушы
органдар мемлекет басшысына тікелей есеп береді және бақылауында болады,
кейде оларды мемлекет басшысы тағайындайды және қызметінен босатады,
толығымен дерлік соған бағынады. Сондықтан саяси-заң ғылымында мемлекет
басшысы дәстүрлі түрде атқарушы органдар қатарына жатады, елдегі атқарушы
вертикальдың шыңы болып есептеледі. Алайда соңғы кездері Қазақстан және
ТМД-ның бірқатар елдерінде президент билік бірлігін бейнелейді, билік
тармағының үстінен қарайды, олардың қалыпты қызмет атқаруын қамтамасыз
етеді деген идея тарауда. Осы көзқарастардың алғашқысы (дәстүрлісі),
президент атқарушы билікті басқарып қана қоймайтындығын, сондай-ақ мемлекет
басшысы ретінде атқарушы биліктің шегінен шығатын бірқатар функцияларды (ол
елдің қарулы күштерінің бас қолбасшысы болып табылады, Қазақстанның басқа
елдердегі және халықаралық ұйымдардағы елшілер мен дипломатиялық өкілдерін
тағайындайды және кері шақырып алады, кешірім жасау құқығы бар және т.б.)
жүзеге асырады. Екінші көзқарас президенті билікті бөлу шегінен шығарып
жібереді. Бұл мәселе қосымша зерделеп, талдау жасауды қажет ететін сияқты.
Атқару органдары жүйесіндегі маңызды орынды үкімет алады. Ол елді
тікелей басқаруды жүзеге асыратын, министрліктер мен ведомстволардың
жергілікті атқарушы органдардың қызметін біріктіріп және бағыттап отыратын
мемлекеттің жоғары атқарушы және жарлықшы органы болып табылады. Үкімет
құзіреті экономиканың, әлеуметтік саланың, мәдениеті, ғылымды, білім беруді
дамытудың, бюджеттің орындалуының, ішкі және сыртқы саясатты жүзеге
асырудың, тәртіпті және азаматтардың құқығын қамтамасыз етудің, елдің
қорғаныс қабілетін нығайтудың көптеген мәселелерін қамтиды Үкімет қаулы
шығарады, ал Премьер-министр – мемлекет аумағында міндетті күші бар жарлық
шығарады. Министріліктер мен ведомстволар жекелеген салаларға немесе
мемлекет өмірінің басшылық етеді және мемлекет басшысы, парламент пен
үкімет алдында олардың жағдайына жауап береді. Олардың жалпы саны, бір
бірімен ара қатынасы, атқаратын міндеті мен қызметі, мәртебесі
префектуралар коммуналар, жергілікті үкіметтер, мэриялар, қауымдастық
басқармалары жергілікті жерде әкімдер, олардың департаменттері және оларға
бағынатын басқа да құрылымдар атқарушы органдар міндетін атқарады. Олар
өздерінің әкімшілік-аумақтық бірлігіндегі істердің жайына жауап береді және
жергілкті жердегі түйінді мәселелерді шешеді. Жергілікті атқару билігінің
бағыныстылығы былай: облыс әкімі Президентке, ал төменгі тұрған әкімдерге
бағынады. Оларды құру тағайындау жолымен жүзеге асырылады.
Сот органдары әділ сотты қылмыстық, азаматты, шаруашылық нысаныда, ал
көптеген елдерде – конституциялық сот өндірісі нысанында жүзеге асырады.
1995 жылдың тамыз айының соңына дейін Қазақстанда Жоғарғы сот басқаратын
жалпы соттар, Жоғарғы төрелік сот басқаратын төрелік сот және
Конституциялық сот болды. Қазір жалпы және төрелік соттар Жоғарғы сот
басқаратын бір жүйеге біріктірілді, ал Коституциялық сот Конституциялық
Кеңеске орнын берді.
Сот органдарының қызметі мемлекеттегі Конституциялық құрылысты
қорғауды, азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен мүддделерін қорғауды,
қоғамдық қатынастан субъектілерінің арасында туған дауларды заң негізінде
шешуді қамтамасыз етеді. Бұл қызметтің ерекшелігі, заңмен белгіленген
процедуралар мен ережелерді сақтай отырып, айрықша процессуальды нысанда
жүзеге асыру болып табылады. Жаңа заманға сай мемлекеттер конституциялары
соттың заң шығарушылар мен атқару билігінен тәуелсіз екендігін, әділ сот
функциясын жүзеге асырған кезде тек қана коституция мен заңға
бағынатындығын, заң алдында барлығының тең екендігі принципін жүзеге
асыратындығын, айыпкердің қорғану құқығымен қамтамасыз етуге, кінәсіздік
презумпциясын белгілеп берді[12].
Жоғарыда аталған мемлекеттік органдардан басқа мемлекеттік механизмнің
құрамына сондай-ақ армия, полиция, түрмелер, барлау, қарсыбарлау және
биліктің басқа да кейбір ұйымдастыру-мәжбүрлеу құралдары кіреді.Олар болмас
мемлекет өзінің алдында тұрған міндеттерін орындай алмайды. Мемлекеттің
қандай да бір мақсатына қол жеткізу үшін мұндай билік құралдарының бар
екендігі фактісі жеткілікті. Ол тиісті нәтиже бермеген жағдайда, биліктің
аталған құралдары іс-әрекет жасауға мәжбүр болады. Оларды билік құралдары
деп атағанда, оның мемлекет механизміндегі өзінің сипатымен және
табиғатымен, құрылымымен және адамдарының құрамымен, материалдық қамтамасыз
етілуімен, қызметінің мәртебесімен және бағыттылығымен ерекшеленетін
айрықша құрылым екендігі ескеріледі. Олардың әрқайсысының ішінде басқару
органдары (қорғаныс министрлігі, әскер түрлері мен округтер
командованиелері, әскери комиссарианттар, командирлер және т.б.) бар. Олар
басқару, бақылау, ұйымдастыру техникалық функцияларын орындайды, аталған
билік құралдарының әрқайсысында тәртіп болуын қадағалайды, олардың
қызметінің мемлекет алдына қойып отырған міндеттер арнасында болуын
қамтамасыз етеді[13].
ІІ. Тарау. Қазақстан Республикасының Үкіметі – атқарушы биліктің жоғарғы
органы
2.1. Қазақстан Республикасының Үкіметінің құрылуы және құрамы
Қазақстан Республикасының Үкіметі атқарушы билігін жүзеге асырады,
атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық
жасайды[14].
Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігінің жоғары органы
болып табылады. Мұндай анықтама Қазақстан Республикасы Үкіметінің заңдық
табиғатын ашады, мемлекеттік билікті бөлісу жүйесіндегі орнын көрсетеді
және оның қызмет сипатын бағағалайды. Барлық атқарушы органдарды
басқаратын, олардың қызметіне басшылык жасайтын жоғары атқарушы орган
ретінде елде мемлекеттік басқаруды жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік биліктің бір тармағы
болып табылады және мемлекеттің атқарушы билігін бейнелейді. Сондықтан
Конституция Үкіметтің мемлекеттік билік жүйесіндегі орнын анықтайды,
биліктің басқа тармақтарымен өзара қарым-қатынасының нормативтік негіздерін
белгілейді. Конституция Үкімет пен Парламенттің, Үкімет пен Президенттің
өзара қарым-қатынасын анықтап, тежемелік және тепе-теңдік механизмін
белгілейді. Үкіметтің сот билігімен де белгілі бір құқықтық байланысы
болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Үкімет мемлекеттің
аткарушы билігінің жоғары органы ретінде атқарушы органдар жүйесін
баскарады. Конституцияның аталған кағидасында бірыңғай деген сөз
болмағанымен, мазмұны атқарушы билік органдарының бірыңғай жүйе жасайтынына
күмәндануға негіз жасамайды. Ол Конституцияның 87-бабымен дәлелденеді,
онда: Жергілікті атқарушы органдар Қазақстан Республикасының атқарушы
органдарының бірыңғай жүйесіне кіреді делінген. Үкіметтің атқарушы билік
ретіндегі жоғары орган ретіндегі жағдайы оның Қазақстан Республикасының
бүкіл аумағында жүзеге асырылатын және атқарушы биліктің жергілікті
органдарын қамтитын өкілеттік-қамтамасыз етіледі.
Үкімет атқарушы биліктің бірыңғай жүйесіне кіретін министрліктердің,
мемлекеттік комитеттер мен басқа да ведомстволардың жұмысын бағыттайды.
Үкімет атқарушы биліктің жоғары органы ретінде Қазақстан Республикасы
Конституциясымен, Президенттің конституциялық заң күші бар Жарлықтарымен,
баска да нормативтік жарлықтарымен оның құзыретіне жатқызылған мәселелерді
жеке шешеді. Үкімет өзінің шегінде нормативтік және өзге де актілер
қабылдайды, зандардың, Президент Жарлықтарының орындалуын ұйымдастырады,
өзге де халықаралық шарттар жасасады, барлық атқарушы билік органдарын
басқарады, олардың қызметін бақылайды және заңдардың бұзылуын болдырмау
үшін тиісті шаралар қолданады.
Үкімет қызметінің құқықтық негізі Конституция, заңдар, Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлықтары болып табылады.
Конституцияда көзделген тәртіппен Үкіметті Президент кұрады. Жоғарыда
айтылғандай, Премьер-Министрге кандидатураны Президенттің өзі іріктейді
және кандидатураға келісімін алу үшін оны Парламенттің қарауына енгізеді.
Парламенттің келісімін алғаннан кейін Президент оны Премьер-Министр
қызметіне бекітеді. Президент құрамында Премьер-Министр, оның
орынбасарлары, Үкімет Аппаратының басшысы, министрлер, Мемлекеттік
комитеттердің төрағалары бар Үкіметті кұрады. Үкіметтің құрылымы мен құрамы
туралы ұсынысты Премьер-Министр тағайындалғаннан кейінгі он күндік мерзім
ішінде Премьер-Министр енгізеді. Үкімет мүшелері халыққа және Республика
Президентіне ант береді.
Еліміздің тарихында, 1991 жылдан бері Қазакстан Республикасында
бірнеше Үкімет ауысты: 1)1991-1992 жылдары - Төрағасы Ү.Қараманов; 2) 1992-
1994 жылдары - Төрағасы С. Терещенко; 1994—1997 жылдары — Төрағасы Ә.
Қажыгелдин; 1997—1999 жылдары - Төрағасы Н. Балғымбаев; 1999-2002 жылдары -
Төрағасы Қ. Тоқаев; 2002-2003 жылдары - Төрағасы И. Тасмағамбетов; 2003 –
2007 жылдары — Премьер - Министр Д. Ахметов; 2007 жылдың қаңтар айынан
бастап — Қазақстан Республикасының Премьер–Министрі болып К. Мәсімов
тағайындалды.
Республика Үкіметі Президенттің өкілеттік мерзімі шегінде жұмыс
істейді және жаңа сайланған Президент алдында өзінің өкілеттілігін
тоқтатады. Үкімет өз міндетін Республика Үкіметінің жаңа құрамы бекігенше
орындайды. Үкіметтің өкілеттігін тоқтату және оның кез келген мүшесін
қызметінен босату туралы Президенттің өзінің жеке бастамасы бойынша шешім
шығаруына құкығы бар. Премьер-Министрді қызметінен босату бүкіл Үкіметтің
өкілеттігін тоқтатуды білдіреді[15].
Үкімет және онын кез келген мүшесі егер өзіне жүктелген қызметті одан
әрі жүзеге асыру мүмкін емес деп есептесе, өзінің орнынан түсетінін
Президентке мәлімдеуге құқылы. Қандай жағдайда Үкіметтің тұтас немесе оның
жекелеген мүшесінің орнынан түсетінін мәлімдей алатындығы заңда
көзделмеген. Егер Үкіметтің орнынан түсуін Үкімет мәлімдесе, оған
Парламентпен өзара қарым-қатынасына қатысты емес әр түрлі мән-жай негіз
болуы мүмкін. Үкіметтің өз ішінде еңсерілмейтін әр түрлі көзқарастар, басқа
да себептер болуы мүмкін. Үкімет мүшелерінің орнынан түсуіне олардың Үкімет
Бағдарламасымен, Үкімет басшылығының жұмыс стилімен келіспеуі, сырқаты және
тағы басқалары себепші болуы мүмкін.
Парламент Үкіметке сенімсіздік вотумын тек Конституцияда көзделген
жағдайларда білдіреді:
1) егер Үкімет Бағдарламасын Парламент екінші мәрте қайтарса;
2) егер Парламент Үкімет енгізген заң жобасын қабылдамай тастаса
Үкімет өзінің орнынан кететіні туралы Президентке мәлімдейді. Республика
Президенті он күн мерзім ішінде орнынан кетуді қабылдау немесе қабылдамау
туралы мәселені қарайды. Егер Президент орнынан түсуді қабылдаса, онда ол
оның орнынан түсуі туралы мәлімдеген Үкіметтің немесе оның мүшесінің
өкілеттігі тоқтатылғанын білдіреді. Егер Премьер-Министр орнынан түсуді
мәлімдесе, онда оның орнынан түсуінің қабылдануы бүкіл Үкімет өкілеттігінің
тоқтатылғанын білдіреді[16].
Премьер-Министр тағайындалғаннан кейінгі бір айдың ішінде Үкімет
қызметінің бағдарламасы туралы мәселені шешеді. Осы мерзімде Премьер-
Министр Үкімет қызметінің бағдарламасын әзірлейді және ол туралы
Парламентке баяндама ұсынады. Нақ осы мерзім ішінде Үкіметтің жаңа құрамы
Парламентке осының алдындағы Үкімет құрамының Бағдарламасын қолдау туралы
және өз қызметтерінде соны басшылыққа алғысы келетіндері туралы Парламентке
мәлімдей алады.
Егер Парламент Үкіметтің жаңа Бағдарламасын қабылдамай тастаса Премьер-
Министр екі айлық мерзім ішінде Парламентке Бағдарлама туралы екінші
баяндама ұсынады. Үкімет Бағдарламасын Парламент әр Палата депутаттарының
жалпы санының үштен екісінің көпшілік даусымен тағы қабылдамай тастауына
болады. Мұндай көпшілік дауыстың болмағаны Үкімет Бағдарламасының
макұлданғанын білдіреді.
Конституция Үкімет құрамында болуға қатысты шектеуді көздейді.
Республика Үкіметі мүшелерінің:
- өкілді органның депутаттары болуға;
- окытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтерден басқа
ақылы қызметтер атқаруға;
- кәсіпкерлікпен шұғылдануға;
- коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесінің
құрамына кіруге хақы жоқ.
2.2. Қазақстан Республикасының Үкіметінің құзыреті және қызметін
ұйымдастыру
Атқарушы биліктің жоғары органы ретінде Үкіметке Қазақстан
Республикасы Конституциясымен және Президенттің Қазақстан Республикасының
Үкіметі туралы 1995 жылғы 18 желтоқсандағы конституциялық заң күші бар
Жарлығымен орнықтырылған кең өкілеттіктер берілген.
Экономика саласында:
- Үкімет мемлекеттің экономикалық саясатының негізгі бағыттарын, оны
жүзеге асырудың стратегиялық және тактикалық шараларын әзірлейді;
- экономикалық бағдарламаларды, республикалық бюджетті әзірлейді және
оның орындалуы туралы есебін құрады, оның орындалуын қамтамасыз
етеді;
- республиканың қаржы жүйесін әзірлеп, оны нығайту жөніндегі
шараларды жүзеге асырады;
- валюталық, қаржылық және материалдық ресурстарды құру және
пайдалану кезінде заңдылықтың сақталуына мемлекеттік бақылауды
қамтамасыз етеді;
- құрылымдық және инвестициялық саясатты жүзеге асырады;
- бағаның құрылуы жөніндегі мемлекеттік саясатты әзірлеп, жүргізеді,
мемлекетпен реттелуші баға қолданылатын өнім, тауар және кызмет
номенкулатурасын белгілейді;
- мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады, онын корғалуын
қамтамасыз етеді.
Әлеуметтік салада:
- Үкімет мемлекеттік саясаттың, мемлекеттік бағдарламанын негізгі
бағыттарын әзірлейді;
- еңбекке ақы төлеудің жүйесі мен шартын, азаматтардың әлеуметтік
қорғалуын, мемлекеттік тұрғыдан әлеуметтік қамтамасыз етілуі мен
әлеуметтік қамсыздандырылуын белгілейді;
- аймақтарды әлеуметтік дамыту мәселелерін шешуді қамтамасыз етеді;
- жастар, дене мәдениеті мен спорт, туризм, әлеуметтік әріптестік
проблемаларын шешуге ықпал етеді.
Ғылым, техника, білім мен мәдениет саласында Үкімет ғылыми-техникалык
даму жоспарын әзірлейді және жүзеге асырады; ғылым мен техниканы, мәдениет
пен білімді дамыту, жана технологияны еңгізу жөніндегі мемлекеттік саясатты
әзірлеп, жүзеге асырады.
Әкімшілік-саяси басқару саласында Үкімет консультативті-кеңесші
органдарды құрып, таратады, Үкіметтің құрамына кірмейтін министрліктердің,
мемлекеттік комитеттердің, орталық атқарушы органдардың қызметін басқарады,
олардың Президент пен Үкіметтің актілерін орындауын бақылайды;
министрліктердің орынбасарларын қызметке тағайындап, қызметтен босатады;
жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік басқару мәселелері жөніндегі
қызметін басқарады, олардың заңдарды орындауын бақылайды.
Заңдылық пен құқық тәртібін нығайту саласында Үкімет құкықтық
реформанын жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді; азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын сақтау мен қорғау, заңдылық пен құқық тәртібін,
республиканың қауіпсіздігі мен қорғаныс қабілетін, мемлекеттік шекараның
аумақтық тұтастығы мен қорғалуын қамтамасыз ету жөнінде шаралар әзірлеп,
жүзеге асырады.
Сыртқы саясат саласында Үкімет келіссөз жүргізіп, Үкіметаралық
келісімдерге қол қою туралы шешімдер кабылдайды; республиканың шет
мемлекеттермен, халықаралық және аумақтық ұйымдармен өзара қарым-қатынасын
дамытуды камтамасыз етеді; сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асыру
жөнінде шаралар әзірлейді; сыртқы сауданы дамыту жөнінде шаралар қолданады;
халықаралық қаржы ұйымдарымен өзара қарым-қатынас орнатады[17].
Үкіметке Премьер-Министр басшылық етеді, оның өкілеттігі Республика
Конституциясымен және Президенттің Үкімет туралы Жарлығымен бекітіледі.
Премьер-Министрдің мынадай өкілеттігі болады:
Үкіметтің жұмысын ұйымдастырады және өзінін орынбасарлары мен Үкімет
мүшелері арасында қызмет міндетін бөледі; Президентпен, Парламентпен,
Конституциялық Кеңеспен, Жоғарғы Сотпен, Бас Прокуратурамен, басқа да
мемлекеттік органдармен қатынаста Үкімет атынан сөйлейді немесе оны
Үкіметтің өкілдігіне тапсырады; халықаралық қатынастарда Үкімет атынан
сөйлейді немесе оны Үкіметтің өкілдігіне тапсырады және үкіметаралық
шарттар мен келісімдерге қол қояды.
Республика Президентіне Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы,
Үкіметтің құрамына кірмейтін министрліктерді, мемлекеттік комитеттер мен
орталық атқару органдарын кұру, және тарату туралы, Үкімет Аппаратының
басшысы, министр кызметіне тағайындалатын кандидатуралар туралы,
мемлекеттік комитеттің төрағасы, облыс, республикалық маңызы бар қалалар
және республика астанасы туралы, аталған тұлғаларды қызметгерінен босату
туралы ұсыныс түсіреді.
Президентке республиканың мемлекеттік бюджетімен қаржыландырылатын
барлық органдардың қызметкерлерін қаржыландырып, оларға еңбек ақы төлеудің
бірынғай жүйесін бекітуге ұсынады.
Президентке Үкімет қызметінің негізгі бағыттары және оның барлық ең
маңызды шешімдері туралы баяндайды. Үкімет мүшелерінің, орталық және
жергілікті атқарушы органдар басшыларының есебін тындайды.
Премьер-Министр оған заң жүктеген және Үкімет қызметін ұйымдастыруға
және оған басшылық жасауға қатысты баска да өкілеттіктерді орындайды.
Қазақстан Республикасынын Үкіметі туралы конституциялық Заңға
сәйкес, Премьер-Министр орынбасарларының өкілеттігі белгіленген. Олар
лауазымы бойынша Үкімет құрамына кіреді және мынадай өкілеттіктерді
атқарады:
- Үкімет құрамына кірмейтін тиісті министрліктердің, мемлекеттік
комитеттердің, орталық атқарушы органдардың, сондай-ақ жүктелген
шекте мемлекеттік басқару салаларының (сфераларының) қызметін
үйлестіреді;
- мемлекеттік басқарудың үйлестірілетін салаларының жай-күйіне жауап
береді, оларда заңдардың, Президент және Үкімет актілерінің
орындалуына бақылауды жүзеге асырады;
- Премьер-Министрдің және Үкіметтің қарауына Үкімет құрамына
кірмейтін тиісті орталық атқару органдарының басшылықтарын
қызметіне тағайындау және қызметінен босату туралы ұсыныс енгізеді.
Премьер-Министрдің орынбасарлары Премьер-Министрдің тапсырмасы бойынша
басқа да қызметтер атқарады.
Министрлер, мемлекеттік комитеттердің төрағалары Үкімет мүшелері болып
табылады. Олар тиісті министрліктер мен мемлекеттік комитеттерге басшылық
жасайды және тиісті министрліктер мен мемлекеттік комитеттердің қарауында
болатын мемлекетгік басқару салаларындағы (сфераларындағы) қызметтің жай-
күйіне жауап береді. Сонымен бірге Үкімет мүшелері өз құзыреті шегінде
шешімдер қабылдауда дербестікке ие әрі өздеріне бағынысты мемлекеттік
органдардың жұмысы үшін Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің алдында
жеке-дара жауап береді[18].
Республиканың Премьер-Министрінің жанынан Үкіметтің тұрақты жұмыс
істейтін органы ретінде Төралқа құрылады. Үкіметгің Төралқасының кұрамына
лауазымы бойынша Премьер-Министрдің орынбасарлары және Үкімет Аппаратының
басшысы кіреді. Премьер-Министр Төралқа құрамына Үкіметтің басқа мүшелерін
еңгізуге құқылы, Үкімет Төралқасының отырыстарын әзірлеу және өткізу
тәртібін Регламент белгілейді.
Үкімет отырысы айына кем дегенде бір рет өткізіледі. Отырысты Премьер-
Министр немесе Президент шақырады. Аса маңызды мәселелер бойынша Үкімет
қарауы кезінде оның отырыстарына Президент төрағалық етеді. Егер оған оның
мүшелерінің кем дегенде үштен екісі қатысса ол құқылы болып есептеледі.
Президенттің немесе Премьер-Министрдің бастамасы бойынша отырыс ашық
өткізіледі, Үкімет отырысы жабық өткізілуі де мүмкін.
Үкімет пен Премьер-Министрдің қызметін ақпараттық-талдау, құқықтық,
ұйымдық және материалдық-техникалық жағынан жүзеге асырылуын қамтамасыз
ететін өз Аппараты құрылады. Аппарат басшысын Премьер-Министрдің ұсынысы
бойынша Президент қызметке тағайындап, қызметінен босатады. Аппарат басшысы
Үкімет аппаратының Президент Әкімшілігімен, Парламент Аппаратымен,
министрліктермен, мемлекеттік комитеттермен, ведомстволармен, жергілікті
атқару органдарымен өзара қарым-қатынасын ұйымдастырады.
Үкіметтің құзыретіндегі мәселелер бойынша ұсыныстар әзірлеу үшін
Үкімет жанынан комиссиялар, кеңестер және өзге де консультативті-кеңесші
органдар құрылады. Бұл органдарды Премьер-Министр, оның орынбасарлары,
Үкімет мүшелері басқарады. Консультативті-кеңесші органдардың шешімі
нұсқаулық сипатта болады.
Қазақстан Республикасынын Үкіметі өз қызметінде біртұтастық принципін,
мемлекеттік билікті үш тармаққа бөлу, заңдылық, жариялылық, қоғамдық
келісім мен саяси тұрактылық, адамдар мен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары принциптерін басшылыққа алады.
2.3. Үкіметтің норма шығарушылық қызметі
Қазақстан Республикасы Үкіметі, біріншіден, Парламент пен Президент
жүзеге асыратын заң шығару процесіне қатысады; екіншіден, өз құзыреті
шеңберінде норма шығарушылықты жүзеге асырады; үшіншіден, министрліктер мен
ведомстволардың норма шығарушылық қызметін бақылайды; төртіншіден, атқарушы
биліктің жергілікті органдарының норма шығарушылық қызметін бақылайды.
Үкіметтің зан шығарушылық бастамашылық құқығы болады. Ол өз құзыретіне
кіретін барлық мөселелер бойынша заң жобаларын әзірлеп, оны Мәжілістің
қарауына енгізуге құқылы.
Қазақстан Республикасы Үкіметіне заң шығару бастамасы құқығының
берілуі жөніндегі қағида Үкімет Парламентке заң жобасын енгізе де алады,
еңгізбей-ақ қоюына болады деген сөз емес. Үкімет мемлекеттік биліктің заң
негізінде қолдана алатын кең өкілеттікті иеленген ерекше тармағы ретінде,
сөз жоқ, тиісті заңдардың қабылдануына мүдделі. Сондықтан Үкімет заң
жобалау жұмысымен шұғылдануға құқылы ғана емес, міндетті де.
Заң шығарушылық бастама құқығын жүзеге асыру мақсатында Үкімет заң
жобалау жұмыстарын әзірлейді. Заң жобаларын әзірлеуде министрліктер мен
ведомстволар Үкіметтің ұйымдық тірегі болып табылады. Республика
министрліктерінің, мемлекеттік комитеттерінің және ведомстволарының нақты
жобаларын әзірлеу жөніндегі ұсыныстары республиканың Әділет министрлігі мен
Үкімет арқылы енгізіледі. Ол қаралып, қорытылғаннан кейін заң жобалау
жұмыстарының тізбесіне кіргізу үшін Парламент Мәжілісіне жіберіледі. Заң
жобалау жұмыстарының тізбесіне және Республика Парламентінің осы мәселелер
бойынша қабылдаған шешіміне орай орталық атқарушы органдар заң жобаларын
қазақ және орыс тілдерінде әзірлеп, белгіленген мерзімде Үкіметке беруі
тиіс. Ұсынылған заң жобаларының сапасына, дер кезінде әзірленіп, ұсынылуына
орталық атқару органдарының бірінші басшысы тікелей жауап береді. Сапа
ұғымы айтарлықтай кең ұғым. Заң жобаларын мүдделі министрліктердің
әзірлеуі, олардың өздерінің тар шеңберлі ведомстволық мүдделерін заң арқылы
орнықтырып алуына ұмтылдыруы мүмкін. Егер заң жобаларында мұндай көзқарас
басым болса, онда олар қабылданған жағдайда ол мемлекет, коғам және
азаматтардың мүддесіне зиян келтіруі мүмкін. Сондыктан заңның сапасы
ұғымы заң шығару техникасы тұрғысынан алғанда заң жобаларын жетілдіру
ұғымын ғана білдіріп қоймайды, сонымен бірге көпшіліктің мүддесіне сәйкес
келетін заң жобасының дұрыс жоспарлануын да біддіретін ұғым.
1996 жылғы 22 ақпанда Үкімет бекіткен Қазақстан Республикасы Үкіметі
жұмысының Регламенті де осыған назар аударған. Демек, заң жобаларын
Үкіметке өздерінің қарауындағы мәселелер бойынша министрліктер мен
мемлекеттік комитеттер ұсынады[19].
Заң жобаларының сапалык жоғары деңгейде болуы үшін қажетті жағдайда
актілер экономикалық құқықтық, ғылыми-техникалық және өзге сараптауға
беріледі. Үкіметтің қарауына тиісті негіздемелерімен түскен ескертпелер
туралы анықтама, сараптама қорытындысы заң жобасымен бірге беріледі. Егер
Үкімет заң шығарушылық бастамасы тәртібімен әзірленген заң жобасы
Конституциямен және заңдармен Президенттің өкілеттігіне жатқызылған
мәселелерді қозғайтын болса, оңда ол туралы Республика Президентімен
келісіп алу керек.
Үкімет пен Парламентке енгізілген заң жобалары міндетті түрде
Үкіметтің отырысында немесе оның Төралқасында талқылануы керек. Заң жобасын
талқылау міндетті түрде құжатты әзірлеушілердің, сарапшылардың қатысуымен
өткізіледі. Заң жобасын қараудың нәтижесімен Үкіметтің қаулысы немесе
Премьер-министрдің өкімі қабылданады. Сол арқылы заң жобасы Парламент
Мәжілісіне жіберілуі немесе пысықтауға қайтарылуы мүмкін.
Үкімет заң шығару бастамасын жеке жүзеге асырып кана қоймайды. Ол заң
жобасын Парламент Мәжілісіне енгізу жөніндегі Президент тапсырмасын да
орындайды. Қазақстан Республикасынын Конституциясы Президентке заң шығару
бастамасы құқығын бермеген. Бірақ ол Президент заң шығару процесінен
аластатылады деген сөз емес. Президент туралы Жарлықпен көзделген
Президенттің Үкіметке заң жобаларын Парламент Мәжілісіне енгізуге тапсырма
беру құқығы оның заң шығаруға ықпал ету жолдарының бірі болып табылады. Бұл
арада заң жобасы Президент Әкімшілігінде әзірленіп, Үкімет арқылы
Парламентке енгізілетінін ескерген жөн.
Үкімет сонымен бірге, Президент актілерінің жобаларын әзірлей алады.
Әңгіме, ең алдымен, орталық атқарушы органдар арқылы, Президент Аппаратының
тиісті бөлімдері немесе Үкімет шешімімен құрылатын жұмыс тобы арқылы жүзеге
асырылатын, Президенттің Үкімет енгізген нормативтік жарлықтары туралы
болып отыр. Оларды Үкімет арқылы жүзеге асыру талап етілетін Президент
актілері жобаларының қатарына Үкімет қаулыларының жобалары да жатады.
Егжей-тегжейлі қарастыруға кіріспес бұрын, оны келесі схемадан көруге
болады (1 схема).
1 схема. Атқарушы билікте заңшығару процесі
Саясатты әзірлеу, әдетте оның нәтижесі заңжобалау жұмыстары жоспары
болып табылады, атқарушы биліктің жоғарғы жəне төменгі деңгейлерде жүзеге
асады: Үкіметте және салалы министрліктерде.
Президент Үкімет пен министрліктердің саясатын орындауды бақылап
отырады, ал Президент Əкімшілігі ішкі және сыртқы саясатқа қатысты
Президенттің ұсыныстарын əзірлеуге жауап береді. ҚР ҚР Президенті туралы
Конституциялық Заңы 19-бабының 2-тармағына сәйкес, Президент стратегиялық
жоспарларды әзірлеу тәртібін белгілейді, мемлекеттік бағдарламалар мен
стратегиялық жоспарларды бекітеді[20].
Осы процестің нəтижесінде жұртшылыққа стратегия, стратегиялық
жоспарлар мен тұжырымдалар түрінде қол жетімді болады. Мұндай жоспарлар мен
тұжырымдамалар Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы жолдауларында
көрінетін мемлекеттік саясаттың барлық салаларындағы негізгі бағыттарды
белгілейді.
Президенттің жыл сайынғы жолдауында Үкімет бағдарламаларды əзірлейді,
ал министрліктер мен басқа да мемлекеттік органдар заңжобаларды одан əрі
əзірлеу үшін негізгі құжаттарды əзірлейді. Өз алдына бұл құжаттар Президент
Əкімшілігінің қарауына жіберіледі. Реттеу жүйесінде саясатты жəне заңжобаны
одан əрі әзірлеуді қабылдау бойынша Президенттің құзыреті нақты
айқындалғандығына қарамастан, зерттеу барысында жоғары деңгейдегі атқарушы
билікте болып жатқан ішкі процестерге қатысты нақты ақпарат немесе саясатты
әзірлеген кезде пайданылатын нақты әдістемелер алуға мүмкіндік болмады.
90-жылдары Президент саясат пен страгияларды əзірлеуге қатысатын
бірнеше институттар құрған болатын. Бұл институттар Президент Əкімшілігіне
жұмыс істейтін тəуелсіз орталықтар болып ойластырылған болатын.
Президент өткізіп отырған ағымдағы əкімшілік реформалар салалық
министрліктердің мемлекеттік саясатты орындау функциялары берілетін
болатындығына, ал атқарушы жəне бақылау функциялары министрліктердің
құрамына кіретін комитеттермен орындалатын болатындығын көрсетеді[21]. Бұл
өзгерістер саясатты əзірлеу процесіне əсерін тигізе ме əлі белгісіз.
Заң жобаларының көбі жоғары тұрған органдардың тапсырмалары негізінде,
мысалы Үкімет сияқты уəкілетті органның жеке өзі бастамашылық етеді, сондай-
ақ Президенттің тапсырмасы бойынша заң жобаларын əзірлеуі мүмкін.
Азаматтар, жеке немесе топтық тəртіппен уəкілетті органға қарау үшін
өздерінің ұсыныстарын немесе дайын заңның жобаларын ұсыну құқығы бар[22].
Уəкілетті органдар заң жобасын əзірлеу туралы ұсынысын бағалау үшін
шамамен алғанда айына бір рет жиналасын (ВАК жұмыс органы Əділет
министрлігі болып табылады) Үкіметтің жанындағы заң жобалау қызметі
жөніндегі Ведомствоаралық комиссияға (ВАК) енгізеді. Комиссияға сонымен
бірге Парламенттің əрбір палатасынан бір өкіл кіреді. Ведомствоаралық
комиссия рөлі өте үлкен. Ол Республиканың қолданыстағы заңнамасын жетілдіру
бойынша ұсынымдарды əзірлеуге, сондай-ақ Үкіметтің заңжобалау мен Қазақстан
Республикасы уəкілетті мемлекеттік органдардың қызметіне жауап береді[23].
Əділет министрлігі мемлекеттік органдар мен ВАК-тың ұсыныстары
негізінде жəне Президенттің тапсырмасын, мемлекеттік жəне салалық
бағдарламалардың ережелерін, оларды жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар
жоспарын, Үкіметтің іс-əрекет жоспарын, Премьер-министрдің шешімдерін
ескере отырып, Үкіметтің Заңжобалау жұмыстары жоспарының жобаларын
əзірлейді, олар Үкіметтің Қаулысымен бекітіледі.
Ұсыныстарда заң жобалардың толық атауын, негізгі ережелердің мазмұнын
енгізу жолымен олардың тұжырымдамаларын көрсету, қабылдаудың қажеттілігі
мен оларды əзірлеу мерзімдерін көрсету керек. Практикада əр жылдың аяғында
Əділет министрлігі мемлекеттік органдарға келесі жылы əзірлеуге жоспарлап
қойған заңның жобалары туралы сауалдар жібереді.
Жылдық заңжобалау жұмыс жоспарының жобасы Үкіметке 1қарашаға дейін
ұсынуы тиіс. Одан кейін келісу үшін ол Президентке жіберіледі. Сондай-ақ
жұмыс жоспарды Парламентке ұсынудың ресми емес практикасы да бар.
Жоспар мемлекеттік органдардың заңжобалар əзірлеушілерді, Əділет
министрлігіне, Үкіметке жəне Қазақстан Республикасының Парламентіне нақты
заңжобаларды енгізу мерзімдерін, сондай-ақ заңжобаны əзірлеу мен енгізуге
жауапты лауазымды тұлғалары көрсетіліп, заңжобалар тізбесінен тұрады. Ай
сайын Əділет министрлігі Үкіметке маңызды əлеуметтік-экномикалық заңдардың
əзірлеу жағдайы туралы шолуларды, ағымдағы Жоспарды орындау барысы туралы
есептерді, соның ішінде заң жобаларының мемлекеттік органдарда жəне
Парламентте өту туралы ақпаратты жібереді.
Жылдық жоспар əдетте, шамамен 40 заңжобасынан тұрады. Алайда,
практикада жоспардан тыс заңжобалардың саны жоспарланған заңжобалардың
санынан асып түседі.
Заңжобаны əзірлеу үшін жауапты министрлік немесе басқа мемлекеттік
орган өзінің қызметкерлерінің ішінен, қажет болған жағдайда оған басқа
мүдделі органдардың өкілдерін енгізіп, жұмыс тобын құрады. Сондай-ақ
тəуелсіз сарапшылар шақырылуы мүмкін.
Жұмыс топтары заңжобасын əзірлеуін талқылау үшін тұрақты жиналады.
Дайындалған заңжобасы Əділет министрлігі мен Экономика жəне бюджеттік
жоспарлау министрлігіне сараптама жасау үшін жіберіледі. Үкімет сондай-ақ
келісу рəсіміне басқа министрліктер мен ведомстволарды енгізу қажеттігі
туралы шешімін қабылдай алады. Нормативтік құқықтық актілер туралы Заңына
сəйкес нормативтiк құқықтық актiнiң жобасы келiсуге жiберiлген мемлекеттiк
органдар мен ұйымдар, егер уəкiлеттi орган өзге бiр, неғұрлым қысқа мерзiм
белгiлемесе, оны алған күннен бастап күнтiзбелiк отыз күн iшiнде жоба
бойынша өз ескертпелерi мен ұсыныстарын дайындауға немесе олардың жоқтығы
туралы жобаны əзiрлеген органға хабарлауға тиiс (қазіргі уақытта Үкімет он
күн мерзімді белгіледі). Əділет министрлігі құқықтық сараптаманы өткізеді.
Экономика жəне бюджеттік жоспарлау министрлігі заңжобаның экономикалық
салдарларын бағалайды жəне мемлекеттік əлеуметтік-экономикалық саясаттың
негізгі бағыттарына сəйкестігін тексереді. Ол сондай-ақ заңжобаның қаржылық
қамтамасыз етілуін, оның бюджет пен шығысқа мүмкін болатын ықпалын
бағалайды.
Əділет министрлігі заңжобасын Конституцияға жəне Қазақстан
Республикасының қолданыстағы заңнамасына сəйкестігін тексереді.
Министрліктің департаментінде құқықтық сараптаманы өткізуге жауапты
заңжобасын бағалау жөніндегі əдістемелік нұсқаулықты пайдаланады. Бұл əдіс
ресми ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
І. Тарау. Мемлекет механизмінің ерекшеліктері, оны ұйымдастырудың және
қызметінің принциптері 6
1.1. Мемлекет механизмінің ұғымы 6
1.2. Мемлекет механизмінің маңызды буындарына сипаттамасы 10
ІІ. Тарау. Қазақстан Республикасының Үкіметі – атқарушы биліктің жоғарғы
органы 15
2.1. Қазақстан Республикасының Үкіметінің құрылуы және құрамы 15
2.2. Қазақстан Республикасының Үкіметінің құзыреті және қызметін
ұйымдастыру 19
2.3. Үкіметтің норма шығарушылық қызметі 24
ІІІ. Тарау. Мемлекет механизмдегі ҚР Үкіметінің қызметін ұйымдастырылуын
дамыту мәселелері 35
3.1. Қазақстан Республикасында электрондық Үкiмет қалыптастыру 35
3.2. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 – 2009 жылдарға арналған
бағдарламасының басым бағыттары 41
Қорытынды 51
Пайдаланған әдебиеттер: 55
нормативтік құқықтық актілер: 55
арнайы әдебиеттер: 56
пайдаланған әдебиеттерге сілтемелер тізімі: 58
Кіріспе
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституция-сының негiзiнде жаңа
конституциялық құқық түзiлдi, оған сәйкес бiздiң мемлекетiмiз үшiн неғұрлым
қолайлы президенттiк басқару нысаны берiк орнықты. Мемлекеттiк бiртұтас
билiктiң үш тармаққа бөлiнуi жүзеге асты. Тұрақты жұмыс iстейтiн қос
палаталы Парламент күннен-күнге жемiстi жұмыс iстеуде. Атқарушы билiктi
нығайту және жетiлдiру жөнiнде шаралар қолданылды. Бiртұтас сот жүйесi
құрылды, судьялардың тәуелсiздiгiн қамтамасыз ету жөнiнде шаралар
қабылданды.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, республикада
мемлекеттiк билiк бiртұтас, ол Конституция мен заңдар негiзiнде заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк әрі тепе-
теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау принципiне сәйкес
жүзеге асырылады, делінген[1].
Атқару органдары жүйесіндегі маңызды орынды Үкімет алады. Ол елді
тікелей басқаруды жүзеге асыратын, министрліктер мен ведомстволардың
жергілікті атқарушы органдардың қызметін біріктіріп және бағыттап отыратын
мемлекеттің жоғары атқарушы және жарлықшы органы болып табылады. Үкімет
құзіреті экономиканың, әлеуметтік саланың, мәдениеті, ғылымды, білім беруді
дамытудың, бюджеттің орындалуының, ішкі және сыртқы саясатты жүзеге
асырудың, тәртіпті және азаматтардың құқығын қамтамасыз етудің, елдің
қорғаныс қабілетін нығайтудың көптеген мәселелерін қамтиды Үкімет қаулы
шығарады, ал Премьер-министр – мемлекет аумағында міндетті күші бар жарлық
шығарады.
Министріліктер мен ведомстволар жекелеген салаларға немесе мемлекет
өмірінің басшылық етеді және мемлекет басшысы, парламент пен үкімет алдында
олардың жағдайына жауап береді. Олардың жалпы саны, бір бірімен ара
қатынасы, атқаратын міндеті мен қызметі, мәртебесі префектуралар
коммуналар, жергілікті үкіметтер, мэриялар, қауымдастық басқармалары
жергілікті жерде әкімдер, олардың департаменттері және оларға бағынатын
басқа да құрылымдар атқарушы органдар міндетін атқарады. Олар өздерінің
әкімшілік-аумақтық бірлігіндегі істердің жайына жауап береді және жергілкті
жердегі түйінді мәселелерді шешеді. Жергілікті атқару билігінің
бағыныстылығы былай: облыс әкімі Президентке, ал төменгі тұрған әкімдерге
бағынады. Оларды құру тағайындау жолымен жүзеге асырылады.
Еліміз егемендік алғаннан кейін Қазақстанның бірқатар заңгер-ғалымдары
өздерінің еңбектерінде аталған мәселе жайлы көптеген ой-пікірлер жазды.
Атап айтатын болсақ олар: С.С. Сартаев, М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг,
А.К. Котов, А.А. Таранов, Е.К. Нурпеисов, С. Зиманов, Г.С. Сапаргалиев және
т.б.
Сонымен, С.С. Сартаев: құқықтық мемлекет қалыптастыруда биліктің үш
тармағыда өздерінің қызметтерін атқара алатындай күшті болуы керек, деп,
және заң шығарушы және атқарушы биліктерді байланыстыратын тек қана
Президент болуы тиіс, деп атап көрсетті[2].
М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котовтың, пікірінше: Қазақстан
Республикасының егемендігін мемлекеттік билік тармақтарының бір-бірімен
тығыз қарым-қатынаста болуы айқындайды[3].
А.А. Тарановтың Парламент және Қазақстандағы заң шығарушылық билік
атты монографиясында, заң шығарушылық биліктің мәселелері, Парламенттің
құқықтық жағдайы, оның құрылымдары, заң шығарушылық биліктің мазмұны
жазылған[4].
Е.К. Нурпеисова, А.К. Котованың ойынша: мемлекеттік биліктің заң
шығарушы, атқарушы және сот биліктеріне бөлінуі, бұл мемлекеттік биліктің
тотаритарлық басқарудан айырылып, қазіргі кезеңдегі конституциализмнің
принциптері біздің мемлекетте орнығуы[5].
Мемлекет және құқық теориясындағы мемлекет механизмдегі Үкіметтің
маңыздылығы өзекті де қызықты деп ойлаймын. Сондықтан да осы тақырыпты
таңдадым және бұл жұмысты жазудағы алға қойған мақсатым: Қазақстандағы
мемлекет механизмдегі Үкіметтің және оның құрамына кіретін органдардың
өкілеттіктері мен құзыреттеріне тоқталып олардың Қазақстанда қалыптасуы мен
дамуына талдау жасау.
Жұмысты жазу барысында көптеген әдебиеттер пайдаланды. Соның қатарында
ресей және еліміздің құқық саласындағы ғалымдардың: А.А. Таранов, Е.К.
Нурпеисов, М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котов, Ғ.С.Сапарғалиев,
еңбектері пайдаланды. Ғылыми әдебиеттермен қатар нормативтік құқықтық
актілерімен Үкіметтің бағдарламалары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, тиісті параграфтарға бөлінген үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
І. Тарау. Мемлекет механизмінің ерекшеліктері, оны ұйымдастырудың және
қызметінің принциптері
1.1. Мемлекет механизмінің ұғымы
Мемлекеттің көп қырлы қызметі өзінің сипаты мен табиғаты, тікелей
бағыты мен қалыптасу бағыттары, функциялары мен өкілеттіктері, жұмыс
нысандары мен әдістерімен ерекшеленетін әр түрлі мемлекеттік құрылымдар
жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Оларды комплексті пайдалану мемлекет
мұқтажын қанағаттандыруға, олардың алдында тұрған міндеттерді шешуге
мүмкіндік береді.
Жоғарыда айтылған мемлекеттік құрылымдардың барлығын бірнеше түрге
бөлуге болады. Олардың ішінде мемлекеттік механизмінің маңызды буын
құрайтын мемлекет органдарының шоқтығы бөлек. Оның басқа бір буыны болып
биліктің айрықша ұйымдастырушылық және ұйымдастыру – мәжбүрлеу құралдары
(армия, полиция, түрме, барлау және контрбарлау) табылады. Мемлекеттік
құрылымның үшінші бір түріне келетін болсақ (бұл жерде мемлекеттік
шаруашылық, әлеуметтік – мәдени және басқа ұйымдар, мекемелер мен
кәсіпорындар айтылып отыр), ол мемлекеттің механизміне тікелей кірмейді,
тек жанап қана өтеді[6].
Мемлекет механиміне орасан зор роль берілген. Ол іс жүзінде
мемелекеттік билікті жүзеге асыруға міндетті. Барлық биліктік жетекшілік,
басқарушылық, бақылаушылық, ұйымдастырушылық және реттеушілік қызмет –
мемлекет механизмінің шексіз құқығы. Мемлекеттің саясаты, оның стратегиялық
бағыты, тактикалық міндетті мемлекеттің механизмімен жасалып, сонымен
түзетіліп, жүзеге асырылады.
Мемлекет механизмі дегеніміз, мемлекет алдында тұрған міндеттерді
шешу үшін, оның функцияларын іс жүзіне асыру үшін құрылған мемлекеттің
барлық органдарының, сондай – ақ биліктің ұйымдастырушылық және ұйымдастыру
– мәжбүрлеу құралдарының жүйесі.
Мемлекет механизмі түсінігімен қатар, теория және практика
жүзінде мемлекеттік аппарат түсінігі де кеңінен пайдаланылады. Әрине, бұл
түсініктердің ара қатынастары туралы мәселе туады. Мазмұны жағынан бір-
бірімен өте жақын және көп жағдайда бір-біріне сәйкес келгенімен, алайда,
олардың айырмашылықтары да бар. Ол айырмашылық мынада: мемлекеттік аппарат
мемлекет механизмінің мемлекеттік қызмет принциптеріне негізделген
буындарын ғана қамтиды. Сондықтан да мемлекеттік аппаратқа, мысалы
жергілікті өкілді органдар, қызметші болып табылмайтын, депутаттық қызметі
үшін мемлекеттен ақы алатын депутаттар кірмейді. Сөйте тұра, жергілікті
өкілді органдар, күмән жоқ, мемлекет механизмінің бір бөлігі болып
табылады.
Мемлекет механизмінің маңызды ерекшелігі, оның барлық буындарының
ішкі бірлігінің болуы. Бір организмнің (мемлекеттің) бір бөлігі болып
отырып, олар бір біріне қарсы келмеулері керек. Керісінше, олар күш
біріктіріп, адамдардың түрлі саладағы тіршілік – тынысын қамтып, қоғамды
біртұтас басқаруды қамтамасыз етулері керек. Олардың тарапынан алауыздық,
мемлекет саясатын жүргізуге қайшы келетін әрекеттер жасау орынсыз болмақ.
Сөйтсе де, мұндай бірлік әртүрлі мемлекеттік органдардың
функцияларын араластыру мүмкіндігін білдірмейді. Ол олардың арасындағы
құзыретті тиімді бөлісуді жоққа шығармайды, болжайды. Мемлекет механизмінің
әрбір буыны өзіне тиісті салада еңбекке айқын шек қою мен бөлудің негізінде
қайталаушылыққа жол бермей, нәтижесінде мемлекет алға қойған ортақ
міндеттерді мемлекет қызметінің түрлі субьектілерінің күшімен орындап
шығуды қамтамасыз ететіндей әрекет етуі тиіс.
Мемлекет механизмінің ішкі бірлігі туралы ережені талдап, түсіндіре
келіп, биліктің салыстырмалы түрде үш дербес әрі тәуелсіз тармақтарының
(заң шығару, атқару сот) бар екендігін ескере кеткен артық болмайды. Олар
бір бірінен оқшауланған, әр түрлі нақтылы міндеттерге акцент жасайды, және
түрлі істермен айналыса отырып, тек өздеріне ғана тән қызмет нысанын
пайдаланады. Бұл факт билікті бөлу теориясында (Д.Локк, Ш.Л.Монтескье, Т.
Джефферсон және т.б.) негізделген, бұл теория қазір күннен күнге қолданыс
табуда. Бүгінде оның ережелері мен принциптерін әлемнің көптеген елдері
конституция мен бекітіп береді. Барлық биліктің бір органда немесе бір
лауазымды тұлғада шоғырлануына қарсы екендігін айтып, оны мемлекет
механизмінің үш тармағының арасында бөлудің пайдасына аргументтерін келтіре
отырып, билікті бөлу теориясы: 1) олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін
пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасауының қажеттілігін; 2) бір биліктің
басқа билікті функциясын орындау жолымен алмастыруын жол бермеуді; 3) билік
құрылымдарының өзіндік балансын белгілеуді бекітеді[7].
Мемлекет механизмінің ұйымдастыру мен қызметінде белгілі бір
принциптер бар, солардың арасында ол нақтылы өзгешелікке, тұтастыққа,
дербес рәсімделуге және тәмамдалуына ие болады. Олардың қатарына мына
төмендегілерді жатқызуға болады:
- барлық мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың конституцияны,
заңдар мен басқа да нормативтік құқықтық актілерді мүлткісіз орындауы
басты талабы болып табылатын заңдылықтар принципі;
- мемлекеттік тәртіп пен төменгі тұрған органдар бастама көрсеткенде
және оны қолдаған кезде тәртіпті сақтауға мүмкіндік беретін барлық
мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың иерархиялық принципі
және олардың өзара қарым-қатынасы;
- мәнісі мемлекеттік мәселелерді дер кезінде көтеріп және оны шеше
білуге келіп тірелетін, толғағы жеткен қоғамдық дамудың
қажеттіліктерін анықтау және оларды мемлекеттік құқықтық нысандарда
тұлғалап білдіретін жедел басшылықтың, меңгерудің және бақылаудың
принципі;
- мемлекет қайраткерлерінің берілген өкілеттіктер шеңберінде нақтылы
жағдайдың ерекшеліктерін ескере отырып дұрыс шешім қабылдай білуінен
тұратын кәсіпқойлық пен құзыреттілік принципі;
- жариялылық принципін жүзеге асырудың нәтижесінде мемлекет механизмі
демократиялық сипат алып, жұртшылыққа ашық та түсінікті бола
алатындығы;
- мемлекеттің өзінің негізгі әлеуметтік міндетті болып табылатын халыққа
қызмет ету шараларында халықтың мүддесін ескеру принципі[8].
Жоғары да аталған принциптерді санамалап шығу-бүгінгі таңда мемлекет
механизмінің қызметі ұйымдастырылып, толық жүзеге асырылады деген сөз
емес. Сөйтсе олардың маңызын кемітуге болмайды, өйткені олар мемлекет
механизміне кіретін органдар мен лауазымды тұлғалар қол жеткізуге
тырысатын жетістіктерге эталон ретінде қызмет етеді.
Мемлекеттің органы және оның мемлекет механизміндегі орны.
Мемлекеттік органы мемлекет механизмінің алғашқы клеткаларының бірі
болып табылады. Мұндай органдардың жиынтығы мемлекет механизмінің басты
болуын құрайды. Мемлекет органның өзіне тән сипаты мен белгілі анықталған
жағдайда ең алдымен оның мемлекеттің құрылымдық компоненті екендігі
негізге алу қажет. Сондықтан мемлекеттің жалпы сипаты (егемендігі,
өткемдігі, мемлекеттік аумақ шегіндегі қызметінің жалпы сипаты, адамдардың
мемлекетке азаматтық тиістілігі негізділігінде жалпы халықты қамту)
мемлекеттік органдардың сипатына өзінің белгісін түсіреді, олардың
әрқайсысында өзгеше ұйғарылады. Тұтас нәрсенің бір бөлігі ретінде
(мемлекет және оның механизмі) мемлекеттік органда қандай жағдай да
тұтастық сипаты болады. Оның қандай құқықтары болса да, құзіреті басқа
құрылымдардың құзыретінен қалай ерекшеленсе де, мемлекеттің атынан билікті
жүзеге асыру құралдарының бірі ретінде қызмет ететіндігі маңызды.
Алайда, бірқатар мағынасы бар жоғарыда аталған нұсқаулар мен шектеліп
қалу жеткіліксіз әйтсе де олар мемлекет органдарының ерекшелігін ашып
көрсете алмайды. Соны анықтау мақсатында бірқатар ғалымдар мемлекеттік
органдардың ерекшеліктерінің бірі ретінде мемлекеттік - билік
өкілеттіктері туралы ережені ұсынуда. Өздерінің басқару және ұйымдастыру
қызметінде олар азаматтардың барлығына немесе белгілі бір категорияларына,
лауазымды тұлғалар мен ұйымдарға міндетті болатын билік сипатындағы жалпы
немесе нақты ұйғарымдар беруге құқылы. Бұл ұйғарымдар аталған органның
моральдық – қоғамдық беделіне ғана емес, мемлекеттік мәжбүрлеу мен
қамтамасыз етуге де сүйенеді.
Мемлекеттік органдардың басқа сипатты белгілеріне мыналар жатады;
- олардың әрқайсысын конституцияның заңдар немесе басқа нормативтік
құқықтық актілер негізінде құру;
- мемлекеттің олардың әрқайсысына алдына қойған міндетінің ұйымдық
құрылым мен құзыретінің ауқымына сәйкес келуі;
- қызметтің олардың өздеріне ғана тән нысандары мен әдістерінің
пайдалануы[9].
1.2. Мемлекет механизмінің маңызды буындарына сипаттамасы
Заң ғылымында мемлекеттік органдарды мемлекет функциялары бойынша
топтастырудың мүмкін еместігі туралы қалыптасқан пікір дұрыс, өйткені
олардың көпшілігі бір ғана емес екі немесе одан көп функцияларды жүзеге
асыруға қатысады. Сондықтан мемлекеттік органдарды топтастыру үшін басқа
негіздемелер алынады. Олардың ішінде ең көп тарағаны - өздерінің тікелей
қатысы бар билік тармақтары бойынша топтастыру болып табылады. Бұл
негіздеме бойынша барлық мемлекеттік органдар 1) заң шығару және өкілдер;
2) атқарушы; 3) сот органдары болып бөлінеді[10].
Мемлекеттік биліктің заң шығарушы және өкілді органдары белгілі бір
дәрежеде халықтық егемендікті бейнелейді. Сайлау процесімен халық сайлаған
соң олар өздерін мемлекеттік маңызды мәселелерді шешуге халықтың өзінен
мандат алған сияқты сезінеді. Әдетте, заң шығару функциясын мемлекет
механизмінде негізгі орындардың бірін алып отырған парламент (кейде ол
конгресс, сейм, фолькетинг, хураль, ұлы халық жиналысы т.б. деп аталады)
жүзеге асырады. Федаритивті мемлекеттерде әдетте парламент екі палаталы, ал
көптеген бір тұтас мемлекеттерде бір палаталы құрылмдар болады. Бірақ бұл
қатып қалған заң емес, басқаша да болуы мүмкін. Парламент заң
шығармашылығынан басқа бірқатар жалпы мемлекеттік өкілеттіктерді де
(мемлекеттік бюджетті және оның орындалуы туралы есепті бекіту, үкімет пен
басқа атқарушы органдардың қызметіне бақылау жасау, мемлекеттің бірқатар
органдары мен лауазымды тұлғаларын сайлау немесе тағайындау) жүзеге асырады
және соңғысының нақты көлемі бір елдің парламентінде ауқымды болса,
басқаларында –шамалы.
Қазақстанда бір палаталы Жоғарғы кеңестен екі палаталы Парламентке
ауысу жүзеге асырылды. Мұнда Мәжіліс пен Сенаттың өкілеттіктері бірдей емес
олар әр түрлі мәселелерде бірін-бірін толықтырып, маңызды қоғамдық
қатынастарды заңға сәйкес реттеуді қамтамасыз етіп отырады.
Жергілікті өкілетті органдар Парламентпен бір реттегі жүйені құрады,
тиісті әкімшілік-аумақтың құрылымдардың өмірінде маңызды роль атқарады,
бюджет мәселелерін шешеді, және олардың орындалуы туралы есепті қарайды.
Жергілікті жерлерде жекелеген қоғамдық қатынастарды заң шеңберінде
реттейтін актілер қабылдайды.
Көптеген елдерде жергілікті өкілетті органдарға жергілікті өзін-өзі
басқару жүйесі бірігіп кеткен. Қазақстан Республикасының Конституциясына
сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару халықтың жергілікті маңызы бар
мәселелерді өзі шешуін қамтамасыз етеді. Жергілікті өзін-өзі басқаруды
тұрғын халық тіклелей сайлау жолымен, сондай-ақ халық топтары жинақы
тұратын аумақты қамтитын селолық және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы
сайланбалы және басқа жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге
асырылады. (Қазақстан Республикасының Конституциясының 98-бабы)[11].
Атқару органдарының қатарына мемлекеттік саясатты іс жүзінде дайындап,
іске асыру, конституция мен заңдар талабын іс жүзінде асыру міндеті
жүктелген органдар жатады.
Үкімет және салалық орталық, сондай-ақ маңызды жергілікті атқарушы
органдар мемлекет басшысына тікелей есеп береді және бақылауында болады,
кейде оларды мемлекет басшысы тағайындайды және қызметінен босатады,
толығымен дерлік соған бағынады. Сондықтан саяси-заң ғылымында мемлекет
басшысы дәстүрлі түрде атқарушы органдар қатарына жатады, елдегі атқарушы
вертикальдың шыңы болып есептеледі. Алайда соңғы кездері Қазақстан және
ТМД-ның бірқатар елдерінде президент билік бірлігін бейнелейді, билік
тармағының үстінен қарайды, олардың қалыпты қызмет атқаруын қамтамасыз
етеді деген идея тарауда. Осы көзқарастардың алғашқысы (дәстүрлісі),
президент атқарушы билікті басқарып қана қоймайтындығын, сондай-ақ мемлекет
басшысы ретінде атқарушы биліктің шегінен шығатын бірқатар функцияларды (ол
елдің қарулы күштерінің бас қолбасшысы болып табылады, Қазақстанның басқа
елдердегі және халықаралық ұйымдардағы елшілер мен дипломатиялық өкілдерін
тағайындайды және кері шақырып алады, кешірім жасау құқығы бар және т.б.)
жүзеге асырады. Екінші көзқарас президенті билікті бөлу шегінен шығарып
жібереді. Бұл мәселе қосымша зерделеп, талдау жасауды қажет ететін сияқты.
Атқару органдары жүйесіндегі маңызды орынды үкімет алады. Ол елді
тікелей басқаруды жүзеге асыратын, министрліктер мен ведомстволардың
жергілікті атқарушы органдардың қызметін біріктіріп және бағыттап отыратын
мемлекеттің жоғары атқарушы және жарлықшы органы болып табылады. Үкімет
құзіреті экономиканың, әлеуметтік саланың, мәдениеті, ғылымды, білім беруді
дамытудың, бюджеттің орындалуының, ішкі және сыртқы саясатты жүзеге
асырудың, тәртіпті және азаматтардың құқығын қамтамасыз етудің, елдің
қорғаныс қабілетін нығайтудың көптеген мәселелерін қамтиды Үкімет қаулы
шығарады, ал Премьер-министр – мемлекет аумағында міндетті күші бар жарлық
шығарады. Министріліктер мен ведомстволар жекелеген салаларға немесе
мемлекет өмірінің басшылық етеді және мемлекет басшысы, парламент пен
үкімет алдында олардың жағдайына жауап береді. Олардың жалпы саны, бір
бірімен ара қатынасы, атқаратын міндеті мен қызметі, мәртебесі
префектуралар коммуналар, жергілікті үкіметтер, мэриялар, қауымдастық
басқармалары жергілікті жерде әкімдер, олардың департаменттері және оларға
бағынатын басқа да құрылымдар атқарушы органдар міндетін атқарады. Олар
өздерінің әкімшілік-аумақтық бірлігіндегі істердің жайына жауап береді және
жергілкті жердегі түйінді мәселелерді шешеді. Жергілікті атқару билігінің
бағыныстылығы былай: облыс әкімі Президентке, ал төменгі тұрған әкімдерге
бағынады. Оларды құру тағайындау жолымен жүзеге асырылады.
Сот органдары әділ сотты қылмыстық, азаматты, шаруашылық нысаныда, ал
көптеген елдерде – конституциялық сот өндірісі нысанында жүзеге асырады.
1995 жылдың тамыз айының соңына дейін Қазақстанда Жоғарғы сот басқаратын
жалпы соттар, Жоғарғы төрелік сот басқаратын төрелік сот және
Конституциялық сот болды. Қазір жалпы және төрелік соттар Жоғарғы сот
басқаратын бір жүйеге біріктірілді, ал Коституциялық сот Конституциялық
Кеңеске орнын берді.
Сот органдарының қызметі мемлекеттегі Конституциялық құрылысты
қорғауды, азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен мүддделерін қорғауды,
қоғамдық қатынастан субъектілерінің арасында туған дауларды заң негізінде
шешуді қамтамасыз етеді. Бұл қызметтің ерекшелігі, заңмен белгіленген
процедуралар мен ережелерді сақтай отырып, айрықша процессуальды нысанда
жүзеге асыру болып табылады. Жаңа заманға сай мемлекеттер конституциялары
соттың заң шығарушылар мен атқару билігінен тәуелсіз екендігін, әділ сот
функциясын жүзеге асырған кезде тек қана коституция мен заңға
бағынатындығын, заң алдында барлығының тең екендігі принципін жүзеге
асыратындығын, айыпкердің қорғану құқығымен қамтамасыз етуге, кінәсіздік
презумпциясын белгілеп берді[12].
Жоғарыда аталған мемлекеттік органдардан басқа мемлекеттік механизмнің
құрамына сондай-ақ армия, полиция, түрмелер, барлау, қарсыбарлау және
биліктің басқа да кейбір ұйымдастыру-мәжбүрлеу құралдары кіреді.Олар болмас
мемлекет өзінің алдында тұрған міндеттерін орындай алмайды. Мемлекеттің
қандай да бір мақсатына қол жеткізу үшін мұндай билік құралдарының бар
екендігі фактісі жеткілікті. Ол тиісті нәтиже бермеген жағдайда, биліктің
аталған құралдары іс-әрекет жасауға мәжбүр болады. Оларды билік құралдары
деп атағанда, оның мемлекет механизміндегі өзінің сипатымен және
табиғатымен, құрылымымен және адамдарының құрамымен, материалдық қамтамасыз
етілуімен, қызметінің мәртебесімен және бағыттылығымен ерекшеленетін
айрықша құрылым екендігі ескеріледі. Олардың әрқайсысының ішінде басқару
органдары (қорғаныс министрлігі, әскер түрлері мен округтер
командованиелері, әскери комиссарианттар, командирлер және т.б.) бар. Олар
басқару, бақылау, ұйымдастыру техникалық функцияларын орындайды, аталған
билік құралдарының әрқайсысында тәртіп болуын қадағалайды, олардың
қызметінің мемлекет алдына қойып отырған міндеттер арнасында болуын
қамтамасыз етеді[13].
ІІ. Тарау. Қазақстан Республикасының Үкіметі – атқарушы биліктің жоғарғы
органы
2.1. Қазақстан Республикасының Үкіметінің құрылуы және құрамы
Қазақстан Республикасының Үкіметі атқарушы билігін жүзеге асырады,
атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық
жасайды[14].
Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігінің жоғары органы
болып табылады. Мұндай анықтама Қазақстан Республикасы Үкіметінің заңдық
табиғатын ашады, мемлекеттік билікті бөлісу жүйесіндегі орнын көрсетеді
және оның қызмет сипатын бағағалайды. Барлық атқарушы органдарды
басқаратын, олардың қызметіне басшылык жасайтын жоғары атқарушы орган
ретінде елде мемлекеттік басқаруды жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік биліктің бір тармағы
болып табылады және мемлекеттің атқарушы билігін бейнелейді. Сондықтан
Конституция Үкіметтің мемлекеттік билік жүйесіндегі орнын анықтайды,
биліктің басқа тармақтарымен өзара қарым-қатынасының нормативтік негіздерін
белгілейді. Конституция Үкімет пен Парламенттің, Үкімет пен Президенттің
өзара қарым-қатынасын анықтап, тежемелік және тепе-теңдік механизмін
белгілейді. Үкіметтің сот билігімен де белгілі бір құқықтық байланысы
болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Үкімет мемлекеттің
аткарушы билігінің жоғары органы ретінде атқарушы органдар жүйесін
баскарады. Конституцияның аталған кағидасында бірыңғай деген сөз
болмағанымен, мазмұны атқарушы билік органдарының бірыңғай жүйе жасайтынына
күмәндануға негіз жасамайды. Ол Конституцияның 87-бабымен дәлелденеді,
онда: Жергілікті атқарушы органдар Қазақстан Республикасының атқарушы
органдарының бірыңғай жүйесіне кіреді делінген. Үкіметтің атқарушы билік
ретіндегі жоғары орган ретіндегі жағдайы оның Қазақстан Республикасының
бүкіл аумағында жүзеге асырылатын және атқарушы биліктің жергілікті
органдарын қамтитын өкілеттік-қамтамасыз етіледі.
Үкімет атқарушы биліктің бірыңғай жүйесіне кіретін министрліктердің,
мемлекеттік комитеттер мен басқа да ведомстволардың жұмысын бағыттайды.
Үкімет атқарушы биліктің жоғары органы ретінде Қазақстан Республикасы
Конституциясымен, Президенттің конституциялық заң күші бар Жарлықтарымен,
баска да нормативтік жарлықтарымен оның құзыретіне жатқызылған мәселелерді
жеке шешеді. Үкімет өзінің шегінде нормативтік және өзге де актілер
қабылдайды, зандардың, Президент Жарлықтарының орындалуын ұйымдастырады,
өзге де халықаралық шарттар жасасады, барлық атқарушы билік органдарын
басқарады, олардың қызметін бақылайды және заңдардың бұзылуын болдырмау
үшін тиісті шаралар қолданады.
Үкімет қызметінің құқықтық негізі Конституция, заңдар, Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлықтары болып табылады.
Конституцияда көзделген тәртіппен Үкіметті Президент кұрады. Жоғарыда
айтылғандай, Премьер-Министрге кандидатураны Президенттің өзі іріктейді
және кандидатураға келісімін алу үшін оны Парламенттің қарауына енгізеді.
Парламенттің келісімін алғаннан кейін Президент оны Премьер-Министр
қызметіне бекітеді. Президент құрамында Премьер-Министр, оның
орынбасарлары, Үкімет Аппаратының басшысы, министрлер, Мемлекеттік
комитеттердің төрағалары бар Үкіметті кұрады. Үкіметтің құрылымы мен құрамы
туралы ұсынысты Премьер-Министр тағайындалғаннан кейінгі он күндік мерзім
ішінде Премьер-Министр енгізеді. Үкімет мүшелері халыққа және Республика
Президентіне ант береді.
Еліміздің тарихында, 1991 жылдан бері Қазакстан Республикасында
бірнеше Үкімет ауысты: 1)1991-1992 жылдары - Төрағасы Ү.Қараманов; 2) 1992-
1994 жылдары - Төрағасы С. Терещенко; 1994—1997 жылдары — Төрағасы Ә.
Қажыгелдин; 1997—1999 жылдары - Төрағасы Н. Балғымбаев; 1999-2002 жылдары -
Төрағасы Қ. Тоқаев; 2002-2003 жылдары - Төрағасы И. Тасмағамбетов; 2003 –
2007 жылдары — Премьер - Министр Д. Ахметов; 2007 жылдың қаңтар айынан
бастап — Қазақстан Республикасының Премьер–Министрі болып К. Мәсімов
тағайындалды.
Республика Үкіметі Президенттің өкілеттік мерзімі шегінде жұмыс
істейді және жаңа сайланған Президент алдында өзінің өкілеттілігін
тоқтатады. Үкімет өз міндетін Республика Үкіметінің жаңа құрамы бекігенше
орындайды. Үкіметтің өкілеттігін тоқтату және оның кез келген мүшесін
қызметінен босату туралы Президенттің өзінің жеке бастамасы бойынша шешім
шығаруына құкығы бар. Премьер-Министрді қызметінен босату бүкіл Үкіметтің
өкілеттігін тоқтатуды білдіреді[15].
Үкімет және онын кез келген мүшесі егер өзіне жүктелген қызметті одан
әрі жүзеге асыру мүмкін емес деп есептесе, өзінің орнынан түсетінін
Президентке мәлімдеуге құқылы. Қандай жағдайда Үкіметтің тұтас немесе оның
жекелеген мүшесінің орнынан түсетінін мәлімдей алатындығы заңда
көзделмеген. Егер Үкіметтің орнынан түсуін Үкімет мәлімдесе, оған
Парламентпен өзара қарым-қатынасына қатысты емес әр түрлі мән-жай негіз
болуы мүмкін. Үкіметтің өз ішінде еңсерілмейтін әр түрлі көзқарастар, басқа
да себептер болуы мүмкін. Үкімет мүшелерінің орнынан түсуіне олардың Үкімет
Бағдарламасымен, Үкімет басшылығының жұмыс стилімен келіспеуі, сырқаты және
тағы басқалары себепші болуы мүмкін.
Парламент Үкіметке сенімсіздік вотумын тек Конституцияда көзделген
жағдайларда білдіреді:
1) егер Үкімет Бағдарламасын Парламент екінші мәрте қайтарса;
2) егер Парламент Үкімет енгізген заң жобасын қабылдамай тастаса
Үкімет өзінің орнынан кететіні туралы Президентке мәлімдейді. Республика
Президенті он күн мерзім ішінде орнынан кетуді қабылдау немесе қабылдамау
туралы мәселені қарайды. Егер Президент орнынан түсуді қабылдаса, онда ол
оның орнынан түсуі туралы мәлімдеген Үкіметтің немесе оның мүшесінің
өкілеттігі тоқтатылғанын білдіреді. Егер Премьер-Министр орнынан түсуді
мәлімдесе, онда оның орнынан түсуінің қабылдануы бүкіл Үкімет өкілеттігінің
тоқтатылғанын білдіреді[16].
Премьер-Министр тағайындалғаннан кейінгі бір айдың ішінде Үкімет
қызметінің бағдарламасы туралы мәселені шешеді. Осы мерзімде Премьер-
Министр Үкімет қызметінің бағдарламасын әзірлейді және ол туралы
Парламентке баяндама ұсынады. Нақ осы мерзім ішінде Үкіметтің жаңа құрамы
Парламентке осының алдындағы Үкімет құрамының Бағдарламасын қолдау туралы
және өз қызметтерінде соны басшылыққа алғысы келетіндері туралы Парламентке
мәлімдей алады.
Егер Парламент Үкіметтің жаңа Бағдарламасын қабылдамай тастаса Премьер-
Министр екі айлық мерзім ішінде Парламентке Бағдарлама туралы екінші
баяндама ұсынады. Үкімет Бағдарламасын Парламент әр Палата депутаттарының
жалпы санының үштен екісінің көпшілік даусымен тағы қабылдамай тастауына
болады. Мұндай көпшілік дауыстың болмағаны Үкімет Бағдарламасының
макұлданғанын білдіреді.
Конституция Үкімет құрамында болуға қатысты шектеуді көздейді.
Республика Үкіметі мүшелерінің:
- өкілді органның депутаттары болуға;
- окытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтерден басқа
ақылы қызметтер атқаруға;
- кәсіпкерлікпен шұғылдануға;
- коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесінің
құрамына кіруге хақы жоқ.
2.2. Қазақстан Республикасының Үкіметінің құзыреті және қызметін
ұйымдастыру
Атқарушы биліктің жоғары органы ретінде Үкіметке Қазақстан
Республикасы Конституциясымен және Президенттің Қазақстан Республикасының
Үкіметі туралы 1995 жылғы 18 желтоқсандағы конституциялық заң күші бар
Жарлығымен орнықтырылған кең өкілеттіктер берілген.
Экономика саласында:
- Үкімет мемлекеттің экономикалық саясатының негізгі бағыттарын, оны
жүзеге асырудың стратегиялық және тактикалық шараларын әзірлейді;
- экономикалық бағдарламаларды, республикалық бюджетті әзірлейді және
оның орындалуы туралы есебін құрады, оның орындалуын қамтамасыз
етеді;
- республиканың қаржы жүйесін әзірлеп, оны нығайту жөніндегі
шараларды жүзеге асырады;
- валюталық, қаржылық және материалдық ресурстарды құру және
пайдалану кезінде заңдылықтың сақталуына мемлекеттік бақылауды
қамтамасыз етеді;
- құрылымдық және инвестициялық саясатты жүзеге асырады;
- бағаның құрылуы жөніндегі мемлекеттік саясатты әзірлеп, жүргізеді,
мемлекетпен реттелуші баға қолданылатын өнім, тауар және кызмет
номенкулатурасын белгілейді;
- мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады, онын корғалуын
қамтамасыз етеді.
Әлеуметтік салада:
- Үкімет мемлекеттік саясаттың, мемлекеттік бағдарламанын негізгі
бағыттарын әзірлейді;
- еңбекке ақы төлеудің жүйесі мен шартын, азаматтардың әлеуметтік
қорғалуын, мемлекеттік тұрғыдан әлеуметтік қамтамасыз етілуі мен
әлеуметтік қамсыздандырылуын белгілейді;
- аймақтарды әлеуметтік дамыту мәселелерін шешуді қамтамасыз етеді;
- жастар, дене мәдениеті мен спорт, туризм, әлеуметтік әріптестік
проблемаларын шешуге ықпал етеді.
Ғылым, техника, білім мен мәдениет саласында Үкімет ғылыми-техникалык
даму жоспарын әзірлейді және жүзеге асырады; ғылым мен техниканы, мәдениет
пен білімді дамыту, жана технологияны еңгізу жөніндегі мемлекеттік саясатты
әзірлеп, жүзеге асырады.
Әкімшілік-саяси басқару саласында Үкімет консультативті-кеңесші
органдарды құрып, таратады, Үкіметтің құрамына кірмейтін министрліктердің,
мемлекеттік комитеттердің, орталық атқарушы органдардың қызметін басқарады,
олардың Президент пен Үкіметтің актілерін орындауын бақылайды;
министрліктердің орынбасарларын қызметке тағайындап, қызметтен босатады;
жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік басқару мәселелері жөніндегі
қызметін басқарады, олардың заңдарды орындауын бақылайды.
Заңдылық пен құқық тәртібін нығайту саласында Үкімет құкықтық
реформанын жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді; азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын сақтау мен қорғау, заңдылық пен құқық тәртібін,
республиканың қауіпсіздігі мен қорғаныс қабілетін, мемлекеттік шекараның
аумақтық тұтастығы мен қорғалуын қамтамасыз ету жөнінде шаралар әзірлеп,
жүзеге асырады.
Сыртқы саясат саласында Үкімет келіссөз жүргізіп, Үкіметаралық
келісімдерге қол қою туралы шешімдер кабылдайды; республиканың шет
мемлекеттермен, халықаралық және аумақтық ұйымдармен өзара қарым-қатынасын
дамытуды камтамасыз етеді; сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асыру
жөнінде шаралар әзірлейді; сыртқы сауданы дамыту жөнінде шаралар қолданады;
халықаралық қаржы ұйымдарымен өзара қарым-қатынас орнатады[17].
Үкіметке Премьер-Министр басшылық етеді, оның өкілеттігі Республика
Конституциясымен және Президенттің Үкімет туралы Жарлығымен бекітіледі.
Премьер-Министрдің мынадай өкілеттігі болады:
Үкіметтің жұмысын ұйымдастырады және өзінін орынбасарлары мен Үкімет
мүшелері арасында қызмет міндетін бөледі; Президентпен, Парламентпен,
Конституциялық Кеңеспен, Жоғарғы Сотпен, Бас Прокуратурамен, басқа да
мемлекеттік органдармен қатынаста Үкімет атынан сөйлейді немесе оны
Үкіметтің өкілдігіне тапсырады; халықаралық қатынастарда Үкімет атынан
сөйлейді немесе оны Үкіметтің өкілдігіне тапсырады және үкіметаралық
шарттар мен келісімдерге қол қояды.
Республика Президентіне Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы,
Үкіметтің құрамына кірмейтін министрліктерді, мемлекеттік комитеттер мен
орталық атқару органдарын кұру, және тарату туралы, Үкімет Аппаратының
басшысы, министр кызметіне тағайындалатын кандидатуралар туралы,
мемлекеттік комитеттің төрағасы, облыс, республикалық маңызы бар қалалар
және республика астанасы туралы, аталған тұлғаларды қызметгерінен босату
туралы ұсыныс түсіреді.
Президентке республиканың мемлекеттік бюджетімен қаржыландырылатын
барлық органдардың қызметкерлерін қаржыландырып, оларға еңбек ақы төлеудің
бірынғай жүйесін бекітуге ұсынады.
Президентке Үкімет қызметінің негізгі бағыттары және оның барлық ең
маңызды шешімдері туралы баяндайды. Үкімет мүшелерінің, орталық және
жергілікті атқарушы органдар басшыларының есебін тындайды.
Премьер-Министр оған заң жүктеген және Үкімет қызметін ұйымдастыруға
және оған басшылық жасауға қатысты баска да өкілеттіктерді орындайды.
Қазақстан Республикасынын Үкіметі туралы конституциялық Заңға
сәйкес, Премьер-Министр орынбасарларының өкілеттігі белгіленген. Олар
лауазымы бойынша Үкімет құрамына кіреді және мынадай өкілеттіктерді
атқарады:
- Үкімет құрамына кірмейтін тиісті министрліктердің, мемлекеттік
комитеттердің, орталық атқарушы органдардың, сондай-ақ жүктелген
шекте мемлекеттік басқару салаларының (сфераларының) қызметін
үйлестіреді;
- мемлекеттік басқарудың үйлестірілетін салаларының жай-күйіне жауап
береді, оларда заңдардың, Президент және Үкімет актілерінің
орындалуына бақылауды жүзеге асырады;
- Премьер-Министрдің және Үкіметтің қарауына Үкімет құрамына
кірмейтін тиісті орталық атқару органдарының басшылықтарын
қызметіне тағайындау және қызметінен босату туралы ұсыныс енгізеді.
Премьер-Министрдің орынбасарлары Премьер-Министрдің тапсырмасы бойынша
басқа да қызметтер атқарады.
Министрлер, мемлекеттік комитеттердің төрағалары Үкімет мүшелері болып
табылады. Олар тиісті министрліктер мен мемлекеттік комитеттерге басшылық
жасайды және тиісті министрліктер мен мемлекеттік комитеттердің қарауында
болатын мемлекетгік басқару салаларындағы (сфераларындағы) қызметтің жай-
күйіне жауап береді. Сонымен бірге Үкімет мүшелері өз құзыреті шегінде
шешімдер қабылдауда дербестікке ие әрі өздеріне бағынысты мемлекеттік
органдардың жұмысы үшін Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің алдында
жеке-дара жауап береді[18].
Республиканың Премьер-Министрінің жанынан Үкіметтің тұрақты жұмыс
істейтін органы ретінде Төралқа құрылады. Үкіметгің Төралқасының кұрамына
лауазымы бойынша Премьер-Министрдің орынбасарлары және Үкімет Аппаратының
басшысы кіреді. Премьер-Министр Төралқа құрамына Үкіметтің басқа мүшелерін
еңгізуге құқылы, Үкімет Төралқасының отырыстарын әзірлеу және өткізу
тәртібін Регламент белгілейді.
Үкімет отырысы айына кем дегенде бір рет өткізіледі. Отырысты Премьер-
Министр немесе Президент шақырады. Аса маңызды мәселелер бойынша Үкімет
қарауы кезінде оның отырыстарына Президент төрағалық етеді. Егер оған оның
мүшелерінің кем дегенде үштен екісі қатысса ол құқылы болып есептеледі.
Президенттің немесе Премьер-Министрдің бастамасы бойынша отырыс ашық
өткізіледі, Үкімет отырысы жабық өткізілуі де мүмкін.
Үкімет пен Премьер-Министрдің қызметін ақпараттық-талдау, құқықтық,
ұйымдық және материалдық-техникалық жағынан жүзеге асырылуын қамтамасыз
ететін өз Аппараты құрылады. Аппарат басшысын Премьер-Министрдің ұсынысы
бойынша Президент қызметке тағайындап, қызметінен босатады. Аппарат басшысы
Үкімет аппаратының Президент Әкімшілігімен, Парламент Аппаратымен,
министрліктермен, мемлекеттік комитеттермен, ведомстволармен, жергілікті
атқару органдарымен өзара қарым-қатынасын ұйымдастырады.
Үкіметтің құзыретіндегі мәселелер бойынша ұсыныстар әзірлеу үшін
Үкімет жанынан комиссиялар, кеңестер және өзге де консультативті-кеңесші
органдар құрылады. Бұл органдарды Премьер-Министр, оның орынбасарлары,
Үкімет мүшелері басқарады. Консультативті-кеңесші органдардың шешімі
нұсқаулық сипатта болады.
Қазақстан Республикасынын Үкіметі өз қызметінде біртұтастық принципін,
мемлекеттік билікті үш тармаққа бөлу, заңдылық, жариялылық, қоғамдық
келісім мен саяси тұрактылық, адамдар мен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары принциптерін басшылыққа алады.
2.3. Үкіметтің норма шығарушылық қызметі
Қазақстан Республикасы Үкіметі, біріншіден, Парламент пен Президент
жүзеге асыратын заң шығару процесіне қатысады; екіншіден, өз құзыреті
шеңберінде норма шығарушылықты жүзеге асырады; үшіншіден, министрліктер мен
ведомстволардың норма шығарушылық қызметін бақылайды; төртіншіден, атқарушы
биліктің жергілікті органдарының норма шығарушылық қызметін бақылайды.
Үкіметтің зан шығарушылық бастамашылық құқығы болады. Ол өз құзыретіне
кіретін барлық мөселелер бойынша заң жобаларын әзірлеп, оны Мәжілістің
қарауына енгізуге құқылы.
Қазақстан Республикасы Үкіметіне заң шығару бастамасы құқығының
берілуі жөніндегі қағида Үкімет Парламентке заң жобасын енгізе де алады,
еңгізбей-ақ қоюына болады деген сөз емес. Үкімет мемлекеттік биліктің заң
негізінде қолдана алатын кең өкілеттікті иеленген ерекше тармағы ретінде,
сөз жоқ, тиісті заңдардың қабылдануына мүдделі. Сондықтан Үкімет заң
жобалау жұмысымен шұғылдануға құқылы ғана емес, міндетті де.
Заң шығарушылық бастама құқығын жүзеге асыру мақсатында Үкімет заң
жобалау жұмыстарын әзірлейді. Заң жобаларын әзірлеуде министрліктер мен
ведомстволар Үкіметтің ұйымдық тірегі болып табылады. Республика
министрліктерінің, мемлекеттік комитеттерінің және ведомстволарының нақты
жобаларын әзірлеу жөніндегі ұсыныстары республиканың Әділет министрлігі мен
Үкімет арқылы енгізіледі. Ол қаралып, қорытылғаннан кейін заң жобалау
жұмыстарының тізбесіне кіргізу үшін Парламент Мәжілісіне жіберіледі. Заң
жобалау жұмыстарының тізбесіне және Республика Парламентінің осы мәселелер
бойынша қабылдаған шешіміне орай орталық атқарушы органдар заң жобаларын
қазақ және орыс тілдерінде әзірлеп, белгіленген мерзімде Үкіметке беруі
тиіс. Ұсынылған заң жобаларының сапасына, дер кезінде әзірленіп, ұсынылуына
орталық атқару органдарының бірінші басшысы тікелей жауап береді. Сапа
ұғымы айтарлықтай кең ұғым. Заң жобаларын мүдделі министрліктердің
әзірлеуі, олардың өздерінің тар шеңберлі ведомстволық мүдделерін заң арқылы
орнықтырып алуына ұмтылдыруы мүмкін. Егер заң жобаларында мұндай көзқарас
басым болса, онда олар қабылданған жағдайда ол мемлекет, коғам және
азаматтардың мүддесіне зиян келтіруі мүмкін. Сондыктан заңның сапасы
ұғымы заң шығару техникасы тұрғысынан алғанда заң жобаларын жетілдіру
ұғымын ғана білдіріп қоймайды, сонымен бірге көпшіліктің мүддесіне сәйкес
келетін заң жобасының дұрыс жоспарлануын да біддіретін ұғым.
1996 жылғы 22 ақпанда Үкімет бекіткен Қазақстан Республикасы Үкіметі
жұмысының Регламенті де осыған назар аударған. Демек, заң жобаларын
Үкіметке өздерінің қарауындағы мәселелер бойынша министрліктер мен
мемлекеттік комитеттер ұсынады[19].
Заң жобаларының сапалык жоғары деңгейде болуы үшін қажетті жағдайда
актілер экономикалық құқықтық, ғылыми-техникалық және өзге сараптауға
беріледі. Үкіметтің қарауына тиісті негіздемелерімен түскен ескертпелер
туралы анықтама, сараптама қорытындысы заң жобасымен бірге беріледі. Егер
Үкімет заң шығарушылық бастамасы тәртібімен әзірленген заң жобасы
Конституциямен және заңдармен Президенттің өкілеттігіне жатқызылған
мәселелерді қозғайтын болса, оңда ол туралы Республика Президентімен
келісіп алу керек.
Үкімет пен Парламентке енгізілген заң жобалары міндетті түрде
Үкіметтің отырысында немесе оның Төралқасында талқылануы керек. Заң жобасын
талқылау міндетті түрде құжатты әзірлеушілердің, сарапшылардың қатысуымен
өткізіледі. Заң жобасын қараудың нәтижесімен Үкіметтің қаулысы немесе
Премьер-министрдің өкімі қабылданады. Сол арқылы заң жобасы Парламент
Мәжілісіне жіберілуі немесе пысықтауға қайтарылуы мүмкін.
Үкімет заң шығару бастамасын жеке жүзеге асырып кана қоймайды. Ол заң
жобасын Парламент Мәжілісіне енгізу жөніндегі Президент тапсырмасын да
орындайды. Қазақстан Республикасынын Конституциясы Президентке заң шығару
бастамасы құқығын бермеген. Бірақ ол Президент заң шығару процесінен
аластатылады деген сөз емес. Президент туралы Жарлықпен көзделген
Президенттің Үкіметке заң жобаларын Парламент Мәжілісіне енгізуге тапсырма
беру құқығы оның заң шығаруға ықпал ету жолдарының бірі болып табылады. Бұл
арада заң жобасы Президент Әкімшілігінде әзірленіп, Үкімет арқылы
Парламентке енгізілетінін ескерген жөн.
Үкімет сонымен бірге, Президент актілерінің жобаларын әзірлей алады.
Әңгіме, ең алдымен, орталық атқарушы органдар арқылы, Президент Аппаратының
тиісті бөлімдері немесе Үкімет шешімімен құрылатын жұмыс тобы арқылы жүзеге
асырылатын, Президенттің Үкімет енгізген нормативтік жарлықтары туралы
болып отыр. Оларды Үкімет арқылы жүзеге асыру талап етілетін Президент
актілері жобаларының қатарына Үкімет қаулыларының жобалары да жатады.
Егжей-тегжейлі қарастыруға кіріспес бұрын, оны келесі схемадан көруге
болады (1 схема).
1 схема. Атқарушы билікте заңшығару процесі
Саясатты әзірлеу, әдетте оның нәтижесі заңжобалау жұмыстары жоспары
болып табылады, атқарушы биліктің жоғарғы жəне төменгі деңгейлерде жүзеге
асады: Үкіметте және салалы министрліктерде.
Президент Үкімет пен министрліктердің саясатын орындауды бақылап
отырады, ал Президент Əкімшілігі ішкі және сыртқы саясатқа қатысты
Президенттің ұсыныстарын əзірлеуге жауап береді. ҚР ҚР Президенті туралы
Конституциялық Заңы 19-бабының 2-тармағына сәйкес, Президент стратегиялық
жоспарларды әзірлеу тәртібін белгілейді, мемлекеттік бағдарламалар мен
стратегиялық жоспарларды бекітеді[20].
Осы процестің нəтижесінде жұртшылыққа стратегия, стратегиялық
жоспарлар мен тұжырымдалар түрінде қол жетімді болады. Мұндай жоспарлар мен
тұжырымдамалар Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы жолдауларында
көрінетін мемлекеттік саясаттың барлық салаларындағы негізгі бағыттарды
белгілейді.
Президенттің жыл сайынғы жолдауында Үкімет бағдарламаларды əзірлейді,
ал министрліктер мен басқа да мемлекеттік органдар заңжобаларды одан əрі
əзірлеу үшін негізгі құжаттарды əзірлейді. Өз алдына бұл құжаттар Президент
Əкімшілігінің қарауына жіберіледі. Реттеу жүйесінде саясатты жəне заңжобаны
одан əрі әзірлеуді қабылдау бойынша Президенттің құзыреті нақты
айқындалғандығына қарамастан, зерттеу барысында жоғары деңгейдегі атқарушы
билікте болып жатқан ішкі процестерге қатысты нақты ақпарат немесе саясатты
әзірлеген кезде пайданылатын нақты әдістемелер алуға мүмкіндік болмады.
90-жылдары Президент саясат пен страгияларды əзірлеуге қатысатын
бірнеше институттар құрған болатын. Бұл институттар Президент Əкімшілігіне
жұмыс істейтін тəуелсіз орталықтар болып ойластырылған болатын.
Президент өткізіп отырған ағымдағы əкімшілік реформалар салалық
министрліктердің мемлекеттік саясатты орындау функциялары берілетін
болатындығына, ал атқарушы жəне бақылау функциялары министрліктердің
құрамына кіретін комитеттермен орындалатын болатындығын көрсетеді[21]. Бұл
өзгерістер саясатты əзірлеу процесіне əсерін тигізе ме əлі белгісіз.
Заң жобаларының көбі жоғары тұрған органдардың тапсырмалары негізінде,
мысалы Үкімет сияқты уəкілетті органның жеке өзі бастамашылық етеді, сондай-
ақ Президенттің тапсырмасы бойынша заң жобаларын əзірлеуі мүмкін.
Азаматтар, жеке немесе топтық тəртіппен уəкілетті органға қарау үшін
өздерінің ұсыныстарын немесе дайын заңның жобаларын ұсыну құқығы бар[22].
Уəкілетті органдар заң жобасын əзірлеу туралы ұсынысын бағалау үшін
шамамен алғанда айына бір рет жиналасын (ВАК жұмыс органы Əділет
министрлігі болып табылады) Үкіметтің жанындағы заң жобалау қызметі
жөніндегі Ведомствоаралық комиссияға (ВАК) енгізеді. Комиссияға сонымен
бірге Парламенттің əрбір палатасынан бір өкіл кіреді. Ведомствоаралық
комиссия рөлі өте үлкен. Ол Республиканың қолданыстағы заңнамасын жетілдіру
бойынша ұсынымдарды əзірлеуге, сондай-ақ Үкіметтің заңжобалау мен Қазақстан
Республикасы уəкілетті мемлекеттік органдардың қызметіне жауап береді[23].
Əділет министрлігі мемлекеттік органдар мен ВАК-тың ұсыныстары
негізінде жəне Президенттің тапсырмасын, мемлекеттік жəне салалық
бағдарламалардың ережелерін, оларды жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар
жоспарын, Үкіметтің іс-əрекет жоспарын, Премьер-министрдің шешімдерін
ескере отырып, Үкіметтің Заңжобалау жұмыстары жоспарының жобаларын
əзірлейді, олар Үкіметтің Қаулысымен бекітіледі.
Ұсыныстарда заң жобалардың толық атауын, негізгі ережелердің мазмұнын
енгізу жолымен олардың тұжырымдамаларын көрсету, қабылдаудың қажеттілігі
мен оларды əзірлеу мерзімдерін көрсету керек. Практикада əр жылдың аяғында
Əділет министрлігі мемлекеттік органдарға келесі жылы əзірлеуге жоспарлап
қойған заңның жобалары туралы сауалдар жібереді.
Жылдық заңжобалау жұмыс жоспарының жобасы Үкіметке 1қарашаға дейін
ұсынуы тиіс. Одан кейін келісу үшін ол Президентке жіберіледі. Сондай-ақ
жұмыс жоспарды Парламентке ұсынудың ресми емес практикасы да бар.
Жоспар мемлекеттік органдардың заңжобалар əзірлеушілерді, Əділет
министрлігіне, Үкіметке жəне Қазақстан Республикасының Парламентіне нақты
заңжобаларды енгізу мерзімдерін, сондай-ақ заңжобаны əзірлеу мен енгізуге
жауапты лауазымды тұлғалары көрсетіліп, заңжобалар тізбесінен тұрады. Ай
сайын Əділет министрлігі Үкіметке маңызды əлеуметтік-экномикалық заңдардың
əзірлеу жағдайы туралы шолуларды, ағымдағы Жоспарды орындау барысы туралы
есептерді, соның ішінде заң жобаларының мемлекеттік органдарда жəне
Парламентте өту туралы ақпаратты жібереді.
Жылдық жоспар əдетте, шамамен 40 заңжобасынан тұрады. Алайда,
практикада жоспардан тыс заңжобалардың саны жоспарланған заңжобалардың
санынан асып түседі.
Заңжобаны əзірлеу үшін жауапты министрлік немесе басқа мемлекеттік
орган өзінің қызметкерлерінің ішінен, қажет болған жағдайда оған басқа
мүдделі органдардың өкілдерін енгізіп, жұмыс тобын құрады. Сондай-ақ
тəуелсіз сарапшылар шақырылуы мүмкін.
Жұмыс топтары заңжобасын əзірлеуін талқылау үшін тұрақты жиналады.
Дайындалған заңжобасы Əділет министрлігі мен Экономика жəне бюджеттік
жоспарлау министрлігіне сараптама жасау үшін жіберіледі. Үкімет сондай-ақ
келісу рəсіміне басқа министрліктер мен ведомстволарды енгізу қажеттігі
туралы шешімін қабылдай алады. Нормативтік құқықтық актілер туралы Заңына
сəйкес нормативтiк құқықтық актiнiң жобасы келiсуге жiберiлген мемлекеттiк
органдар мен ұйымдар, егер уəкiлеттi орган өзге бiр, неғұрлым қысқа мерзiм
белгiлемесе, оны алған күннен бастап күнтiзбелiк отыз күн iшiнде жоба
бойынша өз ескертпелерi мен ұсыныстарын дайындауға немесе олардың жоқтығы
туралы жобаны əзiрлеген органға хабарлауға тиiс (қазіргі уақытта Үкімет он
күн мерзімді белгіледі). Əділет министрлігі құқықтық сараптаманы өткізеді.
Экономика жəне бюджеттік жоспарлау министрлігі заңжобаның экономикалық
салдарларын бағалайды жəне мемлекеттік əлеуметтік-экономикалық саясаттың
негізгі бағыттарына сəйкестігін тексереді. Ол сондай-ақ заңжобаның қаржылық
қамтамасыз етілуін, оның бюджет пен шығысқа мүмкін болатын ықпалын
бағалайды.
Əділет министрлігі заңжобасын Конституцияға жəне Қазақстан
Республикасының қолданыстағы заңнамасына сəйкестігін тексереді.
Министрліктің департаментінде құқықтық сараптаманы өткізуге жауапты
заңжобасын бағалау жөніндегі əдістемелік нұсқаулықты пайдаланады. Бұл əдіс
ресми ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz