Қазақстан Республикасында атқарушы биліктің жергілікті органдары
Мемлекет механизміндегі жергілікті өкілетті және атқарушы органдар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 МЕМЛЕКЕТ МЕХАНИЗМІНДЕГІ ЖЕРГІЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ МӘНІ МЕН
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Қазақстан Республикасында жергілікті өкілді және атқарушы органдардың
конституциялық-құқықтық негізі 6
1.2 Жергілікті өкілді және атқарушы органдардың – мемлекет механизміндегі
басқарудың тетігі ретінде 15
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ
ҚҰРЫЛЫМЫ, ОЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН МӘСЕЛЕЛЕРІ 26
2.1 Жергілікті өкілді органдар, олардың жүйесі міндеттері, сайлау тәртібі
26
2.2 Қазақстан Республикасында атқарушы биліктің жергілікті органдары 45
2.3 Жергілікті өкілді және атқарушы органдардың төтенше жағдайлар
саласындағы өкілеттігі 57
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 65
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы
Конституциясының негiзiнде жаңа конституциялық құқық түзiлдi, оған сәйкес
бiздiң мемлекетiмiз үшiн неғұрлым қолайлы президенттiк басқару нысаны берiк
орнықты. Мемлекеттiк бiртұтас билiктiң үш тармаққа бөлiнуi жүзеге асты.
Тұрақты жұмыс iстейтiн қос палаталы Парламент күннен-күнге жемiстi жұмыс
iстеуде. Атқарушы билiктi нығайту және жетiлдiру жөнiнде шаралар
қолданылды. Бiртұтас сот жүйесi құрылды, судьялардың тәуелсiздiгiн
қамтамасыз ету жөнiнде шаралар қабылданды.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, республикада
мемлекеттiк билiк бiртұтас, ол Конституция мен заңдар негiзiнде заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк әрі тепе-
теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау принципiне сәйкес
жүзеге асырылады, делінген[1].
Мемлекет механизмін жүйесіндегі жергілікті өкілді және атқарушы
органдары маңызды орынды алады. Мұнда ҚР Үкіметінің маңыздылығын, елді
тікелей басқаруды жүзеге асыратын, министрліктер мен ведомстволардың
жергілікті атқарушы органдардың қызметін біріктіріп және бағыттап отыратын
мемлекеттің жоғары атқарушы және жарлықшы органы болып табылады. Үкімет
құзіреті экономиканың, әлеуметтік саланың, мәдениеті, ғылымды, білім беруді
дамытудың, бжджеттің орындалуының, ішкі және сыртқы саясатты жүзеге
асырудың, тәртіпті және азаматтардың құқығын қамтамасыз етудің, елдің
қорғаныс қабілетін нығайтудың көптеген мәселелерін қамтиды Үкімет қаулы
шығарады, ал Премьер-министр – мемлекет аумағында міндетті күші бар жарлық
шығарады.
Министріліктер мен ведомстволар жекелеген салаларға немесе мемлекет
өмірінің басшылық етеді және мемлекет басшысы, парламент пен үкімет алдында
олардың жағдайына жауап береді. Олардың жалпы саны, бір бірімен ара
қатынасы, атқаратын міндеті мен қызметі, мәртебесі префектуралар
коммуналар, жергілікті үкіметтер, мэриялар, қауымдастық басқармалары
жергілікті жерде әкімдер, олардың департаменттері және оларға бағынатын
басқа да құрылымдар атқарушы органдар міндетін атқарады. Олар өздерінің
әкімшілік-аумақтық бірлігіндегі істердің жайына жауап береді және жергілкті
жердегі түйінді мәселелерді шешеді. Жергілікті атқару билігінің
бағыныстылығы былай: облыс әкімі Президентке, ал төменгі тұрған әкімдерге
бағынады. Оларды құру тағайындау жолымен жүзеге асырылады.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Қазақстанда мемлекеттiк
басқару жүйесiн дамыту тиiмдi де жинақы мемлекеттiк аппарат құруға жаңа
басқару технологияларын енгiзуге, әкiмшiлiк рәсiмдердi жетiлдiруге
бағытталған әкiмшiлiк реформаны құқықтық қамтамасыз етумен тығыз
байланысты. Ал бұл - құқықтың әкiмшiлiк тәрiздi саласын реттеу аясы, оның
маңызды мiндетi - билiктiң барлық деңгейiнде мемлекеттiк аппараттың тиiмдi
жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету. Осыған байланысты мемлекеттiк басқару
саласындағы әкiмшiлiк құқық:
- мемлекеттiк органдар арасындағы құзыреттi ұтымды және нақты бөлудi
қамтамасыз етуге;
- нарықтық экономика жағдайында артық мемлекеттiк реттеудi, оның
iшiнде бақылау-қадағалау функцияларын болдырмауға;
- билiктiң атқарушы тармағы органдарының мемлекеттiк функцияларды iске
асыруының шарты мен тәртiбiн регламенттеуге;
- мемлекеттiк басқару органдарының азаматтармен және ұйымдармен өзара
iс-қимылын қамтамасыз етуге және ұйымдастыруға бағытталуы тиiс.
Сонымен қатар экономиканы мемлекеттiк реттеудiң рөлi артып отырған
қазiргi жағдайда әкiмшiлiк құқық мүмкiндiктерiн кеңейту және оның реттеушi
әлеуетiн жаңа қоғамдық қатынастарға қолдану туралы сөз еткен жөн.
Әкiмшiлiк құқықты одан әрi дамыту кезiнде, мүмкiндiгiне қарай,
мемлекеттiң, азаматтардың және бiржақты билiк принциптерiне негiзделген
мемлекеттiк емес ұйымдардың арасындағы қарым-қатынастардағы қалыптасқан
дәстүрлi тәсiлдерден бас тартқан жөн. "Билiк және бағыну" принциптерiнен
толық көлемде бас тарту мүмкiн емес, алайда әрiптестiк-жәрдемдесу,
функционалдық-клиенттiк, тiкелей қорғау принциптерiн қолдану аясын кеңейту
керек[2].
Осыған байланысты, тiркеу, рұқсат ету-лицензиялық рәсiмдердi оңайлату,
коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдардың қызметiне мемлекеттiк
органдардың заңсыз араласуына тосқауыл қою жөнiндегi жұмысты жалғастыру
қажет.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және теориялық негіздері. Еліміз
егемендік алғаннан кейін Қазақстанның бірқатар заңгер-ғалымдары өздерінің
еңбектерінде аталған мәселе жайлы көптеген ой-пікірлер жазды. Атап айтатын
болсақ олар: С.С. Сартаев, М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котов, А.А.
Таранов, Е.К. Нурпеисов, С. Зиманов, Г.С. Сапаргалиев және т.б.
Сонымен, С.С. Сартаев: құқықтық мемлекет қалыптастыруда биліктің үш
тармағыда өздерінің қызметтерін атқара алатындай күшті болуы керек, деп,
және заң шығарушы және атқарушы биліктерді байланыстыратын тек қана
Президент болуы тиіс, деп атап көрсетті[3].
М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котовтың, пікірінше: Қазақстан
Республикасының егемендігін мемлекеттік билік тармақтарының бір-бірімен
тығыз қарым-қатынаста болуы айқындайды[4].
А.А. Тарановтың Парламент және Қазақстандағы заң шығарушылық билік
атты монографиясында, заң шығарушылық биліктің мәселелері, Парламенттің
құқықтық жағдайы, оның құрылымдары, заң шығарушылық биліктің мазмұны
жазылған[5].
Е.К. Нурпеисова, А.К. Котованың ойынша: мемлекеттік биліктің заң
шығарушы, атқарушы және сот биліктеріне бөлінуі, бұл мемлекеттік биліктің
тотаритарлық басқарудан айырылып, қазіргі кезеңдегі конституциализмнің
принциптері біздің мемлекетте орнығуы[6].
Мемлекет және құқық теориясындағы мемлекеттік биліктің заң шығарушы,
атқарушы және сот биліктеріне бөліну мәселелесі өзекті де қызықты деп
ойлаймын. Сондықтан да осы тақырыпты таңдадым және бұл жұмысты жазудағы
алға қойған мақсатым: Қазақстандағы мемлекеттік биліктің заң шығарушы,
атқарушы және сот биліктеріне бөлінуіне талдау жасап, оны атқаратын
органдардың өкілеттіктері мен құзыреттеріне тоқталып олардың Қазақстанда
қалыптасуы мен дамуына талдау жасау.
Жұмысты жазу барысында көптеген әдебиеттер пайдаланды. Соның қатарында
ресей және еліміздің құқық саласындағы ғалымдардың: А.А. Таранов, Е.К.
Нурпеисов, М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котов, Ғ.С.Сапарғалиев,
еңбектері пайдаланды. Ғылыми әдебиеттермен қатар нормативтік құқықтық
актілерімен Үкіметтің бағдарламалары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, тиісті
параграфтарға бөлінген екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады.
1 МЕМЛЕКЕТ МЕХАНИЗМІНДЕГІ ЖЕРГІЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ МӘНІ МЕН
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасында жергілікті өкілді және атқарушы
органдардың конституциялық-құқықтық негізі
Жергiлiктi мемлекеттiк басқаруды тиiстi аумақтағы iстiң жай-күйiне
жауапты жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар жүзеге асырады.
Мемлекеттің көп қырлы қызметі өзнің сипаты мен табиғаты, тікелей
бағыты мен қалыптасу бағыттары, функциялары мен өкілеттіктері, жұмыс
нысандары мен әдістерімен ерекшеленетін әр түрлі мемлекеттік құрылымдар
жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Оларды комплексті пайдалану мемлекет
мұқтажын қанағаттандыруға, олардың алдында тұрған міндеттерді шешуге
мүмкіндік береді.
Жоғарыда айтылған мемлекеттік құрылымдардың барлығын бірнеше
түрге бөлуге болады. Олардың ішінде мемлекеттік механизмінің маңызды буын
құрайтын мемлекет органдарының шоқтығы бөлек. Оның басқа бір буыны болып
биліктің айрықша ұйымдастырушылық және ұйымдастыру – мәжбүрлеу құралдары
(армия, полиция, түрме, барлау және контрбарлау) табылады. Мемлекеттік
құрылымның үшінші бір түріне келетін болсақ (бұл жерде мемлекеттік
шаруашылық, әлеуметтік – мәдени және басқа ұйымдар, мекемелер мен
кәсіпорындар айтылып отыр), ол мемлекеттің механиміне тікелей кірмейді, тек
жанап қана өтеді.
Мемлекет механиміне орасан зор роль берілген. Ол іс жүзінде
мемелекеттік билікті жүзеге асыруға міндетті. Барлық биліктік жетекшілік,
басқарушылық, бақылаушылық, ұйымдастырушылық және реттеушілік қызмет –
мемлекет механизмінің шексіз құқығы. Мемлекеттің саясаты, оның стратегиялық
бағыты, тактикалық міндетті мемлекеттің механизмімен жасалып, сонымен
түзетіліп, жүзеге асырылады.
Мемлекет механизмі дегеніміз, мемлекет алдында тұрған міндеттерді
шешу үшін, оның функцияларын іс жүзіне асыру үшін құрылған мемлекеттің
барлық органдарының, сондай – ақ биліктің ұйымдастырушылық және ұйымдастыру
– мәжбүрлеу құралдарының жүйесі.
Мемелекет механизмі түсінігімен қатар, теория және практика
жүзінде мемлекеттік аппарат түсінігі де кеңінен пайдаланылады. Әрине, бұл
түсініктердің ара қатынастары туралы мәселе туады. Мазмұны жағынан бір-
бірімен өте жақын және көп жағдайда бір-біріне сәйкес келгенімен, алайда,
олардың айырмашылықтары да бар. Ол айырмашылық мынада: мемлекеттік аппарат
мемлекет механизмінің мемлекеттік қызмет принциптеріне негізделген
буындарын ғана қамтиды. Сондықтан да мемлекеттік аппаратқа, мысалы
жергілікті өкілді органдар, қызметші болып табылмайтын, днпутаттық қызметі
үшін мемлекеттен ақы алатын депутаттар кірмейді. Сөйте тұра, жергілікті
өкілді органдар, күмән жоқ, мемлекет механизмінің бір бөлігі болып
табылады.
Мемлекет механизмінің ерекшеліктері, оны ұйымдастырудың және
қызметінің принциптері. Мемлекет механизмінің маңызды ерекшелігі, оның
барлық буындарының ішкі бірлігінің болуы. Бір организмнің (мемлекеттің) бір
бөлігі болып отырып, олар бір біріне қарсы келмеулері керек. Керісінше,
олар күш біріктіріп, адамдардың түрлі саладағы тіршілік – тынысын қамтып,
қоғамды біртұтас басқаруды қамтамасыз етулері керек. Олардың тарапынан
алауыздық, мемлекет саясатын жүргізуге қайшы келетін әрекеттер жасау
орынсыз болмақ.
Сөйтсе де, мұндай бірлік әртүрлі мемлекеттік органдардың
функцияларын араластыру мүмкіндігін білдірмейді. Ол олардың арасындағы
құзыретті тиімді бөлісуді жоққа шығармайды, болжайды. Мемлекет механизмінің
әрбір буыны өзіне тиісті салада еңбекке айқын шек қою мен бөлудің негізінде
қайталаушылыққа жол бермей, нәтижесінде мемлекет алға қойған ортақ
міндеттерді мемлекет қызметінің түрлі субьектілерінің күшімен орындап
шығуды қамтамасыз ететіндей әрекет етуі тиіс.
Мемлекет механизмінің ішкі бірлігі туралы ережені талдап,
түсіндіре келіп, биліктің салыстырмалы түрде үш дербес әрі тәуелсіз
тармақтарының (заң шығару, атқару сот) бар екендігін ескере кеткен артық
болмайды. Олар бір бірінен оқшауланған, әр түрлі нақтылы міндеттерге акцент
жасайды, және түрлі істермен айналыса отырып, тек өздеріне ғана тән қызмет
нысанын пайдаланады. Бұл факт билікті бөлу теориясында (Д.Локк,
Ш.Л.Монтескье, Т. Джефферсон және т.б.) негізделген, бұл теория қазір
күннен күнге қолданыс табуда. Бүгінде оның ережелері мен принциптерін
әлемнің көптеген елдері конституция мен бекітіп береді. Барлық биліктің бір
органда немесе бір лауазымды тұлғада шоғырлануына қарсы екендігін айтып,
оны мемлекет механизмінің үш тармағының арасында бөлудің пайдасына
аргументтерін келтіре отырып, билікті бөлу теориясы: 1) олардың тежемелік
әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасауының
қажеттілігін; 2) бір биліктің басқа билікті функциясын орындау жолымен
алмастыруын жол бермеуді; 3) билік құрылымдарының өзіндік балансын
белгілеуді бекітеді.
Мемлекет механизмінің ұйымдастыру мен қызметінде белгілі бір
принциптер бар, солардың арасында ол нақтылы өзгешелікке, тұтастыққа,
дербес рәсімделуге және тәмамдалуына ие болады. Олардың қатарына мына
төмендегілерді жатқызуға болады:
- барлық мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың конституцияны,
заңдар мен басқа да нормативтік құқықтық актілерді мүлткісіз орындауы
басты талабы болып табылатын заңдылықтар принципі;
- меелекеттік тәртіп пен төменгі тұрған органдар бастама көрсеткенде
және оны қолдаған кезде тәртіпті сақтауға мүмкіндік беретін барлық
мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың иерархиялық принципі
және олардың өзара қарым-қатынасы;
- мәнісі мемлекеттік мәселелерді дер кезінде көтеріп және оны шеше
білуге келіп тірелетін, толғағы жеткен қоғамдық дамудың
қажеттіліктерін анықтау және оларды мемлекеттік құқықтық нысандарда
тұлғалап білдіретін жедел басшылықтың, меңгерудің және бақылаудың
принципі;
- мемлекет қайраткерлерінің берілген өкілеттіктер шеңберінде нақтылы
жағдайдың ерекшеліктерін ескере отырып дұрыс шешім қабылдай білуінен
тұратын кәсіпқойлық пен құзыреттілік принципі;
- жариялылық принципін жүзеге асырудың нәтижесінде мемлекет механизмі
демократиялық сипат алып, жұртшылыққа ашық та түсінікті бола
алатындығы;
- мемлекеттің өзінің негізгі әлеуметтік міндетті болып табылатын халыққа
қызмет ету шараларында халықтың мүддесін ескеру принципі.
Жоғары да аталған принциптерді санамалап шығу-бүгінгі таңда мемлекет
механизмінің қызметі ұйымдастырылып, толық жүзеге асырылады деген сөз
емес. Сөйтсе олардың маңызын кемітуге болмайды, өйткені олар мемлекет
механизміне кіретін органдар мен лауазымды тұлғалар қол жеткізуге
тырысатын жетістіктерге эталон ретінде қызмет етеді.
Мемлекеттің органы және оның мемлекет механизміндегі орны.
Мемлекеттік органы мемлекет механизмінің алғашқы клеткаларының бірі
болып табылады. Мұндай органдардың жиынтығы мемлекет механизмінің басты
болуын құрайды. Мемлекет органның өзіне тән сипаты мен белгілі анықталған
жағдайда ең алдымен оның мемлекеттің құрылымдық компоненті екендігі
негізге алу қажет. Сондықтан мемлекеттің жалпы сипаты (егемендігі,
өткемдігі, мемлекеттік аумақ шегіндегі қызметінің жалпы сипаты, адамдардың
мемлекетке азаматтық тиістілігі негізділігінде жалпы халықты қамту)
мемлекеттік органдардың сипатына өзінің белгісін түсіреді, олардың
әрқайсысында өзгеше ұйғарылады. Тұтас нәрсенің бір бөлігі ретінде
(мемлекет және оның механизмі) мемлекеттік органда қандай жағдай да
тұтастық сипаты болады. Оның қандай құқықтары болса да, құзіреті басқа
құрылымдардың құзыретінен қалай ерекшеленсе де, мемлекеттің атынан билікті
жүзеге асыру құралдарының бірі ретінде қызмет ететіндігі маңызды.
Алайда, бірқатар мағынасы бар жоғарыда аталған нұсқаулар мен шектеліп
қалу жеткіліксіз әйтсе де олар мемлекет органдарының ерекшелігін ашып
көрсете алмайды. Соны анықтау мақсатында бірқатар ғалымдар мемлекеттік
органдардың ерекшеліктерінің бірі ретінде мемлекеттік - билік
өкілеттіктері туралы ережені ұсынуда. Өздерінің басқару және ұйымдастыру
қызметінде олар азаматтардың барлығына немесе белгілі бір категорияларына,
лауазымды тұлғалар мен ұйымдарға міндетті болатын билік сипатындағы жалпы
немесе нақты ұйғарымдар беруге құқылы. Бұл ұйғарымдар аталған органның
моральдық – қоғамдық беделіне ғана емес, мемлекеттік мәжбүрлеу мен
қамтамасыз етуге де сүйенеді.
Мемлекеттік органдардың басқа сипатты белгілеріне мыналар жатады;
- олардың әрқайсысын конституцияның заңдар немесе басқа нормативтік
құқықтық актілер негізінде құру;
- мемлекеттің олардың әрқайсысына алдына қойған міндетінің ұйымдық
құрылым мен құзыретінің ауқымына сәйкес келуі;
- қызметтің олардың өздеріне ғана тән нысандары мен әдістерінің
пайдалануы.
Мемлекет механизмінің маңызды буындарына сипаттамасы. Заң ғылымында
мемлекеттік органдарды мемлекет функциялары бойынша топтастырудың мүмкін
еместігі туралы қалыптасқан пікір дұрыс, өйткені олардың көпшілігі бір ғана
емес екі немесе одан көп функцияларды жүзеге асыруға қатысады. Сондықтан
мемлекеттік органдарды топтастыру үшін басқа негіздемелер алынады. Олардың
ішінде ең көп тарағаны - өздерінің тікелей қатысы бар билік тармақтары
бойынша топтастыру болып табылады. Бұл негіздеме бойынша барлық мемлекеттік
органдар 1) заң шығару және өкілдер; 2) атқарушы; 3) сот органдары болып
бөлінеді.
Мемлекеттік биліктің заң шығарушы және өкілді органдары белгілі бір
дәрежеде халықтық егемендікті бейнелейді. Сайлау процесімен халық сайлаған
соң олар өздерін мемлекеттік маңызды мәселелерді шешуге халықтың өзінен
мандат алған сияқты сезінеді. Әдетте, заң шығару функциясын мемлекет
механизмінде негізгі орындардың бірін алып отырған парламент (кейде ол
конгресс, сейм, фолькетинг, хураль, ұлы халық жиналысы т.б. деп аталады)
жүзеге асырады. Федаритивті мемлекеттерде әдетте парламент екі палаталы, ал
көптеген бір тұтас мемлекеттерде бір палаталы құрылмдар болады. Бірақ бұл
қатып қалған заң емес, басқаша да болуы мүмкін. Парламент заң
шығармашылығынан басқа бірқатар жалпы мемлекеттік өкілеттіктерді де
(мемлекеттік бюджетті және оның орындалуы туралы есепті бекіту, үкімет пен
басқа атқарушы органдардың қызметіне бақылау жасау, мемлекеттің бірқатар
органдары мен лауазымды тұлғаларын сайлау немесе тағайындау) жүзеге асырады
және соңғысының нақты көлемі бір елдің парламентінде ауқымды болса,
басқаларында –шамалы.
Қазақстанда бір палаталы Жоғарғы кеңестен екі палаталы Парламентке
ауысу жүзеге асырылды. Мұнда Мәжіліс пен Сенаттың өкілеттіктері бірдей емес
олар әр түрлі мәселелерде бірін-бірін толықтырып, маңызды қоғамдық
қатынастарды заңға сәйкес реттеуді қамтамасыз етіп отырады.
Жергілікті өкілетті органдар Парламентпен бір реттегі жүйені құрады,
тиісті әкімшілік-аумақтың құрылмдардың өмірінде маңызды роль атқарады,
бюджет мәселелерін шешеді, және олардың орындалуы туралы есепті қарайды.
Жергілікті жерлерде жекелеген қоғамдық қатынастарды заң шеңберінде
реттейтін актілер қабылдайды.
Көптеген елдерде жергілікті өкілетті органдарға жергілікті өзін-өзі
басқару жүйесі бірігіп кеткен. Қазақстан Республикасының Конституциясына
сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару халықтың жергілікті маңызы бар
мәселелерді өзі шешуін қамтамасыз етеді. Жергілікті өзін-өзі басқаруды
тұрғын халық тіклелей сайлау жолымен, сондай-ақ халық топтары жинақы
тұратын аумақты қамтитын селолық және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы
сайланбалы және басқа жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге
асырылады. (Қазақстан Республикасының Конституциясының 98-бабы).
Атқару органдарының қатарына мемлекеттік саясатты іс жүзінде дайындап,
іске асыру, конституция мен заңдар талабын іс жүзінде асыру міндеті
жүктелген органдар жатады.
Үкімет және салалық орталық, сондай-ақ маңызды жергілікті атқарушы
органдар мемлекет басшысына тікелей есеп береді және бақылауында болады,
кейде оларды мемлекет басшысы тағайындайды және қызметінен босатады,
толығымен дерлік соған бағынады. Сондықтан саяси-заң ғылымында мемлекет
басшысы дәстүрлі түрде атқарушы органдар қатарына жатады, елдегі атқарушы
вертикальдың шыңы болып есептеледі. Алайда соңғы кездері Қазақстан және
ТМД-ның бірқатар елдерінде президент билік бірлігін бейнелейді, билік
тармағының үстінен қарайды, олардың қалыпты қызмет атқаруын қамтамасыз
етеді деген идея тарауда. Осы көзқарастардың алғашқысы (дәстүрлісі),
президент атқарушы билікті басқарып қана қоймайтындығын, сондай-ақ мемлекет
басшысы ретінде атқарушы биліктің шегінен шығатын бірқатар функцйияларды
(ол елдің қарулы күштерінің бас қолбасшысы болып табылады, Қазақстанның
басқа елдердегі және халықаралық ұйымдардағы елшілер мен дипломатиялық
өкілдерін тағайындайды және кері шақырып алады, кешірім жасау құқығы бар
және т.б.) жүзеге асырады. Екінші көзқарас президенті билікті бөлу шегінен
шығарып жібереді. Бұл мәселе қосымша зерделеп, талдау жасауды қажет ететін
сияқты.
Атқару органдары жүйесіндегі маңызды орынды үкімет алады. Ол елді
тікелей басқаруды жүзеге асыратын, министрліктер мен ведомстволардың
жергілікті атқарушы органдардың қызметін біріктіріп және бағыттап отыратын
мемлекеттің жоғары атқарушы және жарлықшы органы болып табылады. Үкімет
құзіреті экономиканың, әлеуметтік саланың, мәдениеті, ғылымды, білім беруді
дамытудың, бжджеттің орындалуының, ішкі және сыртқы саясатты жүзеге
асырудың, тәртіпті және азаматтардың құқығын қамтамасыз етудің, елдің
қорғаныс қабілетін нығайтудың көптеген мәселелерін қамтиды Үкімет қаулы
шығарады, ал Премьер-министр – мемлекет аумағында міндетті күші бар жарлық
шығарады. Министріліктер мен ведомстволар жекелеген салаларға немесе
мемлекет өмірінің басшылық етеді және мемлекет басшысы, парламент пен
үкімет алдында олардың жағдайына жауап береді. Олардың жалпы саны, бір
бірімен ара қатынасы, атқаратын міндеті мен қызметі, мәртебесі
префектуралар коммуналар, жергілікті үкіметтер, мэриялар, қауымдастық
басқармалары жергілікті жерде әкімдер, олардың департаменттері және оларға
бағынатын басқа да құрылымдар атқарушы органдар міндетін атқарады. Олар
өздерінің әкімшілік-аумақтық бірлігіндегі істердің жайына жауап береді және
жергілкті жердегі түйінді мәселелерді шешеді. Жергілікті атқару билігінің
бағыныстылығы былай: облыс әкімі Президентке, ал төменгі тұрған әкімдерге
бағынады. Оларды құру тағайындау жолымен жүзеге асырылады.
Сот органдары әділ сотты қылмыстық, азаматты, шаруашылық нысаныда, ал
көптеген елдерде – конституциялық сот өндірісі нысанында жүзеге асырады.
1995 жылдың тамыз айының соңына дейін Қазақстанда Жоғарғы сот басқаратын
жалпы соттар, Жоғарғы төрелік сот басқаратын төрелік сот және
Конституциялық сот болды. Қазір жалпы және төрелік соттар Жоғарғы сот
басқаратын бір жүйеге біріктірілді, ал Коституциялық сот Конмтитуциялық
Кеңеске орнын берді.
Сот органдарының қызметі мемлекеттегі Конституциялық құрылысты
қорғауды, азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен мүддделерін қоғауды,
қоғамдық қатынастан субъектілерінің арасында туған дауларды заң негізінде
шешуді қамтамасыз етеді. Бұл қызметтің ерекшелігі, заңмен белгіленген
прцедуралар мен ережелерді сақтай отырып, айрықша прцессуальды нысанда
жүзеге асыру болып табылады. Жаңа заманға сай мемлекеттер коституциялары
соттың заң шығарушылар мен атқару билігінен тәуелсіз екендігін, әділ сот
функциясын жүзеге асырған кезде тек қана коституция мен заңға
бағынатындығын, заң алдында барлығының тең екендігі принципін жүзеге
асыратындығын, айыпкердің қорғану құқығымен қамтамасыз етуге, кінәсіздік
презумпциясын белгілеп берді.
Жоғарыда аталған мемлекеттік органдардан басқа мемлекеттік механизмнің
құрамына сондай-ақ армия, полиция, түрмелер, барлау, қарсыбарлау және
биліктің басқа да кейбір ұйымдастыру-мәжбүрлеу құралдары кіреді.Олар болмас
мемлекет өзінің алдында тұрған міндеттерін орындай алмайды. Мемлекеттің
қандай да бір мақсатына қол жеткізу үшін мұндай билік құралдрының бар
екндігі фактісі жеткілікті. Ол тиісті нәтиже бермеген жағдайда, биліктің
аталған құралдары іс-әрекет жасауға мәжбүр болады. Оларды билік құралдары
деп атағанда, оның мемлекет механизміндегі өзінің сипатымен және
табиғатымен, құрылымымен және адамдарының құрамымен, материалдық қамтамасыз
етілуімен, қызметінің мәртебесімен және бағыттылығымен ерекшеленетін
айрықша құрылым екендігі ескеріледі. Олардың әрқайсысының ішінде басқару
органдары (қорғаныс министрлігі, әскер түрлері мен округтер
командованиелері, әскери комиссарианттар, командирлер және т.б.) бар. Олар
басқару, бақылау, ұйымдастыру техникалық функцияларын орындайды, аталған
билік құралдарының әрқайсысында тәртіп болуын қадағалайды, олардың
қызметінің мемлекет алдына қойып отырған міндеттер арнасында болуын
қамтамасыз етеді.
Жергілікті өзін-өзі басқару институты біздің елімізде ерекше маңызды
және өзекті мәселелердің біріне айналды. Қазіргі таңда ол мемлекеттік
құрылыстың ажырамас бөлігі болып табылады, себебі жергілікті өзін-өзі
басқару институтынсыз Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік жүйесі
аяқталмаған және тиянақсыз болып табылады.Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 жолдауында орталық және жергілікті билік
органдарының өкілеттігі айқын бөлінген, децентрализация принципі жүзеге
асырылатын кәсіпқой мемлекет құру мәселесіне баса назар аударылған [7].
Елбасының 2002 жылғы Қазақстан халқына арнаған жолдауында жергілікті
мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару бұрынғысынша мемлекеттік құрылысты
шыңдаудың негізі болып қала береді деп көрсетілген [8]. 2005 жылғы
Президент жолдауында Үкімет Қазақстан Республикасының жергілікті өзін-өзі
басқару жүйесін айқындайтын, мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы
өкілеттіктерді шектеу процесін аяқтайтын заң жобаларын әзірлеп,
Парламенттің қарауына енгізуі керек, бұған қоса Үкімет Қазақстандағы
Жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуын қолдау жөнінде мемлекеттік бағдарлама
әзірлеуге тиіс [9]. 2004 жылы қараша айында Қазақстан Республикасы
Президенті жанынан құрылған демократия және азаматтық қоғам мәселелері
бойынша Ұлттық комиссия мемлекеттік басқаруды одан әрі децентрализациялау
және жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу, сонымен қатар Президенттің 2005
жылғы 18 ақпанында жергілікті өзін-өзі басқаруды жетілдіру жөнінде
Мемлекеттік бағдарлама дайындауды Үкіметке тапсыруы бұл мәселенің
өткірлігін дәлелдейді [10]. Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы жолдауында Қазақстан–2030 Стратегиясы
Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде атты II бөлімінде ішкі және сыртқы
саясатымыздың аса маңызды 30 бағытының жиырма үшінші бағыты саяси жүйені
дамытуға арналған.Онда жаңа кезеңдегі дамуымыздың негізгі бағыттарының бірі
ретінде жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуы үшін жағдай туғызу деп
көрсетілген [11]. Жергілікті өзін-өзі басқару – қоғамның демократиялық
принциптермен одан әрі дамуына жағдай жасайды. Азаматтардың жергілікті
қоғамдық мәселелерді шешуге қатысуы олардың саяси-демократиялық мәдениетін
көтереді.Қазіргі таңда Қазақстан өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық,
әлеуметтік мемлекет ретінде жариялай отырып қоғамдық қатынастарды реттеу
үшін заңдылық өзгерістерді өткеруде. Жергілікті өзін-өзі басқару
институтының негізі Қазақстан Республикасы Конституциясының 89-бабында
бекітілген. Ата заңымыздың қабылданғанына 12 жыл болса да, жергілікті өзін-
өзі басқару туралы заң әлі күнге дейін қабылданбай келеді. Осы заңның
қабылдануы күнделікті өзекті мәселелерді шешу барысында айқын байқалады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан-2030
жолдауында: Жергілікті билік деңгейлерінің әлеуметтік-экономикалық даму
саласында дербестіктің жеткіліксіздігі ауылдық, кенттік, қалалық (аудандық
маңызы бар) билік деңгейлерінде басқарудың нақты тетіктерінің болмауы
проблематикалық мәселелер болып қалып отыр. Билікті орталықтан алудың
және өкілеттіліктерді өздері жүзеге асыратын неғұрлым төменгі деңгейлерге
ойыстырудың қажеттілігі айдан-анық. Демек, жергілікті өзін-өзі басқару
заңының қабылдануы демократиялық идеяларды тиімді іске асыруда азаматтық
қоғам институттарының нығаюына үлкен септігін тигізеді.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі өзіне ғана тән артықшылықтармен
ерекшеленеді:
1. Басқа деңгейдегі ұлттық басқарудан жергілікті өзін-өзі басқару
азаматтарға, жалпы халыққа жақындығы, жоғарыдан бұйрық күтпей, жергілікті
деңгейдегі мәселелерді уақытында демократиялық принциптер негізінде шешу.
2. Жергілікті өзін-өзі басқаруда азамат қауымдық субъект болып табылады,
сондықтан оның өзінің және басқа субъектілер алдындағы жауапкершілігі
күшейіп, азаматтардың құқығын жүзеге асыруының тиімділігі артады.
3. Мемлекеттік органдардан гөрі жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
тиімді заңды әдістерді таңдау мүмкіндігі көп. Ең тиімдісі – келісім-
шарттық құқығы.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып,
жергілікті өзін-өзі басқарудың түсінігіндегі мынандай нұсқасын ұсынамыз:
Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқару – қоғамдық
басқару, онда белгіленген бір аумақта тұрып жатқан жергілікті
қауымдастықтың өзіндік экономикалық, әлеуметтік және құқықтық ұйымдастыру
негіздерінің аясында жергілікті мәселелерді өзінің жауапкершілігіне ала
отырып, халықаралық және ұлттық құқық талаптары негізінде шешуге
азаматтардың араласуы деп түсіну қажет. Жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының экономикалық және құқықтық іс-әрекеті аумақтық принцип бойынша
жүргізу керек, яғни жергілікті қоғамдық бірлестіктерді ажырататын шекарасы
айқын болуы; мекемелер, өндіріс орындары, т.с.; ондағы адамдар саны мен
әлеуметтік статусы; өзін-өзі қаржыландырудың нақты көзін айқындау керек.
2006 жылдың қараша айында Қызылорда қаласында Қорқыт Ата атындағы Қызылорда
Мемлекеттік Университетінің Студенттер сарайында Жергілікті өзін-өзі
басқару: теория мен тәжірибе атты халықаралық ғылыми-практикалық
конференция болып өтті [12]. Онда жергілікті өзін-өзі басқарудың облысымыз
үшін маңыздылығы атап өтілді. Қазақстан Республикасындағы Селолық
тұтынушылар кооперативі заңына сәйкес 190 мың адамнан тұратын 168 селолық
тұтынушылар кооперативі (СТК) құрылды, бұл аймақ халқының 13-н құрайды.
СТК құрудың басты мақсаты – тұрғындардың әлеуметтік мәселелерін, кезек
күттірмейтін мәселелерін шешу.
Қазіргі таңда Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқарудың құқықтық
жағдайын заңдастыру өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Жергілікті өзін-
өзі басқару жүйесін енгізу мақсатында әрбір аймақ өзінің әлеуметтік-
экономикалық дамуын ескере отырып, өзіндік негізін қалауы керек. Мысалы,
Сыр халқының 40%-ы ауылдық жерде тұрады.Ондағы жағдай колхоз, совхоз
тарағаннан кейін сын көтермейтін еді. Осыны ескере келе әрбір елді мекенде
селолық тұтынушылар кооперативін құру туралы шешім қабылданып, 2004 жылдан
бастап жүзеге асып келеді.Селолық тұтынушылар кооперативі негізінен үш
бағытта жұмыс істеуде: біріншісі – коммуналдық-шаруашылық мекеме ретінде;
екіншісі – егін егу, мал шаруашылығы, ауыл шаруашылығы өнімін өңдеу;
үшіншіден – үкіметтік емес ұйым тұрғысында, яғни әлеуметтік мәселелерді
шешу, жұмыссыздықпен күрес, жастармен жұмыс,тұрмысы төмен азаматтарды
қолдау. СТК атаулы әлеуметтік көмек алатындар мен жұмыссыздар санын
қысқартты. Жергілікті өзін-өзі басқарудың қыр-сырын елдегі ағайын
толыққанды ұғынуы қажет, бұл ретте ақпараттық-насихаттық топтардың үлесі
ерекше. Жасыратыны жоқ, әлі күнге дейін заң жобасымен таныспағандар қатары
жеткілікті, осы олқылықтың орнын толтыру керек. Себебі, халық толыққанды
түсініп, қабылдамайынша тамаша нәтиже күту қиын. Жергілікті өзін-өзі
басқару өздерінің мүдделерін ескере отырып, жергілікті мәндегі мәселелерді
тұрғын халықтың өзі шешуі болып табылады. Жергілікті мәселелер
жоғарыдағылардан гөрі жергілікті тұрғындарға көбірек таныс. Оларға : елді-
мекендерді көгалдандыру, көшелерді жарықтандыру, санитарлық тазартуды
ұйымдастыру, мал жаятын орындарды анықтау, ауыл шаруашылығын дамытуға көмек
беру, т.б. Сондықтан СТК жергілікті өзін-өзі басқарудың қажеттілігін
дәлелдеп отыр. СТК жергілікті өзін-өзі басқарудың алғышартына айналып
отыр.Облысымыздың экс-әкімі И. Адырбеков мырза СТК-нің облыстық бюджеттен
және демеушілердің қолдауы арқылы қаржылан-дырылып отырғандығын айтты. 2005
жылы СТК-ны көркейту жұмыстарына 141 миллион теңге қаржы бөлінсе, оның 56
миллионы демеушілерден түскен, 2006 жылы 190 миллион теңге бөлініп, 126
миллионы демеушілердің қолдауынан түскен. Қазіргі таңда селолық тұтынушылар
кооперативі өзінің тиімді жұмысы арқылы қоғамға қажеттілігін дәлелдеп отыр.
Жергілікті өзін-өзі басқару институтының бастапқы бөлшегі ретінде СТК өзін
таныта отырып, заңдастыруды қажет етеді.Облысымызда селолық тұтынушылар
кооперативін қолдау үшін Жергілікті өзін-өзі басқару институты қоғамдық
қоры құрылды, ол ғылыми-зерттеу және әдістемелік жұмыстарын жүргізеді. Бұл
аймақта жергілікті өзін-өзі басқару институтын енгізу үшін жасалып жатқан
дайындық шаралары болып табылады. Венгрияның Қазақстандағы елшісі Янош
Немет Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың жағдайларымен таныса
отырып, Венгрияда халық өздігінше селолық, қалалық билік өкілдерін
сайлайтынын айтып өтті. Қазақстандағы аталған институттың дамуына септігін
тигізетін екі ел арасындағы мал және балық шаруашылығын дамыту жөніндегі өз
ұсыныстарын алға тартты. Парламент Сенатының депутаты, ҚР жергілікті өзін-
өзі басқару заң жобасы авторларының бірі Леонид Бурлаков: Жергілікті өзін-
өзі басқару бізге демократияның негізгі атрибуттарының бірі ретінде ғана
емес, халықты жергілікті мәндегі мәселелерді өзі шешуіне үйрету, яғни
азаматтарды мемлекеттен көмек күтіп, алақан жайып отыра беретін
нәпақаткер(иждевенцы) болмауға шақыру . Қырғызстанның жергілікті өзін-өзі
басқару органдары ассоциациясының төрағасы Құрманбек Дыйқанбаев он жылдан
бері осы мәселемен айналысып келе жатыр. Оның айтуынша жергілікті өзін-өзі
басқару – жаңадан енген құбылыс емес, ұмтылып кеткен әрі ескіден келе
жатқан жақсы нәрсе . Қырғызстанда жергілікті өзін-өзі басқарудың мықты
механизмі қалыптасқан, 500 жергілікті өзін-өзі басқару органы бар. Олардың
тұрақты қаржы қоры 16 түрлі жергілікті салықтардан түседі. Атқаратын
қызметіне келер болсақ: мекен-жай бойынша есепке алу, әскери міндеткерлік,
зейнетақы мен жәрдемақы тағайындау, статистикалық есеп жүргізу, т.с.с.
Құрманбек Дыйқанбаев СТК-нің меншігін заңдастыру жөнінде кеңесін ұсынды.
Сонымен, жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі билік көзі – аудандарда,
ауылдық округтерде, шағын мөлтек аудандарда, поселкелерде тұрақты түрде
мекендейтін тұрғындар болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқару ұйымдарын
халық өз территориясында тұрақты тұратын адамдардың ішінен сайлауы арқылы
жүргізіледі. Бұл аймақтарда табиғи түрде бірлескен жанұядағы адамдар
өздерін өзі қамтамасыз етуі үшін және өз жанұяларының жағдайларын одан әрі
жақсарту үшін үй-қора шаруашылықтарын бірлесіп жүргізеді. Міне, осы
жұмыстарға жергілікті өзін-өзі басқару ұйымдарының тікелей әсер етуі –
олардың негізгі қызметтерінің бірі болып табылады.Қорыта келе, Жергілікті
өзін-өзі басқару жүйесінде бюрократияны болдырмау үшін біреуі басқарып,
екіншісі иеленіп, үшіншісі тек еңбек етпеуі керек. Керісінше, ол басқаруы
керек, жұмыс істеуі керек және иеленуі керек. Яғни үш қызмет те бір
тұлғаның бойынан табылуы керек. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
өкілеттілігін белгілеу ісіне аса жауаптылықпен қарау керек. Халық билігінің
аталған институты толық күшінде жұмыс істеуі үшін заң деңгейінде қызмет
етудің материалдық негізін анықтау керек, бірінші кезекте – тұрақты қаржы
көздері. Қалыптасу мен даму кезеңінде салық төлемдерін төлеуде жеңілдіктер
берілуі қажет.
1.2 Жергілікті өкілді және атқарушы органдардың – мемлекет
механизміндегі басқарудың тетігі ретінде
Қазақстанда нақты және идеалды азаматтық қоғамның институттарының
қалыптасуы нақты өмір сүретін және дамыған жергілікті өзін өзі басқару
жүйесінсіз болуы мүмкін емес, соның көмегімен азаматтардың қоғам істерін
басқаруға кеңінен қатысуы қамтамасыз етіледі, олардың әлеуметтік
белсенділігі байқалады, белгілі бір аумақта жасайтын халықтың еркін
білдіру нысандары жүзеге асырылады, сондай-ақ олардың қабылдаған шешімдері
үшін жауапкершілігі қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасы Конституциясымен және Қазақстан
Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы 23 қаңтар 2001
жылы қабылданған Қазақстан Республикасының заңымен Қазақстанда жергілікті
өзін өзі басқарудың құқықтық ұйымдастырылуының және қызмет етуінің негізіне
алынатын негізгі қағидаттар бекітілген [12]. Жергілікті өзін-өзі басқарудың
конституциялық мәртебесін реттейтін конституциялық негіздерді талдау (ҚР
Конституциясының VIII тарауы), олар тиісті муниципалдық құрылымдардың
халқын жергілікті істерді басқаруға тарту үшін ғана құқықтық база мен
жағдай жасап қоймастан, сондай - ақ олардың ішінде азаматтық қоғам
құрылымдарының дамуына да ықпалын тигізетіндігін көрсетеді.
Бұл мақсаттарға жергілікті өзін-өзі басқарудың кезең-кезеңді
конституциялық реформасы бағдарланған, жеке алғанда Жергілікті өзін-өзі
басқару мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне
өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы 11 мамыр 2004 жылы қабылданған
№ 552-II Қазақстан Республикасының Заңы, ҚР Президентінің жарлықтары және
басқалар жатады.
Осылайша, Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгертулер мен
толықтырулар енгізу туралы Заңға сәйкес, мемлекет Басшысы бұдан кейін де
облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдерін
қызметке тиісінше облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және
астананың мәслихаттарының келісімімен тағайындайды, бұл әрине жергілікті
өкілетті биліктің мәртебесін көтереді. Сонымен қатар, мәслихаттар әкімдерге
көп ықпал ете алады, себебі енді олар әкімге сенімсіздік білдіруі мүмкін,
және үштен бір дауыспен емес, ал өз құрамының жай ғана басым бөлігімен.
Осымен бірге мәслихаттар жергілікті өзін өзі басқаруды жүзеге асыруға
қатыса алады. Алайда Заң қандай мемлекеттік функциялар жергілікті өзін-өзі
басқаруға берілетіндігін анық белгілемейді. (Қазақстан Республикасы
Конституциясының 89-бабының 2-тармағы) [13].
Қазіргі кезеңде жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекеттік қолдау да
қажет болады, әсіресе материалдық, техникалық және кадрлық базасын қолдау,
жергілікті өзін-өзі басқару үшін кадрларды дайындау, кәсіби қайта даярлау
және кадрлардың біліктілігін көтеру жүйесін құру.
Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңның жүзеге асырылуының құқық
қолданушылық тәжірибесін талдау, азаматтық қоғамның қалыптасуы жағдайында
материалдық қаржылық базаны құрумен қатар, оның кейбір жекелеген ережелері
мен нормаларын түсіндіру, елдегі өзін-өзі басқаруды ұйымдастырудың негізгі
қағидаларымен қатар, жергілікті өзін өзі басқару тұжырымдамасының өзін
түсіндірумен байланысты әртүрлі проблемалар туындайтындығын көрсетті.
Қазақстанда, біздің көзқарасымыз бойынша, ең алдымен жергілікті өзін-
өзі басқару органдары баса алатындай әлеуметтік баспалдақты анықтап алу
қажет. Аумақтық қоғамдық өзін-өзі басқарудың тоқырау нысандарының бірі
коммуналдық шаруашылық мәселелерін шешетін пәтер иеленушілерінің
кооперативтері болып табылады.
Конституция – бұл әкімшілік аумақтық бірліктердің, жеке алғанда
жергілікті өзін-өзі басқарудың үйлесімді дамуына бағытталған мемлекеттің
саяси құқықтық шараларының негізі [14, 53-58 бб.].
Қазақстан Республикасы Президентінің 2001ж. 23 маусымда қабылданған №
633 Жарлығына сәйкес, 2001 жылы 20 қазанда Қазақстанның 28 аймағында
ауылдық әкімдердің экспериментальдық сайлауы өткізілді.
ҚР Конституциясы қазақстандық мемлекетті демократиялық деп анықтай
отырып, оның демократиялылығының маңызды қағидаттарын, ең алдымен халықтың
билігін, биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлінуін,
идеологиялық көптүрлілікті, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқаруды
бекітеді [15, 37 б.].
Бұл сайлаудың ұйымдастырылуы мен өткізілуі баспасөзде
жарияланғандықтан, ал мәліметтер толық және жүйелі түрде берілмегендіктен
ҚР Президенті жанындағы СЗҚИ (КИСИ) әлеуметтік саяси зерттеулер бөлімі
2001 жылдың қараша желтоқсан айларында өткізілген шаралардың нәтижелерін
талдауды жүзеге асырды және осыған байланысты қызметкерлердің эксперимент
өткізілген ауылдық округтерге жолсапары ұйымдастырылды. Алматы облысында
Еңбекші қазақ ауданы, Жаңашар ауылдық округі және Оңтүстік Қазақстан
облысында Төле би ауданы, Жоғарғы Ақсу ауылдық округі. Эксперимент
заңдылық базасының жетілмегендігін анықтады:
тиісті әкімдерді сайлауға қатысты барлық кезеңдерді заңды түрде бекіту
сияқты маңызды мәселені шешу Парламенттің қатысуынсыз өтті. Осылайша
ауылдық деңгейдегі әкімдерді сайлау тәртібі толығымен атқарушы билікке
бағынышты болды.
Жергілікті бюджет қандай жолмен қалыптасатындығы анықталмады, өйткені
ауылдық және поселкелік кеңестердің бюджеті кірістің бекітілген қайнар
көздеріне немесе ең болмаса аумақтан алынатын салықтар, алымдар және
төлемдердің ұзақ мерзімді бөлістіру нормативіне де ие емес, сондықтан да
жергілікті өзін өзі басқарудың бюджеттері бұрынғысынша облыс және аудан
бюджетінің бір бөлігі болып табылады және сайланған әкімнің жұмысының
тиімділігіне мүлдем бағынышты болмайды.
Сайлаушылар саны мен таңдаушылар санының арасындағы тепе-теңдік қалай
анықталатындығы анық түрде жазылмаған. Осылайша мысалы, Оңтүстік Қазақстан
облысы Төле би ауданы, Жоғарғы Ақсу ауылдық округінде 1307 сайлаушы тұрады,
ал Орталық Сайлау Комитеті белгілеген таңдаушылар саны – 17 адам, ал Алматы
облысы Еңбекші қазақ ауданы, Жаңашар ауылдық округінде 3030 сайлаушыға – 19
таңдаушы.
Таңдаушылар мәртебесі анықталмаған және тұтас алғанда таңдаушылар тобын
қалыптастыру механизмі, оларды таңдау критерийлері түсіндірілмеген.
Саяси партиялардың бұл сайлауға қатысу мүмкіндіктерінің болмауын
таңдаушылар [16,27 б.].
Бұл сайлауда жергілікті өзін-өзі басқарудың Еуропалық хартия қағидасы
ұсталған, яғни тұрғын халық тікелей сайлау жолымен өкілді органның
мүшелерін - атқарушы органның басшысын, яғни әкімді сайлады. Алайда,
жергілікті өзін өзі басқару бойынша бірде бір шетелдік үлгіні таза күйінде
қазақстандық болмысқа ауыстырып әкелуге болмайтындығын түсіну қажет. Біздің
өзіндік дәстүріміз, ерекшелігіміз және өзіндік менталитетіміз бар. Басқа
транзиттік елдердің тәжірибесін және Қазақстанның тарихи тәжірибесін ескере
отырып, біз өзін-өзі басқарудың өзіндік жүйесін жасап шығаруымыз қажет
[17, 89 б.].
Қазақстан Республикасында саяси билікті және қоғамдық өмірді
демократияландыру барысында маңызды проблемалардың бірі жергілікті өзін өзі
басқаруды реформалау болып табылады. Жергілікті өзін өзі басқару – қазіргі
демократия ғимаратының ұшқары тастарының бірі. Тұрғын үй, коммуналдық
қызметтер, жеке қауіпсіздік, әлеуметтік қорғау сияқты және т.б. күнделікті
тіршілік мәселелері, тек қана мемлекеттік органдармен шешілуі мүмкін емес.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары түсінігін жергілікті басқару
органдары түсінігімен шатастыруға болмайды, өйткені олардың елеулі
ерекшелігі бар.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары – бұл тікелей азаматтармен
сайланатын органдар. Жергілікті басқару органдары – бұл орталық билікпен
тағайындалатын органдар. Бұлардың басты ерекшелігі де осында: өзін-өзі
басқару – сайланатын органдар, ал басқару – тағайындалатын органдар. Алайда
сайланбалылық – жергілікті өзін өзі басқарудың жалғыз белгісі әрі қасиеті
емес. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары белгілі бір өкілеттіктер
кешеніне және дербестікке ие болуы тиіс.
Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң және конституциялық норманың
жүзеге асуын қамтамасыз ететін өзге де нормативтік құқықтық актілер, ол
үшін Конституцияда көзделген екі жылдық мерзімге қарамастан, әлі де
қабылданған жоқ. Қабылданған Қазақстан Республикасындағы жергілікті
мемлекеттік басқару туралы ҚР Заңы жергілікті өзін-өзі басқаруды
бұрынғыдан да түсініксіз жағдайға қойды.
Билік органдарын орталықсыздандыру транзиттік қоғам жағдайында
демократиялық дамудың маңызды мәселелерінің бірі. Билік органдарын
орталықсыздандыру процесі өзіндік заңдылықтарға бағынады, олардың қатарына
қоғамды демократияландырудың, биліктің бөлінуінің, мемлекеттік биліктің
трансформациялануының нәтижесі болып табылатын белгілі бір сандық және
сапалық қоғамдық өзгерістерді жатқызуға болады. Халықтың саяси құқықтар мен
бостандықтарға ие болуы, жеке меншіктің енгізілуі, мемлекетсіздендіру және
жекешелендіру процесі, жоғары орталықтандырылған мемлекеттің ыдырауы.
Қазіргі кезде билік органдарының орталықсыздандырылуының іргесін
қалайтындай, қазақстандық қоғамның әлеуметтік - экономикалық, саяси, мәдени
салаларында алғышарттардың едәуір саны пайда болды.
Орталықсыздандыру – басқару функцияларын орталық билік органдарынан
жергілікті органдарға беру, төменгі басқару органдарының өкілеттігінің
шеңберін жоғарыдағылардың есебінен кеңейту. Бірінші бағытта биліктің
балансын орталықтан неғұрлым төмен (жергілікті) деңгейге ауыстыру
болжанады. Орталықсыздандыру басқаруды демократияландыруға жағдай жасай
отырып, үкіметті халыққа жақындатады деп айтуға болады.
Орталықсыздандырылған басқарудың жұмыс істеуші жүйесін енгізу – бұл аса
күрделі, бөлшектеп өңдеуді қажет ететін ұзақ процесс. Орталықсыздандыру
реформасы баса назар аударуды және тұрақты түрде өңдеп отыруды талап етеді,
ал кейде оны бірнеше кезеңмен жүргізу қажет болады.
Жергілікті жағдайларға сараланған бағыт болмаса, қазіргі кезде табысты
экономикалық саясат жүргізу мүмкін емес.
Осылайша, ҚР Конституциясында өкілеттіктерді беру туралы мәселе
реттелмеген, алайда, мемлекеттің атқарушы органдары мұны муниципалдық
бірлестіктің әкімшілігімен келісе отырып жасай алатын тәрізді. Әңгіме
айқасқан – мемлекеттік және жергілікті мүдделер туралы болуы мүмкін, мұнда
муниципалдық мәселелер мемлекеттік мәнге ие болады, ал жергілікті өзін-өзі
басқарудың оларды шешуге өкілеттігі жетпейді.
Біздің пікіріміз бойынша, жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыруда
екі деңгейліліктің болуы ҚР Конституциясының 87-бабына қайшы келеді,
оған сәйкес ол қалалық және ауылдық елді мекендер мен өзге де аумақтарда
жүзеге асырылады. ҚР Конституциясында жергілікті өзін өзі басқару аудандық
және бір мезетте қалалық, ауылдық, кенттік деңгейде әрекет ете алмайды
және ауданның құрамына кіре отырып муниципалдық құрылым құқығынан айырылады
деген ереже бекітілмеген. Мұндай қарама-қарсы қоюшылық басқарудың әкімшіл-
әміршіл әдісін, өзінің жоғары тұрған буындарының төмендегілерге қарағанда
дәрменсіздігін көрсеткен елдің халық шаруашылығымен жаңғыртуға әкеп соғады
Осылайша, Қазақстанның қазіргі заңнамасы, жергілікті өзін-өзі
басқаруға, олардың және мемлекеттік билік органдарының қызмет ету сферасын
анықтайтын жекелеген мемлекеттік өкілеттіктерді беруді қарастыратын
құқықтық механизмін өңдеуді, жетілдіруді және нақтыландыруды қажет етеді.
Жоғарыда аталған заңға сәйкес мемлекеттік органдардың шектен тыс
бақылауы, жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекеттің бақылауында қалдырады,
бұл оның дербестігі мен тәуелсіздігі қағидасына қайшы келеді. Сонымен бір
мезетте сот органдарының мемлекеттік билік органдары мен жергілікті өзін-
өзі басқарудың өкілеттігі мен құзыретінің шегі туралы даулы мәселені
шешудегі ролі күшеюі қажет, өйткені дәл осы соттар ҚР Конституциясының 76-
бабына сәйкес, жергілікті өзін өзі басқарудың құқықтары мен заңды
мүдделерінің, сондай-ақ азаматтардың құқықтарының кепілі болып табылады.
Соттар заңдылықты, құқықтық тәртіпті және мемлекеттік билік органдары
тарапынан да, сол сияқты жергілікті өзін-өзі басқару органдары тарапынан да
қабылданатын шешімдердің барлығының негізділігін, сонымен қатар
Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының ұйымдастырылуы мен
қызмет етуінің конституциялық негіздерінің тиімділігін қамтамасыз ететін
әділ төрешісі болуы тиіс.
Жергілікті өзін-өзі басқару және жергілікті мемлекеттік билік
органдары жүйесінде заңдылықтың сақталуын прокурорлық қадағалауды сонымен
қатар заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз етудің тәсілдерінің бірі
ретінде қарастыруға болады.
Осылайша, жергілікті өзін-өзі басқару туралы қазақстандық заңнаманы,
сондай-ақ оны қолдану тәжірибесін талдай отырып, көпшілік жағдайда аймақтық
заңнама халықтың өзін-өзі басқаруына емес, ал мемлекеттік басқарудың
басымдығына негізделеді деген қорытынды шығаруға болады. Мұнда, мемлекеттік
басқару жергілікті өзін-өзі басқаруды ығыстырады және қысым жасайды, бұл
олардың қызметіндегі үйлесімділіктің болмауына, заңдардың, сондай - ақ ҚР
Конституциясының бұзылуына әкеп соқтырады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуы бағытында қолданылатын күш
жігер қаншалықты түбегейлі болуына қарамастан, олар Конституциямен
келісілген болуы тиіс, конституциялық нормаларды қамтамасыз етуі және
нақтыландыруы тиіс [18, 163 б.].
Әрқилы еуропалық елдерде жергілікті өзін-өзі басқаруды қорғау мен
нығайту демократия және биліктің орталықсыздандырылуы қағидаларына
негізделген Еуропаны құруда елеулі үлесін қосты, бұл шешім қабылдауға
өкілетті, өзінің өкілеттіктерін жүзеге асыру үшін демократиялық жолмен
органдар құруға уәкілетті жергілікті өзін-өзі басқарудың болуын болжайды.
Осылайша, англосаксондық құқық әрекет ететін (Ұлыбритания, АҚШ,
Канада, Австрия және т.б.) жергілікті өзін-өзі басқарудың англо саксондық
моделі, кез келген деңгейдегі әкімшілік аумақтық бірліктерде орталықтың
тағайындалған өкілдерінің жоқтығымен, ал тек жалпы құзыреттегі сайланбалы
органдар - Кеңестер ғана әрекет ететіндігімен сипатталады, ал ұсақ
қауымдарда тұрғын халқы 150 адамнан кем болған кірістерде (приход) ортақ
істерді шешу үшін жиналыс шақырылады. Қауымдарда азаматтар сонымен қатар
салалық құзыреттегі кейбір лауазымды тұлғаларды да сайлауы мүмкін, мысалы,
АҚШ графтықтары мен елді мекендерінде сайланатын мектеп, кітапхана,
экология және өзге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 МЕМЛЕКЕТ МЕХАНИЗМІНДЕГІ ЖЕРГІЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ МӘНІ МЕН
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Қазақстан Республикасында жергілікті өкілді және атқарушы органдардың
конституциялық-құқықтық негізі 6
1.2 Жергілікті өкілді және атқарушы органдардың – мемлекет механизміндегі
басқарудың тетігі ретінде 15
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ
ҚҰРЫЛЫМЫ, ОЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН МӘСЕЛЕЛЕРІ 26
2.1 Жергілікті өкілді органдар, олардың жүйесі міндеттері, сайлау тәртібі
26
2.2 Қазақстан Республикасында атқарушы биліктің жергілікті органдары 45
2.3 Жергілікті өкілді және атқарушы органдардың төтенше жағдайлар
саласындағы өкілеттігі 57
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 65
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы
Конституциясының негiзiнде жаңа конституциялық құқық түзiлдi, оған сәйкес
бiздiң мемлекетiмiз үшiн неғұрлым қолайлы президенттiк басқару нысаны берiк
орнықты. Мемлекеттiк бiртұтас билiктiң үш тармаққа бөлiнуi жүзеге асты.
Тұрақты жұмыс iстейтiн қос палаталы Парламент күннен-күнге жемiстi жұмыс
iстеуде. Атқарушы билiктi нығайту және жетiлдiру жөнiнде шаралар
қолданылды. Бiртұтас сот жүйесi құрылды, судьялардың тәуелсiздiгiн
қамтамасыз ету жөнiнде шаралар қабылданды.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, республикада
мемлекеттiк билiк бiртұтас, ол Конституция мен заңдар негiзiнде заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк әрі тепе-
теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау принципiне сәйкес
жүзеге асырылады, делінген[1].
Мемлекет механизмін жүйесіндегі жергілікті өкілді және атқарушы
органдары маңызды орынды алады. Мұнда ҚР Үкіметінің маңыздылығын, елді
тікелей басқаруды жүзеге асыратын, министрліктер мен ведомстволардың
жергілікті атқарушы органдардың қызметін біріктіріп және бағыттап отыратын
мемлекеттің жоғары атқарушы және жарлықшы органы болып табылады. Үкімет
құзіреті экономиканың, әлеуметтік саланың, мәдениеті, ғылымды, білім беруді
дамытудың, бжджеттің орындалуының, ішкі және сыртқы саясатты жүзеге
асырудың, тәртіпті және азаматтардың құқығын қамтамасыз етудің, елдің
қорғаныс қабілетін нығайтудың көптеген мәселелерін қамтиды Үкімет қаулы
шығарады, ал Премьер-министр – мемлекет аумағында міндетті күші бар жарлық
шығарады.
Министріліктер мен ведомстволар жекелеген салаларға немесе мемлекет
өмірінің басшылық етеді және мемлекет басшысы, парламент пен үкімет алдында
олардың жағдайына жауап береді. Олардың жалпы саны, бір бірімен ара
қатынасы, атқаратын міндеті мен қызметі, мәртебесі префектуралар
коммуналар, жергілікті үкіметтер, мэриялар, қауымдастық басқармалары
жергілікті жерде әкімдер, олардың департаменттері және оларға бағынатын
басқа да құрылымдар атқарушы органдар міндетін атқарады. Олар өздерінің
әкімшілік-аумақтық бірлігіндегі істердің жайына жауап береді және жергілкті
жердегі түйінді мәселелерді шешеді. Жергілікті атқару билігінің
бағыныстылығы былай: облыс әкімі Президентке, ал төменгі тұрған әкімдерге
бағынады. Оларды құру тағайындау жолымен жүзеге асырылады.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Қазақстанда мемлекеттiк
басқару жүйесiн дамыту тиiмдi де жинақы мемлекеттiк аппарат құруға жаңа
басқару технологияларын енгiзуге, әкiмшiлiк рәсiмдердi жетiлдiруге
бағытталған әкiмшiлiк реформаны құқықтық қамтамасыз етумен тығыз
байланысты. Ал бұл - құқықтың әкiмшiлiк тәрiздi саласын реттеу аясы, оның
маңызды мiндетi - билiктiң барлық деңгейiнде мемлекеттiк аппараттың тиiмдi
жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету. Осыған байланысты мемлекеттiк басқару
саласындағы әкiмшiлiк құқық:
- мемлекеттiк органдар арасындағы құзыреттi ұтымды және нақты бөлудi
қамтамасыз етуге;
- нарықтық экономика жағдайында артық мемлекеттiк реттеудi, оның
iшiнде бақылау-қадағалау функцияларын болдырмауға;
- билiктiң атқарушы тармағы органдарының мемлекеттiк функцияларды iске
асыруының шарты мен тәртiбiн регламенттеуге;
- мемлекеттiк басқару органдарының азаматтармен және ұйымдармен өзара
iс-қимылын қамтамасыз етуге және ұйымдастыруға бағытталуы тиiс.
Сонымен қатар экономиканы мемлекеттiк реттеудiң рөлi артып отырған
қазiргi жағдайда әкiмшiлiк құқық мүмкiндiктерiн кеңейту және оның реттеушi
әлеуетiн жаңа қоғамдық қатынастарға қолдану туралы сөз еткен жөн.
Әкiмшiлiк құқықты одан әрi дамыту кезiнде, мүмкiндiгiне қарай,
мемлекеттiң, азаматтардың және бiржақты билiк принциптерiне негiзделген
мемлекеттiк емес ұйымдардың арасындағы қарым-қатынастардағы қалыптасқан
дәстүрлi тәсiлдерден бас тартқан жөн. "Билiк және бағыну" принциптерiнен
толық көлемде бас тарту мүмкiн емес, алайда әрiптестiк-жәрдемдесу,
функционалдық-клиенттiк, тiкелей қорғау принциптерiн қолдану аясын кеңейту
керек[2].
Осыған байланысты, тiркеу, рұқсат ету-лицензиялық рәсiмдердi оңайлату,
коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдардың қызметiне мемлекеттiк
органдардың заңсыз араласуына тосқауыл қою жөнiндегi жұмысты жалғастыру
қажет.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және теориялық негіздері. Еліміз
егемендік алғаннан кейін Қазақстанның бірқатар заңгер-ғалымдары өздерінің
еңбектерінде аталған мәселе жайлы көптеген ой-пікірлер жазды. Атап айтатын
болсақ олар: С.С. Сартаев, М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котов, А.А.
Таранов, Е.К. Нурпеисов, С. Зиманов, Г.С. Сапаргалиев және т.б.
Сонымен, С.С. Сартаев: құқықтық мемлекет қалыптастыруда биліктің үш
тармағыда өздерінің қызметтерін атқара алатындай күшті болуы керек, деп,
және заң шығарушы және атқарушы биліктерді байланыстыратын тек қана
Президент болуы тиіс, деп атап көрсетті[3].
М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котовтың, пікірінше: Қазақстан
Республикасының егемендігін мемлекеттік билік тармақтарының бір-бірімен
тығыз қарым-қатынаста болуы айқындайды[4].
А.А. Тарановтың Парламент және Қазақстандағы заң шығарушылық билік
атты монографиясында, заң шығарушылық биліктің мәселелері, Парламенттің
құқықтық жағдайы, оның құрылымдары, заң шығарушылық биліктің мазмұны
жазылған[5].
Е.К. Нурпеисова, А.К. Котованың ойынша: мемлекеттік биліктің заң
шығарушы, атқарушы және сот биліктеріне бөлінуі, бұл мемлекеттік биліктің
тотаритарлық басқарудан айырылып, қазіргі кезеңдегі конституциализмнің
принциптері біздің мемлекетте орнығуы[6].
Мемлекет және құқық теориясындағы мемлекеттік биліктің заң шығарушы,
атқарушы және сот биліктеріне бөліну мәселелесі өзекті де қызықты деп
ойлаймын. Сондықтан да осы тақырыпты таңдадым және бұл жұмысты жазудағы
алға қойған мақсатым: Қазақстандағы мемлекеттік биліктің заң шығарушы,
атқарушы және сот биліктеріне бөлінуіне талдау жасап, оны атқаратын
органдардың өкілеттіктері мен құзыреттеріне тоқталып олардың Қазақстанда
қалыптасуы мен дамуына талдау жасау.
Жұмысты жазу барысында көптеген әдебиеттер пайдаланды. Соның қатарында
ресей және еліміздің құқық саласындағы ғалымдардың: А.А. Таранов, Е.К.
Нурпеисов, М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котов, Ғ.С.Сапарғалиев,
еңбектері пайдаланды. Ғылыми әдебиеттермен қатар нормативтік құқықтық
актілерімен Үкіметтің бағдарламалары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, тиісті
параграфтарға бөлінген екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады.
1 МЕМЛЕКЕТ МЕХАНИЗМІНДЕГІ ЖЕРГІЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ МӘНІ МЕН
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасында жергілікті өкілді және атқарушы
органдардың конституциялық-құқықтық негізі
Жергiлiктi мемлекеттiк басқаруды тиiстi аумақтағы iстiң жай-күйiне
жауапты жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар жүзеге асырады.
Мемлекеттің көп қырлы қызметі өзнің сипаты мен табиғаты, тікелей
бағыты мен қалыптасу бағыттары, функциялары мен өкілеттіктері, жұмыс
нысандары мен әдістерімен ерекшеленетін әр түрлі мемлекеттік құрылымдар
жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Оларды комплексті пайдалану мемлекет
мұқтажын қанағаттандыруға, олардың алдында тұрған міндеттерді шешуге
мүмкіндік береді.
Жоғарыда айтылған мемлекеттік құрылымдардың барлығын бірнеше
түрге бөлуге болады. Олардың ішінде мемлекеттік механизмінің маңызды буын
құрайтын мемлекет органдарының шоқтығы бөлек. Оның басқа бір буыны болып
биліктің айрықша ұйымдастырушылық және ұйымдастыру – мәжбүрлеу құралдары
(армия, полиция, түрме, барлау және контрбарлау) табылады. Мемлекеттік
құрылымның үшінші бір түріне келетін болсақ (бұл жерде мемлекеттік
шаруашылық, әлеуметтік – мәдени және басқа ұйымдар, мекемелер мен
кәсіпорындар айтылып отыр), ол мемлекеттің механиміне тікелей кірмейді, тек
жанап қана өтеді.
Мемлекет механиміне орасан зор роль берілген. Ол іс жүзінде
мемелекеттік билікті жүзеге асыруға міндетті. Барлық биліктік жетекшілік,
басқарушылық, бақылаушылық, ұйымдастырушылық және реттеушілік қызмет –
мемлекет механизмінің шексіз құқығы. Мемлекеттің саясаты, оның стратегиялық
бағыты, тактикалық міндетті мемлекеттің механизмімен жасалып, сонымен
түзетіліп, жүзеге асырылады.
Мемлекет механизмі дегеніміз, мемлекет алдында тұрған міндеттерді
шешу үшін, оның функцияларын іс жүзіне асыру үшін құрылған мемлекеттің
барлық органдарының, сондай – ақ биліктің ұйымдастырушылық және ұйымдастыру
– мәжбүрлеу құралдарының жүйесі.
Мемелекет механизмі түсінігімен қатар, теория және практика
жүзінде мемлекеттік аппарат түсінігі де кеңінен пайдаланылады. Әрине, бұл
түсініктердің ара қатынастары туралы мәселе туады. Мазмұны жағынан бір-
бірімен өте жақын және көп жағдайда бір-біріне сәйкес келгенімен, алайда,
олардың айырмашылықтары да бар. Ол айырмашылық мынада: мемлекеттік аппарат
мемлекет механизмінің мемлекеттік қызмет принциптеріне негізделген
буындарын ғана қамтиды. Сондықтан да мемлекеттік аппаратқа, мысалы
жергілікті өкілді органдар, қызметші болып табылмайтын, днпутаттық қызметі
үшін мемлекеттен ақы алатын депутаттар кірмейді. Сөйте тұра, жергілікті
өкілді органдар, күмән жоқ, мемлекет механизмінің бір бөлігі болып
табылады.
Мемлекет механизмінің ерекшеліктері, оны ұйымдастырудың және
қызметінің принциптері. Мемлекет механизмінің маңызды ерекшелігі, оның
барлық буындарының ішкі бірлігінің болуы. Бір организмнің (мемлекеттің) бір
бөлігі болып отырып, олар бір біріне қарсы келмеулері керек. Керісінше,
олар күш біріктіріп, адамдардың түрлі саладағы тіршілік – тынысын қамтып,
қоғамды біртұтас басқаруды қамтамасыз етулері керек. Олардың тарапынан
алауыздық, мемлекет саясатын жүргізуге қайшы келетін әрекеттер жасау
орынсыз болмақ.
Сөйтсе де, мұндай бірлік әртүрлі мемлекеттік органдардың
функцияларын араластыру мүмкіндігін білдірмейді. Ол олардың арасындағы
құзыретті тиімді бөлісуді жоққа шығармайды, болжайды. Мемлекет механизмінің
әрбір буыны өзіне тиісті салада еңбекке айқын шек қою мен бөлудің негізінде
қайталаушылыққа жол бермей, нәтижесінде мемлекет алға қойған ортақ
міндеттерді мемлекет қызметінің түрлі субьектілерінің күшімен орындап
шығуды қамтамасыз ететіндей әрекет етуі тиіс.
Мемлекет механизмінің ішкі бірлігі туралы ережені талдап,
түсіндіре келіп, биліктің салыстырмалы түрде үш дербес әрі тәуелсіз
тармақтарының (заң шығару, атқару сот) бар екендігін ескере кеткен артық
болмайды. Олар бір бірінен оқшауланған, әр түрлі нақтылы міндеттерге акцент
жасайды, және түрлі істермен айналыса отырып, тек өздеріне ғана тән қызмет
нысанын пайдаланады. Бұл факт билікті бөлу теориясында (Д.Локк,
Ш.Л.Монтескье, Т. Джефферсон және т.б.) негізделген, бұл теория қазір
күннен күнге қолданыс табуда. Бүгінде оның ережелері мен принциптерін
әлемнің көптеген елдері конституция мен бекітіп береді. Барлық биліктің бір
органда немесе бір лауазымды тұлғада шоғырлануына қарсы екендігін айтып,
оны мемлекет механизмінің үш тармағының арасында бөлудің пайдасына
аргументтерін келтіре отырып, билікті бөлу теориясы: 1) олардың тежемелік
әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасауының
қажеттілігін; 2) бір биліктің басқа билікті функциясын орындау жолымен
алмастыруын жол бермеуді; 3) билік құрылымдарының өзіндік балансын
белгілеуді бекітеді.
Мемлекет механизмінің ұйымдастыру мен қызметінде белгілі бір
принциптер бар, солардың арасында ол нақтылы өзгешелікке, тұтастыққа,
дербес рәсімделуге және тәмамдалуына ие болады. Олардың қатарына мына
төмендегілерді жатқызуға болады:
- барлық мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың конституцияны,
заңдар мен басқа да нормативтік құқықтық актілерді мүлткісіз орындауы
басты талабы болып табылатын заңдылықтар принципі;
- меелекеттік тәртіп пен төменгі тұрған органдар бастама көрсеткенде
және оны қолдаған кезде тәртіпті сақтауға мүмкіндік беретін барлық
мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың иерархиялық принципі
және олардың өзара қарым-қатынасы;
- мәнісі мемлекеттік мәселелерді дер кезінде көтеріп және оны шеше
білуге келіп тірелетін, толғағы жеткен қоғамдық дамудың
қажеттіліктерін анықтау және оларды мемлекеттік құқықтық нысандарда
тұлғалап білдіретін жедел басшылықтың, меңгерудің және бақылаудың
принципі;
- мемлекет қайраткерлерінің берілген өкілеттіктер шеңберінде нақтылы
жағдайдың ерекшеліктерін ескере отырып дұрыс шешім қабылдай білуінен
тұратын кәсіпқойлық пен құзыреттілік принципі;
- жариялылық принципін жүзеге асырудың нәтижесінде мемлекет механизмі
демократиялық сипат алып, жұртшылыққа ашық та түсінікті бола
алатындығы;
- мемлекеттің өзінің негізгі әлеуметтік міндетті болып табылатын халыққа
қызмет ету шараларында халықтың мүддесін ескеру принципі.
Жоғары да аталған принциптерді санамалап шығу-бүгінгі таңда мемлекет
механизмінің қызметі ұйымдастырылып, толық жүзеге асырылады деген сөз
емес. Сөйтсе олардың маңызын кемітуге болмайды, өйткені олар мемлекет
механизміне кіретін органдар мен лауазымды тұлғалар қол жеткізуге
тырысатын жетістіктерге эталон ретінде қызмет етеді.
Мемлекеттің органы және оның мемлекет механизміндегі орны.
Мемлекеттік органы мемлекет механизмінің алғашқы клеткаларының бірі
болып табылады. Мұндай органдардың жиынтығы мемлекет механизмінің басты
болуын құрайды. Мемлекет органның өзіне тән сипаты мен белгілі анықталған
жағдайда ең алдымен оның мемлекеттің құрылымдық компоненті екендігі
негізге алу қажет. Сондықтан мемлекеттің жалпы сипаты (егемендігі,
өткемдігі, мемлекеттік аумақ шегіндегі қызметінің жалпы сипаты, адамдардың
мемлекетке азаматтық тиістілігі негізділігінде жалпы халықты қамту)
мемлекеттік органдардың сипатына өзінің белгісін түсіреді, олардың
әрқайсысында өзгеше ұйғарылады. Тұтас нәрсенің бір бөлігі ретінде
(мемлекет және оның механизмі) мемлекеттік органда қандай жағдай да
тұтастық сипаты болады. Оның қандай құқықтары болса да, құзіреті басқа
құрылымдардың құзыретінен қалай ерекшеленсе де, мемлекеттің атынан билікті
жүзеге асыру құралдарының бірі ретінде қызмет ететіндігі маңызды.
Алайда, бірқатар мағынасы бар жоғарыда аталған нұсқаулар мен шектеліп
қалу жеткіліксіз әйтсе де олар мемлекет органдарының ерекшелігін ашып
көрсете алмайды. Соны анықтау мақсатында бірқатар ғалымдар мемлекеттік
органдардың ерекшеліктерінің бірі ретінде мемлекеттік - билік
өкілеттіктері туралы ережені ұсынуда. Өздерінің басқару және ұйымдастыру
қызметінде олар азаматтардың барлығына немесе белгілі бір категорияларына,
лауазымды тұлғалар мен ұйымдарға міндетті болатын билік сипатындағы жалпы
немесе нақты ұйғарымдар беруге құқылы. Бұл ұйғарымдар аталған органның
моральдық – қоғамдық беделіне ғана емес, мемлекеттік мәжбүрлеу мен
қамтамасыз етуге де сүйенеді.
Мемлекеттік органдардың басқа сипатты белгілеріне мыналар жатады;
- олардың әрқайсысын конституцияның заңдар немесе басқа нормативтік
құқықтық актілер негізінде құру;
- мемлекеттің олардың әрқайсысына алдына қойған міндетінің ұйымдық
құрылым мен құзыретінің ауқымына сәйкес келуі;
- қызметтің олардың өздеріне ғана тән нысандары мен әдістерінің
пайдалануы.
Мемлекет механизмінің маңызды буындарына сипаттамасы. Заң ғылымында
мемлекеттік органдарды мемлекет функциялары бойынша топтастырудың мүмкін
еместігі туралы қалыптасқан пікір дұрыс, өйткені олардың көпшілігі бір ғана
емес екі немесе одан көп функцияларды жүзеге асыруға қатысады. Сондықтан
мемлекеттік органдарды топтастыру үшін басқа негіздемелер алынады. Олардың
ішінде ең көп тарағаны - өздерінің тікелей қатысы бар билік тармақтары
бойынша топтастыру болып табылады. Бұл негіздеме бойынша барлық мемлекеттік
органдар 1) заң шығару және өкілдер; 2) атқарушы; 3) сот органдары болып
бөлінеді.
Мемлекеттік биліктің заң шығарушы және өкілді органдары белгілі бір
дәрежеде халықтық егемендікті бейнелейді. Сайлау процесімен халық сайлаған
соң олар өздерін мемлекеттік маңызды мәселелерді шешуге халықтың өзінен
мандат алған сияқты сезінеді. Әдетте, заң шығару функциясын мемлекет
механизмінде негізгі орындардың бірін алып отырған парламент (кейде ол
конгресс, сейм, фолькетинг, хураль, ұлы халық жиналысы т.б. деп аталады)
жүзеге асырады. Федаритивті мемлекеттерде әдетте парламент екі палаталы, ал
көптеген бір тұтас мемлекеттерде бір палаталы құрылмдар болады. Бірақ бұл
қатып қалған заң емес, басқаша да болуы мүмкін. Парламент заң
шығармашылығынан басқа бірқатар жалпы мемлекеттік өкілеттіктерді де
(мемлекеттік бюджетті және оның орындалуы туралы есепті бекіту, үкімет пен
басқа атқарушы органдардың қызметіне бақылау жасау, мемлекеттің бірқатар
органдары мен лауазымды тұлғаларын сайлау немесе тағайындау) жүзеге асырады
және соңғысының нақты көлемі бір елдің парламентінде ауқымды болса,
басқаларында –шамалы.
Қазақстанда бір палаталы Жоғарғы кеңестен екі палаталы Парламентке
ауысу жүзеге асырылды. Мұнда Мәжіліс пен Сенаттың өкілеттіктері бірдей емес
олар әр түрлі мәселелерде бірін-бірін толықтырып, маңызды қоғамдық
қатынастарды заңға сәйкес реттеуді қамтамасыз етіп отырады.
Жергілікті өкілетті органдар Парламентпен бір реттегі жүйені құрады,
тиісті әкімшілік-аумақтың құрылмдардың өмірінде маңызды роль атқарады,
бюджет мәселелерін шешеді, және олардың орындалуы туралы есепті қарайды.
Жергілікті жерлерде жекелеген қоғамдық қатынастарды заң шеңберінде
реттейтін актілер қабылдайды.
Көптеген елдерде жергілікті өкілетті органдарға жергілікті өзін-өзі
басқару жүйесі бірігіп кеткен. Қазақстан Республикасының Конституциясына
сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару халықтың жергілікті маңызы бар
мәселелерді өзі шешуін қамтамасыз етеді. Жергілікті өзін-өзі басқаруды
тұрғын халық тіклелей сайлау жолымен, сондай-ақ халық топтары жинақы
тұратын аумақты қамтитын селолық және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы
сайланбалы және басқа жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге
асырылады. (Қазақстан Республикасының Конституциясының 98-бабы).
Атқару органдарының қатарына мемлекеттік саясатты іс жүзінде дайындап,
іске асыру, конституция мен заңдар талабын іс жүзінде асыру міндеті
жүктелген органдар жатады.
Үкімет және салалық орталық, сондай-ақ маңызды жергілікті атқарушы
органдар мемлекет басшысына тікелей есеп береді және бақылауында болады,
кейде оларды мемлекет басшысы тағайындайды және қызметінен босатады,
толығымен дерлік соған бағынады. Сондықтан саяси-заң ғылымында мемлекет
басшысы дәстүрлі түрде атқарушы органдар қатарына жатады, елдегі атқарушы
вертикальдың шыңы болып есептеледі. Алайда соңғы кездері Қазақстан және
ТМД-ның бірқатар елдерінде президент билік бірлігін бейнелейді, билік
тармағының үстінен қарайды, олардың қалыпты қызмет атқаруын қамтамасыз
етеді деген идея тарауда. Осы көзқарастардың алғашқысы (дәстүрлісі),
президент атқарушы билікті басқарып қана қоймайтындығын, сондай-ақ мемлекет
басшысы ретінде атқарушы биліктің шегінен шығатын бірқатар функцйияларды
(ол елдің қарулы күштерінің бас қолбасшысы болып табылады, Қазақстанның
басқа елдердегі және халықаралық ұйымдардағы елшілер мен дипломатиялық
өкілдерін тағайындайды және кері шақырып алады, кешірім жасау құқығы бар
және т.б.) жүзеге асырады. Екінші көзқарас президенті билікті бөлу шегінен
шығарып жібереді. Бұл мәселе қосымша зерделеп, талдау жасауды қажет ететін
сияқты.
Атқару органдары жүйесіндегі маңызды орынды үкімет алады. Ол елді
тікелей басқаруды жүзеге асыратын, министрліктер мен ведомстволардың
жергілікті атқарушы органдардың қызметін біріктіріп және бағыттап отыратын
мемлекеттің жоғары атқарушы және жарлықшы органы болып табылады. Үкімет
құзіреті экономиканың, әлеуметтік саланың, мәдениеті, ғылымды, білім беруді
дамытудың, бжджеттің орындалуының, ішкі және сыртқы саясатты жүзеге
асырудың, тәртіпті және азаматтардың құқығын қамтамасыз етудің, елдің
қорғаныс қабілетін нығайтудың көптеген мәселелерін қамтиды Үкімет қаулы
шығарады, ал Премьер-министр – мемлекет аумағында міндетті күші бар жарлық
шығарады. Министріліктер мен ведомстволар жекелеген салаларға немесе
мемлекет өмірінің басшылық етеді және мемлекет басшысы, парламент пен
үкімет алдында олардың жағдайына жауап береді. Олардың жалпы саны, бір
бірімен ара қатынасы, атқаратын міндеті мен қызметі, мәртебесі
префектуралар коммуналар, жергілікті үкіметтер, мэриялар, қауымдастық
басқармалары жергілікті жерде әкімдер, олардың департаменттері және оларға
бағынатын басқа да құрылымдар атқарушы органдар міндетін атқарады. Олар
өздерінің әкімшілік-аумақтық бірлігіндегі істердің жайына жауап береді және
жергілкті жердегі түйінді мәселелерді шешеді. Жергілікті атқару билігінің
бағыныстылығы былай: облыс әкімі Президентке, ал төменгі тұрған әкімдерге
бағынады. Оларды құру тағайындау жолымен жүзеге асырылады.
Сот органдары әділ сотты қылмыстық, азаматты, шаруашылық нысаныда, ал
көптеген елдерде – конституциялық сот өндірісі нысанында жүзеге асырады.
1995 жылдың тамыз айының соңына дейін Қазақстанда Жоғарғы сот басқаратын
жалпы соттар, Жоғарғы төрелік сот басқаратын төрелік сот және
Конституциялық сот болды. Қазір жалпы және төрелік соттар Жоғарғы сот
басқаратын бір жүйеге біріктірілді, ал Коституциялық сот Конмтитуциялық
Кеңеске орнын берді.
Сот органдарының қызметі мемлекеттегі Конституциялық құрылысты
қорғауды, азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен мүддделерін қоғауды,
қоғамдық қатынастан субъектілерінің арасында туған дауларды заң негізінде
шешуді қамтамасыз етеді. Бұл қызметтің ерекшелігі, заңмен белгіленген
прцедуралар мен ережелерді сақтай отырып, айрықша прцессуальды нысанда
жүзеге асыру болып табылады. Жаңа заманға сай мемлекеттер коституциялары
соттың заң шығарушылар мен атқару билігінен тәуелсіз екендігін, әділ сот
функциясын жүзеге асырған кезде тек қана коституция мен заңға
бағынатындығын, заң алдында барлығының тең екендігі принципін жүзеге
асыратындығын, айыпкердің қорғану құқығымен қамтамасыз етуге, кінәсіздік
презумпциясын белгілеп берді.
Жоғарыда аталған мемлекеттік органдардан басқа мемлекеттік механизмнің
құрамына сондай-ақ армия, полиция, түрмелер, барлау, қарсыбарлау және
биліктің басқа да кейбір ұйымдастыру-мәжбүрлеу құралдары кіреді.Олар болмас
мемлекет өзінің алдында тұрған міндеттерін орындай алмайды. Мемлекеттің
қандай да бір мақсатына қол жеткізу үшін мұндай билік құралдрының бар
екндігі фактісі жеткілікті. Ол тиісті нәтиже бермеген жағдайда, биліктің
аталған құралдары іс-әрекет жасауға мәжбүр болады. Оларды билік құралдары
деп атағанда, оның мемлекет механизміндегі өзінің сипатымен және
табиғатымен, құрылымымен және адамдарының құрамымен, материалдық қамтамасыз
етілуімен, қызметінің мәртебесімен және бағыттылығымен ерекшеленетін
айрықша құрылым екендігі ескеріледі. Олардың әрқайсысының ішінде басқару
органдары (қорғаныс министрлігі, әскер түрлері мен округтер
командованиелері, әскери комиссарианттар, командирлер және т.б.) бар. Олар
басқару, бақылау, ұйымдастыру техникалық функцияларын орындайды, аталған
билік құралдарының әрқайсысында тәртіп болуын қадағалайды, олардың
қызметінің мемлекет алдына қойып отырған міндеттер арнасында болуын
қамтамасыз етеді.
Жергілікті өзін-өзі басқару институты біздің елімізде ерекше маңызды
және өзекті мәселелердің біріне айналды. Қазіргі таңда ол мемлекеттік
құрылыстың ажырамас бөлігі болып табылады, себебі жергілікті өзін-өзі
басқару институтынсыз Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік жүйесі
аяқталмаған және тиянақсыз болып табылады.Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 жолдауында орталық және жергілікті билік
органдарының өкілеттігі айқын бөлінген, децентрализация принципі жүзеге
асырылатын кәсіпқой мемлекет құру мәселесіне баса назар аударылған [7].
Елбасының 2002 жылғы Қазақстан халқына арнаған жолдауында жергілікті
мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару бұрынғысынша мемлекеттік құрылысты
шыңдаудың негізі болып қала береді деп көрсетілген [8]. 2005 жылғы
Президент жолдауында Үкімет Қазақстан Республикасының жергілікті өзін-өзі
басқару жүйесін айқындайтын, мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы
өкілеттіктерді шектеу процесін аяқтайтын заң жобаларын әзірлеп,
Парламенттің қарауына енгізуі керек, бұған қоса Үкімет Қазақстандағы
Жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуын қолдау жөнінде мемлекеттік бағдарлама
әзірлеуге тиіс [9]. 2004 жылы қараша айында Қазақстан Республикасы
Президенті жанынан құрылған демократия және азаматтық қоғам мәселелері
бойынша Ұлттық комиссия мемлекеттік басқаруды одан әрі децентрализациялау
және жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу, сонымен қатар Президенттің 2005
жылғы 18 ақпанында жергілікті өзін-өзі басқаруды жетілдіру жөнінде
Мемлекеттік бағдарлама дайындауды Үкіметке тапсыруы бұл мәселенің
өткірлігін дәлелдейді [10]. Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы жолдауында Қазақстан–2030 Стратегиясы
Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде атты II бөлімінде ішкі және сыртқы
саясатымыздың аса маңызды 30 бағытының жиырма үшінші бағыты саяси жүйені
дамытуға арналған.Онда жаңа кезеңдегі дамуымыздың негізгі бағыттарының бірі
ретінде жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуы үшін жағдай туғызу деп
көрсетілген [11]. Жергілікті өзін-өзі басқару – қоғамның демократиялық
принциптермен одан әрі дамуына жағдай жасайды. Азаматтардың жергілікті
қоғамдық мәселелерді шешуге қатысуы олардың саяси-демократиялық мәдениетін
көтереді.Қазіргі таңда Қазақстан өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық,
әлеуметтік мемлекет ретінде жариялай отырып қоғамдық қатынастарды реттеу
үшін заңдылық өзгерістерді өткеруде. Жергілікті өзін-өзі басқару
институтының негізі Қазақстан Республикасы Конституциясының 89-бабында
бекітілген. Ата заңымыздың қабылданғанына 12 жыл болса да, жергілікті өзін-
өзі басқару туралы заң әлі күнге дейін қабылданбай келеді. Осы заңның
қабылдануы күнделікті өзекті мәселелерді шешу барысында айқын байқалады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан-2030
жолдауында: Жергілікті билік деңгейлерінің әлеуметтік-экономикалық даму
саласында дербестіктің жеткіліксіздігі ауылдық, кенттік, қалалық (аудандық
маңызы бар) билік деңгейлерінде басқарудың нақты тетіктерінің болмауы
проблематикалық мәселелер болып қалып отыр. Билікті орталықтан алудың
және өкілеттіліктерді өздері жүзеге асыратын неғұрлым төменгі деңгейлерге
ойыстырудың қажеттілігі айдан-анық. Демек, жергілікті өзін-өзі басқару
заңының қабылдануы демократиялық идеяларды тиімді іске асыруда азаматтық
қоғам институттарының нығаюына үлкен септігін тигізеді.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі өзіне ғана тән артықшылықтармен
ерекшеленеді:
1. Басқа деңгейдегі ұлттық басқарудан жергілікті өзін-өзі басқару
азаматтарға, жалпы халыққа жақындығы, жоғарыдан бұйрық күтпей, жергілікті
деңгейдегі мәселелерді уақытында демократиялық принциптер негізінде шешу.
2. Жергілікті өзін-өзі басқаруда азамат қауымдық субъект болып табылады,
сондықтан оның өзінің және басқа субъектілер алдындағы жауапкершілігі
күшейіп, азаматтардың құқығын жүзеге асыруының тиімділігі артады.
3. Мемлекеттік органдардан гөрі жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
тиімді заңды әдістерді таңдау мүмкіндігі көп. Ең тиімдісі – келісім-
шарттық құқығы.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып,
жергілікті өзін-өзі басқарудың түсінігіндегі мынандай нұсқасын ұсынамыз:
Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқару – қоғамдық
басқару, онда белгіленген бір аумақта тұрып жатқан жергілікті
қауымдастықтың өзіндік экономикалық, әлеуметтік және құқықтық ұйымдастыру
негіздерінің аясында жергілікті мәселелерді өзінің жауапкершілігіне ала
отырып, халықаралық және ұлттық құқық талаптары негізінде шешуге
азаматтардың араласуы деп түсіну қажет. Жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының экономикалық және құқықтық іс-әрекеті аумақтық принцип бойынша
жүргізу керек, яғни жергілікті қоғамдық бірлестіктерді ажырататын шекарасы
айқын болуы; мекемелер, өндіріс орындары, т.с.; ондағы адамдар саны мен
әлеуметтік статусы; өзін-өзі қаржыландырудың нақты көзін айқындау керек.
2006 жылдың қараша айында Қызылорда қаласында Қорқыт Ата атындағы Қызылорда
Мемлекеттік Университетінің Студенттер сарайында Жергілікті өзін-өзі
басқару: теория мен тәжірибе атты халықаралық ғылыми-практикалық
конференция болып өтті [12]. Онда жергілікті өзін-өзі басқарудың облысымыз
үшін маңыздылығы атап өтілді. Қазақстан Республикасындағы Селолық
тұтынушылар кооперативі заңына сәйкес 190 мың адамнан тұратын 168 селолық
тұтынушылар кооперативі (СТК) құрылды, бұл аймақ халқының 13-н құрайды.
СТК құрудың басты мақсаты – тұрғындардың әлеуметтік мәселелерін, кезек
күттірмейтін мәселелерін шешу.
Қазіргі таңда Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқарудың құқықтық
жағдайын заңдастыру өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Жергілікті өзін-
өзі басқару жүйесін енгізу мақсатында әрбір аймақ өзінің әлеуметтік-
экономикалық дамуын ескере отырып, өзіндік негізін қалауы керек. Мысалы,
Сыр халқының 40%-ы ауылдық жерде тұрады.Ондағы жағдай колхоз, совхоз
тарағаннан кейін сын көтермейтін еді. Осыны ескере келе әрбір елді мекенде
селолық тұтынушылар кооперативін құру туралы шешім қабылданып, 2004 жылдан
бастап жүзеге асып келеді.Селолық тұтынушылар кооперативі негізінен үш
бағытта жұмыс істеуде: біріншісі – коммуналдық-шаруашылық мекеме ретінде;
екіншісі – егін егу, мал шаруашылығы, ауыл шаруашылығы өнімін өңдеу;
үшіншіден – үкіметтік емес ұйым тұрғысында, яғни әлеуметтік мәселелерді
шешу, жұмыссыздықпен күрес, жастармен жұмыс,тұрмысы төмен азаматтарды
қолдау. СТК атаулы әлеуметтік көмек алатындар мен жұмыссыздар санын
қысқартты. Жергілікті өзін-өзі басқарудың қыр-сырын елдегі ағайын
толыққанды ұғынуы қажет, бұл ретте ақпараттық-насихаттық топтардың үлесі
ерекше. Жасыратыны жоқ, әлі күнге дейін заң жобасымен таныспағандар қатары
жеткілікті, осы олқылықтың орнын толтыру керек. Себебі, халық толыққанды
түсініп, қабылдамайынша тамаша нәтиже күту қиын. Жергілікті өзін-өзі
басқару өздерінің мүдделерін ескере отырып, жергілікті мәндегі мәселелерді
тұрғын халықтың өзі шешуі болып табылады. Жергілікті мәселелер
жоғарыдағылардан гөрі жергілікті тұрғындарға көбірек таныс. Оларға : елді-
мекендерді көгалдандыру, көшелерді жарықтандыру, санитарлық тазартуды
ұйымдастыру, мал жаятын орындарды анықтау, ауыл шаруашылығын дамытуға көмек
беру, т.б. Сондықтан СТК жергілікті өзін-өзі басқарудың қажеттілігін
дәлелдеп отыр. СТК жергілікті өзін-өзі басқарудың алғышартына айналып
отыр.Облысымыздың экс-әкімі И. Адырбеков мырза СТК-нің облыстық бюджеттен
және демеушілердің қолдауы арқылы қаржылан-дырылып отырғандығын айтты. 2005
жылы СТК-ны көркейту жұмыстарына 141 миллион теңге қаржы бөлінсе, оның 56
миллионы демеушілерден түскен, 2006 жылы 190 миллион теңге бөлініп, 126
миллионы демеушілердің қолдауынан түскен. Қазіргі таңда селолық тұтынушылар
кооперативі өзінің тиімді жұмысы арқылы қоғамға қажеттілігін дәлелдеп отыр.
Жергілікті өзін-өзі басқару институтының бастапқы бөлшегі ретінде СТК өзін
таныта отырып, заңдастыруды қажет етеді.Облысымызда селолық тұтынушылар
кооперативін қолдау үшін Жергілікті өзін-өзі басқару институты қоғамдық
қоры құрылды, ол ғылыми-зерттеу және әдістемелік жұмыстарын жүргізеді. Бұл
аймақта жергілікті өзін-өзі басқару институтын енгізу үшін жасалып жатқан
дайындық шаралары болып табылады. Венгрияның Қазақстандағы елшісі Янош
Немет Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың жағдайларымен таныса
отырып, Венгрияда халық өздігінше селолық, қалалық билік өкілдерін
сайлайтынын айтып өтті. Қазақстандағы аталған институттың дамуына септігін
тигізетін екі ел арасындағы мал және балық шаруашылығын дамыту жөніндегі өз
ұсыныстарын алға тартты. Парламент Сенатының депутаты, ҚР жергілікті өзін-
өзі басқару заң жобасы авторларының бірі Леонид Бурлаков: Жергілікті өзін-
өзі басқару бізге демократияның негізгі атрибуттарының бірі ретінде ғана
емес, халықты жергілікті мәндегі мәселелерді өзі шешуіне үйрету, яғни
азаматтарды мемлекеттен көмек күтіп, алақан жайып отыра беретін
нәпақаткер(иждевенцы) болмауға шақыру . Қырғызстанның жергілікті өзін-өзі
басқару органдары ассоциациясының төрағасы Құрманбек Дыйқанбаев он жылдан
бері осы мәселемен айналысып келе жатыр. Оның айтуынша жергілікті өзін-өзі
басқару – жаңадан енген құбылыс емес, ұмтылып кеткен әрі ескіден келе
жатқан жақсы нәрсе . Қырғызстанда жергілікті өзін-өзі басқарудың мықты
механизмі қалыптасқан, 500 жергілікті өзін-өзі басқару органы бар. Олардың
тұрақты қаржы қоры 16 түрлі жергілікті салықтардан түседі. Атқаратын
қызметіне келер болсақ: мекен-жай бойынша есепке алу, әскери міндеткерлік,
зейнетақы мен жәрдемақы тағайындау, статистикалық есеп жүргізу, т.с.с.
Құрманбек Дыйқанбаев СТК-нің меншігін заңдастыру жөнінде кеңесін ұсынды.
Сонымен, жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі билік көзі – аудандарда,
ауылдық округтерде, шағын мөлтек аудандарда, поселкелерде тұрақты түрде
мекендейтін тұрғындар болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқару ұйымдарын
халық өз территориясында тұрақты тұратын адамдардың ішінен сайлауы арқылы
жүргізіледі. Бұл аймақтарда табиғи түрде бірлескен жанұядағы адамдар
өздерін өзі қамтамасыз етуі үшін және өз жанұяларының жағдайларын одан әрі
жақсарту үшін үй-қора шаруашылықтарын бірлесіп жүргізеді. Міне, осы
жұмыстарға жергілікті өзін-өзі басқару ұйымдарының тікелей әсер етуі –
олардың негізгі қызметтерінің бірі болып табылады.Қорыта келе, Жергілікті
өзін-өзі басқару жүйесінде бюрократияны болдырмау үшін біреуі басқарып,
екіншісі иеленіп, үшіншісі тек еңбек етпеуі керек. Керісінше, ол басқаруы
керек, жұмыс істеуі керек және иеленуі керек. Яғни үш қызмет те бір
тұлғаның бойынан табылуы керек. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
өкілеттілігін белгілеу ісіне аса жауаптылықпен қарау керек. Халық билігінің
аталған институты толық күшінде жұмыс істеуі үшін заң деңгейінде қызмет
етудің материалдық негізін анықтау керек, бірінші кезекте – тұрақты қаржы
көздері. Қалыптасу мен даму кезеңінде салық төлемдерін төлеуде жеңілдіктер
берілуі қажет.
1.2 Жергілікті өкілді және атқарушы органдардың – мемлекет
механизміндегі басқарудың тетігі ретінде
Қазақстанда нақты және идеалды азаматтық қоғамның институттарының
қалыптасуы нақты өмір сүретін және дамыған жергілікті өзін өзі басқару
жүйесінсіз болуы мүмкін емес, соның көмегімен азаматтардың қоғам істерін
басқаруға кеңінен қатысуы қамтамасыз етіледі, олардың әлеуметтік
белсенділігі байқалады, белгілі бір аумақта жасайтын халықтың еркін
білдіру нысандары жүзеге асырылады, сондай-ақ олардың қабылдаған шешімдері
үшін жауапкершілігі қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасы Конституциясымен және Қазақстан
Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы 23 қаңтар 2001
жылы қабылданған Қазақстан Республикасының заңымен Қазақстанда жергілікті
өзін өзі басқарудың құқықтық ұйымдастырылуының және қызмет етуінің негізіне
алынатын негізгі қағидаттар бекітілген [12]. Жергілікті өзін-өзі басқарудың
конституциялық мәртебесін реттейтін конституциялық негіздерді талдау (ҚР
Конституциясының VIII тарауы), олар тиісті муниципалдық құрылымдардың
халқын жергілікті істерді басқаруға тарту үшін ғана құқықтық база мен
жағдай жасап қоймастан, сондай - ақ олардың ішінде азаматтық қоғам
құрылымдарының дамуына да ықпалын тигізетіндігін көрсетеді.
Бұл мақсаттарға жергілікті өзін-өзі басқарудың кезең-кезеңді
конституциялық реформасы бағдарланған, жеке алғанда Жергілікті өзін-өзі
басқару мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне
өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы 11 мамыр 2004 жылы қабылданған
№ 552-II Қазақстан Республикасының Заңы, ҚР Президентінің жарлықтары және
басқалар жатады.
Осылайша, Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгертулер мен
толықтырулар енгізу туралы Заңға сәйкес, мемлекет Басшысы бұдан кейін де
облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдерін
қызметке тиісінше облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және
астананың мәслихаттарының келісімімен тағайындайды, бұл әрине жергілікті
өкілетті биліктің мәртебесін көтереді. Сонымен қатар, мәслихаттар әкімдерге
көп ықпал ете алады, себебі енді олар әкімге сенімсіздік білдіруі мүмкін,
және үштен бір дауыспен емес, ал өз құрамының жай ғана басым бөлігімен.
Осымен бірге мәслихаттар жергілікті өзін өзі басқаруды жүзеге асыруға
қатыса алады. Алайда Заң қандай мемлекеттік функциялар жергілікті өзін-өзі
басқаруға берілетіндігін анық белгілемейді. (Қазақстан Республикасы
Конституциясының 89-бабының 2-тармағы) [13].
Қазіргі кезеңде жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекеттік қолдау да
қажет болады, әсіресе материалдық, техникалық және кадрлық базасын қолдау,
жергілікті өзін-өзі басқару үшін кадрларды дайындау, кәсіби қайта даярлау
және кадрлардың біліктілігін көтеру жүйесін құру.
Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңның жүзеге асырылуының құқық
қолданушылық тәжірибесін талдау, азаматтық қоғамның қалыптасуы жағдайында
материалдық қаржылық базаны құрумен қатар, оның кейбір жекелеген ережелері
мен нормаларын түсіндіру, елдегі өзін-өзі басқаруды ұйымдастырудың негізгі
қағидаларымен қатар, жергілікті өзін өзі басқару тұжырымдамасының өзін
түсіндірумен байланысты әртүрлі проблемалар туындайтындығын көрсетті.
Қазақстанда, біздің көзқарасымыз бойынша, ең алдымен жергілікті өзін-
өзі басқару органдары баса алатындай әлеуметтік баспалдақты анықтап алу
қажет. Аумақтық қоғамдық өзін-өзі басқарудың тоқырау нысандарының бірі
коммуналдық шаруашылық мәселелерін шешетін пәтер иеленушілерінің
кооперативтері болып табылады.
Конституция – бұл әкімшілік аумақтық бірліктердің, жеке алғанда
жергілікті өзін-өзі басқарудың үйлесімді дамуына бағытталған мемлекеттің
саяси құқықтық шараларының негізі [14, 53-58 бб.].
Қазақстан Республикасы Президентінің 2001ж. 23 маусымда қабылданған №
633 Жарлығына сәйкес, 2001 жылы 20 қазанда Қазақстанның 28 аймағында
ауылдық әкімдердің экспериментальдық сайлауы өткізілді.
ҚР Конституциясы қазақстандық мемлекетті демократиялық деп анықтай
отырып, оның демократиялылығының маңызды қағидаттарын, ең алдымен халықтың
билігін, биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлінуін,
идеологиялық көптүрлілікті, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқаруды
бекітеді [15, 37 б.].
Бұл сайлаудың ұйымдастырылуы мен өткізілуі баспасөзде
жарияланғандықтан, ал мәліметтер толық және жүйелі түрде берілмегендіктен
ҚР Президенті жанындағы СЗҚИ (КИСИ) әлеуметтік саяси зерттеулер бөлімі
2001 жылдың қараша желтоқсан айларында өткізілген шаралардың нәтижелерін
талдауды жүзеге асырды және осыған байланысты қызметкерлердің эксперимент
өткізілген ауылдық округтерге жолсапары ұйымдастырылды. Алматы облысында
Еңбекші қазақ ауданы, Жаңашар ауылдық округі және Оңтүстік Қазақстан
облысында Төле би ауданы, Жоғарғы Ақсу ауылдық округі. Эксперимент
заңдылық базасының жетілмегендігін анықтады:
тиісті әкімдерді сайлауға қатысты барлық кезеңдерді заңды түрде бекіту
сияқты маңызды мәселені шешу Парламенттің қатысуынсыз өтті. Осылайша
ауылдық деңгейдегі әкімдерді сайлау тәртібі толығымен атқарушы билікке
бағынышты болды.
Жергілікті бюджет қандай жолмен қалыптасатындығы анықталмады, өйткені
ауылдық және поселкелік кеңестердің бюджеті кірістің бекітілген қайнар
көздеріне немесе ең болмаса аумақтан алынатын салықтар, алымдар және
төлемдердің ұзақ мерзімді бөлістіру нормативіне де ие емес, сондықтан да
жергілікті өзін өзі басқарудың бюджеттері бұрынғысынша облыс және аудан
бюджетінің бір бөлігі болып табылады және сайланған әкімнің жұмысының
тиімділігіне мүлдем бағынышты болмайды.
Сайлаушылар саны мен таңдаушылар санының арасындағы тепе-теңдік қалай
анықталатындығы анық түрде жазылмаған. Осылайша мысалы, Оңтүстік Қазақстан
облысы Төле би ауданы, Жоғарғы Ақсу ауылдық округінде 1307 сайлаушы тұрады,
ал Орталық Сайлау Комитеті белгілеген таңдаушылар саны – 17 адам, ал Алматы
облысы Еңбекші қазақ ауданы, Жаңашар ауылдық округінде 3030 сайлаушыға – 19
таңдаушы.
Таңдаушылар мәртебесі анықталмаған және тұтас алғанда таңдаушылар тобын
қалыптастыру механизмі, оларды таңдау критерийлері түсіндірілмеген.
Саяси партиялардың бұл сайлауға қатысу мүмкіндіктерінің болмауын
таңдаушылар [16,27 б.].
Бұл сайлауда жергілікті өзін-өзі басқарудың Еуропалық хартия қағидасы
ұсталған, яғни тұрғын халық тікелей сайлау жолымен өкілді органның
мүшелерін - атқарушы органның басшысын, яғни әкімді сайлады. Алайда,
жергілікті өзін өзі басқару бойынша бірде бір шетелдік үлгіні таза күйінде
қазақстандық болмысқа ауыстырып әкелуге болмайтындығын түсіну қажет. Біздің
өзіндік дәстүріміз, ерекшелігіміз және өзіндік менталитетіміз бар. Басқа
транзиттік елдердің тәжірибесін және Қазақстанның тарихи тәжірибесін ескере
отырып, біз өзін-өзі басқарудың өзіндік жүйесін жасап шығаруымыз қажет
[17, 89 б.].
Қазақстан Республикасында саяси билікті және қоғамдық өмірді
демократияландыру барысында маңызды проблемалардың бірі жергілікті өзін өзі
басқаруды реформалау болып табылады. Жергілікті өзін өзі басқару – қазіргі
демократия ғимаратының ұшқары тастарының бірі. Тұрғын үй, коммуналдық
қызметтер, жеке қауіпсіздік, әлеуметтік қорғау сияқты және т.б. күнделікті
тіршілік мәселелері, тек қана мемлекеттік органдармен шешілуі мүмкін емес.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары түсінігін жергілікті басқару
органдары түсінігімен шатастыруға болмайды, өйткені олардың елеулі
ерекшелігі бар.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары – бұл тікелей азаматтармен
сайланатын органдар. Жергілікті басқару органдары – бұл орталық билікпен
тағайындалатын органдар. Бұлардың басты ерекшелігі де осында: өзін-өзі
басқару – сайланатын органдар, ал басқару – тағайындалатын органдар. Алайда
сайланбалылық – жергілікті өзін өзі басқарудың жалғыз белгісі әрі қасиеті
емес. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары белгілі бір өкілеттіктер
кешеніне және дербестікке ие болуы тиіс.
Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң және конституциялық норманың
жүзеге асуын қамтамасыз ететін өзге де нормативтік құқықтық актілер, ол
үшін Конституцияда көзделген екі жылдық мерзімге қарамастан, әлі де
қабылданған жоқ. Қабылданған Қазақстан Республикасындағы жергілікті
мемлекеттік басқару туралы ҚР Заңы жергілікті өзін-өзі басқаруды
бұрынғыдан да түсініксіз жағдайға қойды.
Билік органдарын орталықсыздандыру транзиттік қоғам жағдайында
демократиялық дамудың маңызды мәселелерінің бірі. Билік органдарын
орталықсыздандыру процесі өзіндік заңдылықтарға бағынады, олардың қатарына
қоғамды демократияландырудың, биліктің бөлінуінің, мемлекеттік биліктің
трансформациялануының нәтижесі болып табылатын белгілі бір сандық және
сапалық қоғамдық өзгерістерді жатқызуға болады. Халықтың саяси құқықтар мен
бостандықтарға ие болуы, жеке меншіктің енгізілуі, мемлекетсіздендіру және
жекешелендіру процесі, жоғары орталықтандырылған мемлекеттің ыдырауы.
Қазіргі кезде билік органдарының орталықсыздандырылуының іргесін
қалайтындай, қазақстандық қоғамның әлеуметтік - экономикалық, саяси, мәдени
салаларында алғышарттардың едәуір саны пайда болды.
Орталықсыздандыру – басқару функцияларын орталық билік органдарынан
жергілікті органдарға беру, төменгі басқару органдарының өкілеттігінің
шеңберін жоғарыдағылардың есебінен кеңейту. Бірінші бағытта биліктің
балансын орталықтан неғұрлым төмен (жергілікті) деңгейге ауыстыру
болжанады. Орталықсыздандыру басқаруды демократияландыруға жағдай жасай
отырып, үкіметті халыққа жақындатады деп айтуға болады.
Орталықсыздандырылған басқарудың жұмыс істеуші жүйесін енгізу – бұл аса
күрделі, бөлшектеп өңдеуді қажет ететін ұзақ процесс. Орталықсыздандыру
реформасы баса назар аударуды және тұрақты түрде өңдеп отыруды талап етеді,
ал кейде оны бірнеше кезеңмен жүргізу қажет болады.
Жергілікті жағдайларға сараланған бағыт болмаса, қазіргі кезде табысты
экономикалық саясат жүргізу мүмкін емес.
Осылайша, ҚР Конституциясында өкілеттіктерді беру туралы мәселе
реттелмеген, алайда, мемлекеттің атқарушы органдары мұны муниципалдық
бірлестіктің әкімшілігімен келісе отырып жасай алатын тәрізді. Әңгіме
айқасқан – мемлекеттік және жергілікті мүдделер туралы болуы мүмкін, мұнда
муниципалдық мәселелер мемлекеттік мәнге ие болады, ал жергілікті өзін-өзі
басқарудың оларды шешуге өкілеттігі жетпейді.
Біздің пікіріміз бойынша, жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыруда
екі деңгейліліктің болуы ҚР Конституциясының 87-бабына қайшы келеді,
оған сәйкес ол қалалық және ауылдық елді мекендер мен өзге де аумақтарда
жүзеге асырылады. ҚР Конституциясында жергілікті өзін өзі басқару аудандық
және бір мезетте қалалық, ауылдық, кенттік деңгейде әрекет ете алмайды
және ауданның құрамына кіре отырып муниципалдық құрылым құқығынан айырылады
деген ереже бекітілмеген. Мұндай қарама-қарсы қоюшылық басқарудың әкімшіл-
әміршіл әдісін, өзінің жоғары тұрған буындарының төмендегілерге қарағанда
дәрменсіздігін көрсеткен елдің халық шаруашылығымен жаңғыртуға әкеп соғады
Осылайша, Қазақстанның қазіргі заңнамасы, жергілікті өзін-өзі
басқаруға, олардың және мемлекеттік билік органдарының қызмет ету сферасын
анықтайтын жекелеген мемлекеттік өкілеттіктерді беруді қарастыратын
құқықтық механизмін өңдеуді, жетілдіруді және нақтыландыруды қажет етеді.
Жоғарыда аталған заңға сәйкес мемлекеттік органдардың шектен тыс
бақылауы, жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекеттің бақылауында қалдырады,
бұл оның дербестігі мен тәуелсіздігі қағидасына қайшы келеді. Сонымен бір
мезетте сот органдарының мемлекеттік билік органдары мен жергілікті өзін-
өзі басқарудың өкілеттігі мен құзыретінің шегі туралы даулы мәселені
шешудегі ролі күшеюі қажет, өйткені дәл осы соттар ҚР Конституциясының 76-
бабына сәйкес, жергілікті өзін өзі басқарудың құқықтары мен заңды
мүдделерінің, сондай-ақ азаматтардың құқықтарының кепілі болып табылады.
Соттар заңдылықты, құқықтық тәртіпті және мемлекеттік билік органдары
тарапынан да, сол сияқты жергілікті өзін-өзі басқару органдары тарапынан да
қабылданатын шешімдердің барлығының негізділігін, сонымен қатар
Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының ұйымдастырылуы мен
қызмет етуінің конституциялық негіздерінің тиімділігін қамтамасыз ететін
әділ төрешісі болуы тиіс.
Жергілікті өзін-өзі басқару және жергілікті мемлекеттік билік
органдары жүйесінде заңдылықтың сақталуын прокурорлық қадағалауды сонымен
қатар заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз етудің тәсілдерінің бірі
ретінде қарастыруға болады.
Осылайша, жергілікті өзін-өзі басқару туралы қазақстандық заңнаманы,
сондай-ақ оны қолдану тәжірибесін талдай отырып, көпшілік жағдайда аймақтық
заңнама халықтың өзін-өзі басқаруына емес, ал мемлекеттік басқарудың
басымдығына негізделеді деген қорытынды шығаруға болады. Мұнда, мемлекеттік
басқару жергілікті өзін-өзі басқаруды ығыстырады және қысым жасайды, бұл
олардың қызметіндегі үйлесімділіктің болмауына, заңдардың, сондай - ақ ҚР
Конституциясының бұзылуына әкеп соқтырады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуы бағытында қолданылатын күш
жігер қаншалықты түбегейлі болуына қарамастан, олар Конституциямен
келісілген болуы тиіс, конституциялық нормаларды қамтамасыз етуі және
нақтыландыруы тиіс [18, 163 б.].
Әрқилы еуропалық елдерде жергілікті өзін-өзі басқаруды қорғау мен
нығайту демократия және биліктің орталықсыздандырылуы қағидаларына
негізделген Еуропаны құруда елеулі үлесін қосты, бұл шешім қабылдауға
өкілетті, өзінің өкілеттіктерін жүзеге асыру үшін демократиялық жолмен
органдар құруға уәкілетті жергілікті өзін-өзі басқарудың болуын болжайды.
Осылайша, англосаксондық құқық әрекет ететін (Ұлыбритания, АҚШ,
Канада, Австрия және т.б.) жергілікті өзін-өзі басқарудың англо саксондық
моделі, кез келген деңгейдегі әкімшілік аумақтық бірліктерде орталықтың
тағайындалған өкілдерінің жоқтығымен, ал тек жалпы құзыреттегі сайланбалы
органдар - Кеңестер ғана әрекет ететіндігімен сипатталады, ал ұсақ
қауымдарда тұрғын халқы 150 адамнан кем болған кірістерде (приход) ортақ
істерді шешу үшін жиналыс шақырылады. Қауымдарда азаматтар сонымен қатар
салалық құзыреттегі кейбір лауазымды тұлғаларды да сайлауы мүмкін, мысалы,
АҚШ графтықтары мен елді мекендерінде сайланатын мектеп, кітапхана,
экология және өзге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz