Парламенттің саяси жауапкершілігі
мазмұны
Кіріспе 3
1. Тарау. Қазақстан Республикасының Парламенті - заң шығарушы билікті
жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкiлдi органы 6
1.1. Қазақстанда Заң шығару билігінің қалыптасуы мен дамуы 6
1.2. Қазақстан Республикасының Парламентінің құрылу тәртібі және
депутаттардың өкілеттігі 9
1.3. Қазақстан Республикасының Парламенттінің жауапкершілігі
және оны тарату тәртібі 14
2. Тарау. Қазақстан Республикасының Үкіметі – атқарушы биліктің жоғарғы
органы 27
2.1. Қазақстан Республикасының Үкіметінің құрылуы және құрамы 27
2.2. Қазақстан Республикасының Үкіметінің құзыреті және қызметін
ұйымдастыру 29
2.3. Үкіметтің норма шығарушылық қызметі 33
3. Тарау. Қазақстан Республикасындағы Сот билiгi 36
3.1. Қазақстандағы сот билігінің қалыптасуы 36
3.2. Сот билігінің тәуелсіздігі 46
3.3. Қазақстандағы Сот билігінің функциялары 56
Қорытынды 61
Пайдаланған әдебиетТЕР 64
Кіріспе
Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, деп басталатын
біздің Конституциямыздағы осы сөздерде мемлекеттілігін жаңғыртып, жаңа
әділетті қоғам орнатуды мұрат тұтқан сан ұрпактың тарих сабақтастығы
тоғысып жатыр. Мемлекет - аумақтың тұтастығы, азаматтардың топтасқандығы,
билік институттары ғана емес, біз сонымен атар ол өз бойына алдыңғы
ұрпақтын өмір тәжірибесі мен жарқын болашаққа деген ізгі үмітін сіңірген
Конституция деп те білеміз.
Еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев атап өткендей: Ең әуелі
қолданылып жүрген Конституциямыздың әлеуетін барынша пайдалануымыз қажет.
Біздің Конституциямыздың әлемде демократиялық қоғамның негізгі міндеттеріне
сәйкес келетіні танылып отыр. Егер атына сын айтылып жүрсе, оның
ережелерінің орындалуына қатысты болып жүр. Бүкіл әлемде демократия мен
заңды сақтау ажырағысыз болып танылады[1].
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, республикада
мемлекеттiк билiк бiртұтас, ол Конституция мен заңдар негiзiнде заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк әрі тепе-
теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау принципiне сәйкес
жүзеге асырылады, делінген[2].
Қазіргі заманғы басқару жүйесінде мемлекеттер дамуы мен
конституциялық идеологияны қалытастырып, жетілдіруге билік бөлісу
теориясының атқарар рөлі зор. Аралас басқару, биліктердің тежемелік, тепе-
теңдік жүйелері секілді тағы басқа да саяси концепциялар онымен тығыз
байланысты.
Мемлекет және құқық жөніндегі маркстік-лениндік ілім бұл концепцияны
буржуазиялық, социализмге жат деп танып, оған сын көзбен қарап келді.
Соған қарамастан, бұл ілімнің тарихи тамыры тереңдеп жатыр. Өзінің жағынан
мәңгілік проблема болып табылатын осы билік бөлісінің сан қырлы сырларын
қамтитын түрлі дәуір философтары мен заңгерлерінің құнды да қызықты
еңбектері де аз емес.
Билік бөлісу идеясы Аристотель, М. Падуанский, Дж. Локк, Ш.
Монтескье, А. Гамильтон, И. Кант секілді басқа да бірқатар ұлы ойшылдардың
еңбектеріне негіз болды. Революцияға дейінгі Ресейде (XX ғ. басы) билік
бөлісу құқықтық мемлекеттің негізгі принципі ретінде құқықтық мемлекет үшін
жазылған арнаулы ғылыми зерттеулерде қарастырыла бастады. (В.М. Гессен,
Н.М. Коркулов, В.С. Соловьев, В.Н. Чичерин, С.А. Котляревский).
Дж. Локтың iлiмiнiң едәуiр бөлiгi билiктi бөлу концепциясына
арналған. Локктың билiктi бөлу идеясын одан әрi дамытқан Монтескье
мемлекеттiк билiктi терiс пайдалану жағдайында саяси бостандық бос сөзге
айналатындығын, сондықтан да мемлекеттiк билiктi заң шығару, атқару және
сот билiгiне бөлу қажеттiгiн айтады. Билiктi бөлудiң басты мақсаты — өкiмет
билiгiн терiс пайдалануды болдырмау. Билiктiң бөлiнуi мен олардың теңдiгi
және әрқайсысының жосықсыз әрекеттердi өзара тыйып отыруы саяси бостандықты
мемлекеттiк құрылымда қамтамасыз етудiң басты шарты болып табылады[3].
Егер,— деп жазды Монтескье, заң шығару және атқару билiгi бiр адамның
қолына шоғырланса, бостандық болмайды, өйткенi, монарх немесе сенат өзi
тиiмдi пайдалана алатын заңдар шығарады. Сот билiгi заң шығару және атқару
билiгiнен бөлiнбеген жағдайда да бостандық бола алмайды, өйткенi судья өзi
шығарған және орындаған заңдар бойынша ғана әрекет етедi. Заңда
мiндеттелмеген iстi ешкiмнiң де күшпен орындатуға өкiлеттiгi жоқ және заң
тиым салғанды iстеуге де мәжбүр етуге де болмайды. Мемлекеттiк билiктiң үш
саласының өзара әрекетiнiң ұйымдастырылуын ол Цицеронның Республика
туралы трактатынан үзiндiлер келтiрiп негiздейдi. Оның пiкiрiнше дәл осы
форма адамдардың емес, заңдардың басқару принципiн жүзеге асыруға сәйкес
келедi. Өкiметтiк билiктiң салалары Гендель шығармашылығындағы үш дауысты
әдемi композицияға ұқсас үйлесiмдi бүтiндiкте құрылып, қызмет етуi тиiс.
Адамстың әртүрлi мемлекеттiк формаларды тарихи тұрғыда салыстыру қабiлетi
оның замандастарын өткендi қамтудың кең ауқымдылығымен және оқиғалар мен
айғақтарды жинақтаудағы мұқият ұқыптылығымен таңқалдырды. Гректер мен
римдiктердiң тәжiрибесiнен өзге ол Европадағы мемлекеттiк құрылымдардың
барлық белгiлi жүйелерiн талдап, оны жекелеген американдық штаттардың
тәжiрибелерiмен салыстырды[4].
Кант мемлекеттегi үш басты органды — заң шығарушы (парламент), оны
атқарушы (өкiмет) және қорғаушы (сот) деп бөледi. Мемлекеттi ұйымдастыру
үлгiсi ретiнде билiктердiң ажы-ратылуы және субординациясы жүйесi алынады.
Немiс ойшылы бұл принциптi өз кезегiнде мемлекеттiң республикалық және
деспотиялық нысандарын ажырату негiзiне де қолданады. Республиканизм —
атқарушы билiктiң (өкiметтiң) заң шығарушы билiктен бөлiнуiнiң мемлекеттiк
принципi; деспотизм — өзiнiң шығарған мемлекеттiк заңдарын өз билiгiмен
атқару принципi. Мемлекет нысандарын үстем топтың саны бойынша дәстүрлi
жiктеуге (монархия, аристократия және демократия) Кант аса мән берген жоқ,
оны ол мемлекеттiк құрылымның рухын бiлдiр-мейтiн әрiптердiң көрiнiсi ғана
деп есептедi. Бұл концепцияның мәнi бойынша егер билiк ажыратылса монархия
республикаға айналады, ал олай болмаса, керiсiнше, деспотияға айналады[5].
Гамильтон штаттардың жаңа федералды одағын сақтап қалу үшiн жаңа
өкiметке қорғаныс саласында шексiз өкiлдiктер берудi дәлелдеп жазады. (№23
Федералист мақаласы). №78 Федералист мақаласында Гамильтон сот
бақылауының қажеттiлiгiн жүйелi түрде негiздейдi. Гамильтонның пiкiрiнше,
өмiр бойы сайланған тәуелсiз, құрметтi және жоғары жалақы төленетiн соттар
басқаруды жауапкершiлiкпен қамтамасыз ете алады. Атқарушы билiктiң қылышы,
Конгрестiң қалтасы болса, ал сотта даналық қана бар[6].
Еліміз егемендік алғаннан кейін Қазақстанның бірқатар заңгер-
ғалымдары өздерінің еңбектерінде мемлекеттік билік жайлы көптеген ой-
пікірлер жазды. Атап айтатын болсақ олар: С.С. Сартаев, М.Т. Баймаханов,
Л.М. Вайсберг, А.К. Котов, А.А. Таранов, Е.К. Нурпеисов, С. Зиманов, Г.С.
Сапаргалиев және т.б.
Сонымен, С.С. Сартаев: құқықтық мемлекет қалыптастыруда биліктің үш
тармағыда өздерінің қызметтерін атқара алатындай күшті болуы керек, деп,
және заң шығарушы және атқарушы биліктерді байланыстыратын тек қана
Президент болуы тиіс, деп атап көрсетті[7].
М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котовтың, пікірінше: Қазақстан
Республикасының егемендігін мемлекеттік билік тармақтарының бір-бірімен
тығыз қарым-қатынаста болуы айқындайды[8].
А.А. Тарановтың Парламент және Қазақстандағы заң шығарушылық билік
атты монографиясында, заң шығарушылық биліктің мәселелері, Парламенттің
құқықтық жағдайы, оның құрылымдары, заң шығарушылық биліктің мазмұны
жазылған[9].
Е.К. Нурпеисова, А.К. Котованың ойынша: мемлекеттік биліктің заң
шығарушы, атқарушы және сот биліктеріне бөлінуі, бұл мемлекеттік биліктің
тотаритарлық басқарудан айырылып, қазіргі кезеңдегі конституциализмнің
принциптері біздің мемлекетте орнығуы[10].
Мемлекет және құқық теориясындағы мемлекеттік биліктің заң шығарушы,
атқарушы және сот биліктеріне бөліну мәселелесі өзекті де қызықты деп
ойлаймын. Сондықтан да осы тақырыпты таңдадым және бұл жұмысты жазудағы
алға қойған мақсатым: Қазақстандағы мемлекеттік биліктің заң шығарушы,
атқарушы және сот биліктеріне бөлінуіне талдау жасап, оны атқаратын
органдардың өкілеттіктері мен құзыреттеріне тоқталып олардың Қазақстанда
қалыптасуы мен дамуына талдау жасау.
Жұмысты жазу барысында көптеген әдебиеттер пайдаланды. Соның қатарында
ресей және еліміздің құқық саласындағы ғалымдардың: А.А. Таранов, Е.К.
Нурпеисов, М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котов, Ғ.С.Сапарғалиев,
еңбектері пайдаланды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, тиісті параграфтарға бөлінген үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1. Тарау. Қазақстан Республикасының Парламенті - заң шығарушы билікті
жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкiлдi органы
1.1. Қазақстанда Заң шығару билігінің қалыптасуы мен дамуы
Парламент Қазақстан Республикасынын Жоғарғы Кеңес деп аталған бір
буынды өкілетті органының орнына келді. Жоғарғы Кеңес жоғары өкідді орган
ретінде 1937 жылғы ҚСР Конституциясымен белгіленді. Қазақ КСР-ның 1978
жылғы Конституциясы да Жоғарғы Кеңесті мемлекеттік биліктің жоғары органы
ретінде таныды. Ол КСРО Конституциясы мен Қазақ КСР Конституциясында
көрсетілген республика құзырындағы барлық мәселелерді шешуге құқылы болды.
Басқаша айтқанда, Жоғарғы Кеңес еліміздің мемлекеттік өміріндегі барлық
мәселелерді шешу құқығын иеленеді. Жоғары өкілді органның бірыңғай
билігінің мәні, міне, осында. Қазак КСР-ның Жоғарғы Кеңесі Парламенттей
болмады, өйткені онда билік бөлісу және тұракты жұмыс істейтін жоғары
өкілді органдар болған жоқ.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң
мемлекеттік билікті заң шығару, атқару және сот тармақтарына бөлу принципін
жариялады[11]. Осының нәтижесінде Парламент және парламентаризм құруға
қарай маңызды бір қадам жасалды.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы Жоғарғы Кеңесті
республиканың бірден-бір заң шығарушы және өкілді органы деп таныды.
Конституцияның Жоғарғы Кеңеске кең өкілеттілік бергендігі сондай,
мемлекеттік билікті бөлісу принципі шын мәнінде мүлдем болған жоқ. Сонымен
бірге тежемелік және тепе-теңдік жүйесі де орнықтырылмады. Сөйтіп, 1993
жылғы Конституция мемлекеттік биліктің қайшылықты құқықтық базасын жасады.
Тұрақты жұмыс істейтін Жоғарғы Кеңес, әрине, өз қызметін толық атқара
алмады. Жоғарғы Кеңес қызметінің дәрменсіздігіне сын айту ретсіз де болар
еді. Жана ұлттық құқықтық саясатты негізіне алған заңдарды 12-шақырылған
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі қабылдады. Алайда, Жоғарғы Кеңес
Парламент бола алған жоқ және Қазақстанда парламенттік республика орныққан
жоқ[12].
Н.Ә. Назарбаевтың пікірінше, Қазақстан үшін парламенттік республиканың
орнықтырылмағанының себебі, онда ...парламентизмнің дәстүрі мен мәдениеті,
көп партиялылықтың дамыған жүйесі болмады және, ең бастысы, мұның бәрін
халықтың калың көпшілігінің санасы қабылдамады. Бүгінгі таңда бізде ол
жок[13]. Бұл үшін уақыт керек. Президенттік басқару жүйесі елді басқарудың
тиімді прогрессивті әдісі болып шығуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы Парламентті заң
шығару қызметін жүзеге асыратын жоғары өкілді орган ретінде сипаттайды.
Қазақстан Республикасының Парламенті жоғары өкілді орган ретінде де, өкілді
демократия органы ретінде де өмірге келді. Халық тікелей ғана емес,
Парламент арқылы да өзінің саяси еркін білдіреді.
Парламент, сондай-ақ заң шығару қызметін жүзеге асыратын орган да
болып табылады. Мұндай нысандама Қазақстан Республикасының 1993 жылғы
Конституциясының Жоғарғы Кеңестің бірден-бір заң шығарушы орган ретіндегі
сипаттамасынан ерекшеленеді. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы
Конституциясында Парламент бірден-бір заң шығарушы орган болып
есептелмейді. Себебі Конституцияда көзделген жағдайда Президент заң шығару
қызметін атқара алады. Сонымен бірге Президенттің заң шыгарушылық
қызметінің өкілеттік берілген және тәуелділік сипатта болатындығын да атап
айтқан жөн. Парламент өзінің заң шығару өкілеттігін берген жағдайда ғана
Президент заң қабылдай алады. Егер Парламент зәру заңдарды шұғыл қабылдай
алмайтындай болса, Президент заң күші бар Жарлық шығаруға құқылы. Екі
жағдайдың екеуінде де Президенттің заң шығару өкілеттігі уақытша сипатта
болады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін заң шығару органы болып табылады.
Заң шығару қызметімен бірге Парламент, шектеулі көлемде болса да,
атқарушы биліктің қызметін де бақылай алады. Парламент республиканың
бюджетін және оның орындалуы жөнінде Үкімет пен Республикалық бюджеттің
атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитетінің есебін бекітеді, бюджетке
езгерістер мен толықтырулар енгізеді. Парламент Үкіметтің бағдарламасын
мақұлдауы немесе қабылдамай тастауы және Үкіметтің қызметіне сенімсіздік
білдіруі мүмкін.
Қазақстан Республикасы Конституциясы бірінші рет Парламенттің екі
Палаталық (Сенат және Мәжіліс) құрылымын бекітті. 1993 жылғы Конституция
жобаларының бірінде Жоғарғы Кеңестің қос палаталы құрылымы ұсынылды[14].
Мәжіліс Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының тілегін білдіреді,
яғни Мәжіліс депутаттары жалпы сайлауларда сайланады. Сенатка депутаттардың
бір бөлігі жанама сайлау аркылы сайланады, енді бір бөлігін, дәлірек
айтқанда 7 дедутатты, Президент тағайындайды. Сенат депутаттары әкімшілік-
аумактық бірліктердің мүдделерін, жергілікті пікірлерді білдіреді. Сонымен
бірге Сенат — бүкіл республика органы. Сондықтан Мәжіліс қабылдаған заң
жобасы Сенат мақұлдағаннан кейін күшіне енеді.
Қазақстан Республикасы Парламентінің Палаталарына айрықша өкілеттіктер
берілген, олар әз кұзыретіндегі мәселелерді дербес шеше алады. Конституция
Парламент Палаталарының бірлескен отырысының құзыретіндегі мәселелерді
қарастырған[15].
Қазақстан Республикасы Парламент Палаталары бірлескен отырыстарында
мемлекеттің айтарлықтай кең көлемді мәселелерін карап, шеше алады. Турасын
айтқанда, Қазақстан Парламенті қызметінің ерекшеліктерінің бірі осында
болса керек. Айталык, Ресей Федерациясы Конституциясы бойынша Ресей
Федерациясы Федеральдық жиналысының Палаталары Ресей Федерациясы
Президентінің жолдауын, Ресей Федерациясы Конституциялық Сотынын жолдауын
және шет мемлекеттер басшыларының сөздерін тыңдау үшін ғана бірлесе
жиналады[16]. Бұл Парламенттің кұзыретіне ықпал етеді. Парламент
Палаталарының бірлескен отырыстарының қарауына жатқызылатын мәселелер
тізбесі белгіленген. Қазақстан Республикасы Конституциясы Парламенттің
құзыреті ұғымы туралы ойларды тұтастай жинақтайды.
Жоғарыда көрінгендей, Парламенттің Сенат пен Мәжілістің бірлескен және
жеке отырыстарында жүзеге асырылатын құзыреті; Сенаттың қатаң кұзыреті;
Мәжілістің катаң құзыреті бар.
Мәжіліс пен Сенат үшін әр түрлі құзыретті белгілей отырып, Конституция
Парламент қызметінің тежемелік және тепе-тендік жүйесін құрады. Атқарушы
биліктің болуы мүмкін қарама-қарсы тұрудың, даурықпалыққа әуестенуінің
жолын кесу мақсатында Сенатка Мәжіліске қатысты шектеушілік мүмкіндік
берілген. Мұны белгілі бір деңгейде түсінуге болады, өйткені өкілді
органдарға бұрынғы кездері қалыптасқан сенімсіздік әлі күнге дейін жалғасып
келеді. Оның үстіне 12-13-сайланған Жоғарғы Кеңестердің таратылуы жоғары
өкілді органның беделін көтерген жоқ.
Мемлекеттік биліктің жоғары органдарына қатысты халықтың саяси
сенімінің бәсендеуі Парламент Мәжілісінде өткен 1995 жылғы сайлауда да
сезілді. Тіпті ресми адамдар Мәжіліс сайлауының өтпей қалу мүмкіндігі
туралы қауіп айтты[17].
Мұндай жағдайда Мәжіліс депутаттары өздерінің қабілеттілігін дәлелдеу
үшін мемлекет ісіндегі жағдайға негізінен жауап беруші атқарушы билікпен
текетіреске түсуі мүмкін. Заң жобалары негізінен Үкіметтің бастамасы
бойынша еңгізілетіндіктен Мәжіліс оны зор ынтамен қабылдап, оған сын
тұрғысынан қарайды. Тәжірибе көрсеткендей, Сенат Мәжіліске қатысты
тежемелік жүйесін мемлекеттік билік тармақтары арасындағы қарама-қарсылыққа
жол бермеу мақсатына пайдалануға тырысады. Сонымен бірге, Парламентке ауыр
жұмыс жүктелген. Ол бұрын қалыптаскан белгілі бір сенімсіздікті еңсеруге
ұмтылатынын, халықтың қазіргі көкейкесті міндеттерін шешуге, өзінің заң
шығарушылық қызметінде коғамның прогрессивті дамуының құқықтық базасын
жасауға ынталы екендігін көрсетуі тиіс. Қазақстанда бұрын болмаған
парламенттік дәстүрдің қалыптасуы Парламентке, оның жемісті заң шығару
қызметіне байланысты.
Бұған мемлекетті, коғамды нығайтқысы, адамдардың өмірін жақсартқысы
келетін барлық саяси күштер мүдделі болуы тиіс. Айналып келгенде, Парламент
мемлекеггік билік тармақтарының бірі ретінде демократиялық, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет құруда маңызды орын алады.
1.2. Қазақстан Республикасының Парламентінің құрылу тәртібі және
депутаттардың өкілеттігі
Сенат екі тәсілмен қалыптасады: 1) депутаттардын, бір бөлігі, яғни
Сенат пен Мәжіліс депутаттарын мүшелері әр облыстан, республикалық маңызы
бар қаладан және республиканың астанасынан екі адамнан, тиісінше
облыстардан, республикалық манызы бар қалалардан және республика
астанасынан барлық өкілетті органдары депутаттарының бірлескен отырысында
сайланатын депутатгардан тұрады[18]; 2) Сенаттың жеті депутатын Республика
Президенті Парламент өкілеттігі мерзіміне тағайындайды, Сенат мүшелігіне
тағайындалғандардың өкілеттігі алынған немесе тоқтатылған жағдайда
Президент 10 күндік мерзімде олардың орнына Парламент өкілеттігінің калған
мерзіміне Сенат депутаттарын тағайындайды.
Азаматтығына кем дегенде бес жыл болған, отыз жасқа толған, жоғары
білімі және кем дегенде бес жыл жұмыс тәжірибесі бар, тиісті облыс,
республикалық маңызы бар қала немесе республика астанасы аумағында кем
дегенде үш жыл тұрақты тұратын азамат Сенат депутаты бола алады.
Мәжіліс республиканың әкімшілік-аумактық бөлінісін және шамамен
сайлаушылардың сан жағынан тең келуін ескере отырып құрылатын бір мандатты
аумақтық сайлау округтері бойынша сайланған 67 депутаттан тұрады. Он
депутат Мәжіліске партиялық тізімдер негізінде пропорционалдық өкілдік
жүйесі бойынша біртұтас жалпыұлттық сайлау округінде сайланады. 25 жасқа
толған республика азаматы Мәжіліс депутаты бола алады. Парламент депутаты
қос Палатаға бірдей мүше бола алмайды. Басқа өкілетті органға депутат
болуға, оқытушылық ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтен басқа акы
алатын лауазымды атқаруға, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға, басшы
органның немесе коммерциялық ұйымдардың бакылау кеңесінің құрамына кіруге
құкығы жоқ.
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі осы кағидаға
түсініктеме берді. Парламент депутатының басқа өкілдік органдардың депутаты
бола алмайтындарға жергілікті өкілді органдар - Мәслихатттар жаткызылған.
Депутаттар ақылы негізле косалкы түрде атқара алатын оқытушылық ғылыми және
өзге шығармашылық қызмет деп, осы салада басшылық лауазымнан басқа, тәртіп
бойынша, депутаттың Парламенттегі жұмыс уақытынан тыс кезінде атқаратын
қызметі ұғынылады. Кәсіпкерлік қызметке табыс табуға немесе тауарға,
жұмысқа, қызмет көрсетуге сұранысты қанағаттандыру жолымен жеке кіріске
бағытталған қызмет жатады. Депутат кез келген басқа органның немесе
депутаттың ол ушін акы алатын, алмайтынына қарамастан коммерциялық
ұйымдардың құрамына кіруге құқығы жоқ[19].
Осы ережені бұзу депутаттың өкілеттігін тоқтатуына әкеліп соқтырады.
Парламент депутатының өкілеттігі тоқтатылған жағдайда немесе өкілеттік
мерзімінің өтуі бойынша оның бұрыңғы қызметінің сакталуына кепілдік
берілмейді.
Депутаттың өкілеттігі Қазақстан Республикасы Конституииясымен,
Президенттің Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының
мәртебесі туралы Конституциялық заң күші бар Жарлығымен және басқа
нормативтік кұкыктық актілермен белгіленеді.
Парламент депутатының өкілеттігі республиканың Орталык сайлау
комиссиясы оны Парламент депутаты етіп тіркеген кезден басталады.
Парламенттің бірінші сессиясында оның Палаталарының бірлескен отырысында
депутаттар: Қазақстан халқына адал қызмет етуге, Қазақстан Республикасының
тұтастығы мен тәуелсіздігін нығайтуға, оның Конституциясы мен заңдарына
сөзсіз бағынуға, маған жүктелген жоғары депутаттық міндетті адал атқаруға
ант етемін деп Қазақстан халқына ант береді. Ант қабылдауды Президент
жүзеге асырады және ол Үкімет, Конституциялық Кеңес мүшелерінің, Жоғарғы
Сот судьяларының, Республиканың экс-Президентінің қатысуымен салтанатты
түрде өткізіледі[20].
Парламент депутатының өкілеттігін қолданылу ауқымына карай екі топқа
бөлуге болады: 1) Қазақстан Республикасының лауазымды адамдарына,
органдарына қатысты өкілеттік; 2) басқа мемлекеттердің лауазымды адамдары
мен мемлекеттік органдарына қатысты Парламент атынан берілетін арнайы
өкілеттік.
Депутат Парламент сессияларында және ол оның құрамына кіретін
органдарының отырыстарында қаралатын барлық мәселелер бойынша шешуші дауыс
құқығын пайдаланады. Депутат өз дауысын беруді өзі жүзеге асырады. Жоқ
депутаттың орнына дауыс беруге тыйым салынады. Депутат өз дауысын басқаға
берген жағдайда Палата бюросының шешімімен оған жалақы төленбейді[21].
Депутат Парламенттің және оның Палаталарының үйлестіруші және жұмысшы
органдарына сайлауға және сайлануға құқылы, сессияның күн тәртібі бойынша
ұсыныстар мен ескертулер енгізуге, Парламент сессиясында Палаталарға есеп
беретін лауазымды адамдардың есебін тыңдау туралы ұсыныс енгізуге,
депутаттардың сауал салуға, Парламент қабылдайтын заңдар, қаулылар, басқа
да актілердін жобаларына түзетулер енгізуге, азаматтардың қоғамдык маңызы
бар өтініштерімен депутаттарды таныстыруға, басқа да өкілеттіктерді жүзеге
асыруға құқылы. Парламент депутатының өкілеттігі ол орнынан түскен, депутат
іс-әрекетке қабілетсіз деп танылған, Парламент таратылған, депутат болып
сайланғаннан кейін лауазымды қызметін жалғастыру үшін сол қызметті сақтауға
тиіс болған жағдайда тоқтатылады[22]. Депутат оған қатысты соттың айыптау
үкімі шығарылған кезде, Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге тұрақты
тұруға кетсе өз мандатынан айырылады. Депутаттың өкілеттігін тоқтату немесе
одан айыру туралы шешімді республиканың Орталық сайлау комиссиясының
ұсынысы бойынша Парламенттің тиісті Палатасы оның депутаттарының жалпы
санының көпшілік даусымен шығарады.
Депутаттардың Парламент сессияларына, оның Палаталарының отырыстарына
қатысуы. Депутат Парламент және оның құрамына кіруге тиісті органдарының
жұмысына қатысуға міндетті. Депутат дауыс беру қққығын жеке өзі жүзеге
асырады. Оның дауысын басқа депутатқа беруге құқығы жоқ. Палата Бюросының,
оның тұрақты комитеттерінің, Парламент комиссияларының және оның
Палаталарының құрамына кірген депутат оның қарауына кез келген мәселені
енгізуге, мәселелерді қарауға әзірлеуге, ол бойынша талқылау мен оны
қабылдауға қатысуға, сондай-ақ қабылданған шешімдердің жүзеге асырылуын
ұйымдастыруға, олардың орындалуын бақылауға құқылы. Ол Парламенттің өзі
құрамына кірген органының шешімімен келіспесе, өз көзқарасын Парламент
сессиясында мәлімдеуге немесе ол туралы жазбаша нысанда хабарлауға құқылы.
Палата Бюросының, оның комитеттерінің, комиссияларының құрамына кірмеген
депутаттар аталған органдардың отырыстарына белсенді түрде қатыса алады.
Депутаттық сұрау салу Парламент Палаталарының бірлескен және бөлек
отырыстарында депутаттың мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғаларының
Парламент сессиясына осы органның немесе лауазымды тұлғаның құзыретіне
кіретін мәселелер жөнінде Парламент сессиясында негізделген түсініктеме
беруін немесе өз көзқарасын баяндауын ресми сұраған талабы болып табылады.
Парламент депутаты Премьер-Министрге және Үкімет мүшелеріне, Ұлттық
Банктің Төрағасына, Орталық сайлау комиссиясының Терағасына және
мүшелеріне, Бас Прокурорға, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасына,
Республикалык бюджеттін атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің
Төрағасы мен мүшелеріне сұрау сала алады. Бұл ретте Бас Прокурорға салынған
сұрау қылмыстық қудалау функцияларын жүзеге асыруға байланысты мәселелерге
қатысты болмауы тиіс.
Депутаттық сұрау салу ауызша немесе жазбаша түрде болуы мүмкін және
лауазымды нақты адамға арналуы тиіс. Сұрау салу және оған жауап беру
тәртібі Қазақстан Республикасы Парламентінің Регламентімен қаралады[23].
Лауазымды адам қойылған сауалға Парламенттің немесе Палаталардың жалпы
отырысында жауап беруге міндетті. Депутаттық сауалға берілген жауап және
оны талқылаудың нәтижесі бойынша Парламенттің немесе оның Палаталарының
қаулысы қабылданады.
Депутаттар Парламентте бірлесуді ұйымдастыруға құқылы. Олар
фракциялар, депутаттық топ, депутаттық бірлестіктер құруға құқылы.
Фракция — белгіленген заң тәртібімен тіркелген саяси партияны немесе
өзге қоғамдық бірлесуді білдіретін депутаттардың ұйымдасқан тобы, ол
Парламенттегі тиісті саяси партияның немесе өзге қоғамдық бірлестіктің
мүддесін білдіру мақсатында құрылады.
Депутаттық топ — сайлау округтеріндегі бірлескен қызметінде өздерінің
өкілеттігін жүзеге асыру мақсатында депутаттардың бірлесуі. Қайсыбір
фракцияның қатарында болу депутаттық топқа кіруге кедергі келтірмейді.
Депутаттық бірлестіктер Палата Бюросында тіркелуі тиіс. Кезінде бірде-
бір депутаттық бірлестіктерге кірмей қалған Мәжіліс депутаттары кейін
бірлестік мүшелерінің келісімімен оның кез келгенінің қатарына кіре алады.
Депутаттық бірлестіктердің ішкі жұмысын депутаттар дербес жүргізеді.
Парламент Регламентіне сәйкес депутаттық бірлестіктердің өкілдері
фракцияның, топтың атынан:
1. Парламент пен Палаталардың отырыстарында талқыланатын мәселелерді
қарау тәртібі және оның маңызы бойынша күн тәртібіне ескертулер мен
ұсыныстар енгізуге;
2. Парламент немесе оның Палаталары сайлайтын немесе тағайындайтын, не
Парламент тағайындауға келісім беретін адамдардың кандидаттары бойынша
пікір білдіруге;
3. Парламент, оның Палаталары қабылдайтын заңдардың, қаулылардың,
басқа да актілердің жобаларына түзету ұсынуға;
4. Парламент депутаттарын азаматтардың өтініштерімен, фракциялар,
депутаттық топтар қабылдаған шешімдермен таныстыруға, депутаттық
бірлестіктердің қызметі үшін қажетті материалдар мен құжаттарды мемлекеттік
органдардан және лауазымды адамдардан сұратып алдыруға құқылы.
Қазір Қазақстан Республикасы Парламентінде екі, яғни Қазақстан Халық
бірлігі партиясы мүшелерін біріктіретін бір және Қазақстанның Демократиялық
партиясының мүшелерін біріктіретін бір депутаттық фракция және Ауыл,
Тұрақты даму, Инженерлік топ және Қазақстан Республикасының
реформаларын тереңдету жолында атты төрт депутаттық топ бар[24].
Депутат өз қызметін тәуелсіз жүзеге асырады. Лоббизмді заңды түрде
реттеу депутаттың тәуелсіздігіне заңдық кепілдіктің бір түрі болып табылар
еді. Алайда, осы мәселе Қазақстан Республикасының конституциялық заңдарында
ретгелмеген. Осыған байланысты заң шығару процесінде әр түрлі көлөңкелі
саяси күштердің Парламент депутаттарына ықпалы туралы әр түрлі пікір
айтылып жүр. Директорлық лоббидің, салалық лоббидің, криминалды
лоббидін, және басқаларының бар екендігі айтылады. Алайда, мұндай пікірді
тексеру де, оның бетін ашу да өте киын. Мысалы, Д.Сәтбаев Биліктің құпия
тұтқалары атты мақаласында рушылдық, діншіллік, жершілдік, жерлестік т.б.
институттардың ресми емес әрекет ететіні, осының бәрі жинаққа алып келіп
Қазақстанда атам заманнан бері келе жаткан трайбализм ұғымына келіп
саятындығы туралы жазады. Бұл, тиісінше, жүздік белгілері бойынша
біріккен жекелеген рушылдық коғамдастықтың мүддесін көздейтін топ
қызметінің арнайы қысымын жария билік институтгарына белгілі қысым
көрсетушілікті білдіреді[25]. Мұндай пікірді байсалды пікір ретінде
қабылдауға болмайды, дейді Ғ.Сапарғалиев, өйткені ол накты зерттеулермен
дөлел-денбеген, алайда, оны теріске шығару ля мүмкін емес, өйткені белгілі
бір руға, жүзге бөлінушілік казактардын санасында алі де сақталып отыр[26].
Депутатқа немесе оның жақын туысқандарына депутаттық міндетін дәл атқаруға
кедергі келтіру мақсатында қандай да болсын нысандағы іс-әрекет республика
заңдарына сәйкес жауаптылыққа тартылады. Депутаттың алдында өз міндетін
орындамаған, оған жалған ақпарат берген, депутаттық қызметтің кепілдігін
бұзған мемлекеттік органдар мен қогамдық бірлестіктердің, жергілікті өзін-
өзі басқару органдарының лауазымды адамдары заңға сәйкес жауап береді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы егер сайлаушылар өз депутатына
аманат тапсырып, ол сенімді ақтамаса, сайлаушылар ол депутатты кері шакырып
алатын депутаттың аманаттык мандатынан бас тартты. Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясы бойынша депутат тек өз
сайлаушыларының ғана тілегін білдірмейді, ол Қазақстанның барлық
сайлаушыларының өкілі болып табылады. Сондықтан Парламент депутаты қандай
да болсын аманатты мандатпен байланысты емес.
Депутатты сайлаушылардың кері шақырып ала алмауы, депутат сайлаушылар
алдындағы жауапкершілігін сезінбейді деген сөз емес. Депутаттар
парламенттік каникул кезінде өздерінің сайлау округтеріне ба-рып,
сайлаушылармен кездеседі, олардан түскен ұсыныстарды, өтініштерді қарайды,
өз өкілеттігі шегінде сайлаушылар көтерген мәселелердің дұрыс және
уақытында шешілуіне ықпал етеді, қоғамдық пікірді зерттейді және қажет
кезінде тиісті мемлекеттік билік органдарына, коғамдык бірлестіктерге
ұсыныс түсіруі мүмкін. Парламент және оның депутаттарының мәртебесі
туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңында, Парламент
депутатының өз сайлаушыларымен өзара қарым-қатынаста болуын қадағалау,
оларға Парламент қызметі туралы жүйелі түрде ақпарат беріп отыруы
мақсатында депутаттың өз сайлау округтеріне міндетгі түрде іс сапармен
барып тұру құқығы берілгені көзделген[27].
Депутаттың қызметіне байланысты мәселе бойынша депутат мемлекеттік
органдар мен ұйымдарға кедергісіз кіру құқығын, олардың басшылары мен басқа
лауазымды адамдардың кідіріссіз қабылдауы тиістігі құқығын пайдаланады.
1.3. Қазақстан Республикасының Парламенттінің жауапкершілігі және оны
тарату тәртібі
Халықтың Парламенттегі өкілі ретінде депутат өз тәртібі мен қызметін
қоғамдық әдептілік талабына негіздеуі тиіс. Қазақстан Республикасы
Парламентінің Регламенті депутаттың әдеп ережесін белгіледі. Ол ереже
депутаттың өкілеттігін атқару кезіндегі де, қызметтен тыс уақыттағы да
басшылыққа алынуға тиіс тәртіп нормаларын анықтайды. Депутаттық әдеп
ережесіне мынадай нормалар жатады:
- депутаттар бір-біріне және Парламент Палаталарынын, комитеттерінің,
комиссияларының және басқа депутаттық ұйымдардың барлық адамдарына
құрмет сезімімен қарауы тиіс;
- депутаттар өз сөздерінде депутаттардың және басқа адамдардың ар-
намысына, қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін негізсіз кінә артып,
дөрекі, қорлайтындай сөз сөйлемеуі керек;
- депутаттар заңсыз және күштеп әрекет етуге шақырмауы тиіс;
- депутаттар Парламент Палаталарының, оның үйлестіруші және жұмысшы
органдарының қалыпты жұмысына кедергі келтірмеуі қажет;
- депутат шешеннің сөзін бөлмеуі керек;
- депутаттың басқа депутаттың карточкасын алып дауыс беруге құқығы жоқ;
- депутат зорлық-зомбылық, көз алартушылыққа, қорқыту мен азаптауға жол
бермеуі тиіс.
Өзінің депутаттық қызметін жүзеге асыру барысында және қызметтен тыс
уақыттарында белгілі бір ережені ұстануы керек. Депутат заңмен қорғалатын
мемлекеттік және өзге де құпияны құрайтын ақпараттарды пайдалануға, ол
құпияларды белгіленген тәртіп бойынша қатаң сақтауға міндетті. Депутаттың
өз қызмет бабына орай мемлекеттік және өзге де осындай құпия құжаттарды
пайдаланатын кездері сирек кездеспейді. Осындай сипаттағы құжаттарға
ұқыпсыз қарау мемлекет, қоғам мүддесіне елеулі нұқсан келтіруі мүмкін.
Мұндай жағдайда әңгіме тек әдеп нормасына ғана емес, заңдық,
жауапкершілікке де келіп тіреледі.
Сонымен қатар, Регламентте мемлекеттік құпиясы бар құжаттарды
сақтаудың катаң тәртібі жөніндегі жауапкершілік туралы айтылған.
Палаталардың, олардың органдарының жабық отырыстарында депутаттарға белгілі
болған мәліметтерді жария етпеу де әдеп ережесіне жатады.
Егер депутаттың Парламенттің атынан берілген арнайы өкілеттігі
болмаса, ол шет елдердің лауазымды адамдарына және шетел органдарына
қатысты тек өз атынан ғана сөйлей алады. Оны былай түсінген жөн, ол депутат
ретінде емес, қатардағы азамат, жеке адам ретінде сөйлейді. Шет елдердің
лауазымды адамдарына және шет ел органдарына қатысты ресми емес сөздерінде
депутат, сөз жок, Қазақстан Республикасының мүддесін, оның азаматтарының
құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, өз әрекетімен Қазақстан мүддесіне
нұқсан келтірмеуге міндетті. Сонымен бірге депутат басқа мемлекеттердің
заңдарын бұзбауы, онда тұратын халықтардың ұлттық дәстүрлерін және әдет-
ғұрыптарын құрметтеуі тиіс.
Депутаттық әдеп ережесі депутаттың бұқаралық ақпарат құралдарында,
баспасөз конференцияларында, митингтерде сөйлеген және басқа жария
сөздерін, мәлімдемелерін де қамтиды. Депутат өз сөздерінде тек анық және
тексерілген фактілерді ғана пайдалануы, өз мәлімдемесімен қоғамдық пікірде
теріс ақпарат тудырмауы тиіс. Өйткені Парламенттен тыс жерлерде де
азаматтар депутатты заң шығару органының өкілі ретінде қабылдайды және оның
сөзіне, мәлімдемесіне ерекше сеніммен қарайды. Сондықтан депутаттың
ойланбай сөйлеген сөздерінің саяси теріс зардаптары болуы мүмкін.
Депутаттық әдеп ережесі бойынша дәлелсіз не тексерілмеген фактілерді
әдейі немесе байқамай айтуы нәтижесінде зардап шеккен ұйымдардан,
органдардан және жеке адамдардан депутат кешірім сұрауы тиіс. Егер
адамдардың мүдделері мен ар-намысы елеулі түрде зардап шексе, жәбірленуші
өзін қорғау үшін сотқа жүгінуге құқылы.
Депутаттың әдеп ережесін бұзғаны үшін депутатқа мынадай жазалау
шаралары қолданылуы мүмкін: 1) парламенттік мінеу; 2) көпшілік алдында
кешірім сұрауға мәжбүр ету; 3) Палаталардың бірлескен немесе бөлек бір
отырысының бойында сөз бермеу; 4) Палаталардың бірлескен немесе бөлек үш
отырысының бойында сөз бермеу; 5) Палаталардың үш бірлескен немесе бөлек
бір отырысының уақытына отырыс залынан шығарып жіберу; 6) Палаталардың
бірлескен немесе бөлек үш отырысы уақытына отырыс залынан шығарып жіберу;
7) бір күндік еңбек ақысынан айыру. Аталған жазалау шаралары Палата
Төрағаларының шешімімен қолданылады.
Заң жауапкершіліктің дәстүрлі төрт түрі теориялық түрде негізделеді
және заңнамалық түрде регламенттеледі. Олар: азаматтық-құқықтық, қылмыстық-
құқықтық, әкімшілік-құқықтық және тәртіптік-құқықтық жауапкершілік.
Демократиялық мемлекеттің құқық жүйесін қалыптастыруда және дамытуда
Конституцияның маңызын алдыңғы орынға қоятын жаңа саяси-құқықтық болмыс
құқық танушылардың алдына бұрын арнайы зерттеулердің мәні болмаған
проблеманы шығарды. 1999 жылы ресейлік Государство и право журналы
басқалардың қатарында конституциялық жауапкершілік туралы мәселе көтерілген
құқықтық жауапкершілік проблемаларына арналған Дөңгелек үстел ұйымдастырды.
Конституцияны тиімді қорғау тетігін құру конституциялық жауапкершілікті
заңи жауапкершіліктің дербес бір түрі ретінде мойындамаусыз мүмкін емес
деген пікір айтылды[28].
Конституциялық заңнаманы және оны іске асыру практикасын талдау
конституциялық жауапкершілікті тек заңи жауапкершіліктің ерекше бір түрімен
шектеуге болмайды деп санауға негіз береді. Конституциялық жауапкершіліктің
заңи және заңидан тыс жауапкершілік нышандары бар.
Конституциялық жауапкершілік заңи, саяси және моральдық жауапкершілік
нысанында көріне алады. Осы жауапкершілік түрлерінің барлығы Қазақстан
Республикасының Парламентіне де тән.
Парламенттік жауапкершілік пен Парламенттің жауапкершілігін ажырата
білу керек, Парламенттік жауапкершілік Парламенттің жауапкершілігіне
қарағанда анағұрлым күрделі құбылыс. Парламенттік жауапкершілікті біз
Парламенттің, Парламент депутаттарының, Үкіметтің, Үкімет мүшелерінің,
басқа жоғарғы санаттағы саяси қызметшілердің Парламенттің алдындағы
жауапкершілігі және Президенттің алдындағы Парламенттің жауапкершілігі деп
түсінеміз. Парламенттің жауапкершілігіне жалпы Парламенттің, Парламент
Палаталарының, Парламент Палаталары Төрағаларының, жеке депутаттың, депутат
топтарының жауапкершілігі кіреді. Демек, Парламенттің жауапкершілігі
Парламенттің өз шеңберінде орын алады және дербес тұлға немесе ұйымдаскан
топ ретінде заң шығарушылық қызметті жүзеге асыратын субъектілерге қатысты.
Жалпы Парламенттен басқа, аталмыш субъектілердің бір-бірінің алдында,
сондай-ақ Парламенттен тыс функция атқаратын кейбір субъектілердің алдында
жауапкершілік көтеретінін атап айту керек.
Сонымен, Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Парламент
жауапкершілігінің субъектілері төмендегілер болып табылады: 1) жеке
депутат; 2) депутаттар тобы; 3) Палаталардың Төрағалары; 4) жалпы
Парламент. Аталған субъектілердің жауапкершілігінің түрлері мен негіздері
әр түрлі және олардың Парламенттегі орнына және рөліне байланысты.
Алайда, біздін пікірімізше, аталған субъектілер қатарын толық деп
санауға болмайды. Қазақстан Республикасының Конституциясы Парламенттің жеке
Палатасын — Сенатты немесе Мәжілісті дербес жауапкершілік субъектісі
ретінде бөлмейді. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес,
Парламент Палаталарының бірінің қанағаттанарлықсыз, тиімсіз немесе
обструкционистік қызметі үшін жалпы Парламент жауап береді.
Осындай жағдайдың ерте ме, кеш пе көрінуге тиіс болатын бірқатар
негативті қырлары бар. Біріншіден, жауапкершілік әділдік принципіне
негізделуге тиіс. Егер Палаталардың бірінің конституциялық кағидаларға
сәйкес келмейтін қызметі негіз болса, жалпы Парламентті таратуды әділ деп
мойындауға бола ма? Ондай шешім әділдік принципіне сәйкес бола қоймас.
Екіншіден, Палаталардың бірінің конституциялық кағидағаларға сәйкес
келмейтін қызметі үшін жалпы Парламент таратылатын жағдайда кінә принципі
бұзылады. Басқаша айтқанда, кінәсіздер кінәлілермен қатар жауапкершілік
көтереді. Алқалы органдарда кінә ұғымы дара басшылық жағдайынан өзгеше
болып келетіні белгілі. Алқалы органнын шешімі үшін қарсы дауыс бергенде де
жауап береді. Бірақ, Қазақстан Республикасының Парламенті біртұтас алқалы
орган емес. Ол өздері дербес жүзеге асыратын ерекше өкілеттіктері бар
Палаталардан тұрады. Әрине, Палаталардың екеуі де бірлесе жүзеге асыратын
өкілеттіктер бар, бірақ осы бірлескен өкілеттіктер бойынша шешімдер
қабылдау үшін әр Палата жеке дауыс береді. Палаталардың екеуі де шешімдер
қабылдамауы мүмкін. Бұл жағдайда екі Палатанын да жауапкершілігі туралы
айтуға болады. Онда жалпы Парламентті таратумен келіспеу қиын. Ал егер,
Палаталардың бірі Конституцияға немесе объективті себептерге сәйкес шешімді
табанды қабылдағысы келмесе, неге ол үшін кінәсіз басқа Палата жауап беруі
керек.
Сонымен қатар, Конституция Палаталардың мәртебесін дәйекті белгілейді.
Палаталар шешім үшін бөлек, дербес дауыс береді, бірақ неге өзінің шешімі
үшін дербес жауап бере алмайды. Үшіншіден, бір Палатаның кінәгерлігі үшін
жалпы Парламентті тарату республикалық бюджетке тым ауырға соғады. Сонымен,
біздің пікірімізше, Парламент Палаталарының жауапкершілігін белгілеуге
саралы көзқарас орынды болады. Аталған мән-жайларға орай, жалпы
Парламенттің жауапкершілігімен қатар Қазақстан Республикасы Парламент
Палаталарының бөлек жауапкершілігін белгілеу керек. Әлбетте, Палаталардың,
сондай-ақ Парламенттің өз жауапкершілігінің саяси, заңи негіздерін әзірлеу
қажет.
Парламенттің жауапкершілігі мәселелерін жан-жакты регламенттеудің
мемлекеттің, қоғам мен халықтың тағдыры үшін айрықша маңызды мәні бар.
Осындай регламенттеудің қажеттілігі Парламенттің мемлекеттік билікті бөлу
жүйесіндегі заң шыгарушы орган ретінде алатын орнынан туындайды.
Конституция Парламентті мемлекеттік билік тармақтарының біріне
жатқызғанымен, Конституцияның өзінің қағидаларына сәйкес, ол мемлекеттік
тетікте ерекше орын алады. Біріншіден, барлық жоғары және жергілікті
мемлекеттік органдардың мәртебесі, құзыреті Парламент қабылдайтын заңдармен
белгіленеді. Демек, Конституцияға және уақыт талаптарына сәйкес заңдар
қабылдау үшін жауапкершілік негізінен Парламентке жүктеледі. Екіншіден,
Парламент жоғары өкілді орган ретінде халықтың еркін білдіреді және онын
атынан бой көрсетеді. Сондықтан да, Парламент қабылдайтын заңдарда халықтың
дара мемлекеттік билік көзі ретінде объективті шарттардан туындайтын еркі
көрініс табуға тиіс. Осыған байланысты конституциялық құқық ғылымының
алдында да Парламенттің жауапкершілігі проблемаларын зерттеу міндеттері
тұр.
Қазақстан Республикасының Конституциясын, өзге конституциялық
заңнамасын, сондай-ақ Парламенттің қызмет практикасын талдау оның
төмендегідей жауапкершілік түрлерін бөліп шығаруға негіз береді: 1) саяси
жауапкершілік; 2) құқықтық жауапкершілік.
Саяси жауапкершілік. Қазақстан Республикасының Парламенті заң
шығарушылық функцияларды жүзеге асырады. Саясаттың заңи тұлғалануы болып
табылатын заңдарды қабылдай отырып, Парламент заң жобаларын әзірлеу, оларды
талқылау және қабылдау, басқа мәселелерді талқылау кезінде тек олардың
мазмұнын заңи талдаумен ғана шектеліп қоймайды. Басқаша айтқанда,
Парламенті тек заң шығарушылық кызметті жүзеге асырып қоймай, сонымен қатар
саяси сипаттағы әрекеттер жасайды. Парламенттің саяси жауапкершілігінің
негізі заң шығарушылық қызмет, сондай-ақ Парламенттің саяси сипаттағы
әрекеттері, акциялары болып табылады. Әрине, кез келген саяси әрекеттер,
акциялар Парламенттің саяси жауапкершілігі үшін негіз болып табыла
бермейді. Заң шығарушылық қызмет тек заңдар қабылдау ғана емес, сонымен
қатар оларды іске асырудың ықтимал теріс салдарларын болжай білу болып
табылады. Сондықтан да Нормативтік құқықтық актілер туралы Заң, сондай-ақ
Палаталардың және Қазақстан Республикасы Парламентінің регламенттері заң
жобаларын әзірлеушілердің мүмкіндігінше заңдардың теріс салдарларын
мүмкіндігінше ескеруге міндетгілігін көздейді. Ең бастысы — Парламент
өзінің конституциялық өкілеттіктерін толық, сапалы және тиімді пайдалану
үшін өзінің саяси жауапкершілігін сезінуге, түсінуге тиіс. Парламенттің
саяси жауапкершілігінің болуы депутаттардың жүріс-тұрысына, Парламент
Палаталарының, олардың органдарының қызметіне, сондай-ақ жалпы Парламентке
олардың оң заң шығарушылық, бақылау жұмысын, сондай-ақ олардың саяси
акцияларын жандандыра отырып, тұрақты әсер көрсетуге тиіс.
Саяси жауапкершілік туралы мәселе қойылған кезде сөз құқық
бұзушылықтар, конституциялық қағидаларды бұзушылықтар туралы емес, сапасыз
заң шығарушылық үшін, қажетті заңдарды қабылдамау үшін, өз өкілеттіктерін
толық көлемде пайдаланбау үшін, обструкция үшін, Парламенттің ішінде,
сондай-ақ мемлекеттік билік тармақтарының арасында саяси қақтығыс
жағдайларын жасау үшін жауапкершілік туралы болып отыр.
Саяси жауапкершілік туралы мәселені анықтау үшін саяси жауапкершілік
субъектісі кім болатынын, саяси жауапкершіліктің негіздері мен түрлерін
қарастырайық.
Қазақстан Республикасы Парламентінің саяси жауапкершілігінің
субъектісі төмендегілер болуы мүмкін: а) депутат топтары; ә) Парламент
Палатасы; б) Палаталардың төрағалары; в) жалпы Парламент.
Біздің пікірімізше, жеке депутат саяси жауапкершілік субъектісі болып
табылмайды, өйткені бір адам Парламенттегі саяси жағдайға елеулі ықпал
ететін саяси акциялар жасай алмайды. Егер бір депутаттың саяси акцияларын
басқа депутаттар қолдаса, Бұл Парламентте қалыпты заң шығарушылық қызметке
кедергі жасайтын белгілі бір саяси жағдай қалыптастырады, онда депутат
топтарының, Палатаның, жалпы Парламент туралы мәселе пайда болады.
Депутат топтарының саяси жауапкершілігі. Қазақстан Республикасының
Конституциясы депутат топтарының саяси жауапкершілігін көздейді. Мысалы,
Конституция бойынша Президентке қарсы айып тағу және оны тексеру туралы
шешім Мәжіліс депутаттарының кем дегенде үштен бірінің бастамасы бойынша
оның депутаттарының жалпы санының көпшілігімен қабылдана алады.
Президентке айып тағу бірнеше сатыдан тұрады. Бірінші саты - айып тағу
және оны тексеру. Егер Мәжіліс шешім қабылдаса, онда екінші сатыда Сенат
айыптауды тексеру жүргізеді. Тексеру нәтижелері Парламент Палаталарының
бірлескен отырысының қарастыруына табысталады. Бұл енді үшінші саты болып
табылады. Материалдар қарастырылардың алдында Жоғарғы Соттың және
Конституциялық, Кеңестің айып тағудың негізділігі мен конституциялық
рәсімдерді сақтау тұрғысынан қорытынды жасауына табысталады. Егер айып тағу
осы сатылардың әрқайсысында қабылданбаса, ынтагерлердің өкілеттіктері
заңдылықты бұзғаны үшін тоқтатылады, яғни, олар негізсіз айып таққаны үшін
заңи жауапкершілік көтереді. Айып тағылған сәттен бастап екі айдың ішінде
осы мәселе бойынша түпкілікті шешімнің қабылданбауы Республика Президентіне
қарсы тағылған айыпты қабылданбаған деп мойындауға әкеліп соғады. Бұл
жағдайда сөз, біздің пікірімізше, заңи жауапкершілік емес, саяси
жауапкершілік туралы болып отыр. Президентке қарсы тағылған айып бұл
жағдайда заңи және нақты негіздер болмағандықтан емес, түпкілікті шешім
қабылдау мерзімі өткізіліп алынғаны себепті қабылданбай отыр. Бұл жағдайда
депутаттардың өкілеттіктері саяси уәждердің негізінде тоқтатылатын болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы, басқа заңнамалық кесімдері
Парламент Палаталарының саяси фракцияларының саяси жауапкершілігін
көздемейді. Болашақта, саяси партиялар нығайып, Парламенттің қызметіне
ықпал ете алатын халде болатын уақытта, олардың саяси жауапкершілігін
регламенттеу туралы мәселе өзекті болады. Басқа мемлекеттердің екі және
көппартиялық Парламенттерінің практикасы алдағы кезеңде Қазақстан
Республикасы Парламентінде орын алуы мүмкін көріністі бейнелейді.
Парламент Палаталарының саяси жауапкершілігі. Парламент Палаталары тек
өздерінің өкілеттіктерін тиісті атқару мен Палаталардың ішіндегі саяси
акциялар үшін ғана емес, сонымен қатар бірлескен өкілеттіктерді жүзеге
асыру үшін және бірлескен қызмет кезіндегі саяси акциялар үшін саяси
жауапкершілік көтереді. Қазақстан Республикасының Конституциясы тікелей
емес, бірақ жанамалы түрде Парламент Палаталарының әрқайсысының жеке
тиіссіз заң шығарушылық, бақылау қызметі үшін саяси жауапкершілігін
көздеңді. Сенаттың Парламент Мәжілісіне сапасыз заңдарды қайтаруы, біздің
пікірімізше тек салақ ұқыпсыз үшін, заң шығарушылық техникасы ережелерін
бұзу үшін ғана емес, сонымен қатар саяси жауапкершілік сезімінің әлсіреуі
үшін де саяси ескертпенің көрінісі болып табылады. Егер осындай жағдайлар
бірен-сараң болса, онда бұл мән-жайға көңіл бөлмей-ақ коюға болушы еді.
Өкінішке орай, Бұл олай емес. Палаталардың қызметіне сондай-ақ сайлаушылар
да саяси баға береді.
Парламент Палаталарының әрқайсысы депутаттардың жалпы санының кем
дегенде үштен бірінің бастамасы бойынша Үкімет мүшелерінің өз қызметінің
мәселелері бойынша есептемелерін тыңдауға құқылы. Оларды заңдарды
орындамаған жағдайда, Палаталардың депутаттары Үкімет мүшелерін қызметінен
босату туралы Президентке жолдау қабылдауға құқылы. Осы мәселе бойынша
екінші қайтара жолдану босату үшін міндетті негіз болып табылады. Екі
жағдайда да сөз Палаталар депутаттарының құқықтық емес, Президентің кесімін
қабылдау үшін негіз болып табылатын саяси әрекеттері туралы болып отыр.
Егер Палаталардың депутаттары аталмыш құқықты пайдаланбайтын болса, бұл
Палаталар үшін қандай да бір саяси салдарларды ілестірмейді. Бірақ,
Палаталардың аталмыш құқықты пайдаланбауының немесе тиімсіз пайдалануының
саяси салдарлары анық.
Бұл тек саяси құқық кана емес, депутаттарға жоғарғы санатты саяси
басқарушылардың қызметінің тиімділігін, заңдылығын тексеру үшін берілген
саяси мүмкіншілік болып табылады. Алайда, Парламент Палаталары аталмыш
құқықты жеткіліксіз және тиімсіз пайдалануда, Бұл да сондай-ақ.
Палаталардың саяси баламалылығының пайдасына куәгерлік болып табылмайды.
Парламент Палаталары Төрағаларының саяси жауапкершілігі. Палаталардың
төрағалары заң шығарушылық бойынша жұмысқа басшылық етеді, сондықтан оларға
үлкен саяси жауапкершілік жүктеледі. Парламент Палаталарының төрағалары жай
депутаттар ғана емес, олар жоғары санатты саяси қызметшілерге жатады.
Оларды сондай ретінде мойындау, менің пікірімше, олардың конституциялық
мәртебесінен туындайды. Мысалы, Конституцияның 48-бабына сәйкес Қазақстан
Республикасының Президенті қызметінен мерзімінен бұрын босаған немесе
кетірілген, сондай-ақ қайтыс болған жағдайда, Президенттің өкілеттігі
қалған мерзімге Парламент Сенатының Төрағасына көшеді. Сенат Төрағасының
өзіне Президент өкілеттігін қабылдауы мүмкін болмаған ретте ол Парламент
мәжілісінің төрағасына көшеді. Егер Палаталардың төрағалары өздерінің
міндеттерін атқара алмаса, олар қызметінен қайта шақырылып алына алады. Бұл
заңи емес, саяси сипаттағы шара.
Парламенттің саяси жауапкершілігі. Парламент халықтың алдында
Конституцияға сәйкес заң шығарушылык функциясын жүзеге асыру үшін саяси
жауапкершілік көтереді. Бұл жауапкершілік виртуалды сипатқа ие, өйткені
сайлаушылар не депутаттарды қайта шақырып ала алмайды, немесе Парламентті
тарата алмайды. Бірақ сайлаушылар түрлі тәсілдермен беретін Парламент
қызметінің саяси бағасы оны қолдау және мақұлдау немесе сөгу түрінде көріне
алады. Соңғы жағдайда сөз сайлаушылардың саяси органды жатсынуы, оған
сенімін жоғалтуы туралы болып отыр. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1. Тарау. Қазақстан Республикасының Парламенті - заң шығарушы билікті
жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкiлдi органы 6
1.1. Қазақстанда Заң шығару билігінің қалыптасуы мен дамуы 6
1.2. Қазақстан Республикасының Парламентінің құрылу тәртібі және
депутаттардың өкілеттігі 9
1.3. Қазақстан Республикасының Парламенттінің жауапкершілігі
және оны тарату тәртібі 14
2. Тарау. Қазақстан Республикасының Үкіметі – атқарушы биліктің жоғарғы
органы 27
2.1. Қазақстан Республикасының Үкіметінің құрылуы және құрамы 27
2.2. Қазақстан Республикасының Үкіметінің құзыреті және қызметін
ұйымдастыру 29
2.3. Үкіметтің норма шығарушылық қызметі 33
3. Тарау. Қазақстан Республикасындағы Сот билiгi 36
3.1. Қазақстандағы сот билігінің қалыптасуы 36
3.2. Сот билігінің тәуелсіздігі 46
3.3. Қазақстандағы Сот билігінің функциялары 56
Қорытынды 61
Пайдаланған әдебиетТЕР 64
Кіріспе
Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, деп басталатын
біздің Конституциямыздағы осы сөздерде мемлекеттілігін жаңғыртып, жаңа
әділетті қоғам орнатуды мұрат тұтқан сан ұрпактың тарих сабақтастығы
тоғысып жатыр. Мемлекет - аумақтың тұтастығы, азаматтардың топтасқандығы,
билік институттары ғана емес, біз сонымен атар ол өз бойына алдыңғы
ұрпақтын өмір тәжірибесі мен жарқын болашаққа деген ізгі үмітін сіңірген
Конституция деп те білеміз.
Еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев атап өткендей: Ең әуелі
қолданылып жүрген Конституциямыздың әлеуетін барынша пайдалануымыз қажет.
Біздің Конституциямыздың әлемде демократиялық қоғамның негізгі міндеттеріне
сәйкес келетіні танылып отыр. Егер атына сын айтылып жүрсе, оның
ережелерінің орындалуына қатысты болып жүр. Бүкіл әлемде демократия мен
заңды сақтау ажырағысыз болып танылады[1].
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, республикада
мемлекеттiк билiк бiртұтас, ол Конституция мен заңдар негiзiнде заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк әрі тепе-
теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау принципiне сәйкес
жүзеге асырылады, делінген[2].
Қазіргі заманғы басқару жүйесінде мемлекеттер дамуы мен
конституциялық идеологияны қалытастырып, жетілдіруге билік бөлісу
теориясының атқарар рөлі зор. Аралас басқару, биліктердің тежемелік, тепе-
теңдік жүйелері секілді тағы басқа да саяси концепциялар онымен тығыз
байланысты.
Мемлекет және құқық жөніндегі маркстік-лениндік ілім бұл концепцияны
буржуазиялық, социализмге жат деп танып, оған сын көзбен қарап келді.
Соған қарамастан, бұл ілімнің тарихи тамыры тереңдеп жатыр. Өзінің жағынан
мәңгілік проблема болып табылатын осы билік бөлісінің сан қырлы сырларын
қамтитын түрлі дәуір философтары мен заңгерлерінің құнды да қызықты
еңбектері де аз емес.
Билік бөлісу идеясы Аристотель, М. Падуанский, Дж. Локк, Ш.
Монтескье, А. Гамильтон, И. Кант секілді басқа да бірқатар ұлы ойшылдардың
еңбектеріне негіз болды. Революцияға дейінгі Ресейде (XX ғ. басы) билік
бөлісу құқықтық мемлекеттің негізгі принципі ретінде құқықтық мемлекет үшін
жазылған арнаулы ғылыми зерттеулерде қарастырыла бастады. (В.М. Гессен,
Н.М. Коркулов, В.С. Соловьев, В.Н. Чичерин, С.А. Котляревский).
Дж. Локтың iлiмiнiң едәуiр бөлiгi билiктi бөлу концепциясына
арналған. Локктың билiктi бөлу идеясын одан әрi дамытқан Монтескье
мемлекеттiк билiктi терiс пайдалану жағдайында саяси бостандық бос сөзге
айналатындығын, сондықтан да мемлекеттiк билiктi заң шығару, атқару және
сот билiгiне бөлу қажеттiгiн айтады. Билiктi бөлудiң басты мақсаты — өкiмет
билiгiн терiс пайдалануды болдырмау. Билiктiң бөлiнуi мен олардың теңдiгi
және әрқайсысының жосықсыз әрекеттердi өзара тыйып отыруы саяси бостандықты
мемлекеттiк құрылымда қамтамасыз етудiң басты шарты болып табылады[3].
Егер,— деп жазды Монтескье, заң шығару және атқару билiгi бiр адамның
қолына шоғырланса, бостандық болмайды, өйткенi, монарх немесе сенат өзi
тиiмдi пайдалана алатын заңдар шығарады. Сот билiгi заң шығару және атқару
билiгiнен бөлiнбеген жағдайда да бостандық бола алмайды, өйткенi судья өзi
шығарған және орындаған заңдар бойынша ғана әрекет етедi. Заңда
мiндеттелмеген iстi ешкiмнiң де күшпен орындатуға өкiлеттiгi жоқ және заң
тиым салғанды iстеуге де мәжбүр етуге де болмайды. Мемлекеттiк билiктiң үш
саласының өзара әрекетiнiң ұйымдастырылуын ол Цицеронның Республика
туралы трактатынан үзiндiлер келтiрiп негiздейдi. Оның пiкiрiнше дәл осы
форма адамдардың емес, заңдардың басқару принципiн жүзеге асыруға сәйкес
келедi. Өкiметтiк билiктiң салалары Гендель шығармашылығындағы үш дауысты
әдемi композицияға ұқсас үйлесiмдi бүтiндiкте құрылып, қызмет етуi тиiс.
Адамстың әртүрлi мемлекеттiк формаларды тарихи тұрғыда салыстыру қабiлетi
оның замандастарын өткендi қамтудың кең ауқымдылығымен және оқиғалар мен
айғақтарды жинақтаудағы мұқият ұқыптылығымен таңқалдырды. Гректер мен
римдiктердiң тәжiрибесiнен өзге ол Европадағы мемлекеттiк құрылымдардың
барлық белгiлi жүйелерiн талдап, оны жекелеген американдық штаттардың
тәжiрибелерiмен салыстырды[4].
Кант мемлекеттегi үш басты органды — заң шығарушы (парламент), оны
атқарушы (өкiмет) және қорғаушы (сот) деп бөледi. Мемлекеттi ұйымдастыру
үлгiсi ретiнде билiктердiң ажы-ратылуы және субординациясы жүйесi алынады.
Немiс ойшылы бұл принциптi өз кезегiнде мемлекеттiң республикалық және
деспотиялық нысандарын ажырату негiзiне де қолданады. Республиканизм —
атқарушы билiктiң (өкiметтiң) заң шығарушы билiктен бөлiнуiнiң мемлекеттiк
принципi; деспотизм — өзiнiң шығарған мемлекеттiк заңдарын өз билiгiмен
атқару принципi. Мемлекет нысандарын үстем топтың саны бойынша дәстүрлi
жiктеуге (монархия, аристократия және демократия) Кант аса мән берген жоқ,
оны ол мемлекеттiк құрылымның рухын бiлдiр-мейтiн әрiптердiң көрiнiсi ғана
деп есептедi. Бұл концепцияның мәнi бойынша егер билiк ажыратылса монархия
республикаға айналады, ал олай болмаса, керiсiнше, деспотияға айналады[5].
Гамильтон штаттардың жаңа федералды одағын сақтап қалу үшiн жаңа
өкiметке қорғаныс саласында шексiз өкiлдiктер берудi дәлелдеп жазады. (№23
Федералист мақаласы). №78 Федералист мақаласында Гамильтон сот
бақылауының қажеттiлiгiн жүйелi түрде негiздейдi. Гамильтонның пiкiрiнше,
өмiр бойы сайланған тәуелсiз, құрметтi және жоғары жалақы төленетiн соттар
басқаруды жауапкершiлiкпен қамтамасыз ете алады. Атқарушы билiктiң қылышы,
Конгрестiң қалтасы болса, ал сотта даналық қана бар[6].
Еліміз егемендік алғаннан кейін Қазақстанның бірқатар заңгер-
ғалымдары өздерінің еңбектерінде мемлекеттік билік жайлы көптеген ой-
пікірлер жазды. Атап айтатын болсақ олар: С.С. Сартаев, М.Т. Баймаханов,
Л.М. Вайсберг, А.К. Котов, А.А. Таранов, Е.К. Нурпеисов, С. Зиманов, Г.С.
Сапаргалиев және т.б.
Сонымен, С.С. Сартаев: құқықтық мемлекет қалыптастыруда биліктің үш
тармағыда өздерінің қызметтерін атқара алатындай күшті болуы керек, деп,
және заң шығарушы және атқарушы биліктерді байланыстыратын тек қана
Президент болуы тиіс, деп атап көрсетті[7].
М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котовтың, пікірінше: Қазақстан
Республикасының егемендігін мемлекеттік билік тармақтарының бір-бірімен
тығыз қарым-қатынаста болуы айқындайды[8].
А.А. Тарановтың Парламент және Қазақстандағы заң шығарушылық билік
атты монографиясында, заң шығарушылық биліктің мәселелері, Парламенттің
құқықтық жағдайы, оның құрылымдары, заң шығарушылық биліктің мазмұны
жазылған[9].
Е.К. Нурпеисова, А.К. Котованың ойынша: мемлекеттік биліктің заң
шығарушы, атқарушы және сот биліктеріне бөлінуі, бұл мемлекеттік биліктің
тотаритарлық басқарудан айырылып, қазіргі кезеңдегі конституциализмнің
принциптері біздің мемлекетте орнығуы[10].
Мемлекет және құқық теориясындағы мемлекеттік биліктің заң шығарушы,
атқарушы және сот биліктеріне бөліну мәселелесі өзекті де қызықты деп
ойлаймын. Сондықтан да осы тақырыпты таңдадым және бұл жұмысты жазудағы
алға қойған мақсатым: Қазақстандағы мемлекеттік биліктің заң шығарушы,
атқарушы және сот биліктеріне бөлінуіне талдау жасап, оны атқаратын
органдардың өкілеттіктері мен құзыреттеріне тоқталып олардың Қазақстанда
қалыптасуы мен дамуына талдау жасау.
Жұмысты жазу барысында көптеген әдебиеттер пайдаланды. Соның қатарында
ресей және еліміздің құқық саласындағы ғалымдардың: А.А. Таранов, Е.К.
Нурпеисов, М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котов, Ғ.С.Сапарғалиев,
еңбектері пайдаланды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, тиісті параграфтарға бөлінген үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1. Тарау. Қазақстан Республикасының Парламенті - заң шығарушы билікті
жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкiлдi органы
1.1. Қазақстанда Заң шығару билігінің қалыптасуы мен дамуы
Парламент Қазақстан Республикасынын Жоғарғы Кеңес деп аталған бір
буынды өкілетті органының орнына келді. Жоғарғы Кеңес жоғары өкідді орган
ретінде 1937 жылғы ҚСР Конституциясымен белгіленді. Қазақ КСР-ның 1978
жылғы Конституциясы да Жоғарғы Кеңесті мемлекеттік биліктің жоғары органы
ретінде таныды. Ол КСРО Конституциясы мен Қазақ КСР Конституциясында
көрсетілген республика құзырындағы барлық мәселелерді шешуге құқылы болды.
Басқаша айтқанда, Жоғарғы Кеңес еліміздің мемлекеттік өміріндегі барлық
мәселелерді шешу құқығын иеленеді. Жоғары өкілді органның бірыңғай
билігінің мәні, міне, осында. Қазак КСР-ның Жоғарғы Кеңесі Парламенттей
болмады, өйткені онда билік бөлісу және тұракты жұмыс істейтін жоғары
өкілді органдар болған жоқ.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң
мемлекеттік билікті заң шығару, атқару және сот тармақтарына бөлу принципін
жариялады[11]. Осының нәтижесінде Парламент және парламентаризм құруға
қарай маңызды бір қадам жасалды.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы Жоғарғы Кеңесті
республиканың бірден-бір заң шығарушы және өкілді органы деп таныды.
Конституцияның Жоғарғы Кеңеске кең өкілеттілік бергендігі сондай,
мемлекеттік билікті бөлісу принципі шын мәнінде мүлдем болған жоқ. Сонымен
бірге тежемелік және тепе-теңдік жүйесі де орнықтырылмады. Сөйтіп, 1993
жылғы Конституция мемлекеттік биліктің қайшылықты құқықтық базасын жасады.
Тұрақты жұмыс істейтін Жоғарғы Кеңес, әрине, өз қызметін толық атқара
алмады. Жоғарғы Кеңес қызметінің дәрменсіздігіне сын айту ретсіз де болар
еді. Жана ұлттық құқықтық саясатты негізіне алған заңдарды 12-шақырылған
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі қабылдады. Алайда, Жоғарғы Кеңес
Парламент бола алған жоқ және Қазақстанда парламенттік республика орныққан
жоқ[12].
Н.Ә. Назарбаевтың пікірінше, Қазақстан үшін парламенттік республиканың
орнықтырылмағанының себебі, онда ...парламентизмнің дәстүрі мен мәдениеті,
көп партиялылықтың дамыған жүйесі болмады және, ең бастысы, мұның бәрін
халықтың калың көпшілігінің санасы қабылдамады. Бүгінгі таңда бізде ол
жок[13]. Бұл үшін уақыт керек. Президенттік басқару жүйесі елді басқарудың
тиімді прогрессивті әдісі болып шығуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы Парламентті заң
шығару қызметін жүзеге асыратын жоғары өкілді орган ретінде сипаттайды.
Қазақстан Республикасының Парламенті жоғары өкілді орган ретінде де, өкілді
демократия органы ретінде де өмірге келді. Халық тікелей ғана емес,
Парламент арқылы да өзінің саяси еркін білдіреді.
Парламент, сондай-ақ заң шығару қызметін жүзеге асыратын орган да
болып табылады. Мұндай нысандама Қазақстан Республикасының 1993 жылғы
Конституциясының Жоғарғы Кеңестің бірден-бір заң шығарушы орган ретіндегі
сипаттамасынан ерекшеленеді. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы
Конституциясында Парламент бірден-бір заң шығарушы орган болып
есептелмейді. Себебі Конституцияда көзделген жағдайда Президент заң шығару
қызметін атқара алады. Сонымен бірге Президенттің заң шыгарушылық
қызметінің өкілеттік берілген және тәуелділік сипатта болатындығын да атап
айтқан жөн. Парламент өзінің заң шығару өкілеттігін берген жағдайда ғана
Президент заң қабылдай алады. Егер Парламент зәру заңдарды шұғыл қабылдай
алмайтындай болса, Президент заң күші бар Жарлық шығаруға құқылы. Екі
жағдайдың екеуінде де Президенттің заң шығару өкілеттігі уақытша сипатта
болады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін заң шығару органы болып табылады.
Заң шығару қызметімен бірге Парламент, шектеулі көлемде болса да,
атқарушы биліктің қызметін де бақылай алады. Парламент республиканың
бюджетін және оның орындалуы жөнінде Үкімет пен Республикалық бюджеттің
атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитетінің есебін бекітеді, бюджетке
езгерістер мен толықтырулар енгізеді. Парламент Үкіметтің бағдарламасын
мақұлдауы немесе қабылдамай тастауы және Үкіметтің қызметіне сенімсіздік
білдіруі мүмкін.
Қазақстан Республикасы Конституциясы бірінші рет Парламенттің екі
Палаталық (Сенат және Мәжіліс) құрылымын бекітті. 1993 жылғы Конституция
жобаларының бірінде Жоғарғы Кеңестің қос палаталы құрылымы ұсынылды[14].
Мәжіліс Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының тілегін білдіреді,
яғни Мәжіліс депутаттары жалпы сайлауларда сайланады. Сенатка депутаттардың
бір бөлігі жанама сайлау аркылы сайланады, енді бір бөлігін, дәлірек
айтқанда 7 дедутатты, Президент тағайындайды. Сенат депутаттары әкімшілік-
аумактық бірліктердің мүдделерін, жергілікті пікірлерді білдіреді. Сонымен
бірге Сенат — бүкіл республика органы. Сондықтан Мәжіліс қабылдаған заң
жобасы Сенат мақұлдағаннан кейін күшіне енеді.
Қазақстан Республикасы Парламентінің Палаталарына айрықша өкілеттіктер
берілген, олар әз кұзыретіндегі мәселелерді дербес шеше алады. Конституция
Парламент Палаталарының бірлескен отырысының құзыретіндегі мәселелерді
қарастырған[15].
Қазақстан Республикасы Парламент Палаталары бірлескен отырыстарында
мемлекеттің айтарлықтай кең көлемді мәселелерін карап, шеше алады. Турасын
айтқанда, Қазақстан Парламенті қызметінің ерекшеліктерінің бірі осында
болса керек. Айталык, Ресей Федерациясы Конституциясы бойынша Ресей
Федерациясы Федеральдық жиналысының Палаталары Ресей Федерациясы
Президентінің жолдауын, Ресей Федерациясы Конституциялық Сотынын жолдауын
және шет мемлекеттер басшыларының сөздерін тыңдау үшін ғана бірлесе
жиналады[16]. Бұл Парламенттің кұзыретіне ықпал етеді. Парламент
Палаталарының бірлескен отырыстарының қарауына жатқызылатын мәселелер
тізбесі белгіленген. Қазақстан Республикасы Конституциясы Парламенттің
құзыреті ұғымы туралы ойларды тұтастай жинақтайды.
Жоғарыда көрінгендей, Парламенттің Сенат пен Мәжілістің бірлескен және
жеке отырыстарында жүзеге асырылатын құзыреті; Сенаттың қатаң кұзыреті;
Мәжілістің катаң құзыреті бар.
Мәжіліс пен Сенат үшін әр түрлі құзыретті белгілей отырып, Конституция
Парламент қызметінің тежемелік және тепе-тендік жүйесін құрады. Атқарушы
биліктің болуы мүмкін қарама-қарсы тұрудың, даурықпалыққа әуестенуінің
жолын кесу мақсатында Сенатка Мәжіліске қатысты шектеушілік мүмкіндік
берілген. Мұны белгілі бір деңгейде түсінуге болады, өйткені өкілді
органдарға бұрынғы кездері қалыптасқан сенімсіздік әлі күнге дейін жалғасып
келеді. Оның үстіне 12-13-сайланған Жоғарғы Кеңестердің таратылуы жоғары
өкілді органның беделін көтерген жоқ.
Мемлекеттік биліктің жоғары органдарына қатысты халықтың саяси
сенімінің бәсендеуі Парламент Мәжілісінде өткен 1995 жылғы сайлауда да
сезілді. Тіпті ресми адамдар Мәжіліс сайлауының өтпей қалу мүмкіндігі
туралы қауіп айтты[17].
Мұндай жағдайда Мәжіліс депутаттары өздерінің қабілеттілігін дәлелдеу
үшін мемлекет ісіндегі жағдайға негізінен жауап беруші атқарушы билікпен
текетіреске түсуі мүмкін. Заң жобалары негізінен Үкіметтің бастамасы
бойынша еңгізілетіндіктен Мәжіліс оны зор ынтамен қабылдап, оған сын
тұрғысынан қарайды. Тәжірибе көрсеткендей, Сенат Мәжіліске қатысты
тежемелік жүйесін мемлекеттік билік тармақтары арасындағы қарама-қарсылыққа
жол бермеу мақсатына пайдалануға тырысады. Сонымен бірге, Парламентке ауыр
жұмыс жүктелген. Ол бұрын қалыптаскан белгілі бір сенімсіздікті еңсеруге
ұмтылатынын, халықтың қазіргі көкейкесті міндеттерін шешуге, өзінің заң
шығарушылық қызметінде коғамның прогрессивті дамуының құқықтық базасын
жасауға ынталы екендігін көрсетуі тиіс. Қазақстанда бұрын болмаған
парламенттік дәстүрдің қалыптасуы Парламентке, оның жемісті заң шығару
қызметіне байланысты.
Бұған мемлекетті, коғамды нығайтқысы, адамдардың өмірін жақсартқысы
келетін барлық саяси күштер мүдделі болуы тиіс. Айналып келгенде, Парламент
мемлекеггік билік тармақтарының бірі ретінде демократиялық, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет құруда маңызды орын алады.
1.2. Қазақстан Республикасының Парламентінің құрылу тәртібі және
депутаттардың өкілеттігі
Сенат екі тәсілмен қалыптасады: 1) депутаттардын, бір бөлігі, яғни
Сенат пен Мәжіліс депутаттарын мүшелері әр облыстан, республикалық маңызы
бар қаладан және республиканың астанасынан екі адамнан, тиісінше
облыстардан, республикалық манызы бар қалалардан және республика
астанасынан барлық өкілетті органдары депутаттарының бірлескен отырысында
сайланатын депутатгардан тұрады[18]; 2) Сенаттың жеті депутатын Республика
Президенті Парламент өкілеттігі мерзіміне тағайындайды, Сенат мүшелігіне
тағайындалғандардың өкілеттігі алынған немесе тоқтатылған жағдайда
Президент 10 күндік мерзімде олардың орнына Парламент өкілеттігінің калған
мерзіміне Сенат депутаттарын тағайындайды.
Азаматтығына кем дегенде бес жыл болған, отыз жасқа толған, жоғары
білімі және кем дегенде бес жыл жұмыс тәжірибесі бар, тиісті облыс,
республикалық маңызы бар қала немесе республика астанасы аумағында кем
дегенде үш жыл тұрақты тұратын азамат Сенат депутаты бола алады.
Мәжіліс республиканың әкімшілік-аумактық бөлінісін және шамамен
сайлаушылардың сан жағынан тең келуін ескере отырып құрылатын бір мандатты
аумақтық сайлау округтері бойынша сайланған 67 депутаттан тұрады. Он
депутат Мәжіліске партиялық тізімдер негізінде пропорционалдық өкілдік
жүйесі бойынша біртұтас жалпыұлттық сайлау округінде сайланады. 25 жасқа
толған республика азаматы Мәжіліс депутаты бола алады. Парламент депутаты
қос Палатаға бірдей мүше бола алмайды. Басқа өкілетті органға депутат
болуға, оқытушылық ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтен басқа акы
алатын лауазымды атқаруға, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға, басшы
органның немесе коммерциялық ұйымдардың бакылау кеңесінің құрамына кіруге
құкығы жоқ.
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі осы кағидаға
түсініктеме берді. Парламент депутатының басқа өкілдік органдардың депутаты
бола алмайтындарға жергілікті өкілді органдар - Мәслихатттар жаткызылған.
Депутаттар ақылы негізле косалкы түрде атқара алатын оқытушылық ғылыми және
өзге шығармашылық қызмет деп, осы салада басшылық лауазымнан басқа, тәртіп
бойынша, депутаттың Парламенттегі жұмыс уақытынан тыс кезінде атқаратын
қызметі ұғынылады. Кәсіпкерлік қызметке табыс табуға немесе тауарға,
жұмысқа, қызмет көрсетуге сұранысты қанағаттандыру жолымен жеке кіріске
бағытталған қызмет жатады. Депутат кез келген басқа органның немесе
депутаттың ол ушін акы алатын, алмайтынына қарамастан коммерциялық
ұйымдардың құрамына кіруге құқығы жоқ[19].
Осы ережені бұзу депутаттың өкілеттігін тоқтатуына әкеліп соқтырады.
Парламент депутатының өкілеттігі тоқтатылған жағдайда немесе өкілеттік
мерзімінің өтуі бойынша оның бұрыңғы қызметінің сакталуына кепілдік
берілмейді.
Депутаттың өкілеттігі Қазақстан Республикасы Конституииясымен,
Президенттің Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының
мәртебесі туралы Конституциялық заң күші бар Жарлығымен және басқа
нормативтік кұкыктық актілермен белгіленеді.
Парламент депутатының өкілеттігі республиканың Орталык сайлау
комиссиясы оны Парламент депутаты етіп тіркеген кезден басталады.
Парламенттің бірінші сессиясында оның Палаталарының бірлескен отырысында
депутаттар: Қазақстан халқына адал қызмет етуге, Қазақстан Республикасының
тұтастығы мен тәуелсіздігін нығайтуға, оның Конституциясы мен заңдарына
сөзсіз бағынуға, маған жүктелген жоғары депутаттық міндетті адал атқаруға
ант етемін деп Қазақстан халқына ант береді. Ант қабылдауды Президент
жүзеге асырады және ол Үкімет, Конституциялық Кеңес мүшелерінің, Жоғарғы
Сот судьяларының, Республиканың экс-Президентінің қатысуымен салтанатты
түрде өткізіледі[20].
Парламент депутатының өкілеттігін қолданылу ауқымына карай екі топқа
бөлуге болады: 1) Қазақстан Республикасының лауазымды адамдарына,
органдарына қатысты өкілеттік; 2) басқа мемлекеттердің лауазымды адамдары
мен мемлекеттік органдарына қатысты Парламент атынан берілетін арнайы
өкілеттік.
Депутат Парламент сессияларында және ол оның құрамына кіретін
органдарының отырыстарында қаралатын барлық мәселелер бойынша шешуші дауыс
құқығын пайдаланады. Депутат өз дауысын беруді өзі жүзеге асырады. Жоқ
депутаттың орнына дауыс беруге тыйым салынады. Депутат өз дауысын басқаға
берген жағдайда Палата бюросының шешімімен оған жалақы төленбейді[21].
Депутат Парламенттің және оның Палаталарының үйлестіруші және жұмысшы
органдарына сайлауға және сайлануға құқылы, сессияның күн тәртібі бойынша
ұсыныстар мен ескертулер енгізуге, Парламент сессиясында Палаталарға есеп
беретін лауазымды адамдардың есебін тыңдау туралы ұсыныс енгізуге,
депутаттардың сауал салуға, Парламент қабылдайтын заңдар, қаулылар, басқа
да актілердін жобаларына түзетулер енгізуге, азаматтардың қоғамдык маңызы
бар өтініштерімен депутаттарды таныстыруға, басқа да өкілеттіктерді жүзеге
асыруға құқылы. Парламент депутатының өкілеттігі ол орнынан түскен, депутат
іс-әрекетке қабілетсіз деп танылған, Парламент таратылған, депутат болып
сайланғаннан кейін лауазымды қызметін жалғастыру үшін сол қызметті сақтауға
тиіс болған жағдайда тоқтатылады[22]. Депутат оған қатысты соттың айыптау
үкімі шығарылған кезде, Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге тұрақты
тұруға кетсе өз мандатынан айырылады. Депутаттың өкілеттігін тоқтату немесе
одан айыру туралы шешімді республиканың Орталық сайлау комиссиясының
ұсынысы бойынша Парламенттің тиісті Палатасы оның депутаттарының жалпы
санының көпшілік даусымен шығарады.
Депутаттардың Парламент сессияларына, оның Палаталарының отырыстарына
қатысуы. Депутат Парламент және оның құрамына кіруге тиісті органдарының
жұмысына қатысуға міндетті. Депутат дауыс беру қққығын жеке өзі жүзеге
асырады. Оның дауысын басқа депутатқа беруге құқығы жоқ. Палата Бюросының,
оның тұрақты комитеттерінің, Парламент комиссияларының және оның
Палаталарының құрамына кірген депутат оның қарауына кез келген мәселені
енгізуге, мәселелерді қарауға әзірлеуге, ол бойынша талқылау мен оны
қабылдауға қатысуға, сондай-ақ қабылданған шешімдердің жүзеге асырылуын
ұйымдастыруға, олардың орындалуын бақылауға құқылы. Ол Парламенттің өзі
құрамына кірген органының шешімімен келіспесе, өз көзқарасын Парламент
сессиясында мәлімдеуге немесе ол туралы жазбаша нысанда хабарлауға құқылы.
Палата Бюросының, оның комитеттерінің, комиссияларының құрамына кірмеген
депутаттар аталған органдардың отырыстарына белсенді түрде қатыса алады.
Депутаттық сұрау салу Парламент Палаталарының бірлескен және бөлек
отырыстарында депутаттың мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғаларының
Парламент сессиясына осы органның немесе лауазымды тұлғаның құзыретіне
кіретін мәселелер жөнінде Парламент сессиясында негізделген түсініктеме
беруін немесе өз көзқарасын баяндауын ресми сұраған талабы болып табылады.
Парламент депутаты Премьер-Министрге және Үкімет мүшелеріне, Ұлттық
Банктің Төрағасына, Орталық сайлау комиссиясының Терағасына және
мүшелеріне, Бас Прокурорға, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасына,
Республикалык бюджеттін атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің
Төрағасы мен мүшелеріне сұрау сала алады. Бұл ретте Бас Прокурорға салынған
сұрау қылмыстық қудалау функцияларын жүзеге асыруға байланысты мәселелерге
қатысты болмауы тиіс.
Депутаттық сұрау салу ауызша немесе жазбаша түрде болуы мүмкін және
лауазымды нақты адамға арналуы тиіс. Сұрау салу және оған жауап беру
тәртібі Қазақстан Республикасы Парламентінің Регламентімен қаралады[23].
Лауазымды адам қойылған сауалға Парламенттің немесе Палаталардың жалпы
отырысында жауап беруге міндетті. Депутаттық сауалға берілген жауап және
оны талқылаудың нәтижесі бойынша Парламенттің немесе оның Палаталарының
қаулысы қабылданады.
Депутаттар Парламентте бірлесуді ұйымдастыруға құқылы. Олар
фракциялар, депутаттық топ, депутаттық бірлестіктер құруға құқылы.
Фракция — белгіленген заң тәртібімен тіркелген саяси партияны немесе
өзге қоғамдық бірлесуді білдіретін депутаттардың ұйымдасқан тобы, ол
Парламенттегі тиісті саяси партияның немесе өзге қоғамдық бірлестіктің
мүддесін білдіру мақсатында құрылады.
Депутаттық топ — сайлау округтеріндегі бірлескен қызметінде өздерінің
өкілеттігін жүзеге асыру мақсатында депутаттардың бірлесуі. Қайсыбір
фракцияның қатарында болу депутаттық топқа кіруге кедергі келтірмейді.
Депутаттық бірлестіктер Палата Бюросында тіркелуі тиіс. Кезінде бірде-
бір депутаттық бірлестіктерге кірмей қалған Мәжіліс депутаттары кейін
бірлестік мүшелерінің келісімімен оның кез келгенінің қатарына кіре алады.
Депутаттық бірлестіктердің ішкі жұмысын депутаттар дербес жүргізеді.
Парламент Регламентіне сәйкес депутаттық бірлестіктердің өкілдері
фракцияның, топтың атынан:
1. Парламент пен Палаталардың отырыстарында талқыланатын мәселелерді
қарау тәртібі және оның маңызы бойынша күн тәртібіне ескертулер мен
ұсыныстар енгізуге;
2. Парламент немесе оның Палаталары сайлайтын немесе тағайындайтын, не
Парламент тағайындауға келісім беретін адамдардың кандидаттары бойынша
пікір білдіруге;
3. Парламент, оның Палаталары қабылдайтын заңдардың, қаулылардың,
басқа да актілердің жобаларына түзету ұсынуға;
4. Парламент депутаттарын азаматтардың өтініштерімен, фракциялар,
депутаттық топтар қабылдаған шешімдермен таныстыруға, депутаттық
бірлестіктердің қызметі үшін қажетті материалдар мен құжаттарды мемлекеттік
органдардан және лауазымды адамдардан сұратып алдыруға құқылы.
Қазір Қазақстан Республикасы Парламентінде екі, яғни Қазақстан Халық
бірлігі партиясы мүшелерін біріктіретін бір және Қазақстанның Демократиялық
партиясының мүшелерін біріктіретін бір депутаттық фракция және Ауыл,
Тұрақты даму, Инженерлік топ және Қазақстан Республикасының
реформаларын тереңдету жолында атты төрт депутаттық топ бар[24].
Депутат өз қызметін тәуелсіз жүзеге асырады. Лоббизмді заңды түрде
реттеу депутаттың тәуелсіздігіне заңдық кепілдіктің бір түрі болып табылар
еді. Алайда, осы мәселе Қазақстан Республикасының конституциялық заңдарында
ретгелмеген. Осыған байланысты заң шығару процесінде әр түрлі көлөңкелі
саяси күштердің Парламент депутаттарына ықпалы туралы әр түрлі пікір
айтылып жүр. Директорлық лоббидің, салалық лоббидің, криминалды
лоббидін, және басқаларының бар екендігі айтылады. Алайда, мұндай пікірді
тексеру де, оның бетін ашу да өте киын. Мысалы, Д.Сәтбаев Биліктің құпия
тұтқалары атты мақаласында рушылдық, діншіллік, жершілдік, жерлестік т.б.
институттардың ресми емес әрекет ететіні, осының бәрі жинаққа алып келіп
Қазақстанда атам заманнан бері келе жаткан трайбализм ұғымына келіп
саятындығы туралы жазады. Бұл, тиісінше, жүздік белгілері бойынша
біріккен жекелеген рушылдық коғамдастықтың мүддесін көздейтін топ
қызметінің арнайы қысымын жария билік институтгарына белгілі қысым
көрсетушілікті білдіреді[25]. Мұндай пікірді байсалды пікір ретінде
қабылдауға болмайды, дейді Ғ.Сапарғалиев, өйткені ол накты зерттеулермен
дөлел-денбеген, алайда, оны теріске шығару ля мүмкін емес, өйткені белгілі
бір руға, жүзге бөлінушілік казактардын санасында алі де сақталып отыр[26].
Депутатқа немесе оның жақын туысқандарына депутаттық міндетін дәл атқаруға
кедергі келтіру мақсатында қандай да болсын нысандағы іс-әрекет республика
заңдарына сәйкес жауаптылыққа тартылады. Депутаттың алдында өз міндетін
орындамаған, оған жалған ақпарат берген, депутаттық қызметтің кепілдігін
бұзған мемлекеттік органдар мен қогамдық бірлестіктердің, жергілікті өзін-
өзі басқару органдарының лауазымды адамдары заңға сәйкес жауап береді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы егер сайлаушылар өз депутатына
аманат тапсырып, ол сенімді ақтамаса, сайлаушылар ол депутатты кері шакырып
алатын депутаттың аманаттык мандатынан бас тартты. Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясы бойынша депутат тек өз
сайлаушыларының ғана тілегін білдірмейді, ол Қазақстанның барлық
сайлаушыларының өкілі болып табылады. Сондықтан Парламент депутаты қандай
да болсын аманатты мандатпен байланысты емес.
Депутатты сайлаушылардың кері шақырып ала алмауы, депутат сайлаушылар
алдындағы жауапкершілігін сезінбейді деген сөз емес. Депутаттар
парламенттік каникул кезінде өздерінің сайлау округтеріне ба-рып,
сайлаушылармен кездеседі, олардан түскен ұсыныстарды, өтініштерді қарайды,
өз өкілеттігі шегінде сайлаушылар көтерген мәселелердің дұрыс және
уақытында шешілуіне ықпал етеді, қоғамдық пікірді зерттейді және қажет
кезінде тиісті мемлекеттік билік органдарына, коғамдык бірлестіктерге
ұсыныс түсіруі мүмкін. Парламент және оның депутаттарының мәртебесі
туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңында, Парламент
депутатының өз сайлаушыларымен өзара қарым-қатынаста болуын қадағалау,
оларға Парламент қызметі туралы жүйелі түрде ақпарат беріп отыруы
мақсатында депутаттың өз сайлау округтеріне міндетгі түрде іс сапармен
барып тұру құқығы берілгені көзделген[27].
Депутаттың қызметіне байланысты мәселе бойынша депутат мемлекеттік
органдар мен ұйымдарға кедергісіз кіру құқығын, олардың басшылары мен басқа
лауазымды адамдардың кідіріссіз қабылдауы тиістігі құқығын пайдаланады.
1.3. Қазақстан Республикасының Парламенттінің жауапкершілігі және оны
тарату тәртібі
Халықтың Парламенттегі өкілі ретінде депутат өз тәртібі мен қызметін
қоғамдық әдептілік талабына негіздеуі тиіс. Қазақстан Республикасы
Парламентінің Регламенті депутаттың әдеп ережесін белгіледі. Ол ереже
депутаттың өкілеттігін атқару кезіндегі де, қызметтен тыс уақыттағы да
басшылыққа алынуға тиіс тәртіп нормаларын анықтайды. Депутаттық әдеп
ережесіне мынадай нормалар жатады:
- депутаттар бір-біріне және Парламент Палаталарынын, комитеттерінің,
комиссияларының және басқа депутаттық ұйымдардың барлық адамдарына
құрмет сезімімен қарауы тиіс;
- депутаттар өз сөздерінде депутаттардың және басқа адамдардың ар-
намысына, қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін негізсіз кінә артып,
дөрекі, қорлайтындай сөз сөйлемеуі керек;
- депутаттар заңсыз және күштеп әрекет етуге шақырмауы тиіс;
- депутаттар Парламент Палаталарының, оның үйлестіруші және жұмысшы
органдарының қалыпты жұмысына кедергі келтірмеуі қажет;
- депутат шешеннің сөзін бөлмеуі керек;
- депутаттың басқа депутаттың карточкасын алып дауыс беруге құқығы жоқ;
- депутат зорлық-зомбылық, көз алартушылыққа, қорқыту мен азаптауға жол
бермеуі тиіс.
Өзінің депутаттық қызметін жүзеге асыру барысында және қызметтен тыс
уақыттарында белгілі бір ережені ұстануы керек. Депутат заңмен қорғалатын
мемлекеттік және өзге де құпияны құрайтын ақпараттарды пайдалануға, ол
құпияларды белгіленген тәртіп бойынша қатаң сақтауға міндетті. Депутаттың
өз қызмет бабына орай мемлекеттік және өзге де осындай құпия құжаттарды
пайдаланатын кездері сирек кездеспейді. Осындай сипаттағы құжаттарға
ұқыпсыз қарау мемлекет, қоғам мүддесіне елеулі нұқсан келтіруі мүмкін.
Мұндай жағдайда әңгіме тек әдеп нормасына ғана емес, заңдық,
жауапкершілікке де келіп тіреледі.
Сонымен қатар, Регламентте мемлекеттік құпиясы бар құжаттарды
сақтаудың катаң тәртібі жөніндегі жауапкершілік туралы айтылған.
Палаталардың, олардың органдарының жабық отырыстарында депутаттарға белгілі
болған мәліметтерді жария етпеу де әдеп ережесіне жатады.
Егер депутаттың Парламенттің атынан берілген арнайы өкілеттігі
болмаса, ол шет елдердің лауазымды адамдарына және шетел органдарына
қатысты тек өз атынан ғана сөйлей алады. Оны былай түсінген жөн, ол депутат
ретінде емес, қатардағы азамат, жеке адам ретінде сөйлейді. Шет елдердің
лауазымды адамдарына және шет ел органдарына қатысты ресми емес сөздерінде
депутат, сөз жок, Қазақстан Республикасының мүддесін, оның азаматтарының
құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, өз әрекетімен Қазақстан мүддесіне
нұқсан келтірмеуге міндетті. Сонымен бірге депутат басқа мемлекеттердің
заңдарын бұзбауы, онда тұратын халықтардың ұлттық дәстүрлерін және әдет-
ғұрыптарын құрметтеуі тиіс.
Депутаттық әдеп ережесі депутаттың бұқаралық ақпарат құралдарында,
баспасөз конференцияларында, митингтерде сөйлеген және басқа жария
сөздерін, мәлімдемелерін де қамтиды. Депутат өз сөздерінде тек анық және
тексерілген фактілерді ғана пайдалануы, өз мәлімдемесімен қоғамдық пікірде
теріс ақпарат тудырмауы тиіс. Өйткені Парламенттен тыс жерлерде де
азаматтар депутатты заң шығару органының өкілі ретінде қабылдайды және оның
сөзіне, мәлімдемесіне ерекше сеніммен қарайды. Сондықтан депутаттың
ойланбай сөйлеген сөздерінің саяси теріс зардаптары болуы мүмкін.
Депутаттық әдеп ережесі бойынша дәлелсіз не тексерілмеген фактілерді
әдейі немесе байқамай айтуы нәтижесінде зардап шеккен ұйымдардан,
органдардан және жеке адамдардан депутат кешірім сұрауы тиіс. Егер
адамдардың мүдделері мен ар-намысы елеулі түрде зардап шексе, жәбірленуші
өзін қорғау үшін сотқа жүгінуге құқылы.
Депутаттың әдеп ережесін бұзғаны үшін депутатқа мынадай жазалау
шаралары қолданылуы мүмкін: 1) парламенттік мінеу; 2) көпшілік алдында
кешірім сұрауға мәжбүр ету; 3) Палаталардың бірлескен немесе бөлек бір
отырысының бойында сөз бермеу; 4) Палаталардың бірлескен немесе бөлек үш
отырысының бойында сөз бермеу; 5) Палаталардың үш бірлескен немесе бөлек
бір отырысының уақытына отырыс залынан шығарып жіберу; 6) Палаталардың
бірлескен немесе бөлек үш отырысы уақытына отырыс залынан шығарып жіберу;
7) бір күндік еңбек ақысынан айыру. Аталған жазалау шаралары Палата
Төрағаларының шешімімен қолданылады.
Заң жауапкершіліктің дәстүрлі төрт түрі теориялық түрде негізделеді
және заңнамалық түрде регламенттеледі. Олар: азаматтық-құқықтық, қылмыстық-
құқықтық, әкімшілік-құқықтық және тәртіптік-құқықтық жауапкершілік.
Демократиялық мемлекеттің құқық жүйесін қалыптастыруда және дамытуда
Конституцияның маңызын алдыңғы орынға қоятын жаңа саяси-құқықтық болмыс
құқық танушылардың алдына бұрын арнайы зерттеулердің мәні болмаған
проблеманы шығарды. 1999 жылы ресейлік Государство и право журналы
басқалардың қатарында конституциялық жауапкершілік туралы мәселе көтерілген
құқықтық жауапкершілік проблемаларына арналған Дөңгелек үстел ұйымдастырды.
Конституцияны тиімді қорғау тетігін құру конституциялық жауапкершілікті
заңи жауапкершіліктің дербес бір түрі ретінде мойындамаусыз мүмкін емес
деген пікір айтылды[28].
Конституциялық заңнаманы және оны іске асыру практикасын талдау
конституциялық жауапкершілікті тек заңи жауапкершіліктің ерекше бір түрімен
шектеуге болмайды деп санауға негіз береді. Конституциялық жауапкершіліктің
заңи және заңидан тыс жауапкершілік нышандары бар.
Конституциялық жауапкершілік заңи, саяси және моральдық жауапкершілік
нысанында көріне алады. Осы жауапкершілік түрлерінің барлығы Қазақстан
Республикасының Парламентіне де тән.
Парламенттік жауапкершілік пен Парламенттің жауапкершілігін ажырата
білу керек, Парламенттік жауапкершілік Парламенттің жауапкершілігіне
қарағанда анағұрлым күрделі құбылыс. Парламенттік жауапкершілікті біз
Парламенттің, Парламент депутаттарының, Үкіметтің, Үкімет мүшелерінің,
басқа жоғарғы санаттағы саяси қызметшілердің Парламенттің алдындағы
жауапкершілігі және Президенттің алдындағы Парламенттің жауапкершілігі деп
түсінеміз. Парламенттің жауапкершілігіне жалпы Парламенттің, Парламент
Палаталарының, Парламент Палаталары Төрағаларының, жеке депутаттың, депутат
топтарының жауапкершілігі кіреді. Демек, Парламенттің жауапкершілігі
Парламенттің өз шеңберінде орын алады және дербес тұлға немесе ұйымдаскан
топ ретінде заң шығарушылық қызметті жүзеге асыратын субъектілерге қатысты.
Жалпы Парламенттен басқа, аталмыш субъектілердің бір-бірінің алдында,
сондай-ақ Парламенттен тыс функция атқаратын кейбір субъектілердің алдында
жауапкершілік көтеретінін атап айту керек.
Сонымен, Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Парламент
жауапкершілігінің субъектілері төмендегілер болып табылады: 1) жеке
депутат; 2) депутаттар тобы; 3) Палаталардың Төрағалары; 4) жалпы
Парламент. Аталған субъектілердің жауапкершілігінің түрлері мен негіздері
әр түрлі және олардың Парламенттегі орнына және рөліне байланысты.
Алайда, біздін пікірімізше, аталған субъектілер қатарын толық деп
санауға болмайды. Қазақстан Республикасының Конституциясы Парламенттің жеке
Палатасын — Сенатты немесе Мәжілісті дербес жауапкершілік субъектісі
ретінде бөлмейді. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес,
Парламент Палаталарының бірінің қанағаттанарлықсыз, тиімсіз немесе
обструкционистік қызметі үшін жалпы Парламент жауап береді.
Осындай жағдайдың ерте ме, кеш пе көрінуге тиіс болатын бірқатар
негативті қырлары бар. Біріншіден, жауапкершілік әділдік принципіне
негізделуге тиіс. Егер Палаталардың бірінің конституциялық кағидаларға
сәйкес келмейтін қызметі негіз болса, жалпы Парламентті таратуды әділ деп
мойындауға бола ма? Ондай шешім әділдік принципіне сәйкес бола қоймас.
Екіншіден, Палаталардың бірінің конституциялық кағидағаларға сәйкес
келмейтін қызметі үшін жалпы Парламент таратылатын жағдайда кінә принципі
бұзылады. Басқаша айтқанда, кінәсіздер кінәлілермен қатар жауапкершілік
көтереді. Алқалы органдарда кінә ұғымы дара басшылық жағдайынан өзгеше
болып келетіні белгілі. Алқалы органнын шешімі үшін қарсы дауыс бергенде де
жауап береді. Бірақ, Қазақстан Республикасының Парламенті біртұтас алқалы
орган емес. Ол өздері дербес жүзеге асыратын ерекше өкілеттіктері бар
Палаталардан тұрады. Әрине, Палаталардың екеуі де бірлесе жүзеге асыратын
өкілеттіктер бар, бірақ осы бірлескен өкілеттіктер бойынша шешімдер
қабылдау үшін әр Палата жеке дауыс береді. Палаталардың екеуі де шешімдер
қабылдамауы мүмкін. Бұл жағдайда екі Палатанын да жауапкершілігі туралы
айтуға болады. Онда жалпы Парламентті таратумен келіспеу қиын. Ал егер,
Палаталардың бірі Конституцияға немесе объективті себептерге сәйкес шешімді
табанды қабылдағысы келмесе, неге ол үшін кінәсіз басқа Палата жауап беруі
керек.
Сонымен қатар, Конституция Палаталардың мәртебесін дәйекті белгілейді.
Палаталар шешім үшін бөлек, дербес дауыс береді, бірақ неге өзінің шешімі
үшін дербес жауап бере алмайды. Үшіншіден, бір Палатаның кінәгерлігі үшін
жалпы Парламентті тарату республикалық бюджетке тым ауырға соғады. Сонымен,
біздің пікірімізше, Парламент Палаталарының жауапкершілігін белгілеуге
саралы көзқарас орынды болады. Аталған мән-жайларға орай, жалпы
Парламенттің жауапкершілігімен қатар Қазақстан Республикасы Парламент
Палаталарының бөлек жауапкершілігін белгілеу керек. Әлбетте, Палаталардың,
сондай-ақ Парламенттің өз жауапкершілігінің саяси, заңи негіздерін әзірлеу
қажет.
Парламенттің жауапкершілігі мәселелерін жан-жакты регламенттеудің
мемлекеттің, қоғам мен халықтың тағдыры үшін айрықша маңызды мәні бар.
Осындай регламенттеудің қажеттілігі Парламенттің мемлекеттік билікті бөлу
жүйесіндегі заң шыгарушы орган ретінде алатын орнынан туындайды.
Конституция Парламентті мемлекеттік билік тармақтарының біріне
жатқызғанымен, Конституцияның өзінің қағидаларына сәйкес, ол мемлекеттік
тетікте ерекше орын алады. Біріншіден, барлық жоғары және жергілікті
мемлекеттік органдардың мәртебесі, құзыреті Парламент қабылдайтын заңдармен
белгіленеді. Демек, Конституцияға және уақыт талаптарына сәйкес заңдар
қабылдау үшін жауапкершілік негізінен Парламентке жүктеледі. Екіншіден,
Парламент жоғары өкілді орган ретінде халықтың еркін білдіреді және онын
атынан бой көрсетеді. Сондықтан да, Парламент қабылдайтын заңдарда халықтың
дара мемлекеттік билік көзі ретінде объективті шарттардан туындайтын еркі
көрініс табуға тиіс. Осыған байланысты конституциялық құқық ғылымының
алдында да Парламенттің жауапкершілігі проблемаларын зерттеу міндеттері
тұр.
Қазақстан Республикасының Конституциясын, өзге конституциялық
заңнамасын, сондай-ақ Парламенттің қызмет практикасын талдау оның
төмендегідей жауапкершілік түрлерін бөліп шығаруға негіз береді: 1) саяси
жауапкершілік; 2) құқықтық жауапкершілік.
Саяси жауапкершілік. Қазақстан Республикасының Парламенті заң
шығарушылық функцияларды жүзеге асырады. Саясаттың заңи тұлғалануы болып
табылатын заңдарды қабылдай отырып, Парламент заң жобаларын әзірлеу, оларды
талқылау және қабылдау, басқа мәселелерді талқылау кезінде тек олардың
мазмұнын заңи талдаумен ғана шектеліп қоймайды. Басқаша айтқанда,
Парламенті тек заң шығарушылық кызметті жүзеге асырып қоймай, сонымен қатар
саяси сипаттағы әрекеттер жасайды. Парламенттің саяси жауапкершілігінің
негізі заң шығарушылық қызмет, сондай-ақ Парламенттің саяси сипаттағы
әрекеттері, акциялары болып табылады. Әрине, кез келген саяси әрекеттер,
акциялар Парламенттің саяси жауапкершілігі үшін негіз болып табыла
бермейді. Заң шығарушылық қызмет тек заңдар қабылдау ғана емес, сонымен
қатар оларды іске асырудың ықтимал теріс салдарларын болжай білу болып
табылады. Сондықтан да Нормативтік құқықтық актілер туралы Заң, сондай-ақ
Палаталардың және Қазақстан Республикасы Парламентінің регламенттері заң
жобаларын әзірлеушілердің мүмкіндігінше заңдардың теріс салдарларын
мүмкіндігінше ескеруге міндетгілігін көздейді. Ең бастысы — Парламент
өзінің конституциялық өкілеттіктерін толық, сапалы және тиімді пайдалану
үшін өзінің саяси жауапкершілігін сезінуге, түсінуге тиіс. Парламенттің
саяси жауапкершілігінің болуы депутаттардың жүріс-тұрысына, Парламент
Палаталарының, олардың органдарының қызметіне, сондай-ақ жалпы Парламентке
олардың оң заң шығарушылық, бақылау жұмысын, сондай-ақ олардың саяси
акцияларын жандандыра отырып, тұрақты әсер көрсетуге тиіс.
Саяси жауапкершілік туралы мәселе қойылған кезде сөз құқық
бұзушылықтар, конституциялық қағидаларды бұзушылықтар туралы емес, сапасыз
заң шығарушылық үшін, қажетті заңдарды қабылдамау үшін, өз өкілеттіктерін
толық көлемде пайдаланбау үшін, обструкция үшін, Парламенттің ішінде,
сондай-ақ мемлекеттік билік тармақтарының арасында саяси қақтығыс
жағдайларын жасау үшін жауапкершілік туралы болып отыр.
Саяси жауапкершілік туралы мәселені анықтау үшін саяси жауапкершілік
субъектісі кім болатынын, саяси жауапкершіліктің негіздері мен түрлерін
қарастырайық.
Қазақстан Республикасы Парламентінің саяси жауапкершілігінің
субъектісі төмендегілер болуы мүмкін: а) депутат топтары; ә) Парламент
Палатасы; б) Палаталардың төрағалары; в) жалпы Парламент.
Біздің пікірімізше, жеке депутат саяси жауапкершілік субъектісі болып
табылмайды, өйткені бір адам Парламенттегі саяси жағдайға елеулі ықпал
ететін саяси акциялар жасай алмайды. Егер бір депутаттың саяси акцияларын
басқа депутаттар қолдаса, Бұл Парламентте қалыпты заң шығарушылық қызметке
кедергі жасайтын белгілі бір саяси жағдай қалыптастырады, онда депутат
топтарының, Палатаның, жалпы Парламент туралы мәселе пайда болады.
Депутат топтарының саяси жауапкершілігі. Қазақстан Республикасының
Конституциясы депутат топтарының саяси жауапкершілігін көздейді. Мысалы,
Конституция бойынша Президентке қарсы айып тағу және оны тексеру туралы
шешім Мәжіліс депутаттарының кем дегенде үштен бірінің бастамасы бойынша
оның депутаттарының жалпы санының көпшілігімен қабылдана алады.
Президентке айып тағу бірнеше сатыдан тұрады. Бірінші саты - айып тағу
және оны тексеру. Егер Мәжіліс шешім қабылдаса, онда екінші сатыда Сенат
айыптауды тексеру жүргізеді. Тексеру нәтижелері Парламент Палаталарының
бірлескен отырысының қарастыруына табысталады. Бұл енді үшінші саты болып
табылады. Материалдар қарастырылардың алдында Жоғарғы Соттың және
Конституциялық, Кеңестің айып тағудың негізділігі мен конституциялық
рәсімдерді сақтау тұрғысынан қорытынды жасауына табысталады. Егер айып тағу
осы сатылардың әрқайсысында қабылданбаса, ынтагерлердің өкілеттіктері
заңдылықты бұзғаны үшін тоқтатылады, яғни, олар негізсіз айып таққаны үшін
заңи жауапкершілік көтереді. Айып тағылған сәттен бастап екі айдың ішінде
осы мәселе бойынша түпкілікті шешімнің қабылданбауы Республика Президентіне
қарсы тағылған айыпты қабылданбаған деп мойындауға әкеліп соғады. Бұл
жағдайда сөз, біздің пікірімізше, заңи жауапкершілік емес, саяси
жауапкершілік туралы болып отыр. Президентке қарсы тағылған айып бұл
жағдайда заңи және нақты негіздер болмағандықтан емес, түпкілікті шешім
қабылдау мерзімі өткізіліп алынғаны себепті қабылданбай отыр. Бұл жағдайда
депутаттардың өкілеттіктері саяси уәждердің негізінде тоқтатылатын болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы, басқа заңнамалық кесімдері
Парламент Палаталарының саяси фракцияларының саяси жауапкершілігін
көздемейді. Болашақта, саяси партиялар нығайып, Парламенттің қызметіне
ықпал ете алатын халде болатын уақытта, олардың саяси жауапкершілігін
регламенттеу туралы мәселе өзекті болады. Басқа мемлекеттердің екі және
көппартиялық Парламенттерінің практикасы алдағы кезеңде Қазақстан
Республикасы Парламентінде орын алуы мүмкін көріністі бейнелейді.
Парламент Палаталарының саяси жауапкершілігі. Парламент Палаталары тек
өздерінің өкілеттіктерін тиісті атқару мен Палаталардың ішіндегі саяси
акциялар үшін ғана емес, сонымен қатар бірлескен өкілеттіктерді жүзеге
асыру үшін және бірлескен қызмет кезіндегі саяси акциялар үшін саяси
жауапкершілік көтереді. Қазақстан Республикасының Конституциясы тікелей
емес, бірақ жанамалы түрде Парламент Палаталарының әрқайсысының жеке
тиіссіз заң шығарушылық, бақылау қызметі үшін саяси жауапкершілігін
көздеңді. Сенаттың Парламент Мәжілісіне сапасыз заңдарды қайтаруы, біздің
пікірімізше тек салақ ұқыпсыз үшін, заң шығарушылық техникасы ережелерін
бұзу үшін ғана емес, сонымен қатар саяси жауапкершілік сезімінің әлсіреуі
үшін де саяси ескертпенің көрінісі болып табылады. Егер осындай жағдайлар
бірен-сараң болса, онда бұл мән-жайға көңіл бөлмей-ақ коюға болушы еді.
Өкінішке орай, Бұл олай емес. Палаталардың қызметіне сондай-ақ сайлаушылар
да саяси баға береді.
Парламент Палаталарының әрқайсысы депутаттардың жалпы санының кем
дегенде үштен бірінің бастамасы бойынша Үкімет мүшелерінің өз қызметінің
мәселелері бойынша есептемелерін тыңдауға құқылы. Оларды заңдарды
орындамаған жағдайда, Палаталардың депутаттары Үкімет мүшелерін қызметінен
босату туралы Президентке жолдау қабылдауға құқылы. Осы мәселе бойынша
екінші қайтара жолдану босату үшін міндетті негіз болып табылады. Екі
жағдайда да сөз Палаталар депутаттарының құқықтық емес, Президентің кесімін
қабылдау үшін негіз болып табылатын саяси әрекеттері туралы болып отыр.
Егер Палаталардың депутаттары аталмыш құқықты пайдаланбайтын болса, бұл
Палаталар үшін қандай да бір саяси салдарларды ілестірмейді. Бірақ,
Палаталардың аталмыш құқықты пайдаланбауының немесе тиімсіз пайдалануының
саяси салдарлары анық.
Бұл тек саяси құқық кана емес, депутаттарға жоғарғы санатты саяси
басқарушылардың қызметінің тиімділігін, заңдылығын тексеру үшін берілген
саяси мүмкіншілік болып табылады. Алайда, Парламент Палаталары аталмыш
құқықты жеткіліксіз және тиімсіз пайдалануда, Бұл да сондай-ақ.
Палаталардың саяси баламалылығының пайдасына куәгерлік болып табылмайды.
Парламент Палаталары Төрағаларының саяси жауапкершілігі. Палаталардың
төрағалары заң шығарушылық бойынша жұмысқа басшылық етеді, сондықтан оларға
үлкен саяси жауапкершілік жүктеледі. Парламент Палаталарының төрағалары жай
депутаттар ғана емес, олар жоғары санатты саяси қызметшілерге жатады.
Оларды сондай ретінде мойындау, менің пікірімше, олардың конституциялық
мәртебесінен туындайды. Мысалы, Конституцияның 48-бабына сәйкес Қазақстан
Республикасының Президенті қызметінен мерзімінен бұрын босаған немесе
кетірілген, сондай-ақ қайтыс болған жағдайда, Президенттің өкілеттігі
қалған мерзімге Парламент Сенатының Төрағасына көшеді. Сенат Төрағасының
өзіне Президент өкілеттігін қабылдауы мүмкін болмаған ретте ол Парламент
мәжілісінің төрағасына көшеді. Егер Палаталардың төрағалары өздерінің
міндеттерін атқара алмаса, олар қызметінен қайта шақырылып алына алады. Бұл
заңи емес, саяси сипаттағы шара.
Парламенттің саяси жауапкершілігі. Парламент халықтың алдында
Конституцияға сәйкес заң шығарушылык функциясын жүзеге асыру үшін саяси
жауапкершілік көтереді. Бұл жауапкершілік виртуалды сипатқа ие, өйткені
сайлаушылар не депутаттарды қайта шақырып ала алмайды, немесе Парламентті
тарата алмайды. Бірақ сайлаушылар түрлі тәсілдермен беретін Парламент
қызметінің саяси бағасы оны қолдау және мақұлдау немесе сөгу түрінде көріне
алады. Соңғы жағдайда сөз сайлаушылардың саяси органды жатсынуы, оған
сенімін жоғалтуы туралы болып отыр. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz