Конституциядағы құқықтық мемлекет белгілері
Құқықтық мемлекеттің пайда болуы мен дамуы
жөніндегі проблемалар
МАЗМҰНЫ :
КIРIСПЕ 3
1 ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН МӘНІ 7
1.1 Құқықтық мемлекеттің концепциясының тарихи аспектілері 7
1.2 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы теориялар, олардың
түсінігі және мазмұны 13
1.3 Қазіргі отандық теориядағы құқықтық мемлекет түсінігінің мазмұны 20
1.4 Құқықтық мемлекеттің негізгі қағидалары 24
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ҚҰРУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН
ТӘЖІРИБЕСІ 35
2.1 Қазақстанның конституциялық даму кезеңдері 35
2.1 Қазақстанның құқықтық мемлекет құрудағы конституциялық даму кезеңдері
36
2.2 Конституциядағы құқықтық мемлекет белгілері 42
2.3 Конституция бойынша билік бөлісу 46
2.4 Конституциядағы адам құқықтары мен бостандықтары мәселелері 50
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 68
КIРIСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген
Қазақстан халқы, деп басталатын біздің Конституциямыздағы осы сөздерде
мемлекеттілігін жаңғыртып, жаңа әділетті қоғам орнатуды мұрат тұтқан сан
ұрпактың тарих сабақтастығы тоғысып жатыр. Мемлекет - аумақтың тұтастығы,
азаматтардың топтасқандығы, билік институттары ғана емес, біз сонымен атар
ол өз бойына алдыңғы ұрпақтын өмір тәжірибесі мен жарқын болашаққа деген
ізгі үмітін сіңірген Конституция деп те білеміз [1].
Қазақстан Республикасының Конституциясының негiзiнде жаңа
конституциялық құқық түзiлдi, оған сәйкес бiздiң мемлекетiмiз үшiн неғұрлым
қолайлы президенттiк басқару нысаны берiк орнықты. Мемлекеттiк бiртұтас
билiктiң үш тармаққа бөлiнуi жүзеге асты.
Конституциядағы қоғам мен мемлекет қызметiнiң түбегейлi принциптерi
туралы айтылғандарды ескере отырып, қоғамдық келiсiм мен саяси
тұрлаулылықты қоғамдық та, мемлекеттiк те институттар қамтамасыз етуге
тиiс. Сөйтiп, түбегейлi конституциялық принцип - барша халықтың игiлiгiне
арналған экономикалық даму, Конституцияда меншiк мiндет жүктейдi, оны
пайдалану сонымен қатар қоғам игiлiгiне де қызмет етуге тиiс деп
жарияланғандықтан, экономиканың мемлекеттiк те, жеке секторларында да
өмiрге енiп, iске асуға тиiс.
Қазақстанның көпұлтты халқының достығын нығайту мен мемлекеттiң
тәуелсiздiгiн бекітуде қазақстандық патриотизм принципiнiң маңызы зор[2].
Құқықтық мемлекетті қалыптастыруда, өз кезегiнде, құқықтық бiлiм беру,
құқықтық насихат, яғни құқықтық мәдениет мәселелерi болып табылады. Осыған
орай, азаматтардың құқықтық санасын, оның iшiнде мемлекеттiк қызметшiлер
арасында заңгерлiк сауаттылықты арттыру жөнiндегi жұмысты жалғастыру қажет.
Халық арасында интернет-ресурстарды қоса отырып, бұқаралық ақпарат
құралдары арқылы құқықтық насихаттың сапасын арттыру мен көлемiн кеңейту,
заңнаманы және құқық қолданудың өзектi проблемалары бойынша, атап айтқанда,
азаматтардың күнделiктi өмiрiнде жиi қолданылатын құқық салаларында ғылыми
зерттеулердi жандандыру қажет [3].
Еліміздің Ата заңы жүздеген жылдар бойы қалыптасқан адамзат баласының
жалпы құндылықтарын өз бойына сіңірді. Конституциямызда адамдардың табиғи
құқықтары мен бостандықтары, билік институттарын демократиялық жолмен
қалыптастыру және дамыту, Қазақстан аумағында азаматтық қоғам құру туралы
дүниежүзі таныған прогрессивті идеялар бекітілді. Ол елімізде сан алуан
идеологиялық, сенімдік, ұлттық, азаматтық ұжымдар мен топтардың бірлесіп
бейбіт өмір сүруін қамтамасыз етуге бағытталған. Конституциямызда
бекітілген нормалар Қазақстан Республикасын гүлдендіру мақсатында еліміздің
барлық азаматтарының бірлесіп, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып
қызмет етулері үшін жағдайлар жасайды.
Ғасырлар бойы тәуелсіздікті армандаған Қазақстан халқының бұл
Конституциясы, алдыңғыларына қарағанда, адамзат дамуының ғаламаттық
үрдісіне сай қазіргі заманғы либералды-демократиялық құндылықтарды
толығырақ бекітуімен ерекшеленеді. Конституция жеке тұлға және оның өмірін,
құқықтары мен бостандықтарын Республиканың ең қымбат қазынасы ретінде
танып, мемлекеттен олардың орындалуына жағдайлар жасауын талап етеді. Адам
құқықтарының Жалпы декларациясы, азаматтық және саяси құқықтар туралы
Халықаралық пакт, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
Халықаралық пакт сияқты жалпы жұрт таныған актілерден бастау алған
Конституцияның 2-бөлімі түбегейлі осы мақсаттарға қызмет етеді.
Мемлекет дүниеге келгенге дейін азаматтық қоғам болған. Алғашқы
қауымдық құрылыста адамдар өмірі азаматтық қоғам негізінде реттелген.
Тіршілік пен адамдар арасындағы қатынастарды азаматтық қоғам институттары
жүзеге асырған.
Өндіргіш күштердің пайда бола бастауымен, жеке топтар мен
отбасылардың қолында артық өнімдердің шоғырлануы жеке иемденуді, иелер
құқығын сақтау, меншіктер арасындағы қатынасты реттеу қажеттілігі саяси
күштің – мемлекеттің пайда болуына әкелді.
Мемлекеттің іргесі қаланып, оның құрылымдық шарттарыны нығая
бастаған кезде бұрынғы азаматтық қоғам институттары ығыстырылды, қоғамды
басқару мемлекеттің қолына көшті. Мемлекет нығая келе азаматтық қоғамның
қызметтерін шектеп, біртіндеп олардың аясын тарылтты. Абсолютизм тұсында,
тоталитарлық билік кезінде азаматтық қоғамның сүлдесі ғана қалды.
Америка мен Еуропа елдерінде либералдық демократияға көшу азаматтық
қоғам институттарын қайта өмірге әкеліп, оның қызметтерін жандандыра түсті.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Соңғы кездері құқықтық
мемлекет идеясы заңды ойлаудың тағы бір ең маңызды идеясына айналуда,
себебі ол жалпы азаматтық құндылықтар санатына жатады.
Құқықтың мемлекет терминінің өзі ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында
неміс ғалымдарының еңбектерінде жарық көрді. Құқықтық мемлекетті
қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан негізгі мақсаты болды.
ХІХ ғасырдың соңы және ХХ ғасырдың алғашқы жартысында құқықтық мемлекет
теориясы құқықтық мемлекет жөніндегі үстемдігін бекітті. В. М. Гессен
былай деп көрсетті: Құқықтық мемлекет деп өзінің қызметінде, үкіметтік
және соттық функцияларды атқарғанда құқықпен шектелетін және байланысты
болатын, құқықтан төмен тұратын, одан тыс және жоғары болмайтын мемлекетті
айтамыз.
Қазіргі кезеңде теорияның даусыз мойындалып отырған белгісі –
мемлекет пен адам арасындағы байланыста басымдықтың адамға берілуі.
Мемлекеттің міндеті тек адамдардың кейбір топтарына ғана қатысты емес,
жекелей алғанда әрбір адамның мүддесіне қатысты басқарушылық шешімдер мен
бағдарламаларды жүзеге асыру болып табылады. Сондықтан да құқықтық мемлекет
құрудың мәселелерін кешенді түрде талқылау бірінші кезектегі міндетке
жатады.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Дамудың демократиялық
жолына түскен посткеңестік мемлекеттерде азаматтық қоғам қалыптастыруға,
оның институттарын дамытуға бағытталды. Азаматтық қоғамды құруды елді
демократияландырудың басты шарты деген көзқарас адамдар арасында бүгінде
берік қалыптасқан.
Сонымен, халықтың басым бөлігі – саясаткерлер де, қарапайым көзі
ашық азаматтар да ден қоя бастаған бұл азаматтық қоғам деген не? Азаматтық
қоғам адамдардың сөз, жиналыс, еркін пікір айту, өз ойын ашық жеткізу, төл
құқығын қорғай білу, еңбек ету, оқып-білім алу, әлеуметтік жағынан қорғалу,
өзінің адами қажеттіліктерін қанағаттандыру деген құқықтарын қамтамасыз
ете ала ма? Азаматтық қоғам көпшіліктің өмірден күткен сұраныстарына толық
жол ашатын бірден-бір институт феномен бе, әлде олардың көңілі ауған
уақытша қызығушылық па? Сонда азаматтық қоғам дегеніміз не?
Құқықтық мемлекетті қалыптастырудың маңызды алғы шарттарының ішінде
азаматтық қоғамның алар орны бір төбе. Ал азаматтық қоғам алуан түрлі
қоғамдық қатынастардың мемлекеттен біршама дербес болуын мақсат тұтса, бұл
игі мақсат мемлекеттік биліктің құзыреті заңмен шектеліп, адам құқығы
алдыңғы орынға шыққанда ғана емес, әрбір жеке адамның мүдделеріне қатысты
басқарушылық саяси шешімдер мен бағдарламаларды жүзеге асыру болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және теориялық негіздері. Құқыктық
мемлекет - тек парасаттылықтың, әділеттіліктің шынайы белгісі ғана емес,
сонымен бірге адамның бостандығын, қадір-қасиетін, ар-намысын, теңдігін
қорғайтын, демократияны қалыптастыратын күш. Міне, қоғамның алдында тұрған
осы мүдде-мақсатты орындау мемлекеттің міндеті, ал осы бағытта қалыптасқан
құқықтық нормаларды орындау, сол арқылы заңдылықты, құқықтық тәртіпті қатаң
сақтауға үлес қосу адамдардың міндеті. Құқықтық мемлекет екі жақты жауапты
объективтік процесс.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан
негізгі мақсаты болды. Көне дәуірдің ойшылдары: Сократ, Демокрит, Платон,
Аристотель, Цицерон құқық пен мемлекеттің өзара қатынасын инабаттылық,
парасаттылық, әділеттілік жолмен дамуын армандады. Аристотель: Заң
үстемдігі болмаса демократия жоқ, - деді. Феодалдық дәуірде Н. Макиавелли,
Ж. Боден т.б. саяси қайраткерлер құқықтық мемлекет орнату төңірегінде көп
қиялданып, біраз пікірлер айтып кетті.
Құқықтық мемлекет орнату концепциясына пікір айтып өте зор үлес қосқан
атақты ғалымдар: Г. Гроцкий, Б, Спиноза, Д. Локк, Ш. Монтескье, Д.Дидро, П.
Гольбах, Т. Джефферсон, Волъ-тер, Гельвеций, Кант, т.б.
Құқықтық мемлекет мәселесі проблемасының тамыры сонау антикалық дәуірде
жатыр. Бұған дәлел ретінде атақты ғалым, философтар Аристотель, Платонның,
сонымен қатар, рим заңгерлерінің еңбектерін айтуға болады. Кейіннен, XVII-
XIX ғасырларда құқықтық мемлекет неғұрлым толығырақ тұжырымдамасы Т.Гоббс,
Б.Спиноза, Дж.Локк, Ш.Л.Монтескье, Ж.Ж.Руссо, Г.Гегель, И.Канттың және сол
заманның өзге де ойшылдарының еңбектерінде ол туралы әртүрлі идеялар
көрініс тапты. Сонымен қатар, құқықтық мемлекет және азаматтық қоғамның
қалыптасуы туралы идеялардың дамуына марксизмнің классиктері К.Маркс пен
Ф.Энгельс те салмақты үлес қосты.
1990-жылдардың басында отандық ғалымдардың Қазақстан жағдайында
құқықтық мемлекеттің қалыптасуы мен дамуы проблемаларына қызығушылығы
артты. Бұл А.Т. Ащеуловтың, К.К. Айтхожиннің, М.Т. Баймахановтың, Ж.
Жунусованың, А.К. Котовтың, Е.К. Көбеевтің, А.А. Матюхиннің, Г.С.
Сапаргалиевтің, С. Өзбекұлының, Ө. Қопабаевтың және басқалардың
еңбектерінде өз көрінісін тапты.
Сондай-ақ ресейлік ғалымдар С.А. Авакьян, В.В. Бойцова, В.В. Витюк,
K.C. Гаджиев, В.В Галкин, Н.Л. Гранат, Ю.С. Красин, Е.И. Козлова, О.Е.
Кутафин, Г.В Мальцев, Г.Н. Манов, В.С. Нерсесянц, О.Г Румянцев, С.Л.
Серебряков және басқалардың еңбектерін де атап өту қажет
Дипломдық жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, тиісті
параграфтарға бөлінген екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады.
1 ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН МӘНІ
1.1 Құқықтық мемлекеттің концепциясының тарихи аспектілері
Азаматтық қоғамның негізгі бағалылығы, айтылып өткендей – адам және
оның құқығы, ал ол саяси іске асырушы – мемлекет. Ондай миссяны орындау кез
келген мемлекеттің қолынан келмейді, тек принципі мен қызметі құқыққа сай
келген, құқық үстемдік құратын мемлекеттің қолынан келеді. Ондай мемлекетті
жалпы түрде, құқықтық деп айтады.
Мемлекет пен құқықтың келіскен әрекеттестігін іздеу моделі, құқықты
сасяи биліктің негізін іске асыратын құрал ретінде тануы ерте заманнан
басталады. Соған сай идеялардың бастамасы ертедегі қытайлардың Легистерінде
(Шан Ян – IV ғ.б.э. дейінгі) заңды ғана сараптаған, құқықты мемлекеттің
мәжбүрлеуінің нысаны ретінде емес, тек билікке және олардың міндеттілігі
дегенді ескерді.
Құқықтық мемлекеттің негізгі идеяларының элементтері көне
оқымыстыларымен құрылған. Оларға: Солон, Гераклит, Пифагор, Платон,
Аристотель, Демокрит, Сократ, Цицерон сонымен қатар софистер, стоиктер және
рим заңгерлері жатады. Олардың басқару нысаны жөніндегі дұрыс және дұрыс
емес ережелері, табиғи және ерікті белгіленген құқық қатынастары,
адамдардың теңдігі туралы табиғи құқық, мемлекетті халықтың жұмысы
құқықты адалдықтың өлшемі ретінде есептеу жеке және көпшілік құқық т.с.с.
Жаңа кезеңде, табиғи құқық доктринасының теориялық дамуына ықпал жасады,
екі мың жылдарға созылған кезеңдерде құқықтық мемлекет идеялары жетіле
бастады.
Континентальдық Еуропада құқықтық мемлекет концепциясы элементтерінің
алғашқы кезеңі, құрылымына сай тарихи алғышарттарының жоқ кезінде өтті.
Жаңа кезең (уақыт) оқымыстылары (Н. Макиавелли, тирандарымен
күресушілер Э. Боэсси т.с.с.) бірінші болып, қоғамдық санаға ертедегі
табиғи құқық доктринасын енгізе бастады, оның көптеген ережелерін жаңа
тарихи жағдайда дамытты. Олардың суверенді тәуелсіз ғылыми, құқықтың шығуы
еркіндік тирандарға қарсы тұрудағы арналған халықтың құқығы, табиғи теңдік
және барлық адамдардың еркіндігі, жаңа ғылыми принциптегі мемлекет
проблемаларын зерттейтін теориялық негіз болды.
Жоғарыдағы көрсетілген жағдайлар, белгілейтін элементтердің мемлекет
пен адамға қатынасын табуға мүмкіндік берді – құқықтың принциптерінің
артықшылығын көрсетті. Бірінші рет оны (толық емес құрастырған) көрсеткен,
Гуго Гроций болды [6, 48 бет]. Оның ойы, бойынша жақсылықтың және
мемлекеттің тағайынды болуы жетілген құқыққа байланысты, мемлекеттің
қызметі құқық принциптеріне сай болуы керек – деген ой, И. Кантқа жатады.
Халық суверенитетінің принциптеріне сай, негізгі маңыздылықты атқарушы
биліктің, заң шығарушыдан айырылғандығына берді және оның қызметін тежейтін
принципті белгіледі: халық өзі туралы өзі шешім қабылдай алмайды, заң
шығарушы халық жөнңнде шешім қабылдай алды. И. Канттың мына ойына құлақ
салуға болады: заңның құқыққа сай келуіне байланысты, мемлекет құқыққа
мәжбүрлеуге мүмкіндік алады және құқықты өзінің өмір сүруі үшін сақтайды.
Р. Фон Моль бірінші рет құқықтық мемлекетке анықтама бере отырып, оны жаңа
кеіпті конституцияда бекітілген азаматтарыдың құқығы және бостандығы бар
индивидтердің сот қорғауы қамтамасыз етілген конституциялық мемлекетке
жатқызды.
Мемлекеттік билік құқықты мойындайдй және бір мезгілде құқықпен
тежелуі,ертедегі ғалымдардың ойынша, ең адал мемлекеттілікке жатады.
Заңның күші жоқ жерде – Аристотельдің айтуы бойынша – мемлекеттік
құрылым нысаны жоқ. Цицеронның айтуы бойынша, халықтың жұмысы -
құқықтық араласу және жалпы құқықтық тәртіп. Ертедегі Грецияның және Римнің
мемлекеттік-құқықтық идеялары, институттары, құқықтық мемлекеттер туралы
кейінгі прогрессивтік ілімдердің аяғына тұруына, дамуына белгілі әсерін
тигізді.
Феодолизмнен капитализмге өту кезеңіндегі өндіргіш күштердің өсуі,
қоғамдағы әлеуметтік және саяси қатынастардың өзгеруі мемлекетке жаңа
қатынастарды туғызуға мәжбүр етеді және оны қоғамдық жұмыстарды
ұйымдастырудағы негізгі ролін көрсетеді [10, 69 бет]. Феодализм ыдырауының
алғашқы кезеңдерінегі құқықтық мемлекеттік идеяларды тарихи тұрғысынан сол
кездегі прогрессивті оқымыстылар Н.Макиавелли мен Ж.Боден айтқан.
Макиавелли өзінің теориясында, ертедегі және қазіргі көп ғасырлық
мемлекеттің өміріндегі тәжірибелердің негізінде, саясаттың принципін
түсіндірді, саяси өмірдің дамуындағы қорғаушы күштеді білу арқылы сол
уақытқа қажетті идеалды мемлекеттің нұсқасын салуды көздеді.
Мемлекеттің мақсаты, заттарды ерікті пайдалануға мүмкіндік жасап әр
адамның қауіпсіздігін қамтамасыз етуінде деп білді. Мемлекеттің нысаны
туралы мәселені көтергенде, республика нысанына мейірі түсті. Себебі тек
республика нысаны ғана, көп жағдайда теңдік пен бостандықтың талаптарына
сай келетін. Бұдан, мемлекетті - көптеген отбасыларды және өзіне
қарағандарды құқықтық басқару деп анықтады. Мемлекеттің мақсаты, тек құқық
пен бостандықты қамтамасыз ету деп білді.
Буржуазиялық революциялардың кезеңінде құқықтық мемлекет
тұжырымдамасының дайындалуына пргрессивті оқымыстылар маңызды үлес қосқан:
Г.Гроций, Б.Спиноза, Т.Гоббс, Д.Локк, Ш.Монтескье, Д.Дидро, П.Гольбах,
Т.Джефферсон және басқалар. Солардың ішіндегі, құқықтық мемлекет туралы,
көбірек маңыздылау, ғылыми теориялық ойлардың мазмұнын талдап көрсетеміз.
Құқықтық мемлекеттің жағдайындағы адам бостандығы, Локктың сөзімен:
Заңды өкіметпен белгіленген өзгермейтін бәріне бірдей ережеде,
бостандықта, барлық жағдайда заң рұқсат етсе, өзіңнің тілегеніңді жасау
және әрдайым белгісіз басқа адамның еркіне тәуелді болмау.
Кант – құқықтық мемлекет теориясының философиялық егізін жан-жақты
зерттеген адам. Көпшілік құқықтың қағидасына, философтың ойынша, халықтың
шексіз құқығы жатады, яғни өзінің еркін білдіретін конституция қабылдау
арқылы тәртіпті орнату. Халықтың үстемділігі, мемлекеттегі барлық
азаматтардың бостандығын, теңдігін және тәуелсіздігін қамтамасыз етеді,
көптеген адамдардың құқықтық заңға бағынған жиынтығы. Конституцияның
құқыққа сүйенген мемлекеттің жұмысы халаықтың жалпы еркіне сай болады,
азаматтардың құқығы – жеке бастарының еркіндігі, адамгершілігі, ойлары.
Құқықтық мемлекетте, заңды бұлжытпай орындау жолында күштеуге де
баратындай мүмкіншілігі болуы қажет. Керісінше, биліктің сол жөнінде
азаматқа қандай мүмкіншілігі барлығында. Құқықтық құрылымның мүмкіншілігін
Кант заң шығаратын парламентке байланысты, орындайтын үкіметке және
соттыққа бөлумен байланыстырады.
Канттың құқықтық мемлекет туралы тұжырымдамасы, саяси-құқықтық ойдың
әрі қарай дамуына, өркениетті қоғамдағы мемлекеттік-құқықтық құрылымның
қызметіне маңызды әсер етті.
Гегель – мемлекетті өзінің философиялық дүниетанымындағы жалпы
жүйенің контексінде қарайды, оның маңызды бөлігі құқық философиясы.
Мемлекет, Гегельдің ойынша, бұл да құқық, бірақ көбірек жетіліп дамыған
және мазмұны бай. Ол барлық басқа құқықтардың мойындағандарын – жеке
адамның, отбасының, қоғамның құқықтарын өзіне қосып алады. Гегель
мемлекетті жеке адам мен қоғамның үстінде тұрған абсолютке көтеріп,
мемлекеттің дамуын, азаматтық қоғам дамуының алдында болғанын дәлелдейді
[12, 102 бет]. Гегельдің осы дәлелдеуіне Маркс келіспей, мемлекет туралы
тұжырымдамасының қателік жағын көрсетеді.
Шын мәнісінде, қоғам мемлекеттен бұрын пайда болғандықтан, мемлекет
қоғам дамуының жемісі болады. Мемлекет Гегельдің ойынша, жетіліп дамыған
қоғам өмірінің ұйымы, іске асырылған бостандықтың үстемдігін көрсететін
құқық негізінде құрылады.
Тек, мелекетте және мемлекет арқылы адамның ең жоғарғы адамгершілігі,
бағалылығы іске асырылады, сондықтан ол адамгершілік идеясының шындығы.
Азаматтық қоғам құқықтық мемлекеттер арқылы жеке адамдардың мүдделерін
қамтамасыз етіп, тәртіпті қорғайды. Мемлекетте жеке адамның бостандығы және
сыртқы тәртіп біртұтас болады, онда мемлекет өзінің ең жоғарғы құқықтық
және моральдық нысанының бірлігіне жетеді. Гегельдің мемлекетке
өкзқарасында оның функциялары қыстау, күштеу аса маңызды рөл атқармайды.
Маңыздысы – мем лекеттің қызметіндегі оның әлеуметтік және құқықтық
бастамалары, оның терең адамгершілік мазмұнын, ақылдылық және қоғамға, жеке
адамға пайдалылығы.
Маркс – мемлекетті және құқықты ашық түрде қоғам дамуының таптық
теория тұрғысынан қарады. Ол теория бойынша, пролетариат диктатурасының
құрылуына байланысты, таптардың шағынуына байланысты тапсыз қоғамға көшу
процесінде мемлекет пен құқық та жоғалады. Маркс буржуазиялық мемлекеттің
құқықтық қатынастарын талдай отырып, заң-нәтиже, таптық қоғамның өндірістік
қатынастарының материалдық көрінісі ретінде дәлелдейді. Заң шығару тек
экономиклық қатынастардың талабын орындайды. Маркс айтқандай, заң өзінің
күшіне ондағы көрсетілген әлеуметтік қатынастың тәртібі қоғамдық өндіріс
жолымен гармониялық жағдайда болса ғана енеді.
Маркстің құқықтық мемлекет туралы айтқанына көңіл бөлсек:
Бостандық дегеніміз – қоғамның үстінде тұрған орган, мемлекетті тұтастай
сол қоғамға бағынышты органға айналдыру.
Гессен – құқықтық мемлекетті шығыстың саяси-құқықтық орнықты
көзқарасына сүйеніп анықтайды. Құқықтық мемлекет деп айтатыны – оның
ойынша, өз міндеттілігін үкімет ретінде өздері жасаған заңдылық нормаларға,
заң шығарушы ретінде мойындамайтынында. Құқықтық мемлекет өзінің
қызметінде, өзінің үкіметтік және соттық функцияларын орындау кезінде
құқықпен байланысты және тежеледі, құқықтан төмен тұрады, сыртында емес
және жоғары да емес.
Сонымен қатар, құқықтық мемлекеттің мазмұндық жағына белгілі
түзетулер енгізді. Ол заң шығарудағы тәуелсіздікті жақтаған. Оның ойынша,
мемлекет әдет-ғұрыппен және заң шығару құқығымен қатынасы жоқ, себебі
өзгермейтін әдет-ғұрып және заң жоқ [15, 71 бет]. Шын мәнісінде заң
шығарушы өкімет, заңмен тежелмеуі қажет. Бұл идеалда принципиалды іс-
әрекеттің мәні жатыр: заңдар қоғамның өсу деңгейіне сай болуы міндетті,
өзгеру үстіндегі экономикалық, әлеуметтік, мәдени және басқа да қоғам
өмірінің жағдайларын көрсетуі керек, оның дамуындағы объективтік
қажеттілікке жауап беруі қажет.
Құқықтық мемлекеттің көпғасырлық тәжірибесін, теориясы мен жұмысын,
өктемдікпен жоққа шығару және ғылыми жағынан қабылдамау инерциясы қоғам
өмірінде экономикалық-әлеуметтік, мәдени, рухани жеке ұлттық қақтығысуларды
туғызды.
Құқықтық мемлекеттің мазмұны.
Құқықтық мемлекеттің мазмұнының негізгі талаптары:
1) Құқықтық мемлекет азаматтық қоғамның объективтік даму процесіне сәйкес
ескіріп, жаңарып жататын көп қырлы құбылыс. Бұл мемлекетте адамның толық
егеменді болуы қажет, олардың мемлекеттің билік жүргізетін органдарын
құруға қатысуы заңды түрде бекітілуі керек.
2) Құқықтық мемлекетің экономикалық негізі − өндіргіш күш пен өндірістік
қатынас және көп меншіктік шаруашылық арқылы дамуы. Құқықтық мемлекетте
меншіктіңбасым көпшілігі- өндіргіші мен тұтынушылық билігінде болуы қажет
[11, 89 бет]. Бұл билік шаруашылықтың жақсы, сапалы дамуын қамтамасыз ету
үшін оларға толық бостандық беруі керек. Сонда ғана қоғамның әлеуметтік,
экономикалық жағдайларын көтеруге, нығайтуға болады.
3) Құқықтық мемлекеттің әлеуметтік негізі − өзін-өзі басқаратын азаматтық
қоғамда адамдардың бостандығын, теңдігін қамтамасыз етіп, олардың жақсы
еңбектенуіне, дұрыс жұмыс жасауына мүмкіншілік беру. Қоғамның әлеуметтік
жағдайының жақсаруы құқықтық мемлекеттің нығаюы. Бұл екі процесс бір-
бірімен тығыз байланысты. Құқықтық мемлекет, сонымен бірге, − әлеуметтік
мемлекет.
4) Құқықтық мемлекеттің моральдық негізі – гуманизм, әділеттік, бостандық,
теңдік, адамдардың қадір-қасиетінің, ар-намысының деңгейі. Осы жоғарғы
дәрежедегі принциптер болса, құқықтық мемлекет болады. Өйткені мұндай
қоғамда адамдардың рухани сана-сезімі де жоғары дәрежеде болады.
5) Құқықтық мемлекеттің саяси негізі – халықтың ұлттық тәуелсіздігін
қалыптастырып, қоғамдық билікті жан-жақты дамытып, адамдардың бостандығын,
теңдігін қорғап, әділеттілікті, демократияны орнату, қарым-қатынастарды
реттеп-басқару.
Міне, қоғамның осы негіздеріне сүйене отырып, құқықтық мемлекет
орнатуға мүмкіншілік қалыптасады.
Құқықтық мемлекеттің белгілері:
- мемлекеттік билікті үш түрге бөлу, олардың ара қатынасын қатаң сақтау;
- азаматтық қоғамның қалыптасуы;
- қоғамда жоғары дәрежеде құқықтық мәдениеттің қалыптасуы, адамдардың
рухани сана-сезімінің жақсы дамуы;
- мемлекеттік аппараттың, лауазымды тұлғалардың, қоғамдық ұйымдардың,
жеке адамдардың, өмірдегі қарым-қатынастарда өзара жауаптылығы;
- қоғамның экономикалық, әлеуметтік бағытында әділеттілікті, теңдікті
қамтамасыз ету үшін антимонополиялық органдардың қызметін қатаң
бақылау;
- қоғамның ішкі құқық нормалары мен халықаралық құқықтың өзара қатынасын
бақылап, жақсартып отыру;
- қоғамда заңның үстемділігін орнату, азаматтық қоғамды қалыптастыру.
Адамдар заңның құлы болмайынша құқықтық тәртіп те, демократия да
жақсы дамуға тиіс емес. Бұл туралы өмір тәжірибесінен қалыптасқан
мынадай өсиет сөз бар: Заң – мемлекеттің ақысы.Сот – мемлекетің
жүрегі. Мәдениет – мемлекеттің тәртібі.
Құқықтық мемлекеттің мәнін ашу оның белгілер жүйесімен жүзеге
асырылады. Заң үстемдігі құқықтық мемлекеттің негізгі белгілері қатарына
жатады. Аталған қағидаға сәйкес қандай да болмасын мемлекеттік орган,
лауазымды тұлға, ұжым, мемлекеттік немесе қоғамдық ұйым не болмаса жеке
тұлға заңға бағыну міндетінен босатылмайды. Заң үстемдігі туралы
айтылғанда, ол кеңейтілген мағынада емес, тікелей мағынасында қолданылады.
Қазіргі кезеңде практика куәлік етіп отырғандай, кейбір мемлекетерде
формалды түрде негізгі акт ретінде заңдар танылғанымен де, практикада өз
нормативті актілер жүйесінде лайықты орнынан айырылып, ролін жоғалтып
алатын кезеңдері де кездеседі. Заңға бағынышты акт өз өкілеттілігінің
шегінен асып кетіп, заңмен реттелуге тиісті қатынастарды да реттеуге
тырысатыны бүгінгі күннің шындығы. Құқықтық мемлекеттің қалыптасуы қандай
да болмасын елде заңның формалды үстемдігін емес, қоғамның өмірінің барлық
аймақтарындағы шынайы үстемдігін, оның қоғамдық қатынастарға тікелей әсер
ету аймағының кеңеюін бекітуді қажет етеді. Әрине, заңға бағынышты
нормативті актілердің көмегінсіз қоғамдық қатынастардың жан-жақты реттеу
мүмкін емес, дегенмен де ондағы ережелер заң көлемінен аспауға және оның
мазмұнын, мәнін өзгертуге тиісті.
Құқықтық мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарының толық кепілдендірілуі және ажырамастығы, сондай-ақ
азамат пен мемлекеттің өзара жауапкершілігі қағидасын бектіу және үнемі
қолдап отыру болып табылады [10, 36 бет]. Практикада шынайы тең серіктестік
жоқ екендігі белгілі. Мемлекет пен азамат арақатынасында көптеген
жағдайларда біріншісінің үстемдігі орын алады. Көптеген мемлекеттердің
негзігі заңдарының өзінде басым түрде азаматтардың мемлекет алдындағы
жауапкершіліктері мен міндеттері ескерілмей қалады. Құқықтық мемлекеттерде
орын алып отырған осындай жағымсыз әрекеттердің алдын алу болып табылады.
Келесі бір негізгі қағида – мемлекеттік билікті тәуелсіз тармақтарға
бөлу болып табылады. Билікті бөлісу тұжырымдамасының негізін салушылар
ретінде Джон Локк, Шарль Луи Монтескье танылады. Мемлекет механизмін
қалыптастыру туралы идеялар билікті бір қолға шоғырландыруды жақтамайды.
Мемлекеттің дұрыс қызмет ету процесні қамтамасыз ету үшін, онда бір-бірінен
дербес, тәуелсіз билік және тәуелсіз сот билігі жатады. Заң шығару билігі
парламентке берілген, атқару билігі үкіметке, соттар билігі соттарға
беріледі. Мемлекеттегі билік тармақтары өзіндік құзіретке ие, сондықтан
өзгелерінің ісіне жөнсіз араласпауға тиісті.
Билікті бөлісу қағидасының бір нысанына сәйкес олардың арасында
тежемелік және тепе-теңдік жүйесі әрекет етеді. Мемлекеттік биліктің әр
тармағы өзара бақылаудың және бір-бірін шектеудің көптеген мүмкіндіктеріне
ие болады. Бұндай мемлекеттік биліктік механизм АҚШ-қа тән. Екінші нысанға
сәйкес, мемлекеттік биліктің билігінің басымдылығы.
Биліктердің теңділігі халық егеменділігіне негізделеді. Оған сәйкес,
заң шығару билігі заңдар қабылдауға, атқару билігі олардың орындалуын
ұйымдастыруға, ал сот билігі заң шығарушы органмен қабылданған заңдарды
негізге ала отырып, құқық туралы дауларды шешуге тиісті.
Құқықтық мемлекеттің өзге де қағидалары дамыған азаматтық қоғамның
болуы; құқықтық сана мен мәдениеттің жоғары деңгейі; заңдылық қағидасы;
мемлекеттік биліктің шектеулілігі; саяси, идеологиялық және экономикалық
плюрализмнің болуы танылған.
1.2 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы теориялар, олардың
түсінігі және мазмұны
Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы толып жатқан ой-
пікірлер, әр түрлі теориялар бар. Бұл ой-пікірлердің, теориялардың көп
болатын себептері тек қана мемлекеттің, қоғамның мазмұнының өте күрделі
болуынан немесе олардың нысанының сан қырлы өзгеруінен емес, сонымен бірге
азаматтық қоғам мен мемлекеттің саяси билікті жүргізуі және олардың іс
әрекеті барлық таптардың, топтардың мүдде-мақсатына қатысты болуы. Тағы да
бұл мәселе қоғамдағы әр түрлі идеологиямен, саяси партиялармен байланысты
болуы.
Бұл жерде ескерте кететін бір мәселе - Кеңес дәуірінде елімізде
марксистік мемлекеттік теория тұрғысынан зерттеп, түсініп келдік. Ол кезде
қоғам мен мемлекетті таптық тұрғыдан зерттеуге тырыстық, басқа теорияны,
басқа бағытты ысырып тастап отырдық. Қазір ол теорияларға көзқарас түзелді,
дұрысталды. Тарих теориялардың бәрінде аздап болса да шындық және тарихи
нақты дәлелдер болады. Сондықтан ол теорияларды білу, дұрыс жағын алу,
пайдалану өте қажет. Сол деректерді ескере отырып жүргізілген зерттеудің
ғылымға, қоғамға пайдасы мол.
Тағы бір ескертетін мәселе – азамаггық қоғам деген алғашқы қауымдық
қоғамда да, құл иелену формациясында да, феодалдық формация да болған жоқ.
Себебі ол қоғамдарда азаматтық деген ұғым болған емес. Бұл ұғым тек
буржуазиялық қоғамда өмірге келді. Сондықтан біз теорияны тек құқықтық
мемлекет туралы қарастырамыз.
Құқыктық мемлекет - тек парасаттылықтың, әділеттіліктің шынайы белгісі
ғана емес, сонымен бірге адамның бостандығын, қадір-қасиетін, ар-намысын,
теңдігін қорғайтын, демократияны қалыптастыратын күш. Міне, қоғамның
алдында тұрған осы мүдде-мақсатты орындау мемлекеттің міндеті, ал осы
бағытта қалыптасқан құқықтық нормаларды орындау, сол арқылы заңдылықты,
құқықтық тәртіпті қатаң сақтауға үлес қосу адамдардың міндеті. Құқықтық
мемлекет екі жақты жауапты объективтік процесс.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан
негізгі мақсаты болды. Көне дәуірдің ойшылдары: Сократ, Демокрит, Платон,
Аристотель, Цицерон құқық пен мемлекеттің өзара қатынасын инабаттылық,
парасаттылық, әділеттілік жолмен дамуын армандады. Аристотель: Заң
үстемдігі болмаса демократия жоқ, - деді. Феодалдық дәуірде Н. Макиавелли,
Ж. Боден т.б. саяси қайраткерлер құқықтық мемлекет орнату төңірегінде көп
қиялданып, біраз пікірлер айтып кетті.
Құқықтық мемлекет орнату концепциясына пікір айтып өте зор үлес қосқан
атақты ғалымдар: Г. Гроцкий, Б, Спиноза, Д. Локк, Ш. Монтескье, Д.Дидро, П.
Гольбах, Т. Джефферсон, Волъ-тер, Гельвеций, Кант, т.б.
Гроцкий - қоғам тарихында қалыптасқан кұқықты екіге бөлді: табиғи
құқық - адамды қоршаған ортаның әсерінен және жеке адамның өзінің ақыл,
парасаттылығынан қалыптасатын құқықтар; екіншісі - мемлекеттің қабылдаған
нормативтік актілер арқылы ешкімге зиян келтірмей орындауға тиіс, Мемлекет
қоғамдық жалпы халыктық шарт арқылы өмірге келді деп түсіндірді.
Монтескье — мемлекет адамдардың саяси және азаматтық бостандығын,
теңдігін қатаң орындауы керек. Сонда ғана құқықтық мемлекет болады.
Локк - Маркс құқықтың мазмұнын өте дұрыс, ашық түсіндірді. Мемлекет
адамдардың құқықтарын қорғау үшін қалыптасты. Құқықтық мемлекеттің негізгі
мазмұны халықтың табиғи бостандығын, тендігін қорғау.
Кант - құқықтық мемлекеттің философиялық негізін ғылыми тұрғыдан
зерттеді. Мемлекеттік жұмыстың өзекті меселесі жеке адамның қадір-қасиетін,
ар-намысын, бостандығын, тендігін қорғау, адамның қоғамдағы үстемдігін
қалыптастыру деп түсіндірді.
Гегель - қоғамдық ғылымдардың негізгі бағыттарының бірі құқықтық
философия. Мемлекет дегеніміз жан-жақты дамыған құқық деп түсіндірді.
Азаматтық қоғам құқық арқылы адамдардың мүдде-мақсатын қорғайды. Мемлекет
құқық пен моральдың бірлестігін дамытып, халыкхың әлеуметтік жағдайын жан-
жақты жақсартуы.
Маркс - құқық пен мемлекетгі қоғамның таптық құрылысына сәйкес
қараған. Таптар жойылса, құқық пен мемлекет те жойылады. Бұл процесс
қоғамда құқықтық мемлекет қалыптасып, бостандық орнаумен аяқталуға тиіс.
Бостандық Маркстің ұғымында, қоғамдағы мемлекеттің үстемдігін жойып, оны
қоғамға бағындырып, халықтың мүдде-мақсатын орындайтын органға айналдыру.
Сонда ғана құқықтық мемлекет қалыптасады[10].
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет туралы пікір жан-жақты дамып,
дүниежүзінің ғалымдары бір тұжырымға келіп, ортақ ғылыми көзқарас
қалыптасты деуге толық болады.
Сонымен, құқықтық мемлекет туралы теорияны қорыта келіп, оның негізгі
мазмұны - халықтың, адамдардың егемендігі, олардың табиғи бостандығы мен
құқықтары. Ол мемлекетті қалыптастырудың негізгі күші - адам, қалың бұқара.
Сондықтан мемлекет пен құқық демократияны дамытып, халықты қоғамның барлық
саласын басқаруға қатыстыру қажет.
Азаматтық қоғам ғылыми тұрғыдан өте аз зерттелғен, ол туралы қомақты
бірде ғылыми еңбек жоқ. Оның себебі ғалымдар азаматтық қоғам мен
мемлекеттің мазмұны ұқсас деп түсініп келді. Расында ұқсастық бар, бірақ
айырмашылық басым, Адам қоғамының қалыптасқанына 1,5 млн. жыл өтті, ал
мемлекеттің өмірге келгеніне 6 мың жыл ғана болды. Мемлекет қоғамның сан
қырлы көрінісінің бір ғана нысаны. Азаматтық қоғам туралы ой-пікірлер көне
дәуірде де болды. Бірак, толық мағынада бұл ұғым өмірге тек XVIII ғасырда
келді. Басында азаматтық қоғам деп меншік, отбасы, рынок, мораль
салаларындағы қатынастарды түсініп келді. Мемлекет бұл қатынастарға толық
бостандық берді. Гегельдің ойынша азаматтық қоғам жеке меншіктің, діннің,
отбасының, моральдық т.б. талаптарын іске асырудың жүйесі[11]. Азаматтық
қоғамда әр адам ез мүддесін көздейді, басқаларды көрмейді... Басқаларсыз ол
өз мүддесін іске асыра алмайды[12], — деген Гегель. К. Маркстің пікірі -
бір саяси жүйені алып мазмұнына қарасаң, ол азаматтық қоғамның сан қырлы
көрінісінің бір нысаны болып шығады.
Біз өткен ғасырдағы ірі ғалымдардың пікірін әдейі келтіріп отырған
себебіміз азаматтық қоғам мәселесі сол кездегі өмірдің объективтік даму
процесінің алдына қойған талабы дегіміз келеді. Сол себепті Гегель мен
Маркс тағы басқа ғалымдар азаматтық қоғамды біраз зерттеп, құнды теориялық
ғылыми мұра қалдырып кетті.
Енді осы құнды ғылыми мұраға сүйене отырып, қазіргі заманның талабына
сәйкес азаматтық қоғамды ғылыми тұрғыдан зерттеуді жалғастыру керек. Біздің
пікіріміз-азаматтық қоғам мазмұнының сан қырлы көрінісі төмендегідей болуға
тиіс:
- экономикалық бостандық, әр түрлі меншік, нарықты қатынас;
- адамдардың табиғи бостандығы мен құқықтарын қалыптастырып, қорғау;
- занды, демократиялық билік, ақпаратқа бостандық беру;
- заңның, соттың алдында адамдардың тендігі болу;
- таптық, ұлттық бірлік, достық, келісім болу;
- адамдардың әлеуметтік жағдайын, денсаулығын, мәдени, рухани білімін,
санасын көтеру, жақсарту.
Азаматтық қоғамның құрылымы - Қоғамды өзінің табиғи мүдде-мақсаттарына
сәйкес құрушы, реттеп басқарушы — адам. Адам қоғам құрылымының негізгі
элементі — діңгегі. Адамдардың бірлестіктері, ұйымдары, одақтары, еңбек
ұжымдары, саяси партиялары, мемлекет, олардың арақатынастары - азаматтық
қоғамның элементтері.
Қазіргі Қазақстанның азаматтық қоғамын бес жүйеге бөлуге болады:
әлеуметтік, саяси, экономикалық, рухани-мәдени және ақпараттық жүйелер.
Әлеуметтік жүйе — объективтік тұрғыдан қалыптасқан адамдардың
бірлестіктері, ұйымдары, одақтары т.б., олардың өзара байланысы. Бұл жүйе
азаматтық қоғамның ең негізгі ұйымдастырушы жүйесі, өзі үш топқа бөлінеді:
бірінші тобы - қоғамның үзіліссіз өмір сүру негізін жасаушы, дамытушы топ:
отбасы, бала тәрбиелеу, табиғи өмірді жалғастыру; екінші тобы - адамдардың
өзара, бір-бірімен байланысы, қатынасы; үшінші тобы-қоғамдық ұйымдардың,
таптардың, топтардың, ұлттардың арақатынастары.
Экономикалық жүйе - қоғамдағы меншіктің түрлері, өндіруші күш пен
өндірістік қатынастар, материалдық кірісті әділ бөлуді қалыптастыру. Бұл
жүйенің құрылым элементтері: жеке, муниципалдық, акционерлік,
кооперативтік, мемлекеттік, фермерлік меншіктер мен шаруашылықтар және
қоғамдық кірісті, байлықты әділ бөлу.
Саяси жүйе — мемлекет, саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер
және жеке адамдар, депутаттар, т.б., олардың ара қатынастары. Оның ішінде
ең күрделісі мемлекеттік билікті іске асырудағы қатынастар. Қатынастардың
даму процесінде субъектілерге бостандық берілуге тиіс. Күштеу тек
зандылықты, тәртіпті бүзса ғана қолданылу қажет.
Рухани — мәдени жүйесі — осы бағыттағы мемлекегтік, қоғамдық, органдар
мен ұйымдар, олардың арақатынастары. Бұл жүйенін, негізгі бағыттары: білім,
ғылым, мәдениет, рухани сана-сезім, дін, адамдардың денсаулығы.
Ақпараттық жүйе - осы ақпараттық бағыттағы барлық ұйымдар,
бірлестіктер, мемлекеттік органдар, саяси партиялар, олардың жұмыстары мен
арақатынастары. Бұл бағытта іс әрекеттерге толық бостандық берілуі қажет.
Осы көрсетілғен азаматтық қоғам жүйелерінің жақсы, сапалы дамуына зор
маңызды үлес қосатын мемлекет пен құқық, қоғамдық ұйымдар мен партиялар
және қоғамдағы демократияның жоғары дәрежеде болуы.
Азаматтық қоғамның белгі — нысандары:
- адамдардың экономикалық, әлеуметтік, саяси бостандығы мен
құқықтарының қамтамасыз етілуі;
- қоғамда бостандықтың, жариялылықтың болуы, ақпараттың жұмысына
азаматтардың қатысуы, ішкі-сыртқы байланыстарға қатысуға, жүріп-түруға
толық құқықтарының болуы;
- азаматтардың қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер құрып, өз мүдде-
мақсаттарын орындауға, іске асыруға және шет елдердің сондай ұйымдарымен
байланыс жасауға құқықтарының болуы;
- жергілікті өзін-өзі басқаруға толық бостандық болуы, оның жұмысына
мемлекеттің араласпауы, қажет болса тиісті көмегін көрсетуі; -
жергілікті өзін-өзі басқаратын мекеме жергілікті мемлекеттік органмен тығыз
байланыста жұмыс жасауы;
- азаматтық қоғам - толық бостандық, демократия қалыптаскан қоғам
болуы кажет, ол болашақ құқықтық мемлекеттің талаптарын іске асырып, сол
мемлекеттің объективтік тұрғыдан негізі болуға тиісті.
Сонымен, азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет екеуі катар дамып,
өрескел қайшылықтарды бірлесіп реттеп, қоғамның бейбітшілік, прогрестік
жолмен дамуына толық мүмкіншілік жасаулары қажет. Қазақстан Республикасының
Конституциясында бұл мәселенің негізгі бағыттары көрсетілген. Оның бірінші
бабында азаматтық қоғамның және құкықтық мемлекеттің ең негізгі қағидалары
былай деп жарияланған: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат
казынасы — адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары[13].
Қазіргі заманда құқықтык мемлекет құру, қалыптастыру мәселесі ғаламдық
проблемаға айналды. Өйткені адам қоғамының даму тарихында ешқашан, еш елде
қүқыктық мемлекет болған емес. Қазіргі кезде де жоқ. Болашакта да барлық
елдерде бір мазмұнды, бір нысанды құқықтық мемлекет болуға мумкін емес.
Себебі әр елдің экономикасы, мәдениеті, әлеуметтік жағдайы, рухани санасы,
саясаты бір деңгейде болмайды. Бұған қоса олардың географиялық, ұлттық
ерекшеліктері болады.
Сондықтан болашақта құқықтық мемлекет бірнеше дамыған елдерде
қалыптасуы мүмкін. Бірақ ол мемлекеттердің мазмұнында, әсіресе нысанында
объективтік ерекшеліктері болады.
Құқықтық мемлекеттің мазмұнының негізғі талаптары:
1) Құқықтық мемлекет азаматтық қоғамның объективтік даму процесіне
сәйкес ескіріп, жаңарып жататын көп қырлы құбылыс. Бұл мемлекетте адамның
толық егеменді болуы қажет, олардың мемлекеттің билік жүргізетін органдарын
құруға қатысуы заңды түрде бекітілуі керек.
2) Құқықтық мемлекеттің экономикалық негізі - өндіргіш күш пен
өндірістік қатынас және көп меншіктік шаруашылық арқылы дамуы. Құқыктық
мемлекетте меншіктің басым көпшілігі - өндіруші мен тұтынушылық билігінде
болуы қажет. Бұл билік шаруашылықтың жақсы, сапалы дамуын қамтамасыз ету
үшін оларға толық бостандық беруі керек. Сонда ғана қоғамның әлеуметтік,
экономикалық жағдайын көтеруге, нығайтуға болады.
3) Құқықтық мемлекеттің әлеуметтік негізі - өзін-өзі басқаратын
азаматтық қоғамда адамдардың бостандығын, тендігін қамтамасыз етіп, олардың
жақсы еңбектенуіне, дұрыс жұмыс жасауына мүмкіншілік беру. Қоғамның
әлеуметтік жағдайының жақсаруы құқықтық мемлекеттің нығаюы. Бұл екі процесс
бір-бірімен тығыз байланысты. Құқықтық мемлекет, сонымен, бірге әлеуметтік
мемлекет.
4) Құқықтық мемлекеттің моральдық негізі - гуманизм, әділеттік,
бостандық, теңдік, адамдардың қадір-қасиетінің, ар-намысының деңгейі. Осы
жоғары дәрежедегі принциптер болса құқықтық мемлекет болады. Өйткені мұндай
қоғамда адамдардың рухани сана-сезімі де жоғары дәрежеде болады.
5) Құқықтық мемлекеттің саяси негізі — халықтың, ұлттық тәуелсіздігін
қалыптастырып, қоғамдық билікті жан-жақты дамытып, адамдардың бостандығын,
теңдігін қорғап, әділеттікті, демократияны орнату, қарым-қатынастарды
реттеп - басқару.
Міне қоғамның осы негіздеріне сүйене отырып, құқықтық мемлекет
орнатуға мүмкіншілік қалыптасады. Құқықтық мемлекеттің негізгі белгілері:
- мемлекеттік билікті үш түрге бөлу, олардың арақатынасын қатаң
сақтау; азаматтық қоғамның қалыптасуы;
- қоғамда жоғары дәрежеде құқықтық мәдениеттің қалыптасуы, адамдардың
рухани сана-сезімінің жақсы дамуы;
- мемлекеттік аппараттың, лауазымды түлғалардың, қоғамдық ұйымдардың,
жеке адамдардың, өмірдегі қарым-қатынастарда өзара жауаптылығы;
- құқык пен заңның арақатынасында көп алшақтыққа жол бермеу, олардың
өзара қатынасын бақылап, жақсартып отыру;
- қоғамның экономикалық, әлеуметтік бағытында әділеттікті, тендікті
қамтамасыз ету үшін антимонополиялық органның болуы;
- соттың жоғары беделі, ең сыйлы орган деп саналуы және соттың
тәуелсіздігі.
Қазақстан мемлекетіміздің бүкіл аумағында Конституциясының үстемдігін
қамтамасыз етуді, азаматтардың жоғары деңгейдегі құқықтары мен
бостандықтарын қорғауды, биліктің бөлісу принципін орындауды, қоғамдағы
қарым-қатынастар субъектілерінің арасындағы таластарды шешуді дүрыс
қамтамасыз ету үшін Конституциялық кеңестің жұмысын жақсарту.
- қоғамның ішкі құқық нормалары мен халықаралық құқыктың өзара
қатынасын бақылап, жақсартып отыру;
- қоғамда заңның үстемділігін орнату, азаматтық қоғамды қалыптастыру.
Адамдар заңның құлы болмайынша, құқықтық тәртіп те, демократия да жақсы
дамуға тиіс емес. Бұл туралы өмір тәжірибесінен калыптасқан мынадай өсиет
сөз бар:
Заң - мемлекеттің ақылы.
Сот - мемлекеттің жүрегі.
Мәдениет - мемлекеттің тәртібі.
Міне, осы үш қағидалы өсиет өзара бірігіп, қалыптасып және мемлекеттің
ішкі заңдары көпшілік таныған халықаралық құқықтық нормалар мен
принциптерге сәйкес келсе, елімізде мемлекет орнайды.
Адам қоғамының барлық дәуірінде құқықтық мемлекет құру мәселесі
толастап көрген емес. Әсіресе елді басқаруда абсолютизм, деспотизм,
тоталитаризм орнаған кезде құқықтық мемлекет орнату — деген дауыс, талап
күшейіп отырды. Бұл тұрғыдан өте күшті концепция феодализмге қарсы,
буржуазияның күресі кезінде қалыптасты. Күрестің саяси ұрандары:
Бостандық! Тендік! Әділеттік! халыққа едәуір жақсылықтар әкелді.
Бірақ көп елде реакцияшыл буржуазияның кері тартпа саясаты
демократиялық реформаны толық аяқтауға мүмкіншілік бермеді. Ірі буржуазия
саяси билікке қолы жеткеннен кейін құқықтық мемлекет орнату бағытынан
алшақтай бастады. Бұл елдерде буржуазияның үстемдігін қорғайтын мемлекет
пен құқық орнап көп уақыт өмір сүрді.
XX ғасырда қоғамды басқару тәжірибесін шыныктырып, капиталистік елдер
жаңа экономикалық саясатқа көшіп, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартып,
бостандықтың шеңберін кеңітіп, демократиялық мемлекетті дамытуда. Бұл
саясаттың мазмұны:
1) Қазіргі заманда халыктың рухани сана-сезімі қоғамдық басқаруға,
қоғамдық меншік орнатуға жетілген жоқ. Сондықтан меншіктің түрлерін
шектемей, нарықтық экономикаға толық бостандық беру. Осы жерде Өзімдікі
дегенде өгіздей күшім бар... деген мақал дұрыс келеді.
2) Нарықтық экономика арқылы халықтың еңбекке деген ынтасын көтеріп,
шаруашылықтың, өндірістің барлық саласында бизнесмендердің бәсекесін
дамыту.
3) Халыққа өздерінің әлеуметтік экономикалық мүддесін-мақсатын
орындаудағы іс-әрекетіне толық бостандық беріп, мемлекет тек көмек
көрсетуге тиіс. Мемлекет нарықты экономика туралы заңды, құжаттарды дер
кезінде қабылдап, олардың орындалуын қатаң түрде бақылап отыруы керек.
Әсіресе, жеке меншікті қорғауды, адамдардың бостандығын сақтауды бірінші
бағытқа алу керек.
Осы жаңа экономикалық саясат капиталистік елдердің соңғы 40-50 жыл
ішінде экономикасын дамытып, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартып
демократиялық қоғам құруына мүмкіншілік беріп отыр.
Қазіргі заманда дүниежүзінің барлық мемлекеттері капитализмнің жаңа
экономикалық саясатын қабылдап, нарықты экономиканы дамытып жатыр. Кеңес
Одағы ыдырағаннан кейін бұрынғы советтік республикалар да осы жолға бет
бұрып отыр.
Әлемдік стандарт жолына Қазақстан да бет бүрып, нарықты экономиканы
дамытуға кірісті. Кеңестік жүйенің жақсылығы да аз болған жоқ: 20-60
жылдары экономиканың, мәдениеттің, қорғаныстың жетістіктері дүниежүзіне
белгілі болды. Бірақ Кеңес Одағының жетістіктерінен гөрі кемшіліктері басым
болды. Сондықтан Одақ ыдырады.
Енді капиталистік елдердің XX ғасырдың 30-50 жылдары либералдық-
демократияға бет бұрып, дамуының себептеріне қысқаша түсінік берейік.
Бірінші себебі - капиталистік елдер 1929-1938 жылдары дүниежүзілік
экономикалық дағдарыстан Кеңес Одағының бір орталықтан жоспарлау
тәжірибесінің жақсы жағын пайдаланып, экономиканың жаксы дамуына
мүмкіншілік жасады. Жеке меншіктеғі шаруашылықтарға мемлекет тиіспеді. Осы
тәсілді капиталистік мемлекеттер үздіксіз пайдаланып келеді.
Екінші себебі - Ресейде, Қытайда тағы басқа Еуропа - Азия елдерінде
социалистік мемлекетгер орнап, калың бұқараның мүдде-мақсатын орындаймыз,
қорғаймыз деген желдірме ұрандарынан ірі буржуазия сескеніп, халықтың
саяси-әлеуметтік жағдайына көңіл бөлуге мәжбүр болды. Бұл саясатты дұрыс,
жақсы дамытуға ғылыми-техникалық төңкеріс экономикалық жағдай жасады.
Құқықтық мемлекет орнатудың негізгі бағыттары:
- мемлекет билікті үш саласының жұмысын жақсарту, әсіресе заңның,
нормативтік актілердің сапасын көтеру;
- нормативтік актілердің дұрыс пайдалануын, орындалуын қамтамасыз ету,
халықтың рухани сана-сезімін, мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың жұмысын
жақсарту;
- қоғамдағы қатынастарды дұрыс, жақсы реттеу, басқару бағытындағы
мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың жұмысын жақсарту;
- бостандықты, теңдікті, әділеттікті, демократияны дамыту;
- заңдылықты, құқықтық тәртіпті қатаң сақтау,
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша құқықтық мемлекет
қалыптастырудың негізгі бағыттары демократиялық, зайырлы, құқықтық,
әлеуметтік мемлекет құру.
Демократиялық мемлекет - Кдзақстан Республикасында алдымен Конституция
қабылдап, тікелей басшысын және Парламент сайлауға, өкілетті мерзімі біткен
соң, оларды ауыстыруға халықтың құрылтайшылық билігі бар республикалық
құрылыстағы мемлекет ретінде танытатын ұғым. Республиканың жоғарғы
органдары арқылы көпшіяік қазақстандықтардың еркін шынайы анықтауға және
мүддесін барынша жүйелі қорғауға қажетті мүмкіндіктер береді. Демократиялық
мемлекет әлеуметтік және ұлттық нысандарына қарамастаң, азшылық пен
жекелеген азаматтардың мүддесін білдіруіне, оның есепке алынуына да
мүмкіндіктер береді, мемлекеттік қызметке араласып, қатысуға тең құқыктар
беріледі. Демократиялық мемлекет қызметінің түбегейлі принциптерінің бірі —
Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық.
Зайырлы мемлекет - Қазақстан Республикасында діни мекемелер мен дін
үстау мемлекеттен бөлістігін білдіреді және бұл Қазақстандағы ислам мен
православиелік тағы басқа нанымдық ағымдарға бірдей қатысты. Діни негізде
партия құруға жол берілмейді. Наным иемесе атеизм мәселесі - әркімнің жеке
басының шаруасы. Елдегі дін ұстау бостандығы мен діни бірлестіктердің
жұмысы жөніндегі зандылықтарды мемлекет белгілеп, бақылайды.
Құқықтық мемлекет - Қазақстанның барлық органдары мен лауазымды
адамдарының қызметі құқық нормаларына байланысты, соған бағынышты, және
соған сәйкес іс-әрекет жасайды. Құқықтың негізгі принциптері: азаматтар
үшін — заңға тыйым салынбағанның бәріне рұқсат етіледі, мемлекеттік
органдар мен лауазым иелері үшін — Занда нақты не көрсетілсе, соған ғана
рұқсат. Барлық заң жүйесін жақсартып, әділеттікті жоғары дәрежеге көтеру
және азамат құқығы мен бостандығын халықаралық өлшем деңгейіне жеткізу
Қазақстан мемлекетінің негізгі міндеті. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жөніндегі проблемалар
МАЗМҰНЫ :
КIРIСПЕ 3
1 ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН МӘНІ 7
1.1 Құқықтық мемлекеттің концепциясының тарихи аспектілері 7
1.2 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы теориялар, олардың
түсінігі және мазмұны 13
1.3 Қазіргі отандық теориядағы құқықтық мемлекет түсінігінің мазмұны 20
1.4 Құқықтық мемлекеттің негізгі қағидалары 24
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ҚҰРУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН
ТӘЖІРИБЕСІ 35
2.1 Қазақстанның конституциялық даму кезеңдері 35
2.1 Қазақстанның құқықтық мемлекет құрудағы конституциялық даму кезеңдері
36
2.2 Конституциядағы құқықтық мемлекет белгілері 42
2.3 Конституция бойынша билік бөлісу 46
2.4 Конституциядағы адам құқықтары мен бостандықтары мәселелері 50
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 68
КIРIСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген
Қазақстан халқы, деп басталатын біздің Конституциямыздағы осы сөздерде
мемлекеттілігін жаңғыртып, жаңа әділетті қоғам орнатуды мұрат тұтқан сан
ұрпактың тарих сабақтастығы тоғысып жатыр. Мемлекет - аумақтың тұтастығы,
азаматтардың топтасқандығы, билік институттары ғана емес, біз сонымен атар
ол өз бойына алдыңғы ұрпақтын өмір тәжірибесі мен жарқын болашаққа деген
ізгі үмітін сіңірген Конституция деп те білеміз [1].
Қазақстан Республикасының Конституциясының негiзiнде жаңа
конституциялық құқық түзiлдi, оған сәйкес бiздiң мемлекетiмiз үшiн неғұрлым
қолайлы президенттiк басқару нысаны берiк орнықты. Мемлекеттiк бiртұтас
билiктiң үш тармаққа бөлiнуi жүзеге асты.
Конституциядағы қоғам мен мемлекет қызметiнiң түбегейлi принциптерi
туралы айтылғандарды ескере отырып, қоғамдық келiсiм мен саяси
тұрлаулылықты қоғамдық та, мемлекеттiк те институттар қамтамасыз етуге
тиiс. Сөйтiп, түбегейлi конституциялық принцип - барша халықтың игiлiгiне
арналған экономикалық даму, Конституцияда меншiк мiндет жүктейдi, оны
пайдалану сонымен қатар қоғам игiлiгiне де қызмет етуге тиiс деп
жарияланғандықтан, экономиканың мемлекеттiк те, жеке секторларында да
өмiрге енiп, iске асуға тиiс.
Қазақстанның көпұлтты халқының достығын нығайту мен мемлекеттiң
тәуелсiздiгiн бекітуде қазақстандық патриотизм принципiнiң маңызы зор[2].
Құқықтық мемлекетті қалыптастыруда, өз кезегiнде, құқықтық бiлiм беру,
құқықтық насихат, яғни құқықтық мәдениет мәселелерi болып табылады. Осыған
орай, азаматтардың құқықтық санасын, оның iшiнде мемлекеттiк қызметшiлер
арасында заңгерлiк сауаттылықты арттыру жөнiндегi жұмысты жалғастыру қажет.
Халық арасында интернет-ресурстарды қоса отырып, бұқаралық ақпарат
құралдары арқылы құқықтық насихаттың сапасын арттыру мен көлемiн кеңейту,
заңнаманы және құқық қолданудың өзектi проблемалары бойынша, атап айтқанда,
азаматтардың күнделiктi өмiрiнде жиi қолданылатын құқық салаларында ғылыми
зерттеулердi жандандыру қажет [3].
Еліміздің Ата заңы жүздеген жылдар бойы қалыптасқан адамзат баласының
жалпы құндылықтарын өз бойына сіңірді. Конституциямызда адамдардың табиғи
құқықтары мен бостандықтары, билік институттарын демократиялық жолмен
қалыптастыру және дамыту, Қазақстан аумағында азаматтық қоғам құру туралы
дүниежүзі таныған прогрессивті идеялар бекітілді. Ол елімізде сан алуан
идеологиялық, сенімдік, ұлттық, азаматтық ұжымдар мен топтардың бірлесіп
бейбіт өмір сүруін қамтамасыз етуге бағытталған. Конституциямызда
бекітілген нормалар Қазақстан Республикасын гүлдендіру мақсатында еліміздің
барлық азаматтарының бірлесіп, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып
қызмет етулері үшін жағдайлар жасайды.
Ғасырлар бойы тәуелсіздікті армандаған Қазақстан халқының бұл
Конституциясы, алдыңғыларына қарағанда, адамзат дамуының ғаламаттық
үрдісіне сай қазіргі заманғы либералды-демократиялық құндылықтарды
толығырақ бекітуімен ерекшеленеді. Конституция жеке тұлға және оның өмірін,
құқықтары мен бостандықтарын Республиканың ең қымбат қазынасы ретінде
танып, мемлекеттен олардың орындалуына жағдайлар жасауын талап етеді. Адам
құқықтарының Жалпы декларациясы, азаматтық және саяси құқықтар туралы
Халықаралық пакт, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
Халықаралық пакт сияқты жалпы жұрт таныған актілерден бастау алған
Конституцияның 2-бөлімі түбегейлі осы мақсаттарға қызмет етеді.
Мемлекет дүниеге келгенге дейін азаматтық қоғам болған. Алғашқы
қауымдық құрылыста адамдар өмірі азаматтық қоғам негізінде реттелген.
Тіршілік пен адамдар арасындағы қатынастарды азаматтық қоғам институттары
жүзеге асырған.
Өндіргіш күштердің пайда бола бастауымен, жеке топтар мен
отбасылардың қолында артық өнімдердің шоғырлануы жеке иемденуді, иелер
құқығын сақтау, меншіктер арасындағы қатынасты реттеу қажеттілігі саяси
күштің – мемлекеттің пайда болуына әкелді.
Мемлекеттің іргесі қаланып, оның құрылымдық шарттарыны нығая
бастаған кезде бұрынғы азаматтық қоғам институттары ығыстырылды, қоғамды
басқару мемлекеттің қолына көшті. Мемлекет нығая келе азаматтық қоғамның
қызметтерін шектеп, біртіндеп олардың аясын тарылтты. Абсолютизм тұсында,
тоталитарлық билік кезінде азаматтық қоғамның сүлдесі ғана қалды.
Америка мен Еуропа елдерінде либералдық демократияға көшу азаматтық
қоғам институттарын қайта өмірге әкеліп, оның қызметтерін жандандыра түсті.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Соңғы кездері құқықтық
мемлекет идеясы заңды ойлаудың тағы бір ең маңызды идеясына айналуда,
себебі ол жалпы азаматтық құндылықтар санатына жатады.
Құқықтың мемлекет терминінің өзі ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында
неміс ғалымдарының еңбектерінде жарық көрді. Құқықтық мемлекетті
қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан негізгі мақсаты болды.
ХІХ ғасырдың соңы және ХХ ғасырдың алғашқы жартысында құқықтық мемлекет
теориясы құқықтық мемлекет жөніндегі үстемдігін бекітті. В. М. Гессен
былай деп көрсетті: Құқықтық мемлекет деп өзінің қызметінде, үкіметтік
және соттық функцияларды атқарғанда құқықпен шектелетін және байланысты
болатын, құқықтан төмен тұратын, одан тыс және жоғары болмайтын мемлекетті
айтамыз.
Қазіргі кезеңде теорияның даусыз мойындалып отырған белгісі –
мемлекет пен адам арасындағы байланыста басымдықтың адамға берілуі.
Мемлекеттің міндеті тек адамдардың кейбір топтарына ғана қатысты емес,
жекелей алғанда әрбір адамның мүддесіне қатысты басқарушылық шешімдер мен
бағдарламаларды жүзеге асыру болып табылады. Сондықтан да құқықтық мемлекет
құрудың мәселелерін кешенді түрде талқылау бірінші кезектегі міндетке
жатады.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Дамудың демократиялық
жолына түскен посткеңестік мемлекеттерде азаматтық қоғам қалыптастыруға,
оның институттарын дамытуға бағытталды. Азаматтық қоғамды құруды елді
демократияландырудың басты шарты деген көзқарас адамдар арасында бүгінде
берік қалыптасқан.
Сонымен, халықтың басым бөлігі – саясаткерлер де, қарапайым көзі
ашық азаматтар да ден қоя бастаған бұл азаматтық қоғам деген не? Азаматтық
қоғам адамдардың сөз, жиналыс, еркін пікір айту, өз ойын ашық жеткізу, төл
құқығын қорғай білу, еңбек ету, оқып-білім алу, әлеуметтік жағынан қорғалу,
өзінің адами қажеттіліктерін қанағаттандыру деген құқықтарын қамтамасыз
ете ала ма? Азаматтық қоғам көпшіліктің өмірден күткен сұраныстарына толық
жол ашатын бірден-бір институт феномен бе, әлде олардың көңілі ауған
уақытша қызығушылық па? Сонда азаматтық қоғам дегеніміз не?
Құқықтық мемлекетті қалыптастырудың маңызды алғы шарттарының ішінде
азаматтық қоғамның алар орны бір төбе. Ал азаматтық қоғам алуан түрлі
қоғамдық қатынастардың мемлекеттен біршама дербес болуын мақсат тұтса, бұл
игі мақсат мемлекеттік биліктің құзыреті заңмен шектеліп, адам құқығы
алдыңғы орынға шыққанда ғана емес, әрбір жеке адамның мүдделеріне қатысты
басқарушылық саяси шешімдер мен бағдарламаларды жүзеге асыру болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және теориялық негіздері. Құқыктық
мемлекет - тек парасаттылықтың, әділеттіліктің шынайы белгісі ғана емес,
сонымен бірге адамның бостандығын, қадір-қасиетін, ар-намысын, теңдігін
қорғайтын, демократияны қалыптастыратын күш. Міне, қоғамның алдында тұрған
осы мүдде-мақсатты орындау мемлекеттің міндеті, ал осы бағытта қалыптасқан
құқықтық нормаларды орындау, сол арқылы заңдылықты, құқықтық тәртіпті қатаң
сақтауға үлес қосу адамдардың міндеті. Құқықтық мемлекет екі жақты жауапты
объективтік процесс.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан
негізгі мақсаты болды. Көне дәуірдің ойшылдары: Сократ, Демокрит, Платон,
Аристотель, Цицерон құқық пен мемлекеттің өзара қатынасын инабаттылық,
парасаттылық, әділеттілік жолмен дамуын армандады. Аристотель: Заң
үстемдігі болмаса демократия жоқ, - деді. Феодалдық дәуірде Н. Макиавелли,
Ж. Боден т.б. саяси қайраткерлер құқықтық мемлекет орнату төңірегінде көп
қиялданып, біраз пікірлер айтып кетті.
Құқықтық мемлекет орнату концепциясына пікір айтып өте зор үлес қосқан
атақты ғалымдар: Г. Гроцкий, Б, Спиноза, Д. Локк, Ш. Монтескье, Д.Дидро, П.
Гольбах, Т. Джефферсон, Волъ-тер, Гельвеций, Кант, т.б.
Құқықтық мемлекет мәселесі проблемасының тамыры сонау антикалық дәуірде
жатыр. Бұған дәлел ретінде атақты ғалым, философтар Аристотель, Платонның,
сонымен қатар, рим заңгерлерінің еңбектерін айтуға болады. Кейіннен, XVII-
XIX ғасырларда құқықтық мемлекет неғұрлым толығырақ тұжырымдамасы Т.Гоббс,
Б.Спиноза, Дж.Локк, Ш.Л.Монтескье, Ж.Ж.Руссо, Г.Гегель, И.Канттың және сол
заманның өзге де ойшылдарының еңбектерінде ол туралы әртүрлі идеялар
көрініс тапты. Сонымен қатар, құқықтық мемлекет және азаматтық қоғамның
қалыптасуы туралы идеялардың дамуына марксизмнің классиктері К.Маркс пен
Ф.Энгельс те салмақты үлес қосты.
1990-жылдардың басында отандық ғалымдардың Қазақстан жағдайында
құқықтық мемлекеттің қалыптасуы мен дамуы проблемаларына қызығушылығы
артты. Бұл А.Т. Ащеуловтың, К.К. Айтхожиннің, М.Т. Баймахановтың, Ж.
Жунусованың, А.К. Котовтың, Е.К. Көбеевтің, А.А. Матюхиннің, Г.С.
Сапаргалиевтің, С. Өзбекұлының, Ө. Қопабаевтың және басқалардың
еңбектерінде өз көрінісін тапты.
Сондай-ақ ресейлік ғалымдар С.А. Авакьян, В.В. Бойцова, В.В. Витюк,
K.C. Гаджиев, В.В Галкин, Н.Л. Гранат, Ю.С. Красин, Е.И. Козлова, О.Е.
Кутафин, Г.В Мальцев, Г.Н. Манов, В.С. Нерсесянц, О.Г Румянцев, С.Л.
Серебряков және басқалардың еңбектерін де атап өту қажет
Дипломдық жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, тиісті
параграфтарға бөлінген екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады.
1 ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН МӘНІ
1.1 Құқықтық мемлекеттің концепциясының тарихи аспектілері
Азаматтық қоғамның негізгі бағалылығы, айтылып өткендей – адам және
оның құқығы, ал ол саяси іске асырушы – мемлекет. Ондай миссяны орындау кез
келген мемлекеттің қолынан келмейді, тек принципі мен қызметі құқыққа сай
келген, құқық үстемдік құратын мемлекеттің қолынан келеді. Ондай мемлекетті
жалпы түрде, құқықтық деп айтады.
Мемлекет пен құқықтың келіскен әрекеттестігін іздеу моделі, құқықты
сасяи биліктің негізін іске асыратын құрал ретінде тануы ерте заманнан
басталады. Соған сай идеялардың бастамасы ертедегі қытайлардың Легистерінде
(Шан Ян – IV ғ.б.э. дейінгі) заңды ғана сараптаған, құқықты мемлекеттің
мәжбүрлеуінің нысаны ретінде емес, тек билікке және олардың міндеттілігі
дегенді ескерді.
Құқықтық мемлекеттің негізгі идеяларының элементтері көне
оқымыстыларымен құрылған. Оларға: Солон, Гераклит, Пифагор, Платон,
Аристотель, Демокрит, Сократ, Цицерон сонымен қатар софистер, стоиктер және
рим заңгерлері жатады. Олардың басқару нысаны жөніндегі дұрыс және дұрыс
емес ережелері, табиғи және ерікті белгіленген құқық қатынастары,
адамдардың теңдігі туралы табиғи құқық, мемлекетті халықтың жұмысы
құқықты адалдықтың өлшемі ретінде есептеу жеке және көпшілік құқық т.с.с.
Жаңа кезеңде, табиғи құқық доктринасының теориялық дамуына ықпал жасады,
екі мың жылдарға созылған кезеңдерде құқықтық мемлекет идеялары жетіле
бастады.
Континентальдық Еуропада құқықтық мемлекет концепциясы элементтерінің
алғашқы кезеңі, құрылымына сай тарихи алғышарттарының жоқ кезінде өтті.
Жаңа кезең (уақыт) оқымыстылары (Н. Макиавелли, тирандарымен
күресушілер Э. Боэсси т.с.с.) бірінші болып, қоғамдық санаға ертедегі
табиғи құқық доктринасын енгізе бастады, оның көптеген ережелерін жаңа
тарихи жағдайда дамытты. Олардың суверенді тәуелсіз ғылыми, құқықтың шығуы
еркіндік тирандарға қарсы тұрудағы арналған халықтың құқығы, табиғи теңдік
және барлық адамдардың еркіндігі, жаңа ғылыми принциптегі мемлекет
проблемаларын зерттейтін теориялық негіз болды.
Жоғарыдағы көрсетілген жағдайлар, белгілейтін элементтердің мемлекет
пен адамға қатынасын табуға мүмкіндік берді – құқықтың принциптерінің
артықшылығын көрсетті. Бірінші рет оны (толық емес құрастырған) көрсеткен,
Гуго Гроций болды [6, 48 бет]. Оның ойы, бойынша жақсылықтың және
мемлекеттің тағайынды болуы жетілген құқыққа байланысты, мемлекеттің
қызметі құқық принциптеріне сай болуы керек – деген ой, И. Кантқа жатады.
Халық суверенитетінің принциптеріне сай, негізгі маңыздылықты атқарушы
биліктің, заң шығарушыдан айырылғандығына берді және оның қызметін тежейтін
принципті белгіледі: халық өзі туралы өзі шешім қабылдай алмайды, заң
шығарушы халық жөнңнде шешім қабылдай алды. И. Канттың мына ойына құлақ
салуға болады: заңның құқыққа сай келуіне байланысты, мемлекет құқыққа
мәжбүрлеуге мүмкіндік алады және құқықты өзінің өмір сүруі үшін сақтайды.
Р. Фон Моль бірінші рет құқықтық мемлекетке анықтама бере отырып, оны жаңа
кеіпті конституцияда бекітілген азаматтарыдың құқығы және бостандығы бар
индивидтердің сот қорғауы қамтамасыз етілген конституциялық мемлекетке
жатқызды.
Мемлекеттік билік құқықты мойындайдй және бір мезгілде құқықпен
тежелуі,ертедегі ғалымдардың ойынша, ең адал мемлекеттілікке жатады.
Заңның күші жоқ жерде – Аристотельдің айтуы бойынша – мемлекеттік
құрылым нысаны жоқ. Цицеронның айтуы бойынша, халықтың жұмысы -
құқықтық араласу және жалпы құқықтық тәртіп. Ертедегі Грецияның және Римнің
мемлекеттік-құқықтық идеялары, институттары, құқықтық мемлекеттер туралы
кейінгі прогрессивтік ілімдердің аяғына тұруына, дамуына белгілі әсерін
тигізді.
Феодолизмнен капитализмге өту кезеңіндегі өндіргіш күштердің өсуі,
қоғамдағы әлеуметтік және саяси қатынастардың өзгеруі мемлекетке жаңа
қатынастарды туғызуға мәжбүр етеді және оны қоғамдық жұмыстарды
ұйымдастырудағы негізгі ролін көрсетеді [10, 69 бет]. Феодализм ыдырауының
алғашқы кезеңдерінегі құқықтық мемлекеттік идеяларды тарихи тұрғысынан сол
кездегі прогрессивті оқымыстылар Н.Макиавелли мен Ж.Боден айтқан.
Макиавелли өзінің теориясында, ертедегі және қазіргі көп ғасырлық
мемлекеттің өміріндегі тәжірибелердің негізінде, саясаттың принципін
түсіндірді, саяси өмірдің дамуындағы қорғаушы күштеді білу арқылы сол
уақытқа қажетті идеалды мемлекеттің нұсқасын салуды көздеді.
Мемлекеттің мақсаты, заттарды ерікті пайдалануға мүмкіндік жасап әр
адамның қауіпсіздігін қамтамасыз етуінде деп білді. Мемлекеттің нысаны
туралы мәселені көтергенде, республика нысанына мейірі түсті. Себебі тек
республика нысаны ғана, көп жағдайда теңдік пен бостандықтың талаптарына
сай келетін. Бұдан, мемлекетті - көптеген отбасыларды және өзіне
қарағандарды құқықтық басқару деп анықтады. Мемлекеттің мақсаты, тек құқық
пен бостандықты қамтамасыз ету деп білді.
Буржуазиялық революциялардың кезеңінде құқықтық мемлекет
тұжырымдамасының дайындалуына пргрессивті оқымыстылар маңызды үлес қосқан:
Г.Гроций, Б.Спиноза, Т.Гоббс, Д.Локк, Ш.Монтескье, Д.Дидро, П.Гольбах,
Т.Джефферсон және басқалар. Солардың ішіндегі, құқықтық мемлекет туралы,
көбірек маңыздылау, ғылыми теориялық ойлардың мазмұнын талдап көрсетеміз.
Құқықтық мемлекеттің жағдайындағы адам бостандығы, Локктың сөзімен:
Заңды өкіметпен белгіленген өзгермейтін бәріне бірдей ережеде,
бостандықта, барлық жағдайда заң рұқсат етсе, өзіңнің тілегеніңді жасау
және әрдайым белгісіз басқа адамның еркіне тәуелді болмау.
Кант – құқықтық мемлекет теориясының философиялық егізін жан-жақты
зерттеген адам. Көпшілік құқықтың қағидасына, философтың ойынша, халықтың
шексіз құқығы жатады, яғни өзінің еркін білдіретін конституция қабылдау
арқылы тәртіпті орнату. Халықтың үстемділігі, мемлекеттегі барлық
азаматтардың бостандығын, теңдігін және тәуелсіздігін қамтамасыз етеді,
көптеген адамдардың құқықтық заңға бағынған жиынтығы. Конституцияның
құқыққа сүйенген мемлекеттің жұмысы халаықтың жалпы еркіне сай болады,
азаматтардың құқығы – жеке бастарының еркіндігі, адамгершілігі, ойлары.
Құқықтық мемлекетте, заңды бұлжытпай орындау жолында күштеуге де
баратындай мүмкіншілігі болуы қажет. Керісінше, биліктің сол жөнінде
азаматқа қандай мүмкіншілігі барлығында. Құқықтық құрылымның мүмкіншілігін
Кант заң шығаратын парламентке байланысты, орындайтын үкіметке және
соттыққа бөлумен байланыстырады.
Канттың құқықтық мемлекет туралы тұжырымдамасы, саяси-құқықтық ойдың
әрі қарай дамуына, өркениетті қоғамдағы мемлекеттік-құқықтық құрылымның
қызметіне маңызды әсер етті.
Гегель – мемлекетті өзінің философиялық дүниетанымындағы жалпы
жүйенің контексінде қарайды, оның маңызды бөлігі құқық философиясы.
Мемлекет, Гегельдің ойынша, бұл да құқық, бірақ көбірек жетіліп дамыған
және мазмұны бай. Ол барлық басқа құқықтардың мойындағандарын – жеке
адамның, отбасының, қоғамның құқықтарын өзіне қосып алады. Гегель
мемлекетті жеке адам мен қоғамның үстінде тұрған абсолютке көтеріп,
мемлекеттің дамуын, азаматтық қоғам дамуының алдында болғанын дәлелдейді
[12, 102 бет]. Гегельдің осы дәлелдеуіне Маркс келіспей, мемлекет туралы
тұжырымдамасының қателік жағын көрсетеді.
Шын мәнісінде, қоғам мемлекеттен бұрын пайда болғандықтан, мемлекет
қоғам дамуының жемісі болады. Мемлекет Гегельдің ойынша, жетіліп дамыған
қоғам өмірінің ұйымы, іске асырылған бостандықтың үстемдігін көрсететін
құқық негізінде құрылады.
Тек, мелекетте және мемлекет арқылы адамның ең жоғарғы адамгершілігі,
бағалылығы іске асырылады, сондықтан ол адамгершілік идеясының шындығы.
Азаматтық қоғам құқықтық мемлекеттер арқылы жеке адамдардың мүдделерін
қамтамасыз етіп, тәртіпті қорғайды. Мемлекетте жеке адамның бостандығы және
сыртқы тәртіп біртұтас болады, онда мемлекет өзінің ең жоғарғы құқықтық
және моральдық нысанының бірлігіне жетеді. Гегельдің мемлекетке
өкзқарасында оның функциялары қыстау, күштеу аса маңызды рөл атқармайды.
Маңыздысы – мем лекеттің қызметіндегі оның әлеуметтік және құқықтық
бастамалары, оның терең адамгершілік мазмұнын, ақылдылық және қоғамға, жеке
адамға пайдалылығы.
Маркс – мемлекетті және құқықты ашық түрде қоғам дамуының таптық
теория тұрғысынан қарады. Ол теория бойынша, пролетариат диктатурасының
құрылуына байланысты, таптардың шағынуына байланысты тапсыз қоғамға көшу
процесінде мемлекет пен құқық та жоғалады. Маркс буржуазиялық мемлекеттің
құқықтық қатынастарын талдай отырып, заң-нәтиже, таптық қоғамның өндірістік
қатынастарының материалдық көрінісі ретінде дәлелдейді. Заң шығару тек
экономиклық қатынастардың талабын орындайды. Маркс айтқандай, заң өзінің
күшіне ондағы көрсетілген әлеуметтік қатынастың тәртібі қоғамдық өндіріс
жолымен гармониялық жағдайда болса ғана енеді.
Маркстің құқықтық мемлекет туралы айтқанына көңіл бөлсек:
Бостандық дегеніміз – қоғамның үстінде тұрған орган, мемлекетті тұтастай
сол қоғамға бағынышты органға айналдыру.
Гессен – құқықтық мемлекетті шығыстың саяси-құқықтық орнықты
көзқарасына сүйеніп анықтайды. Құқықтық мемлекет деп айтатыны – оның
ойынша, өз міндеттілігін үкімет ретінде өздері жасаған заңдылық нормаларға,
заң шығарушы ретінде мойындамайтынында. Құқықтық мемлекет өзінің
қызметінде, өзінің үкіметтік және соттық функцияларын орындау кезінде
құқықпен байланысты және тежеледі, құқықтан төмен тұрады, сыртында емес
және жоғары да емес.
Сонымен қатар, құқықтық мемлекеттің мазмұндық жағына белгілі
түзетулер енгізді. Ол заң шығарудағы тәуелсіздікті жақтаған. Оның ойынша,
мемлекет әдет-ғұрыппен және заң шығару құқығымен қатынасы жоқ, себебі
өзгермейтін әдет-ғұрып және заң жоқ [15, 71 бет]. Шын мәнісінде заң
шығарушы өкімет, заңмен тежелмеуі қажет. Бұл идеалда принципиалды іс-
әрекеттің мәні жатыр: заңдар қоғамның өсу деңгейіне сай болуы міндетті,
өзгеру үстіндегі экономикалық, әлеуметтік, мәдени және басқа да қоғам
өмірінің жағдайларын көрсетуі керек, оның дамуындағы объективтік
қажеттілікке жауап беруі қажет.
Құқықтық мемлекеттің көпғасырлық тәжірибесін, теориясы мен жұмысын,
өктемдікпен жоққа шығару және ғылыми жағынан қабылдамау инерциясы қоғам
өмірінде экономикалық-әлеуметтік, мәдени, рухани жеке ұлттық қақтығысуларды
туғызды.
Құқықтық мемлекеттің мазмұны.
Құқықтық мемлекеттің мазмұнының негізгі талаптары:
1) Құқықтық мемлекет азаматтық қоғамның объективтік даму процесіне сәйкес
ескіріп, жаңарып жататын көп қырлы құбылыс. Бұл мемлекетте адамның толық
егеменді болуы қажет, олардың мемлекеттің билік жүргізетін органдарын
құруға қатысуы заңды түрде бекітілуі керек.
2) Құқықтық мемлекетің экономикалық негізі − өндіргіш күш пен өндірістік
қатынас және көп меншіктік шаруашылық арқылы дамуы. Құқықтық мемлекетте
меншіктіңбасым көпшілігі- өндіргіші мен тұтынушылық билігінде болуы қажет
[11, 89 бет]. Бұл билік шаруашылықтың жақсы, сапалы дамуын қамтамасыз ету
үшін оларға толық бостандық беруі керек. Сонда ғана қоғамның әлеуметтік,
экономикалық жағдайларын көтеруге, нығайтуға болады.
3) Құқықтық мемлекеттің әлеуметтік негізі − өзін-өзі басқаратын азаматтық
қоғамда адамдардың бостандығын, теңдігін қамтамасыз етіп, олардың жақсы
еңбектенуіне, дұрыс жұмыс жасауына мүмкіншілік беру. Қоғамның әлеуметтік
жағдайының жақсаруы құқықтық мемлекеттің нығаюы. Бұл екі процесс бір-
бірімен тығыз байланысты. Құқықтық мемлекет, сонымен бірге, − әлеуметтік
мемлекет.
4) Құқықтық мемлекеттің моральдық негізі – гуманизм, әділеттік, бостандық,
теңдік, адамдардың қадір-қасиетінің, ар-намысының деңгейі. Осы жоғарғы
дәрежедегі принциптер болса, құқықтық мемлекет болады. Өйткені мұндай
қоғамда адамдардың рухани сана-сезімі де жоғары дәрежеде болады.
5) Құқықтық мемлекеттің саяси негізі – халықтың ұлттық тәуелсіздігін
қалыптастырып, қоғамдық билікті жан-жақты дамытып, адамдардың бостандығын,
теңдігін қорғап, әділеттілікті, демократияны орнату, қарым-қатынастарды
реттеп-басқару.
Міне, қоғамның осы негіздеріне сүйене отырып, құқықтық мемлекет
орнатуға мүмкіншілік қалыптасады.
Құқықтық мемлекеттің белгілері:
- мемлекеттік билікті үш түрге бөлу, олардың ара қатынасын қатаң сақтау;
- азаматтық қоғамның қалыптасуы;
- қоғамда жоғары дәрежеде құқықтық мәдениеттің қалыптасуы, адамдардың
рухани сана-сезімінің жақсы дамуы;
- мемлекеттік аппараттың, лауазымды тұлғалардың, қоғамдық ұйымдардың,
жеке адамдардың, өмірдегі қарым-қатынастарда өзара жауаптылығы;
- қоғамның экономикалық, әлеуметтік бағытында әділеттілікті, теңдікті
қамтамасыз ету үшін антимонополиялық органдардың қызметін қатаң
бақылау;
- қоғамның ішкі құқық нормалары мен халықаралық құқықтың өзара қатынасын
бақылап, жақсартып отыру;
- қоғамда заңның үстемділігін орнату, азаматтық қоғамды қалыптастыру.
Адамдар заңның құлы болмайынша құқықтық тәртіп те, демократия да
жақсы дамуға тиіс емес. Бұл туралы өмір тәжірибесінен қалыптасқан
мынадай өсиет сөз бар: Заң – мемлекеттің ақысы.Сот – мемлекетің
жүрегі. Мәдениет – мемлекеттің тәртібі.
Құқықтық мемлекеттің мәнін ашу оның белгілер жүйесімен жүзеге
асырылады. Заң үстемдігі құқықтық мемлекеттің негізгі белгілері қатарына
жатады. Аталған қағидаға сәйкес қандай да болмасын мемлекеттік орган,
лауазымды тұлға, ұжым, мемлекеттік немесе қоғамдық ұйым не болмаса жеке
тұлға заңға бағыну міндетінен босатылмайды. Заң үстемдігі туралы
айтылғанда, ол кеңейтілген мағынада емес, тікелей мағынасында қолданылады.
Қазіргі кезеңде практика куәлік етіп отырғандай, кейбір мемлекетерде
формалды түрде негізгі акт ретінде заңдар танылғанымен де, практикада өз
нормативті актілер жүйесінде лайықты орнынан айырылып, ролін жоғалтып
алатын кезеңдері де кездеседі. Заңға бағынышты акт өз өкілеттілігінің
шегінен асып кетіп, заңмен реттелуге тиісті қатынастарды да реттеуге
тырысатыны бүгінгі күннің шындығы. Құқықтық мемлекеттің қалыптасуы қандай
да болмасын елде заңның формалды үстемдігін емес, қоғамның өмірінің барлық
аймақтарындағы шынайы үстемдігін, оның қоғамдық қатынастарға тікелей әсер
ету аймағының кеңеюін бекітуді қажет етеді. Әрине, заңға бағынышты
нормативті актілердің көмегінсіз қоғамдық қатынастардың жан-жақты реттеу
мүмкін емес, дегенмен де ондағы ережелер заң көлемінен аспауға және оның
мазмұнын, мәнін өзгертуге тиісті.
Құқықтық мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарының толық кепілдендірілуі және ажырамастығы, сондай-ақ
азамат пен мемлекеттің өзара жауапкершілігі қағидасын бектіу және үнемі
қолдап отыру болып табылады [10, 36 бет]. Практикада шынайы тең серіктестік
жоқ екендігі белгілі. Мемлекет пен азамат арақатынасында көптеген
жағдайларда біріншісінің үстемдігі орын алады. Көптеген мемлекеттердің
негзігі заңдарының өзінде басым түрде азаматтардың мемлекет алдындағы
жауапкершіліктері мен міндеттері ескерілмей қалады. Құқықтық мемлекеттерде
орын алып отырған осындай жағымсыз әрекеттердің алдын алу болып табылады.
Келесі бір негізгі қағида – мемлекеттік билікті тәуелсіз тармақтарға
бөлу болып табылады. Билікті бөлісу тұжырымдамасының негізін салушылар
ретінде Джон Локк, Шарль Луи Монтескье танылады. Мемлекет механизмін
қалыптастыру туралы идеялар билікті бір қолға шоғырландыруды жақтамайды.
Мемлекеттің дұрыс қызмет ету процесні қамтамасыз ету үшін, онда бір-бірінен
дербес, тәуелсіз билік және тәуелсіз сот билігі жатады. Заң шығару билігі
парламентке берілген, атқару билігі үкіметке, соттар билігі соттарға
беріледі. Мемлекеттегі билік тармақтары өзіндік құзіретке ие, сондықтан
өзгелерінің ісіне жөнсіз араласпауға тиісті.
Билікті бөлісу қағидасының бір нысанына сәйкес олардың арасында
тежемелік және тепе-теңдік жүйесі әрекет етеді. Мемлекеттік биліктің әр
тармағы өзара бақылаудың және бір-бірін шектеудің көптеген мүмкіндіктеріне
ие болады. Бұндай мемлекеттік биліктік механизм АҚШ-қа тән. Екінші нысанға
сәйкес, мемлекеттік биліктің билігінің басымдылығы.
Биліктердің теңділігі халық егеменділігіне негізделеді. Оған сәйкес,
заң шығару билігі заңдар қабылдауға, атқару билігі олардың орындалуын
ұйымдастыруға, ал сот билігі заң шығарушы органмен қабылданған заңдарды
негізге ала отырып, құқық туралы дауларды шешуге тиісті.
Құқықтық мемлекеттің өзге де қағидалары дамыған азаматтық қоғамның
болуы; құқықтық сана мен мәдениеттің жоғары деңгейі; заңдылық қағидасы;
мемлекеттік биліктің шектеулілігі; саяси, идеологиялық және экономикалық
плюрализмнің болуы танылған.
1.2 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы теориялар, олардың
түсінігі және мазмұны
Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы толып жатқан ой-
пікірлер, әр түрлі теориялар бар. Бұл ой-пікірлердің, теориялардың көп
болатын себептері тек қана мемлекеттің, қоғамның мазмұнының өте күрделі
болуынан немесе олардың нысанының сан қырлы өзгеруінен емес, сонымен бірге
азаматтық қоғам мен мемлекеттің саяси билікті жүргізуі және олардың іс
әрекеті барлық таптардың, топтардың мүдде-мақсатына қатысты болуы. Тағы да
бұл мәселе қоғамдағы әр түрлі идеологиямен, саяси партиялармен байланысты
болуы.
Бұл жерде ескерте кететін бір мәселе - Кеңес дәуірінде елімізде
марксистік мемлекеттік теория тұрғысынан зерттеп, түсініп келдік. Ол кезде
қоғам мен мемлекетті таптық тұрғыдан зерттеуге тырыстық, басқа теорияны,
басқа бағытты ысырып тастап отырдық. Қазір ол теорияларға көзқарас түзелді,
дұрысталды. Тарих теориялардың бәрінде аздап болса да шындық және тарихи
нақты дәлелдер болады. Сондықтан ол теорияларды білу, дұрыс жағын алу,
пайдалану өте қажет. Сол деректерді ескере отырып жүргізілген зерттеудің
ғылымға, қоғамға пайдасы мол.
Тағы бір ескертетін мәселе – азамаггық қоғам деген алғашқы қауымдық
қоғамда да, құл иелену формациясында да, феодалдық формация да болған жоқ.
Себебі ол қоғамдарда азаматтық деген ұғым болған емес. Бұл ұғым тек
буржуазиялық қоғамда өмірге келді. Сондықтан біз теорияны тек құқықтық
мемлекет туралы қарастырамыз.
Құқыктық мемлекет - тек парасаттылықтың, әділеттіліктің шынайы белгісі
ғана емес, сонымен бірге адамның бостандығын, қадір-қасиетін, ар-намысын,
теңдігін қорғайтын, демократияны қалыптастыратын күш. Міне, қоғамның
алдында тұрған осы мүдде-мақсатты орындау мемлекеттің міндеті, ал осы
бағытта қалыптасқан құқықтық нормаларды орындау, сол арқылы заңдылықты,
құқықтық тәртіпті қатаң сақтауға үлес қосу адамдардың міндеті. Құқықтық
мемлекет екі жақты жауапты объективтік процесс.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан
негізгі мақсаты болды. Көне дәуірдің ойшылдары: Сократ, Демокрит, Платон,
Аристотель, Цицерон құқық пен мемлекеттің өзара қатынасын инабаттылық,
парасаттылық, әділеттілік жолмен дамуын армандады. Аристотель: Заң
үстемдігі болмаса демократия жоқ, - деді. Феодалдық дәуірде Н. Макиавелли,
Ж. Боден т.б. саяси қайраткерлер құқықтық мемлекет орнату төңірегінде көп
қиялданып, біраз пікірлер айтып кетті.
Құқықтық мемлекет орнату концепциясына пікір айтып өте зор үлес қосқан
атақты ғалымдар: Г. Гроцкий, Б, Спиноза, Д. Локк, Ш. Монтескье, Д.Дидро, П.
Гольбах, Т. Джефферсон, Волъ-тер, Гельвеций, Кант, т.б.
Гроцкий - қоғам тарихында қалыптасқан кұқықты екіге бөлді: табиғи
құқық - адамды қоршаған ортаның әсерінен және жеке адамның өзінің ақыл,
парасаттылығынан қалыптасатын құқықтар; екіншісі - мемлекеттің қабылдаған
нормативтік актілер арқылы ешкімге зиян келтірмей орындауға тиіс, Мемлекет
қоғамдық жалпы халыктық шарт арқылы өмірге келді деп түсіндірді.
Монтескье — мемлекет адамдардың саяси және азаматтық бостандығын,
теңдігін қатаң орындауы керек. Сонда ғана құқықтық мемлекет болады.
Локк - Маркс құқықтың мазмұнын өте дұрыс, ашық түсіндірді. Мемлекет
адамдардың құқықтарын қорғау үшін қалыптасты. Құқықтық мемлекеттің негізгі
мазмұны халықтың табиғи бостандығын, тендігін қорғау.
Кант - құқықтық мемлекеттің философиялық негізін ғылыми тұрғыдан
зерттеді. Мемлекеттік жұмыстың өзекті меселесі жеке адамның қадір-қасиетін,
ар-намысын, бостандығын, тендігін қорғау, адамның қоғамдағы үстемдігін
қалыптастыру деп түсіндірді.
Гегель - қоғамдық ғылымдардың негізгі бағыттарының бірі құқықтық
философия. Мемлекет дегеніміз жан-жақты дамыған құқық деп түсіндірді.
Азаматтық қоғам құқық арқылы адамдардың мүдде-мақсатын қорғайды. Мемлекет
құқық пен моральдың бірлестігін дамытып, халыкхың әлеуметтік жағдайын жан-
жақты жақсартуы.
Маркс - құқық пен мемлекетгі қоғамның таптық құрылысына сәйкес
қараған. Таптар жойылса, құқық пен мемлекет те жойылады. Бұл процесс
қоғамда құқықтық мемлекет қалыптасып, бостандық орнаумен аяқталуға тиіс.
Бостандық Маркстің ұғымында, қоғамдағы мемлекеттің үстемдігін жойып, оны
қоғамға бағындырып, халықтың мүдде-мақсатын орындайтын органға айналдыру.
Сонда ғана құқықтық мемлекет қалыптасады[10].
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет туралы пікір жан-жақты дамып,
дүниежүзінің ғалымдары бір тұжырымға келіп, ортақ ғылыми көзқарас
қалыптасты деуге толық болады.
Сонымен, құқықтық мемлекет туралы теорияны қорыта келіп, оның негізгі
мазмұны - халықтың, адамдардың егемендігі, олардың табиғи бостандығы мен
құқықтары. Ол мемлекетті қалыптастырудың негізгі күші - адам, қалың бұқара.
Сондықтан мемлекет пен құқық демократияны дамытып, халықты қоғамның барлық
саласын басқаруға қатыстыру қажет.
Азаматтық қоғам ғылыми тұрғыдан өте аз зерттелғен, ол туралы қомақты
бірде ғылыми еңбек жоқ. Оның себебі ғалымдар азаматтық қоғам мен
мемлекеттің мазмұны ұқсас деп түсініп келді. Расында ұқсастық бар, бірақ
айырмашылық басым, Адам қоғамының қалыптасқанына 1,5 млн. жыл өтті, ал
мемлекеттің өмірге келгеніне 6 мың жыл ғана болды. Мемлекет қоғамның сан
қырлы көрінісінің бір ғана нысаны. Азаматтық қоғам туралы ой-пікірлер көне
дәуірде де болды. Бірак, толық мағынада бұл ұғым өмірге тек XVIII ғасырда
келді. Басында азаматтық қоғам деп меншік, отбасы, рынок, мораль
салаларындағы қатынастарды түсініп келді. Мемлекет бұл қатынастарға толық
бостандық берді. Гегельдің ойынша азаматтық қоғам жеке меншіктің, діннің,
отбасының, моральдық т.б. талаптарын іске асырудың жүйесі[11]. Азаматтық
қоғамда әр адам ез мүддесін көздейді, басқаларды көрмейді... Басқаларсыз ол
өз мүддесін іске асыра алмайды[12], — деген Гегель. К. Маркстің пікірі -
бір саяси жүйені алып мазмұнына қарасаң, ол азаматтық қоғамның сан қырлы
көрінісінің бір нысаны болып шығады.
Біз өткен ғасырдағы ірі ғалымдардың пікірін әдейі келтіріп отырған
себебіміз азаматтық қоғам мәселесі сол кездегі өмірдің объективтік даму
процесінің алдына қойған талабы дегіміз келеді. Сол себепті Гегель мен
Маркс тағы басқа ғалымдар азаматтық қоғамды біраз зерттеп, құнды теориялық
ғылыми мұра қалдырып кетті.
Енді осы құнды ғылыми мұраға сүйене отырып, қазіргі заманның талабына
сәйкес азаматтық қоғамды ғылыми тұрғыдан зерттеуді жалғастыру керек. Біздің
пікіріміз-азаматтық қоғам мазмұнының сан қырлы көрінісі төмендегідей болуға
тиіс:
- экономикалық бостандық, әр түрлі меншік, нарықты қатынас;
- адамдардың табиғи бостандығы мен құқықтарын қалыптастырып, қорғау;
- занды, демократиялық билік, ақпаратқа бостандық беру;
- заңның, соттың алдында адамдардың тендігі болу;
- таптық, ұлттық бірлік, достық, келісім болу;
- адамдардың әлеуметтік жағдайын, денсаулығын, мәдени, рухани білімін,
санасын көтеру, жақсарту.
Азаматтық қоғамның құрылымы - Қоғамды өзінің табиғи мүдде-мақсаттарына
сәйкес құрушы, реттеп басқарушы — адам. Адам қоғам құрылымының негізгі
элементі — діңгегі. Адамдардың бірлестіктері, ұйымдары, одақтары, еңбек
ұжымдары, саяси партиялары, мемлекет, олардың арақатынастары - азаматтық
қоғамның элементтері.
Қазіргі Қазақстанның азаматтық қоғамын бес жүйеге бөлуге болады:
әлеуметтік, саяси, экономикалық, рухани-мәдени және ақпараттық жүйелер.
Әлеуметтік жүйе — объективтік тұрғыдан қалыптасқан адамдардың
бірлестіктері, ұйымдары, одақтары т.б., олардың өзара байланысы. Бұл жүйе
азаматтық қоғамның ең негізгі ұйымдастырушы жүйесі, өзі үш топқа бөлінеді:
бірінші тобы - қоғамның үзіліссіз өмір сүру негізін жасаушы, дамытушы топ:
отбасы, бала тәрбиелеу, табиғи өмірді жалғастыру; екінші тобы - адамдардың
өзара, бір-бірімен байланысы, қатынасы; үшінші тобы-қоғамдық ұйымдардың,
таптардың, топтардың, ұлттардың арақатынастары.
Экономикалық жүйе - қоғамдағы меншіктің түрлері, өндіруші күш пен
өндірістік қатынастар, материалдық кірісті әділ бөлуді қалыптастыру. Бұл
жүйенің құрылым элементтері: жеке, муниципалдық, акционерлік,
кооперативтік, мемлекеттік, фермерлік меншіктер мен шаруашылықтар және
қоғамдық кірісті, байлықты әділ бөлу.
Саяси жүйе — мемлекет, саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер
және жеке адамдар, депутаттар, т.б., олардың ара қатынастары. Оның ішінде
ең күрделісі мемлекеттік билікті іске асырудағы қатынастар. Қатынастардың
даму процесінде субъектілерге бостандық берілуге тиіс. Күштеу тек
зандылықты, тәртіпті бүзса ғана қолданылу қажет.
Рухани — мәдени жүйесі — осы бағыттағы мемлекегтік, қоғамдық, органдар
мен ұйымдар, олардың арақатынастары. Бұл жүйенін, негізгі бағыттары: білім,
ғылым, мәдениет, рухани сана-сезім, дін, адамдардың денсаулығы.
Ақпараттық жүйе - осы ақпараттық бағыттағы барлық ұйымдар,
бірлестіктер, мемлекеттік органдар, саяси партиялар, олардың жұмыстары мен
арақатынастары. Бұл бағытта іс әрекеттерге толық бостандық берілуі қажет.
Осы көрсетілғен азаматтық қоғам жүйелерінің жақсы, сапалы дамуына зор
маңызды үлес қосатын мемлекет пен құқық, қоғамдық ұйымдар мен партиялар
және қоғамдағы демократияның жоғары дәрежеде болуы.
Азаматтық қоғамның белгі — нысандары:
- адамдардың экономикалық, әлеуметтік, саяси бостандығы мен
құқықтарының қамтамасыз етілуі;
- қоғамда бостандықтың, жариялылықтың болуы, ақпараттың жұмысына
азаматтардың қатысуы, ішкі-сыртқы байланыстарға қатысуға, жүріп-түруға
толық құқықтарының болуы;
- азаматтардың қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер құрып, өз мүдде-
мақсаттарын орындауға, іске асыруға және шет елдердің сондай ұйымдарымен
байланыс жасауға құқықтарының болуы;
- жергілікті өзін-өзі басқаруға толық бостандық болуы, оның жұмысына
мемлекеттің араласпауы, қажет болса тиісті көмегін көрсетуі; -
жергілікті өзін-өзі басқаратын мекеме жергілікті мемлекеттік органмен тығыз
байланыста жұмыс жасауы;
- азаматтық қоғам - толық бостандық, демократия қалыптаскан қоғам
болуы кажет, ол болашақ құқықтық мемлекеттің талаптарын іске асырып, сол
мемлекеттің объективтік тұрғыдан негізі болуға тиісті.
Сонымен, азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет екеуі катар дамып,
өрескел қайшылықтарды бірлесіп реттеп, қоғамның бейбітшілік, прогрестік
жолмен дамуына толық мүмкіншілік жасаулары қажет. Қазақстан Республикасының
Конституциясында бұл мәселенің негізгі бағыттары көрсетілген. Оның бірінші
бабында азаматтық қоғамның және құкықтық мемлекеттің ең негізгі қағидалары
былай деп жарияланған: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат
казынасы — адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары[13].
Қазіргі заманда құқықтык мемлекет құру, қалыптастыру мәселесі ғаламдық
проблемаға айналды. Өйткені адам қоғамының даму тарихында ешқашан, еш елде
қүқыктық мемлекет болған емес. Қазіргі кезде де жоқ. Болашакта да барлық
елдерде бір мазмұнды, бір нысанды құқықтық мемлекет болуға мумкін емес.
Себебі әр елдің экономикасы, мәдениеті, әлеуметтік жағдайы, рухани санасы,
саясаты бір деңгейде болмайды. Бұған қоса олардың географиялық, ұлттық
ерекшеліктері болады.
Сондықтан болашақта құқықтық мемлекет бірнеше дамыған елдерде
қалыптасуы мүмкін. Бірақ ол мемлекеттердің мазмұнында, әсіресе нысанында
объективтік ерекшеліктері болады.
Құқықтық мемлекеттің мазмұнының негізғі талаптары:
1) Құқықтық мемлекет азаматтық қоғамның объективтік даму процесіне
сәйкес ескіріп, жаңарып жататын көп қырлы құбылыс. Бұл мемлекетте адамның
толық егеменді болуы қажет, олардың мемлекеттің билік жүргізетін органдарын
құруға қатысуы заңды түрде бекітілуі керек.
2) Құқықтық мемлекеттің экономикалық негізі - өндіргіш күш пен
өндірістік қатынас және көп меншіктік шаруашылық арқылы дамуы. Құқыктық
мемлекетте меншіктің басым көпшілігі - өндіруші мен тұтынушылық билігінде
болуы қажет. Бұл билік шаруашылықтың жақсы, сапалы дамуын қамтамасыз ету
үшін оларға толық бостандық беруі керек. Сонда ғана қоғамның әлеуметтік,
экономикалық жағдайын көтеруге, нығайтуға болады.
3) Құқықтық мемлекеттің әлеуметтік негізі - өзін-өзі басқаратын
азаматтық қоғамда адамдардың бостандығын, тендігін қамтамасыз етіп, олардың
жақсы еңбектенуіне, дұрыс жұмыс жасауына мүмкіншілік беру. Қоғамның
әлеуметтік жағдайының жақсаруы құқықтық мемлекеттің нығаюы. Бұл екі процесс
бір-бірімен тығыз байланысты. Құқықтық мемлекет, сонымен, бірге әлеуметтік
мемлекет.
4) Құқықтық мемлекеттің моральдық негізі - гуманизм, әділеттік,
бостандық, теңдік, адамдардың қадір-қасиетінің, ар-намысының деңгейі. Осы
жоғары дәрежедегі принциптер болса құқықтық мемлекет болады. Өйткені мұндай
қоғамда адамдардың рухани сана-сезімі де жоғары дәрежеде болады.
5) Құқықтық мемлекеттің саяси негізі — халықтың, ұлттық тәуелсіздігін
қалыптастырып, қоғамдық билікті жан-жақты дамытып, адамдардың бостандығын,
теңдігін қорғап, әділеттікті, демократияны орнату, қарым-қатынастарды
реттеп - басқару.
Міне қоғамның осы негіздеріне сүйене отырып, құқықтық мемлекет
орнатуға мүмкіншілік қалыптасады. Құқықтық мемлекеттің негізгі белгілері:
- мемлекеттік билікті үш түрге бөлу, олардың арақатынасын қатаң
сақтау; азаматтық қоғамның қалыптасуы;
- қоғамда жоғары дәрежеде құқықтық мәдениеттің қалыптасуы, адамдардың
рухани сана-сезімінің жақсы дамуы;
- мемлекеттік аппараттың, лауазымды түлғалардың, қоғамдық ұйымдардың,
жеке адамдардың, өмірдегі қарым-қатынастарда өзара жауаптылығы;
- құқык пен заңның арақатынасында көп алшақтыққа жол бермеу, олардың
өзара қатынасын бақылап, жақсартып отыру;
- қоғамның экономикалық, әлеуметтік бағытында әділеттікті, тендікті
қамтамасыз ету үшін антимонополиялық органның болуы;
- соттың жоғары беделі, ең сыйлы орган деп саналуы және соттың
тәуелсіздігі.
Қазақстан мемлекетіміздің бүкіл аумағында Конституциясының үстемдігін
қамтамасыз етуді, азаматтардың жоғары деңгейдегі құқықтары мен
бостандықтарын қорғауды, биліктің бөлісу принципін орындауды, қоғамдағы
қарым-қатынастар субъектілерінің арасындағы таластарды шешуді дүрыс
қамтамасыз ету үшін Конституциялық кеңестің жұмысын жақсарту.
- қоғамның ішкі құқық нормалары мен халықаралық құқыктың өзара
қатынасын бақылап, жақсартып отыру;
- қоғамда заңның үстемділігін орнату, азаматтық қоғамды қалыптастыру.
Адамдар заңның құлы болмайынша, құқықтық тәртіп те, демократия да жақсы
дамуға тиіс емес. Бұл туралы өмір тәжірибесінен калыптасқан мынадай өсиет
сөз бар:
Заң - мемлекеттің ақылы.
Сот - мемлекеттің жүрегі.
Мәдениет - мемлекеттің тәртібі.
Міне, осы үш қағидалы өсиет өзара бірігіп, қалыптасып және мемлекеттің
ішкі заңдары көпшілік таныған халықаралық құқықтық нормалар мен
принциптерге сәйкес келсе, елімізде мемлекет орнайды.
Адам қоғамының барлық дәуірінде құқықтық мемлекет құру мәселесі
толастап көрген емес. Әсіресе елді басқаруда абсолютизм, деспотизм,
тоталитаризм орнаған кезде құқықтық мемлекет орнату — деген дауыс, талап
күшейіп отырды. Бұл тұрғыдан өте күшті концепция феодализмге қарсы,
буржуазияның күресі кезінде қалыптасты. Күрестің саяси ұрандары:
Бостандық! Тендік! Әділеттік! халыққа едәуір жақсылықтар әкелді.
Бірақ көп елде реакцияшыл буржуазияның кері тартпа саясаты
демократиялық реформаны толық аяқтауға мүмкіншілік бермеді. Ірі буржуазия
саяси билікке қолы жеткеннен кейін құқықтық мемлекет орнату бағытынан
алшақтай бастады. Бұл елдерде буржуазияның үстемдігін қорғайтын мемлекет
пен құқық орнап көп уақыт өмір сүрді.
XX ғасырда қоғамды басқару тәжірибесін шыныктырып, капиталистік елдер
жаңа экономикалық саясатқа көшіп, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартып,
бостандықтың шеңберін кеңітіп, демократиялық мемлекетті дамытуда. Бұл
саясаттың мазмұны:
1) Қазіргі заманда халыктың рухани сана-сезімі қоғамдық басқаруға,
қоғамдық меншік орнатуға жетілген жоқ. Сондықтан меншіктің түрлерін
шектемей, нарықтық экономикаға толық бостандық беру. Осы жерде Өзімдікі
дегенде өгіздей күшім бар... деген мақал дұрыс келеді.
2) Нарықтық экономика арқылы халықтың еңбекке деген ынтасын көтеріп,
шаруашылықтың, өндірістің барлық саласында бизнесмендердің бәсекесін
дамыту.
3) Халыққа өздерінің әлеуметтік экономикалық мүддесін-мақсатын
орындаудағы іс-әрекетіне толық бостандық беріп, мемлекет тек көмек
көрсетуге тиіс. Мемлекет нарықты экономика туралы заңды, құжаттарды дер
кезінде қабылдап, олардың орындалуын қатаң түрде бақылап отыруы керек.
Әсіресе, жеке меншікті қорғауды, адамдардың бостандығын сақтауды бірінші
бағытқа алу керек.
Осы жаңа экономикалық саясат капиталистік елдердің соңғы 40-50 жыл
ішінде экономикасын дамытып, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартып
демократиялық қоғам құруына мүмкіншілік беріп отыр.
Қазіргі заманда дүниежүзінің барлық мемлекеттері капитализмнің жаңа
экономикалық саясатын қабылдап, нарықты экономиканы дамытып жатыр. Кеңес
Одағы ыдырағаннан кейін бұрынғы советтік республикалар да осы жолға бет
бұрып отыр.
Әлемдік стандарт жолына Қазақстан да бет бүрып, нарықты экономиканы
дамытуға кірісті. Кеңестік жүйенің жақсылығы да аз болған жоқ: 20-60
жылдары экономиканың, мәдениеттің, қорғаныстың жетістіктері дүниежүзіне
белгілі болды. Бірақ Кеңес Одағының жетістіктерінен гөрі кемшіліктері басым
болды. Сондықтан Одақ ыдырады.
Енді капиталистік елдердің XX ғасырдың 30-50 жылдары либералдық-
демократияға бет бұрып, дамуының себептеріне қысқаша түсінік берейік.
Бірінші себебі - капиталистік елдер 1929-1938 жылдары дүниежүзілік
экономикалық дағдарыстан Кеңес Одағының бір орталықтан жоспарлау
тәжірибесінің жақсы жағын пайдаланып, экономиканың жаксы дамуына
мүмкіншілік жасады. Жеке меншіктеғі шаруашылықтарға мемлекет тиіспеді. Осы
тәсілді капиталистік мемлекеттер үздіксіз пайдаланып келеді.
Екінші себебі - Ресейде, Қытайда тағы басқа Еуропа - Азия елдерінде
социалистік мемлекетгер орнап, калың бұқараның мүдде-мақсатын орындаймыз,
қорғаймыз деген желдірме ұрандарынан ірі буржуазия сескеніп, халықтың
саяси-әлеуметтік жағдайына көңіл бөлуге мәжбүр болды. Бұл саясатты дұрыс,
жақсы дамытуға ғылыми-техникалық төңкеріс экономикалық жағдай жасады.
Құқықтық мемлекет орнатудың негізгі бағыттары:
- мемлекет билікті үш саласының жұмысын жақсарту, әсіресе заңның,
нормативтік актілердің сапасын көтеру;
- нормативтік актілердің дұрыс пайдалануын, орындалуын қамтамасыз ету,
халықтың рухани сана-сезімін, мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың жұмысын
жақсарту;
- қоғамдағы қатынастарды дұрыс, жақсы реттеу, басқару бағытындағы
мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың жұмысын жақсарту;
- бостандықты, теңдікті, әділеттікті, демократияны дамыту;
- заңдылықты, құқықтық тәртіпті қатаң сақтау,
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша құқықтық мемлекет
қалыптастырудың негізгі бағыттары демократиялық, зайырлы, құқықтық,
әлеуметтік мемлекет құру.
Демократиялық мемлекет - Кдзақстан Республикасында алдымен Конституция
қабылдап, тікелей басшысын және Парламент сайлауға, өкілетті мерзімі біткен
соң, оларды ауыстыруға халықтың құрылтайшылық билігі бар республикалық
құрылыстағы мемлекет ретінде танытатын ұғым. Республиканың жоғарғы
органдары арқылы көпшіяік қазақстандықтардың еркін шынайы анықтауға және
мүддесін барынша жүйелі қорғауға қажетті мүмкіндіктер береді. Демократиялық
мемлекет әлеуметтік және ұлттық нысандарына қарамастаң, азшылық пен
жекелеген азаматтардың мүддесін білдіруіне, оның есепке алынуына да
мүмкіндіктер береді, мемлекеттік қызметке араласып, қатысуға тең құқыктар
беріледі. Демократиялық мемлекет қызметінің түбегейлі принциптерінің бірі —
Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық.
Зайырлы мемлекет - Қазақстан Республикасында діни мекемелер мен дін
үстау мемлекеттен бөлістігін білдіреді және бұл Қазақстандағы ислам мен
православиелік тағы басқа нанымдық ағымдарға бірдей қатысты. Діни негізде
партия құруға жол берілмейді. Наным иемесе атеизм мәселесі - әркімнің жеке
басының шаруасы. Елдегі дін ұстау бостандығы мен діни бірлестіктердің
жұмысы жөніндегі зандылықтарды мемлекет белгілеп, бақылайды.
Құқықтық мемлекет - Қазақстанның барлық органдары мен лауазымды
адамдарының қызметі құқық нормаларына байланысты, соған бағынышты, және
соған сәйкес іс-әрекет жасайды. Құқықтың негізгі принциптері: азаматтар
үшін — заңға тыйым салынбағанның бәріне рұқсат етіледі, мемлекеттік
органдар мен лауазым иелері үшін — Занда нақты не көрсетілсе, соған ғана
рұқсат. Барлық заң жүйесін жақсартып, әділеттікті жоғары дәрежеге көтеру
және азамат құқығы мен бостандығын халықаралық өлшем деңгейіне жеткізу
Қазақстан мемлекетінің негізгі міндеті. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz