Кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижелерін сипаттайтын
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Қаржылық нәтижелер қалыптасуы есебінің экономикалық
мәні
мен есебі
1.1. Қаржылық нәтижелердің мәні, қалыптасуының
тәртібі мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Ұйымның қаржылық нәтижелері элементтерінің
есебі ... ... ... ... ... ... 10
1.3. ӨзенМұнайГаз ӨФ қаржылық-экономикалық сипаттамасы және
кәсіпорынның есеп
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .21
1.4. ӨзенМұнайГаз ӨФ қаржы есеп жұмысын
ұйымдастыру ... ... ... ... ..28
ІІ ӨзенМұнайГаз ӨФ қаржылық нәтижелерін талдау және аудиті
1. Ұйымның жылдық есебін қаржылық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .38
2. Қаржылық қорытынды элементтерін
аудиттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3. Пайданы бөлу және қолданылу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президентінің өз халқына Жолдауында
Қазақстан – 2030. Өркендеу, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың
тұрмысын жақсарту біздің елімізді дамытудың негізгі мақсаты экономикалық
өсу екендігін ерекшелейді, экономикалық өсудің бірінші орында алуы бүгін
де, ертең де және келесі отыз жыл бойы ең маңыздыларының бірі болады. Осы
мақсатқа жетуде үлкен рольді ақпаратқа бөленген, оның дамуы тек қана
экономикалық өсуге емес, сонымен қатар әлеуметтік аймаққа және Қазақстанның
халықаралық қоғамдастық интеграциясына да әсер етеді.
Қазақстан Республикасында нарықтық экономика одан әрі күшейе түсуде,
онымен бірге шаруашылық процесті реттеудің негізгі механизмі ретінде
бәсекелестік те күш жинауда.
Қазіргі уақытта бәсекелестік ортада кәсіпорынның тіршілік етуі оның
қаржылық тұрақтылығына тәуелді, оған ресурстардың барлық түрлерін
экономикалық қолдану, шығындарды азайту, өнімді (жұмыс, қызмет) өндіруді
жоғарлататын резервтерді анықтау және пайданы ұлғайту негізінде өндірістің
тиімділігін жоғарлату арқылы жетуге болады.
Табыс кәсіпорын қызметінің тиімділік критерийі және оның қаржылық
нәтижелерінің қалыптасуының негізгі ішкі қайнар көзі болып табылады.
Табыстың көлемін экономикалық түбегейлі анықтау кәсіпорын үшін үлкен
маңызы бар, оның қаржылық ресурстарын, бюджетке төлемдердің көлемін,
өндірістің кеңею мүмкіншіліктерін және қызметкерлерді материалдық
көтермелеуді дұрыс бағалауға әсер етеді.
Әрбір ұйымның қызметімен танысу үшін мүмкіндігінше оның көптеу
жақтарын біліп алу керек, осы негізде коллектив жұмысындағы жағымды және
жағымсыз жайлары туралы объективті ойды қалыптастыру керек. Осы кезде
талданатын ұйымның шаруашылық қызметінің нәтижелерін бейнелейтін жұмыстың
қаржылық нәтижелеріне тікелей әсер ететін бірнеше маңызды көрсеткіштерді
пайдалану міндетті.
Кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижелері көрсеткіштер жүйесінде өз
көрінісін табады. Кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижелерін сипаттайтын
Көрсеткіштердің көп саны оларды жүйелік қарастыруда әдістемелік
қиыншылықтар тудырады. Көрсеткіштердің бағытталуындағы айырмашылық берілген
кәсіпорынның нақты жағдайы туралы ақпарат қажеттілігін ең жоғары деңгейде
қанағаттандыратын тауар алмасуға қатысушылардың әрқайсысына таңдауда
қиындық түсіреді. Мысалы, кәсіпорын әкімшілігін түскен табыстың көлемі мен
құрылымы, оның көлеміне әсерін тигізетін факторлар қызықтырады. Салық
инспекциясы барлық қосылатын баланстық табысы, оның ішінде өнімді өткізуден
түскен табыс, мүліктерді сатудан түскен табыс, негізгі емес қызметтерден
алынған нәтижелер және т.б. туралы шынайы ақпарат алуды қызығады.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты ӨзенМұнайГаз ӨФ қызметінің қаржылық
нәтижелерінің қалыптасуының есебі мен талдауын, пайданы бөлуді есептеу
және оқып зерттеу болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде мынадай міндеттер қойылады:
- ұйымның қаржылық нәтижелер есебінің мәні мен маңызын ашу;
- ӨзенМұнайГаз ӨФ мысалында қаржылық нәтижелерінің бақылауын
ұйымдастыру;
- ӨзенМұнайГаз ӨФ қаржылық-экономикалық сипаттамасы мен есеп
жұмысының ұйымдастырылуын оқып зерттеу;
- ұйымның жылдық есебін қаржылық талдау;
- қаржылық нәтижелерге басқарушылық талдау;
- пайданы бөлудің тәртібін зерттеу;
- қаржылық нәтижелер есебін ХҚЕС-на көшуге байланысты жетілдіру;
- шешімдер қабылдап, ұсыныстар енгізу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі ӨзенМұнайГаз ӨФ қаржылық
нәтижелерінің есебі мен талдауын ұйымдастыру болып табылады.
ӨзенМұнайГаз ӨФ келесі қызмет түрлерімен айналысады:
- мұнай өндіру
- құрылыс
- қызмет көрсету саласы
- жол-құрылысы кәсіпорындары
Дипломдық жұмыс келесілерден құралған:
1. Кіріспе;
2. 2 тараудан тұратын негізгі бөлім;
3. Қорытынды мен ұсыныс;
4. Қолданылған әдебиеттер тізімі;
5. Қосымшалар.
Дипломдық жұмысты жазу барысында басымдылықпен келесі мәліметтер
қолданылды: ғалымдар мен тәжірибешілердің еңбектері, соның ішінде берілген
тақырыпқа көп көңіл бөлген Барышева С.К., Радостовец В.К., Шаменова А.А.,
Сарсенова Д.А.; нормативті материал, арнайы әдебиеттер, сонымен қатар
ӨзенМұнайГаз ӨФ 2008-2010ж.ж қаржылық және салықтық есептіліктері.
І Қаржылық нәтижелер қалыптасуы есебінің экономикалық
мәні мен есебі
1.1. Қаржылық нәтижелердің мәні, қалыптасуының тәртібі
мен құрылымы
Ұйымның қызметінің қаржылық нәтижесі – бұл есепті жылдағы
кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі, табыстар мен шығыстар
арасындағы айырмашылықты білдіреді. Қаржылық нәтижесін өлшеу элементі:
табыс пен шығыс болып табылады.
Табыс – бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің
азаюы; шығыс – бұл есептік кезеңде активтердің азаюы, не міндеттемелердің
көбеюі. Бұл жерде иеленушілердің жарғылық капиталына салған салымы
субъекттің табысы болып табылмайды, ал субъект иелеріне меншік капиталын
таратып беру – шығыс болып танылады.
Шығыстар – өнімді өндіумен, жұмысты атқарумен, қызметті көрсетумен
байланысты шығындар, негізгі және негізгі емес қызметтен шеккен зияндар
және төтенше жағдайдан туындаған шығындар. Шығыстар, әдетте, шығыс нысанын
қабылдайды немесе активтердің пайдалануын көрсетеді (ақша қаражаттары,
материалдық қорлар, негізгі құралдар, т.б.). Зиян экономикалық олжаның
азайғанын көрсетеді. Зиян өз табиғаты бойынша, шығыстан айтарлықтай
ерекшеленбейді және ол жеке элемент болып та саналмайды.
Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет түріне
(өндірісіне) қарап табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады. Мысалға,
өнеркәсіп өндірісі, делдалдық қызмет, ауыл шаруашылық қызметі бойынша және
т.б., сондай-ақ табыс пен шығысты әдеттегі қызметі мен төтенше жағдайдан
алатын табыстары немесе шығыстары бойынша бөлуі мүмкін.
Табыстар – бұл субъекттің негізгі және негізгі емес қызметінің
нәтижесі. Негізгі қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнімді, жұмысты,
қызметті сатқаннан алынған табысы; сондай-ақ тауарлы-материалдық
құндылықтардан, жалға беруден, инвестициялық қызметтерден түсетін табыстары
жатады. Ал негізгі емес қызметтен түсетін табыстардың қатарына: негізгі
құралдарды, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздарды (акция бойынша
табыс және пайыз түріндегі табыс) сатқаннан және бағамдық айырмадан түскен
табыстары жатады.
Ықшамдалған түрде бұл түсінік 2007 жылы 28 ақпандағы Бухгалтерлік есеп
туралы заң күші бар Қазақстан Республикасының Президентінің 234 Жарлығында
анықталған. Жарлықтың 13 бабында былай делінген: Табыстар бұл есептік
кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы. Белгілі бір
шығындар шығармай әдетте қажетті табыстарды алу мүмкін емес.
Шығыстар түсінігі түрлі маңызға ие және зерттеу мақсаттарына және
шешілетін экономикалық міндеттердің сипатына байланысты болады. Шығыстар
экономикалық категория ретінде жұмсалынуы өнімді (жұмыс, қызметті) өндіру
процесімен байланысты материалдық, еңбектік, қаржылық ресурстардың жиынтығы
деп шешім жасауға болады.
Әдеттегі қызмет түрлерінен ұйымның қаржылық нәтижелерін қалыптастыру
мақсаты үшін өткізілген тауарлар, өнімдер, жұмыс, қызметтердің өзіндік құны
анықталады. Есепті кезеңде де, өткен кезеңдерде де танылған әдеттегі қызмет
түрлері байланысты шығындар, және түзету есебімен өнім өндірісінің,
атқарылған жұмыс пен көрсетілген қызмет, сонымен қатар сатылған (қайта
сатылған) тауарлардың ерекшеліктеріне тәуелді алдағы есепті кезеңдерде
алынатын табыстарға қатысы бар өтпелі шығындар негізінде өзіндік құн
қалыптасады. Бұл кезде саудаға байланысты және басқарушылық шығыстар
толықтай есепті жылдағы олардың әдеттегі қызмет түрінен болған шығыстар
ретінде танылуы сатылған тауарлар, жұмыс, қызметтердің өзіндік құнында
танылуы мүмкін.
С.К.Барышеваның [1] айтуы бойынша республикамызда экономиканың дамуы
мен қазақстандық есепті жүргізу принциптері әлі жоғары деңгейіне жете алған
емес. Бухгалтерлік есептің біртіндеп халықаралық стандарттарына көшуі одан
әрі нақты түсініктемелердің анықталуын талап етеді. Мысалы, қазақстандық
стандарттарда ең маңызды түсініктердің бірі болмай тұр: пайда.
Бірақ табыстың бірнеше түрлері бар, оларға мыналар жатады:
- өнімдерді (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыс;
- жалпы табыс;
- негізгі қызметтен түскен табыс;
- негізгі емес қызметтен түскен табыс;
- салық салынғанға дейінгі әдеттегі қызметінен алынған табысы;
- салық салынғаннан кейінгі әдеттегі қызметінен алынған табысы;
- төтенше жағдайдан алынған табысы;
- таза табыс;
- кәсіпорын қызметінің қорытынды қаржылық нәтижесі болатыны.
Халықаралық тәжірибеде мәні ашылған түсініктер қолданылады: өнімдерді
(жұмыс, қызмет) өткізуден түскен түсім, жалпы табыс, пайда, рентабельділік,
бөлінбеген кіріс. Қайсыбір түсініктеменің анықтамасына қандай мән
салынғанынан оның қолданылуы тәуелді болады.
Сонымен бірге қаржылық есептілікті пайдаланушылардың шатасу себебі
табыстың негізінен ақшалай түрде түсетіндіктен, бұдан олар келесідей шешім
жасай алады, есеп айырысу шотындағы қалдық (шығындарды алып тастағанда) –
бұл есепті кезеңдегі кәсіпорынның сол қаржылық нәтижесі. Ақша қаражаттары –
құралдар (актив), табыстар – бұл активтердің өсуі, не міндеттемелердің
азаюы, ал пайда – кәсіпорын капиталының бөлігі және ол кәсіпорындағы бар
ақша құралдарының сомасына тең емес.
Белгілі бір уақыт кезеңінде түскен кіріс деп кәсіпорын өзінің қызметі
нәтижесінде осы кезеңде капиталын қаншалықты өскен сомасын айтады.
Бөлінбеген кіріс – бұл дивидендтер түріндегі кіріс бөлігі
акционерлерге төленгеннен кейінгі кәсіпорын қолдануына қалатын капитал.
Кәсіпорын қызметі нәтижесінде алынған бөлінбеген кірістің өсуі - табыс, ал
азаюы шығыс деп аталады.
В.К.Радостовец [2] былай жазған: Кәсіпорын қызметінің қаржылық
нәтижесі кіріс пен зияннан құралады. Олар 5610 Жиынтық кіріс (зиян)
активті-пассивті шотында көрініс табады. Дебетінде – зияны, ал кредитінде
пайдасы көрсетіледі.
Және табыс (зиян) – кәсіпорын қызметінің негізгі жалпылауыш көрсеткіші
болып табылады. Кәсіпорынның баланстық пайдасы (залалы) – бұл өнімдерді
(тауар, жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыс (зиян), материалдық емес
активтерді, негізгі құралдарды, басқа да материалдық құндылықтарды, сондай-
ақ оларға кеткен шығындар сомасына азайтылған өткізуден тыс операциялардан
алынған табыстар сомасы.
Материалдық және өзге оларға теңескен шығындарды алып тастағанда
өткізілген өнім, тауар, жұмыс және қызмет үшін түсімнен ұйым табысы
құралады.
Өткізуден тыс табыстар мен зияндарға келесілер жатады:
- валюттік шоттар мен шетел валютасындағы операциялар бойынша
бағамдық айырмалар;
- кәсіпорынға жататын акциялар, облигациялар және басқа бағалы
қағаздар бойынша дивидендтер;
- бірлескен ұйымдардағы үлестік қатысуда мүліктерін жалға беруден
алынған табыстар;
- экономикалық санкциялардың бірнеше түрлері – айыппұлдар,
өсімақылар;
- кіріс көлемін арттыратын немесе кемітетін өнім (жұмыс, қызмет)
өндірісімен және оны өткізумен тікелей байланысты емес
операциялардан болатын табыстар (шығындар).
Пайда сатылған өнімнің толық өзіндік құнын, еңбекақы шығындарын қоса
есептегендегі, өткізуден түскен түсімнен жасалады.
А.А.Шаменова [3]: 5610 Жиынтық кіріс (зиян) шоты – активті-
пассивті, оның жинақталатын сальдосы қаржылық нәтижені көрсетеді. 5610
шоттың дебеті бойынша зияны (шығын, залал), ал кредиті бойынша – ұйымның
табысы (кірісі) бейнеленеді.
Е.Б.Абдрасилов [4] өзінің көзқарасында келесі сөздермен баяндайды:
Қаржылық нәтиже есепті кезеңдегі табыстар мен шығыстардың сәйкес
категориялары бойынша топтастырылған барлық операциялардың нәтижесін
қосады.
Д.А.Сарсенова [5] былай деп жазды: Өнімді, жұмысты, қызметті сатудан
түскен қаржылық нәтиже сатудан түскен түсім (ҚҚС, сатудан салық пен
акциздерсіз) мен сатылған өнімдердің (жұмыс, қызмет) нақты өзіндік құны
арасындағы айырмасы ретінде анықталады. Сатудан түскен кірістің (зиян)
дұрыстығын табу үшін өнімді сату мен тиеу және өнімді өткізумен байланысты
шығыстар есебінің қатесіз жүргізілгенін тексереді. Тауарларға меншік құқығы
сауда ұйымынан сатып алушыға (тапсырысшы) сәйкесінше оны жіберу сәтінен
ауысады.
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және
де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Ұйымның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтар қарастырмас
бұрын, қаржылық жағдай дегеніміз немесе қаржылық жай-күй дегеніміз не,
соны анықтап алған жөн. Соңғы жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл
ұғым әртүрлі түсіндіріледі. Профессор А.Д.Шеремет [6] Кәсіпорынның қаржы
(активтер) жағдайы тарту, пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен
(меншікті капитал және міндеттемелер, яғни пассивтер) сипатталады деп
жазған.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қарсы ресурстарын жасау, тарату және
пайдаланумен сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның
қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа да қызмет түрлеті үшін қажетті
қаржы ресурстарымен қамтамасыз етуіне және оларды мақсатқа сай тиімді
тарату және пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілермен
қаржылық өқарым-қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақытылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық
жағдайының жақсылығын көрсетеді.
Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы – бұл оның қаржы
бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем қабілеттілігі, несие
сипаттамасын) қаржы ресурстары мен капиталды пайдалану, мемлекет алдында
және басқа да шаруашылық субъектілерінің алдында өз міндеттемелерін
орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі
түрлерін жүргізеді: табыстылық пен рентабельділік; қаржылық тұрақтылық;
несие қабілеттілігі; капиталды пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу.
Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, біз бұл ұғымды былай
анықтауды ұсынамыз.
Қаржылық жағдайдың мәні және талдаудың мақсаты, қаржылық талдаудың
мазмұнын айталық.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы ксіпорының белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтелуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайында қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен өзара қарым-қатынас үлкен әсер етедщі. Сондықтан да
серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы қаржылық жағдайдың
бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз жинақ қорларын
тұрақты тиімділікке ие және дивидедтерді ұқыпты төлейтін қаржылық жағдайы
жақсы кәсіпорындарға салады. Инвестициялық тартымдылығы болуы үшін, тек
бүгінгі күні ғана емес, болашақта да кәсіпорынның қаржылық жағдайы
көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Сондықтан да бұл жыл сайын өз облигацияларсы белгілі бір пайызбен
алғысы келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта - облигация құнын толық
өтеуді талап ететін облигация иелеріне де қатысады. Кез келген коммерциялық
кәсіпорын сияқты, банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырып, оны беру
туралы шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің қаржылық
жағдайын тексереді.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалды анықтайды.
Қаржылық нәтиже ұйымның өндірістік-қаржылық қызметінің нәтижесінде
меншікті капиталдың белгілі бір кезеңдегі өзгерісін көрсетеді.
Шаруашылық қызметтің қаржылық нәтижесі календарлық жыл ішінде
қалыптасқан кіріс пен зиян көрсеткіштерімен анықталады. Есепті жылдың
қаржылық нәтиже қорытындысының қалыптасуы есепті жыл бойына 5610 Жиынтық
кіріс (жиынтық зиян) шотында пайданы (шот кредиті бойынша) немесе залалды
(шот дебеті бойынша) қалдық түрінде көрсететін жинақталу жолымен, яғни
кумулятивтік әдіспен жүргізіледі. Бірінші тоқсанның аяқталуы кезінде 5610
шотында қаржылық нәтиженің бірінші тоқсанға аралық қорытындысы жасалады,
екінші тоқсан аяқталарда – жартыжылдыққа, үшінші тоқсан соңында – есепті
жылдың тоғыз айына және төртінші тоқсан аяқталғанда барлық есепті жылдың
қорытынды қаржылық нәтижесі қалыптасады. 5610 шоты бойынша кредиттік және
дебеттік айналымдарын салыстыру есепті жылдың соңғы қаржылық нәтижесін
анықтайды. Кредиттік айналымның дебеттіктен асып кетуі 5610 шотта сальдо
кредиті бойынша көрінісін табады және ұйымның кіріс көлемін сипаттайды, ал
дебеттік айналымның кредиттіктен артық болуы 5610 шоттағы сальдо дебеті
бойынша жазылады және ұйым зиянының көлемін сипаттайды. 5610-шы шоттың
сальдосы бір жақты болады.
Ұйымның соңғы қаржылық нәтижесі келесілердің әсерінен құралады:
а) өнім, тауар, (жұмыс, қызмет) сатудан алынатын, сонымен бірге
ұйымның қызметін құрайтын шаруашылық операциялардан (негізгі құралдарды
ақылы жалға беру, интеллектуалды меншік объектілерін қолдануға беру және
басқа ұйымдардың жарғылық капиталдарына салымдар салу) түсетін қаржылық
нәтиже;
б) негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді, материалдар мен
өзге мүліктерді (операциялық табыс пен шығыс бөліктері) сатудан болатын
қаржылық нәтиже;
в) операциондық табыстар мен шығыстар (мүліктерді сатудан алынған
нәтижелерді алып тастағанда);
г) өткізуден тыс түсетін кіріс пен зиян;
д) төтенше жағдайлардан алынған табыстар мен шығыстар.
Есепті кезең бойынша ұйымның соңғы қаржылық нәтижесі ұйымның жиынтық
табысынан экономикалық негізделген нәтижелерін алып тастағанда қалатын
бөлінбеген таза табыс түрінде бейнеленеді. Олар басымдылық күшінде ұйымның
міндеттемелерін үшінші жақтардың (кредиторлар, бюджет, тапсырысшылар)
алдында танылатын және орындалатын ұйымның қосымша шығындарын құрайтын
міндеттемелер болып табылады:
- салық органдарымен есептелген айыппұл мен өсімақылар;
- келісім-шарттар бойынша міндеттемелердің орындалмауы немесе дұрыс
орындалмауынан сауда ұйымдары пайдасына айыппұл, өсімақылар;
- несие келісім-шартын бұзуы үшін жоғарлатылған пайыздық төлем
сомалары;
- кепілдеме, сенімділік мәміле шарттары бойынша міндеттемелер;
Календарлы есепті жылдың аяқталуы бойынша есепті жылда ұйым алған
бухгалтерлік табыстың фактілі сомасынан ең бірінші қойылған ставка бойынша
табыс салығының бюджетке тиесілі сомасын есептеп шығарады. Ағымдағы есепті
жылдағы табыстың ұйымның қажеттіліктеріне табыс салығына аванстық
төлемдерден және салықтық төлемақыларды өтеу мен оларға теңелген салық
салудың салықтық ережелерін жабу үшін санкциялардан басқа аванстық
қолданылуы қарастырылмаған.
5610 шоты бойынша аналитикалық есебі табыстар мен шығындар есептілігін
құруға қажетті берілгендердің қалыптасуын қамтамасыз ету қажет.
1.2. Ұйымның қаржылық нәтижелері элементтерінің есебі
Нарықтық экономика жағдайында табысты ұлғайту және шығындарды азайту
кез келген сауда ұйымдарының ұйымдастыру – құқықтық түріне қарамастан,
қаржы-шаруашылық қызметінің басты мақсаты болып табылады.
Нарықтық экономикада табыстар ақшалай түрде жүргізіліп, өндіріс және
факторы бағасымен органикалық байланыста болады. Бұл бағаға нарықты күштер
кәдімгідей әсер етеді: сұраным мен ұсыным арақатынасына; бәсеке мен
монополия. Енді осы табыстардың түсу мен бөліну механизмін толығырақ
қарастырамыз. Табыстардың негізгі түсу көздері мыналар:
а) жұмыскерлердің еңбек табысы – (жалақы, сыйақы және т.б.)
ә) кәсіпкерлік табыстар (пайда);
б) меншік табыстары (салымнан алынатын пайыздар, рента және т.б.);
в) еңбек салымына байланыссыз түсетін әлеуметтік табыстар
(мемлекеттен түсетін трансферттік төлемдер – жұмыссыздарға жәрдемақы,
әлеуметтік қамсыздандыру төлемі және т.б.).
Бухгалтерлік есептің 5 Табыс стандартына сәйкес табыс – есепті
кезеңдердегі активтердің ұлғаюы немесе міндеттеремелердің азаюы. Демек
табыс дегеніміз – активтер ағыны немесе өсуі жолымен немесе ұйымның
қарапайым қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесінде активтер ағыны немесе
өсуі жолымен немесе міндеттемелердің азаюы арқылы экономикалық ресурстардың
ұлғаюы. Мәселен, бұл ұйымның ресурстарын басқа ұйымдардың пайдалануы немесе
тауарларды сатып, қызмет көрсетіп пайда табу, жалгерлік төлем, дивиденттер
немесе артықшылықтар алу. Дегенмен мынаны ескеру керек: активтердің ұлғайы
және міндеттердің азаюы әрқашан ұйымға табыс әкеле бермейді. Мысалы, бұрын
пайда болған дебиторлық қарызды өтеу есебіне ақшалай қаржылар түсімі,
тауарлы-материалдық қорлар, алда тұрған тауарлар немесе қызметтерді жеткізу
үшін сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің алдын ала төлемі (алынған
аванстар), қолма-қол ақшалар алу банктегі активтерді көбейткенімен, табыс
болып табылмайды, тиісінше кез-келген міндеттемелердің азаюы да кіріс
болмайды.
Саудадағы табыс ұйымға тиесілі және сыйлықтар, роялти, дивиденттер
алып келетін активтерді пайдалануға беруден, тауарлы-материалдық қорларды
(одан әрі тауарлар) сатудан, қызмет көрсетуден түсуі мүмкін.
Қызмет көрсетудің, яғни мәміленің нәтижесінде үлкен деңгейдегі
дәлдікпен табысты анықтау мүмкін болған жағдайда, табыс жұмсалған шығыс
мөлшерінде танылады, яғни ол сол шығыстың орнын жабады.
Бухгалтерлік есепте ұйымдардың табыстары мыналарға шектеу қояды:
- негізгі қызметтен түскен табыстар;
- негізгі емес қызметтен түскен табыстар.
Нарықта негізгі қызметтен түскен табыс – бұл алынған тауарларды
сатудан және көрсетілген қызмет нәтижесінде түскен табыстар. Салық
кодексінің 81 бабына сәйкес алынған тауарларды сатудан түскен табыс болып
ҚҚС пен акциздерді алып тастағандағы сатылған тауарлардың, орындалған
жұмыстың, көрсетілген қызмет құны, егер Қазақстан Республикасының
заңдылығымен басқасы қарастырылмаса. Нарық экономикасы мен өзіндік
қаржыландыру жағдайында тауарларды сатудан түскен табыс ұйымның тауарларды
сатып алу мен сатумен байланысты барлық шығындардың орнын жабудың негізгі
көзі болып табылады. Осылай ұйым ағымдағы қаржылық-шаруашылық қызметінің
тиімділігін қамтамасыз етеді және алдағы кезеңде өзіндік қаржыландыру үшін
жағдай жасайды (салықтарды өтеу, бюджетке өзге де төлемдер тауарлық
қорларды және меншікті айналым құралдарын толтыру, материалдық-техникалық
базаның дамуы,т.б.).
Негізгі қызметтерден түскен табыстың есебі шоттардың жұмыс
жоспарының 60-бөлімшесінің Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден
алынатын табыстар шоттарында ұйымдастырылады. Бұл топқа мына төмендегі
синтетикалық, әрі пассивтік шоты жатады: 6010 – Өнімдерді сатудан және
қызмет көрсетуден алынатын табыс шоты – бұл шотқа өнімді сатудан,
орындалған жұмыстардан және сыртқы көрсетілген қызметтерден түскен табыстар
көрсетіледі. Аталған шотты өнімді, жұмыстарды және қызметтерді жасайтын
материалдық өндіріс саласындағы кәсіпорындар пайдаланады. Есепті кезең бойы
6010-шотының кредитіне дайын өнімді, жұмыстарды және қызметтерді сатудан
түскен табыс сомалары жинақталады.
Сатып алушыларға қосылған құн салығынсыз (ҚҚС) сату құнымен тиелген
және жіберілген дайын өнімдер үшін төлем талап-тапсырмасын ұсынған кезде
бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазба жүргізіледі:
Дебеті – 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа
мерзімді дебиторлық берешегі шоты; кредиті – 6010 Өнімдерді сатудан және
қызмет көрсетуден алынатын табыс шоты, Алынған тауарларды өткізуден
түскен табыс субшоты.
Сатып алушыларға жіберілген тауарлар үшін шоты бойынша бюджетке
төленетін ҚҚС сомасына келесі бухгалтерлік проводка беріледі: 1210 Сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі
шоты дебеттеледі де, 3130 Қосылған құн салығы шоты кредиттеледі.
Сатып алушыларға ұсынылған төлем талап-тапсырмасы бойынша есеп айырысу
шотына банк үзіндісіне сәйкес төлем түскенде, мынадай бухгалтерлік жазба
жасалады: 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты шоты дебетінде,
ал кредитінде 1210 шоты көрініс табады.
Бақылаушы-кассалық машиналарын қолдану арқылы сатып алушылармен есеп
айырысуды кассир жүргізетін бөлшек сауда кәсіпорындарында тұрғындарға
тауарларды сатудан түскен табыс сомасы қолма-қол есептесу бақылаушы-
кассалық машиналардың шоттық көрсеткіштері бойынша анықталады және кіріс
касса ордері негізінде есепте келесідей шоттар корреспонденциясы орын
табады:
• ҚҚС-сыз сату (нарық) құнымен тауарларды өткізуден алынған табыс
сомасына: дебетінде – 1010 Кассадағы ақша қаражаты,
кредитінде 6010 Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден
алынатын табыс шоты, Алынған тауарларды өткізуден түскен
табыс субшоты болады.
• Сауда ұйымының кассасына түскен өткізілген тауарлардан түскен
табыстан бюджетке өтеуге жататын қосылған құн салығы сомасына:
1010 Кассадағы ақша қаражаты шоты дебетінде, ал 3130
Қосылған құн салығы шоты кредитінде көрсетіледі.
Есеп айырысу шоты мен кассаға түскен сомалардың барлығы тауарларды
өткізуден алынатын табыс бола бермейтіндігін есте сақтау керек. Осылай,
мысалы, сатып алушылардан тауарларды жеткізу үшін аванстар есеп айырысу
шоты мен кассаға түскенде, бұл сома тауарларды өткізуден түскен табысқа
қосылмайды, және бухгалтерлік есеп шоттарында келесі жазбамен көрініс
табады: дебеттелетін шоттар – 1030, 1010; 3510 Алынған қысқа мерзімді
аванстар шоты кредиттеледі.
Тауарларды жеткізуге түскен аванс сомасы тауарларды өткізуден түскен
табысқа тек оларды тиеп жібергеннен кейін ғана есепке алынады, яғни сату
құны бойынша жіберілген тауарлар ҚҚС қосылған сомасына – 3510 Алынған
қысқа мерзімді аванстар шоты дебеттеліп, сату құны бойынша жіберілген
тауарлар ҚҚС-сыз сомасына – 6010 Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден
алынатын табыс шоты, Алынған тауарларды өткізуден түскен табыс субшоты
мен жіберілген тауарлар бойынша ҚҚС сомасына – 3130 Қосылған құн салығы
шоты кредитінде көрсетіледі.
Ұйымның кассасына сатылған тауарлардың құнының бөлігі бастапқы жарна
түрінде қолма-қол ақшамен енгізіледі, бірақ өнімдерді өткізуден түскен
табысқа ҚҚС-сыз сату құны бойынша тұрғындарға сатылған тауарлар құнын
бөлшектеп өтеуге берілген толық сомасы кіреді. Бұл операция бухгалтерлік
жазбада келесідей көрсетіледі: дебетінде – сатып алушылардың бастапқы
жарна сомасына – 1010 шоты және сатып алушыларға берілген несие сомасына
3350 Еңбекақы төлеу бойынша қысқа мерзімді берешек, ал ҚҚС-сыз нарық құны
бойынша несиеге сатылған тауарлардың жалпы құнына – 6010 шоты, Алынған
тауарларды өткізуден түскен табыс субшоты кредитінде болады.
Несиеге берілген тауарлардың нарықтық құнынан бюджетке төленуге
жататын ҚҚС сомасына 1010, 3350 шоттарының дебеті мен 3130 Қосылған құн
салығы шот кредиті көрсетіледі.
Дайын өнімді, жұмыстарды және қызметтерді сатудан түскен табыс сомасы
есепті кезеңнің аяғында 5610 Жиынтық кіріс (жиынтық зиян) шотына
көшіріліп жазылады. Бұл кезде 6010 шоты дебеттеледі де, 5610 шоты
кредиттеледі.
6010 шоты бойынша талдау есебі №11 журнал-ордерде жүргізіледі,
ведомоста бір айда және жыл басынан бері алынған табыстардың басынан аяғына
дейін жинақталған түрлері бойынша жазылады.
Негізгі емес қызметтен түскен табыс – бұл ұйымның негізгі қызметіне
қатысты емес және тауарларды сату мен қызмет көрсетумен тікелей байланысты
емес активтерді, бөлек есептеулер мен әр түрлі сипаттағы шаруашылық
операцияларды өткізуден түскен табыс. Оған жататындар: материалдық емес
активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздардың істен шығып кетуінен түскен
табыстар; ұйымға жататын бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар, т.б.)
бойынша табыстар (дивидендтер, сыйақылар); үкімет органдарының
субсидиялары; материалдық шығын келтірген жұмысшының өтемақысы ретінде
түскен сомалар; ұйымға ұсынылған немесе оның қарызшылары таныған
айыппұлдар, өсімақылар және шаруашылық мәмілені жақтардың бұзғаны үшін
санкциялардың өзге түрлері.
Негізгі емес қызметтен түскен табыстың есебін есептеу үшін шоттардың
Бас жоспарының 6100 Қаржыландырудан түсетін табыс бөлімшесі мен 6200
Өзге де табыстар деп аталатын бөлімшесі арналған және оған келесі
пассивтік күрделі шоттар жатады.
6210 Активтердің шығуынан түскен табыстар шоты онда мынадай
активтерді, мәселен, негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді,
қаржылық активтерді сатудан түсетін табыстар түрлерін жинақтауға арналған.
Материалдық емес активтерді басқа кәсіпорындарға төлеу шарты негізінде
сатқанда бухгалтерлік есеп шоттарында келесі жазбалар жасалады:
• материалдық емес активтер қабылдау-тапсыру актісіне сәйкес
сатылған материалдық емес активтерді есептен шығару: дебетінде
материалдық емес активтердің баланстық құнына – 7410
Активтердің істен шығуынан алынатын шығыстар шоты жазылып,
сәйкес шоттардың дебетінде – 2740 Өзге материалдық емес
активтердің амортизациясы шоты, ал кредитінде сатылған
материалдық емес активтердің бастапқы құнына – 2730 Өзге де
материалдық емес активтер шоты көрінісін табады.
• сатып алушылар мен тапсырысшыларға ұсынылған және есеп-төлем
құжаттарымен төленуге алынған сатылған материалдық емес
активтердің келісімді құнына: төленуге тұрған сомасына – 1210
шоты дебеттеліп, сатылған материалдық емес активтер бойынша
бюджетке төленуге жататын ҚҚС сомасына – 3130 Қосылған құн
салығы шоты және 6210 шоты кредиттеледі.
Ұйымның есеп айырысу шотына немесе кассасына сатып алушылардан оларға
сатылған материалдық емес активтер үшін төлемдер банк үзіндісі не кіріс
касса ордері негізінде түскенде келесі бухгалтерлік проводка өткізіледі:
1010, 1030 сәйкес шоттары дебетінде, ал кредитінде 1210 шоты көрініс
табады.
Жыл аяғында материалдық емес активтерді сатудан түскен табыстар мен
шығыстар ұйымның соңғы қаржылық нәтижелеріне есептен шығарылады, яғни мына
бухгалтерлік жазбамен бейнеленеді:
• шығыс сомасына: дебет – 5610 Жиынтық кіріс (зиян) шоты, 7410
Активтердің істен шығуынан алынатын шығыстар шоты
кредиттеледі.
• табыс сомасына: керісінше, 5610 Жиынтық кіріс (зиян) шоты
кредиттеледі де, 6210 Активтердің шығуынан түскен табыстар
шоты дебетінде жазылады.
Ұйымдар өздерінде бар, бірақ қажеті жоқ немесе артық негізгі
құралдарды сатуы мүмкін. Негізгі құралдар объектілерін басқа кәсіпорындарға
төлем шартымен сату келісімді бағамен аукциондар мен сайыстарда өткізіледі.
Оларды өткізуден түскен табыстар 6210 Активтердің шығуынан түскен
табыстар пассивті шотында есептеледі.
Негізгі құралдар объектілерін төлем шарты негізінде өткізгенде негізгі
құралдардың қабылдау-жіберу актісіне сәйкесбухгалтерлік есепте келесі
жазбалар пайда болады: шот дебетінде – өткізілген негізгі құралдардың
баланстық құнына – 7410 Активтердің шығуынан алынатын шығыстар шоты,
өткізу сәтіне объекттердің жинақталған тозу сомасына – 2420 Негізгі
құралдардың амортизациясы сәйкес шоты, ал кредитінде өткізілген негізгі
құралдар объектілерінің бастапқы құнына – 2410 Негізгі құралдар шоты
енгізіледі.
• сатып алушылар мен тапсырысшыларға ұсынылған және банкпен
төлеуге алған есеп айырысу-төлем құжаттарына сәйкес өткізілген
негізгі құралдардың келісімді құнына: төлеуге жататын сомаға –
1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі шоты дебеттеліп, сатылған негізгі құралдар
бойынша бюджетке төленуге ҚҚС сомасына – 3130 Қосылған құн
салығы шоты және 6210 шоты кредиттеледі.
Жыл аяғында негізгі құралдар объектілерін өткізу бойынша түскен
табыстар мен шығыстар ұйымның қорытынды қаржылық нәтижелеріне келесідеі
есептеледі:
• шығыс сомасына: дебет – 5610 Жиынтық кіріс (зиян) шоты, 7410
Активтердің істен шығуынан алынатын шығыстар шоты
кредиттеледі.
• табыс сомасына: керісінше, 5610 Жиынтық кіріс (зиян) шоты
кредиттеледі де, 6210 Активтердің шығуынан түскен табыстар
шоты дебетінде жазылады.
Акционерлік қоғам формасында қызмет ететін сауда ұйымдары бағалы
қағаздарды, жекелейтін болсақ, акциялар мен облигацияларды өткізуден табыс
көруі мүмкін. Бағалы қағаздарды өткізуден түскен табысты есептеу үшін 6210
Активтердің шығуынан түскен табыстар шоты арналған.
Акциялар, облигациялар және өзге бағалы қағаздарды өткізгенде мынадай
бухгалтерлік жазба тіркеледі:
• сатып алушыға өткізілген бағалы қағаздарды сату құны бойынша
беру кезінде: 7410 Активтердің шығуынан алынатын шығыстар
шоты дебетеледі, 1150 Өзге қысқа мерзімді қаржылық
инвестициялар шоты кредиттеледі.
• сатып алушыларға шот ұсынылды: қолма-қолсыз есеп айырысу
кезінде – 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа
мерзімді дебиторлық берешегі, ұйым кассасына қолма-қол ақшамен
түскенде – 1010 Кассадағы ақша қаражаты, қызметкерлер мен
басқа тұлғаларға төлеуге шот ұсынылғанда – 1250
Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі, шығып
кеткен қаржылық инвестициялардың қайта бағалау сомасына – 5460
Өзге резервтер шоттары дебетінде, кредитінде сатылған бағалы
қағаздар бойынша бюджетке төленуге жататын ҚҚС сомасына – 3130
Қосылған құн салығы шоты және ҚҚС-сыз бағалы қағаздарды
өткізуден түскен табыс сомасына – 6210 Активтердің шығуынан
түскен табыстар шоты көрсетіледі.
Жыл соңында құнды қағаздар өткізу бойынша түскен табыстар мен
шығыстар ұйымның қорытынды қаржылық нәтижелеріне келесідей есептеледі:
• шығыс сомасына: дебет – 5610 Жиынтық кіріс (зиян) шоты, 7410
Активтердің істен шығуынан алынатын шығыстар шоты
кредиттеледі.
• табыс сомасына: керісінше, 5610 Жиынтық кіріс (зиян) шоты
кредиттеледі де, 6210 Активтердің шығуынан түскен табыстар
шоты дебетінде жазылады.
Ұйымдардың өздерінің бос қаражаттарын басқа ұымдар бағалы қағаздарына
салу (акцияларға, облигациялар сатып алуға), займдар беру, тауарларды
нессиеге сату, негізгі құралдар объектілерін ұзақ мерзімді жалға беру және
т.б. мүмкіндігі болады, осының нәтижесінде сыйақылар, акциялар бойынша
дивиденттер және сатып алынған бағалы қағаздар бойынша, негізгі құралдарды
ұзақ мерзімді жалға беру бойынша, тауарларды несиеге сату бойынша
сыйақылар түрінде табыстарын алады.
6110 Сыйақылар бойынша табыстар, 6120 Дивиденттер бойынша табыстар
шоттары ұзақ мерзімді жалға берілген қарыздарды, сатып алынған бағалы
қағаздарды, пайыз түрінде алынған табыстарды, акция бойынша дивиденттерді
есептеуге арналған.
Бағалы қағаздарды сатып алу құны бойынша есеп айырысу шотынан төлеу
арқылы сатып алғанда келесі шоттар корреспонденциясы жасалады: 1150 Өзге
қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар шоты дебеттеліп, 1030 Ағымдағы
банктік шоттардағы ақша қаражаттары кредиттеледі.
Егер алынған бағалы қағаздардың сатып алу құны олардың номиналдық
құнынан төмен болса, онда оларға есептелетін табыстардың әр кезінде сатып
алу және номиналдық құндары арасындағы айырма бойынша үстеме есептеулер
жүргізіледі де, келесі корреспонденциясы құрылады: шот дебетінде ҚҚС-ты
қосқандағы табыс сомасына – 1270 Алуға қысқа мерзімді сыйақылар, 2170
Алуға арналған ұзақ мерзімді сыйақылар,ал 6120 шоты кредитінде табылады.
Алынуға тиісті сыйақыларды эмитент банк үзіндісі немесе кіріс касса
ордеріне сай төлегенде, келесі бухгалтерлік жазба жасалады: 1030 Ағымдағы
банктік шоттардағы ақша қаражаттары мен 1010 Кассадағы ақша қаражаты
шоттары дебет, 1270 Алуға қысқа мерзімді сыйақылар мен 2170 Алуға
арналған ұзақ мерзімді сыйақылар шоты кредит болып келеді.
Өткен жылдары алынған табыстарды есептегенде және 3520 Алдағы
кезеңдердің кірістері, 4420 Алдағы кезеңдердің кірістері шоттарында
ескерілген, бірақ берілген есепті кезеңге қатысты (алдын ала өтелген жал
төлемі), бұл кезеңде мына проводка көрінісін табады: 3520 Алдағы
кезеңдердің кірістері, 4420 Алдағы кезеңдердің кірістері шоттары
дебеттеледі, 6120 Дивиденттер бойынша табыстар шоты кредиттеледі.
Алынған табыстар 5610 Жиынтық кіріс (жиынтық зиян) шотына көшіріліп
жазылғаннан кейін 6120 шоты жабылады.
Сыртқы экономикалық қызметпен айнлысатын сауда ұйымдары шетел
партнерлерімен түскен және өткізілген тауарлық-материалдық қорлар үшін
шетел валютасының әр түрлісін қолдану арқылы есеп айырысулар жүргізеді,
олардың нәтижесінде бағамдық айырмалар туады.
Бағамдық айырма – бұл валюталық активтер мен пассивтерді бухгалтерлік
есепте оларды тіркеу кезіндегі бағам бойынша және есеп айырысулар жүзінде
атқарылған уақыттағы бағалаулар арасындағы сомалық айырмалар.
Бағамдық айырмалар нарықтық бағамдардың шаруашылық операциясын жасау
мен есеп айырысу кезі арасындағы, яғни дебиторлық немесе кредиторлық
берешекті толық немесе жарым-жартылай өтеу кезінде болған өзгерістердің
нәтижесінде пайда болады.
Бухгалтерлік есеп пен есептілікте мыналардан туындайтын бағамдық
айырма беріледі:
• егер валютаны алмастырудың нарықтық бағамы есеп айырысу күніне
осы дебиторлық не кредиторлық берешекті бухгалтерлік есеп
жүйесінде есепті кезеңде көрсету күнінен немесе өткен жылдың
қаржылық есептілігін құру күнінен айырмашылығы болса, шетел
валютасындағы дебиторлық және кредиторлық берешектерді
толығымен немесе жартылай өтеумен байланысты операциялар
бойынша;
• әрбір есепті күнге және осы шоттардағы ақша құралдарының
қозғалысы бойынша әрбір операциялар алдында шетел валютасындағы
ақша құралдарының құнын қайта есептеумен байланысты операциялар
бойынша.
6250 Бағамдық айырмадан түскен табыстар шоты айырбасталатын
конверттелетін шетелдік валюталарына шаққанда теңге валюталарының өзгерісі
кезінде пайда болатын бағамдық айырманы есепке алуға арналған.
Ұйымдардың қаржылық-шаруашылық қызметінде оң бағамдық айырманың пайда
болу жағдайларының жиі кездесетін түрлерінің есептегі тәртібін
қарастырайық.
Экспорттық операцияларында бағамдық айырмалар экспортталатын тауарды
теңгемен мәмілелік құн баламасымен кедендік рәсімдеу күніне мен сатып
алушылар мен тапсырысшылармен есеп айырысу бойынша дебиторлық берешекті
немесе олардан алынған аванстар бойынша кредиторлық берешекті үстеме
бағалау жолымен ақша құралдарының түсу күні арасындағы кезеңде туады.
Тауарларды шетел валютасында сатқанда республика ішінде бағамдық
айырма теңгемен мәмілелік құнмен шоттар мен өзге ұқсас құжаттарды сатып
алушыларға ұсыну күніне және өткізілген тауар үшін қаражаттардың түсу
күні арасындағы бағалау кезеңінде туындайды.
Жоғарыда қарастырған тауарлық операциялардың нәтижелерінен туындайтын
бағамдық айырмадан алынған табыстар ҚҚС-сыз бухгалтерлік есеп шоттарында
келесідей жазбамен көрсетіледі: өткізілген тауарлар үшін сатып алушылармен
есеп айырысу бойынша дебиторлық берешекті қайта бағалау сомасына – 1210
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық
берешегі, олардан түскен аванстар бойынша кредиторлық берешекті қайта
бағалау сомасына – 1610 Берілген қысқа мерзімді аванстар, 2910 Берілген
ұзақ мерзімді аванстар шоттары дебеттеледі, 6250 шоты кредитінде болады.
Ұйым кассасында немесе оның банктік шоттарында не өзге несиелік
кәсіпорындарда бар валюттік қаражаттар бойынша шетел валютасының бағамы
өзгеріске ұшырауынан активті нарықта қайта есептеу жүргізілуі мүмкін. Бұл
кезде келесі бухгалтерлік проводка жасалады: мына шоттар дебеті – 1010,1030
шоттары, ал кредиті – 6250 Бағамдық айырмадан түскен табыстар шоты.
Жоғарыда келтірілген бағамдық айырмадан алынған сомаға ҚҚС-ты бюджетке
төленуге тұр, сол кезде 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
қысқа мерзімді дебиторлық берешегі, 1610 Берілген қысқа мерзімді
аванстар, 2910 Берілген ұзақ мерзімді аванстар, 3310 Жеткізушілер мен
мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек пен 3510 Алынған
қысқа мерзімді аванстар, 4410 Алынған ұзақ мерзімді аванстар, 1010
Кассадағы ақша қаражаты, 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша
қаражаттары шоттары дебеттеледі, ал 3130 Қосылған құн салығы шоты
кредиттеледі.
Жыл аяғында 6250 шоты бойынша қалдық болмауы керек, яғни 5610 шотымен
жабылады.
6230 Мемлекеттік субсидиялардан алынатын табыстар шоты үкімет
органдарынан алынған субсидиялардың сомалары туралы ақпараттың есебін
есепке алады. Субсидия дегеніміз – үкімет органдарының заңды тұлғаларға
беретін, әдетте, ақшалай жәрдемақысы.
Мемлекеттік органнан алынатын субсидиялардың түрлеріне байланысты
бухгалтерлік есеп шоттарында мынадай жазбалар туындайды: 2730 Материалдық
емес активтер, 2410 Негізгі құралдар; 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы
ақша қаражаттары шоттары дебеттеледі, ал 6230 Мемлекеттік субсидиялардан
алынатын табыстар шоты кредитінде болады.
Жыл аяғында 6230 шоты бойынша қалдық қалмауы керек және 5610 шотымен
жабылуы тиіс. Алайда, кәсіпорын субсидиялары қандай да бір мақсатты
шараларға жүзеге асыратын болса (мысалы, жергілікті бюджеттен жергілікті
жолдарды күтіп ұстауға және жөндеуге алса), онда ол жылдан жылға ауысуы
мүмкін, бірақ дегенмен де 6230 шотының жабылуын қамтамасыз ету қажет.
6280 Өзге де табыстар шоты кәсіпорынның негізгі емес қызметінен
түскен табыстарды есепке алуға арналған. Атап айтқанда, бұл шотта
табыстардың мынадай түрлері көрініс табады:
- негізгі құралдарды түгендеу кезінде анықталған негізгі құралдардың
есепке алынғандары (2410 шот дебеті, 6280 шотының кредиті);
- түгендеу кезінде анықталған материалдардың, дайын өнімнің және
алынған тауарлардың есепке алынғандары (1310-1315, 1320, 1330 шоттарының
дебеті, 6280 шот кредиті);
- түгендеу кезінде анықталған ақша қаражатының есепке алынғандары
(1010, 1030 шоттарының дебеті мен 6280 шот кредиті);
Төмендегі жазбалардан кейін 6280 шот жабылуға тиіс. Оған сәйкес
проводка құрылады: 6280 Өзге де табыстар шоты дебет, ал 5610 Жиынтық
кіріс (зиян) шоты кредит болып табылады (1-қосымша).
Кәсіпорынның ұйымдық қызметі оның мақсаты мен міндеттеріне сәйкес
кәсіпорынның бүкіл қызмет етуін қамтамасыз ететін қажеті процесс болып
табылады.Кәсіпорынның өндірістік қызметінің негізгі мақсаты – өнімді
өндіру, оларды өткізу және пайда табу.
Өндіріске кеткен шығындардың басқарушылық есебі кәсіпорынның негізгі
мақсатын орындауға бағытталған, сәйкес белгілі бір басқару моделінде,
өткен, қазіргі және болашақ, алдағы өндірістік қызмет нәтижелері мен
шығындарын бақылау және талдаудан тұрады.
Өндіріске кеткен шығындар есебінің негізгі маңызы, міндеті – өндіріс
қызметі бақылау және оны жүзеге асыруға шығындарды басқару. Шығындар
есебінің мақсаттық бағытына байланысты шығындар жіктелуінің әртүрлі
нұсқалары қолданылады.
Шығыстар да табыстар сияқты екі топқа бөлінеді:
- негізгі қызмет бойынша шығыстар;
- негізгі емес қызмет бойынша шығыстар.
Негізгі қызмет бойынша шығыстарға тек қана сатылған өнімнің және
көрсетілген қызметтің өзіндік құны кіреді. Сатылған дайын өнімнің (тауар,
жұмыс, қызмет) өзіндік құны нақты шығындарды, яғни өнімді немесе қызметтті
өндірумен тікелей байланысты шығыстарды қосады, олар экономикалық мазмұны
бойынша келесі элементтері бойынша топталады: материалдық шығыстар,
еңбекақы төлеу шығыстары, сақтандыруға, негізгі құралдардың тозуына
аударымдар, т.б.
Сатылған өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны
бухгалтерлік есеп шоттарының 7010 Сатылған өнімнің және көрсетілген
қызметтердің өзіндік құны активті шотында ескеріледі.
Басқа субъектіге өзіндік құнымен материалдар босатылғанда 7010 шоты
дебеттеліп, 1310 Шикізаттар мен материалдар кредиттеледі. Сатылған
материалдардың өзіндік құны есептен шығарылғанда да осы бухгалтерлік жазба
құрылады. Осы шот бойынша жиынтық сомасы қорытындыланады: 5610 Жиынтық
кіріс (жиынтық зиян) шоты дебеттеледі де, 7010 Сатылған өнімнің және
көрсетілген қызметтердің өзіндік құны шоты кредиттеледі.
Негізгі емес қызмет бойынша шығыстарға мыналар жатады: жалпы және
әкімшілік шығыстар; өнімдерді сату және қызметтерді көрсету бойынша
шығыстар; сыйақылар бойынша шығыстар.
Жалпы және әкімшілік шығыстар – бұл жалпы жетекшілік пен сауда
процесін ұйымдастырумен байланысты және ұйым әкімшілік-басқарушылық
аппаратын ұстаумен байланысты шығыстар. Оларға әкімшілік-басқарушылық
аппараттың қызметкерлеріне еңбекақысын төлеу шығыстары, еңбекақыдан
аударымдар, материалды-техникалық және транспорттық қызмет шығыстары,
жалпы және әкімшілік бағыттағы негізгі құралдарды ұстау шығыстары кіреді.
Бухгалтерлік есеп шоттарының Бас жоспарында 7210 Әкімшілік шығыстар шоты
қарастырылған.
Әкімшілік-басқарушы қызметкерлеріне еңбекақы есептелінді, бұл
бухгалтерлік есеп шоттарында мынадай жазбамен беріледі: дебеті – 7210
шоты, кредиті – 3350 Еңбекақы төлеу бойынша қысқа мерзімді берешек.
Кәсіпорын басқарушы қызметкерлер еңбекақы қорынан әлеуметтік салық
есептелінді, яғни 7210 Әкімшілік шығыстар шоты дебеттеледі, ал 3150
Әлеуметтік салық шоты кредиттеледі.
Ұйым басқару ғимаратын ұстауға коммуналдық шығындарға шот есепке
алынған кезде, былай жазылады: дебетінде 7210 Әкімшілік шығыстар шоты,
кредитінде 3310 шоты болады.
Есепті тұлғалардың әкімшілік мақсаттағы іс-сапарға жұмсаған сомасы
бастапқы құжаттар мен аванстық есепке сәйкес бухгалтерлік жазба жасалады:
дебетінде 7210 Әкімшілік шығыстар шоты, кредитінде 1250 Қызметкерлердің
қысқа мерзімді дебиторлық берешегі шоты көрініс табады.
Өнімдерді сату және қызметтерді көрсету бойыша шығыстар – бұл сатып
алумен, транспортировкамен, сақтаумен, өнімдерді ормалау және өткізумен
байланысты шығыстар. Осы шығыстарды есепке алу үшін 7110 Өнімдерді сату
және қызметтер көрсету бойынша шығыстар активті шоты арналған.
Сатып алушыға тауарды жеткізу үшін транспорттық қызмет құны ҚҚС-сыз
жеткізушімен барлық шығындар сомасына қосылған, ол былай бейнеленеді:
дебетінде 7110 шоты және кредитінде 3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге
қысқа мерзімді кредиторлық берешегі болады.
Және осы транспорттық шығындар есеп айырысу формасына байланысты мына
бухгалтерлік проводка тіркеледі: 7110 Өнімдерді сату және қызметтер
көрсету бойынша шығыстар шоты дебеттеледі, ал 1010 мен 1030 шоттары
кредиттеледі.
Саудамен айналысатын қызметкерлердің еңбекақысы есептелгенде
бухгалтерлік жазбада 7110 Өнімдерді сату және қызметтер көрсету бойынша
шығыстар шоты дебеттеліп, 3350 шоты кредиті көрініс табады.
Осы бөлімдегі қызметкерлердің еңбекақысынан әлеуметтік салық ұсталды,
бұл кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Қаржылық нәтижелер қалыптасуы есебінің экономикалық
мәні
мен есебі
1.1. Қаржылық нәтижелердің мәні, қалыптасуының
тәртібі мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Ұйымның қаржылық нәтижелері элементтерінің
есебі ... ... ... ... ... ... 10
1.3. ӨзенМұнайГаз ӨФ қаржылық-экономикалық сипаттамасы және
кәсіпорынның есеп
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .21
1.4. ӨзенМұнайГаз ӨФ қаржы есеп жұмысын
ұйымдастыру ... ... ... ... ..28
ІІ ӨзенМұнайГаз ӨФ қаржылық нәтижелерін талдау және аудиті
1. Ұйымның жылдық есебін қаржылық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .38
2. Қаржылық қорытынды элементтерін
аудиттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3. Пайданы бөлу және қолданылу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президентінің өз халқына Жолдауында
Қазақстан – 2030. Өркендеу, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың
тұрмысын жақсарту біздің елімізді дамытудың негізгі мақсаты экономикалық
өсу екендігін ерекшелейді, экономикалық өсудің бірінші орында алуы бүгін
де, ертең де және келесі отыз жыл бойы ең маңыздыларының бірі болады. Осы
мақсатқа жетуде үлкен рольді ақпаратқа бөленген, оның дамуы тек қана
экономикалық өсуге емес, сонымен қатар әлеуметтік аймаққа және Қазақстанның
халықаралық қоғамдастық интеграциясына да әсер етеді.
Қазақстан Республикасында нарықтық экономика одан әрі күшейе түсуде,
онымен бірге шаруашылық процесті реттеудің негізгі механизмі ретінде
бәсекелестік те күш жинауда.
Қазіргі уақытта бәсекелестік ортада кәсіпорынның тіршілік етуі оның
қаржылық тұрақтылығына тәуелді, оған ресурстардың барлық түрлерін
экономикалық қолдану, шығындарды азайту, өнімді (жұмыс, қызмет) өндіруді
жоғарлататын резервтерді анықтау және пайданы ұлғайту негізінде өндірістің
тиімділігін жоғарлату арқылы жетуге болады.
Табыс кәсіпорын қызметінің тиімділік критерийі және оның қаржылық
нәтижелерінің қалыптасуының негізгі ішкі қайнар көзі болып табылады.
Табыстың көлемін экономикалық түбегейлі анықтау кәсіпорын үшін үлкен
маңызы бар, оның қаржылық ресурстарын, бюджетке төлемдердің көлемін,
өндірістің кеңею мүмкіншіліктерін және қызметкерлерді материалдық
көтермелеуді дұрыс бағалауға әсер етеді.
Әрбір ұйымның қызметімен танысу үшін мүмкіндігінше оның көптеу
жақтарын біліп алу керек, осы негізде коллектив жұмысындағы жағымды және
жағымсыз жайлары туралы объективті ойды қалыптастыру керек. Осы кезде
талданатын ұйымның шаруашылық қызметінің нәтижелерін бейнелейтін жұмыстың
қаржылық нәтижелеріне тікелей әсер ететін бірнеше маңызды көрсеткіштерді
пайдалану міндетті.
Кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижелері көрсеткіштер жүйесінде өз
көрінісін табады. Кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижелерін сипаттайтын
Көрсеткіштердің көп саны оларды жүйелік қарастыруда әдістемелік
қиыншылықтар тудырады. Көрсеткіштердің бағытталуындағы айырмашылық берілген
кәсіпорынның нақты жағдайы туралы ақпарат қажеттілігін ең жоғары деңгейде
қанағаттандыратын тауар алмасуға қатысушылардың әрқайсысына таңдауда
қиындық түсіреді. Мысалы, кәсіпорын әкімшілігін түскен табыстың көлемі мен
құрылымы, оның көлеміне әсерін тигізетін факторлар қызықтырады. Салық
инспекциясы барлық қосылатын баланстық табысы, оның ішінде өнімді өткізуден
түскен табыс, мүліктерді сатудан түскен табыс, негізгі емес қызметтерден
алынған нәтижелер және т.б. туралы шынайы ақпарат алуды қызығады.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты ӨзенМұнайГаз ӨФ қызметінің қаржылық
нәтижелерінің қалыптасуының есебі мен талдауын, пайданы бөлуді есептеу
және оқып зерттеу болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде мынадай міндеттер қойылады:
- ұйымның қаржылық нәтижелер есебінің мәні мен маңызын ашу;
- ӨзенМұнайГаз ӨФ мысалында қаржылық нәтижелерінің бақылауын
ұйымдастыру;
- ӨзенМұнайГаз ӨФ қаржылық-экономикалық сипаттамасы мен есеп
жұмысының ұйымдастырылуын оқып зерттеу;
- ұйымның жылдық есебін қаржылық талдау;
- қаржылық нәтижелерге басқарушылық талдау;
- пайданы бөлудің тәртібін зерттеу;
- қаржылық нәтижелер есебін ХҚЕС-на көшуге байланысты жетілдіру;
- шешімдер қабылдап, ұсыныстар енгізу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі ӨзенМұнайГаз ӨФ қаржылық
нәтижелерінің есебі мен талдауын ұйымдастыру болып табылады.
ӨзенМұнайГаз ӨФ келесі қызмет түрлерімен айналысады:
- мұнай өндіру
- құрылыс
- қызмет көрсету саласы
- жол-құрылысы кәсіпорындары
Дипломдық жұмыс келесілерден құралған:
1. Кіріспе;
2. 2 тараудан тұратын негізгі бөлім;
3. Қорытынды мен ұсыныс;
4. Қолданылған әдебиеттер тізімі;
5. Қосымшалар.
Дипломдық жұмысты жазу барысында басымдылықпен келесі мәліметтер
қолданылды: ғалымдар мен тәжірибешілердің еңбектері, соның ішінде берілген
тақырыпқа көп көңіл бөлген Барышева С.К., Радостовец В.К., Шаменова А.А.,
Сарсенова Д.А.; нормативті материал, арнайы әдебиеттер, сонымен қатар
ӨзенМұнайГаз ӨФ 2008-2010ж.ж қаржылық және салықтық есептіліктері.
І Қаржылық нәтижелер қалыптасуы есебінің экономикалық
мәні мен есебі
1.1. Қаржылық нәтижелердің мәні, қалыптасуының тәртібі
мен құрылымы
Ұйымның қызметінің қаржылық нәтижесі – бұл есепті жылдағы
кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі, табыстар мен шығыстар
арасындағы айырмашылықты білдіреді. Қаржылық нәтижесін өлшеу элементі:
табыс пен шығыс болып табылады.
Табыс – бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің
азаюы; шығыс – бұл есептік кезеңде активтердің азаюы, не міндеттемелердің
көбеюі. Бұл жерде иеленушілердің жарғылық капиталына салған салымы
субъекттің табысы болып табылмайды, ал субъект иелеріне меншік капиталын
таратып беру – шығыс болып танылады.
Шығыстар – өнімді өндіумен, жұмысты атқарумен, қызметті көрсетумен
байланысты шығындар, негізгі және негізгі емес қызметтен шеккен зияндар
және төтенше жағдайдан туындаған шығындар. Шығыстар, әдетте, шығыс нысанын
қабылдайды немесе активтердің пайдалануын көрсетеді (ақша қаражаттары,
материалдық қорлар, негізгі құралдар, т.б.). Зиян экономикалық олжаның
азайғанын көрсетеді. Зиян өз табиғаты бойынша, шығыстан айтарлықтай
ерекшеленбейді және ол жеке элемент болып та саналмайды.
Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет түріне
(өндірісіне) қарап табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады. Мысалға,
өнеркәсіп өндірісі, делдалдық қызмет, ауыл шаруашылық қызметі бойынша және
т.б., сондай-ақ табыс пен шығысты әдеттегі қызметі мен төтенше жағдайдан
алатын табыстары немесе шығыстары бойынша бөлуі мүмкін.
Табыстар – бұл субъекттің негізгі және негізгі емес қызметінің
нәтижесі. Негізгі қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнімді, жұмысты,
қызметті сатқаннан алынған табысы; сондай-ақ тауарлы-материалдық
құндылықтардан, жалға беруден, инвестициялық қызметтерден түсетін табыстары
жатады. Ал негізгі емес қызметтен түсетін табыстардың қатарына: негізгі
құралдарды, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздарды (акция бойынша
табыс және пайыз түріндегі табыс) сатқаннан және бағамдық айырмадан түскен
табыстары жатады.
Ықшамдалған түрде бұл түсінік 2007 жылы 28 ақпандағы Бухгалтерлік есеп
туралы заң күші бар Қазақстан Республикасының Президентінің 234 Жарлығында
анықталған. Жарлықтың 13 бабында былай делінген: Табыстар бұл есептік
кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы. Белгілі бір
шығындар шығармай әдетте қажетті табыстарды алу мүмкін емес.
Шығыстар түсінігі түрлі маңызға ие және зерттеу мақсаттарына және
шешілетін экономикалық міндеттердің сипатына байланысты болады. Шығыстар
экономикалық категория ретінде жұмсалынуы өнімді (жұмыс, қызметті) өндіру
процесімен байланысты материалдық, еңбектік, қаржылық ресурстардың жиынтығы
деп шешім жасауға болады.
Әдеттегі қызмет түрлерінен ұйымның қаржылық нәтижелерін қалыптастыру
мақсаты үшін өткізілген тауарлар, өнімдер, жұмыс, қызметтердің өзіндік құны
анықталады. Есепті кезеңде де, өткен кезеңдерде де танылған әдеттегі қызмет
түрлері байланысты шығындар, және түзету есебімен өнім өндірісінің,
атқарылған жұмыс пен көрсетілген қызмет, сонымен қатар сатылған (қайта
сатылған) тауарлардың ерекшеліктеріне тәуелді алдағы есепті кезеңдерде
алынатын табыстарға қатысы бар өтпелі шығындар негізінде өзіндік құн
қалыптасады. Бұл кезде саудаға байланысты және басқарушылық шығыстар
толықтай есепті жылдағы олардың әдеттегі қызмет түрінен болған шығыстар
ретінде танылуы сатылған тауарлар, жұмыс, қызметтердің өзіндік құнында
танылуы мүмкін.
С.К.Барышеваның [1] айтуы бойынша республикамызда экономиканың дамуы
мен қазақстандық есепті жүргізу принциптері әлі жоғары деңгейіне жете алған
емес. Бухгалтерлік есептің біртіндеп халықаралық стандарттарына көшуі одан
әрі нақты түсініктемелердің анықталуын талап етеді. Мысалы, қазақстандық
стандарттарда ең маңызды түсініктердің бірі болмай тұр: пайда.
Бірақ табыстың бірнеше түрлері бар, оларға мыналар жатады:
- өнімдерді (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыс;
- жалпы табыс;
- негізгі қызметтен түскен табыс;
- негізгі емес қызметтен түскен табыс;
- салық салынғанға дейінгі әдеттегі қызметінен алынған табысы;
- салық салынғаннан кейінгі әдеттегі қызметінен алынған табысы;
- төтенше жағдайдан алынған табысы;
- таза табыс;
- кәсіпорын қызметінің қорытынды қаржылық нәтижесі болатыны.
Халықаралық тәжірибеде мәні ашылған түсініктер қолданылады: өнімдерді
(жұмыс, қызмет) өткізуден түскен түсім, жалпы табыс, пайда, рентабельділік,
бөлінбеген кіріс. Қайсыбір түсініктеменің анықтамасына қандай мән
салынғанынан оның қолданылуы тәуелді болады.
Сонымен бірге қаржылық есептілікті пайдаланушылардың шатасу себебі
табыстың негізінен ақшалай түрде түсетіндіктен, бұдан олар келесідей шешім
жасай алады, есеп айырысу шотындағы қалдық (шығындарды алып тастағанда) –
бұл есепті кезеңдегі кәсіпорынның сол қаржылық нәтижесі. Ақша қаражаттары –
құралдар (актив), табыстар – бұл активтердің өсуі, не міндеттемелердің
азаюы, ал пайда – кәсіпорын капиталының бөлігі және ол кәсіпорындағы бар
ақша құралдарының сомасына тең емес.
Белгілі бір уақыт кезеңінде түскен кіріс деп кәсіпорын өзінің қызметі
нәтижесінде осы кезеңде капиталын қаншалықты өскен сомасын айтады.
Бөлінбеген кіріс – бұл дивидендтер түріндегі кіріс бөлігі
акционерлерге төленгеннен кейінгі кәсіпорын қолдануына қалатын капитал.
Кәсіпорын қызметі нәтижесінде алынған бөлінбеген кірістің өсуі - табыс, ал
азаюы шығыс деп аталады.
В.К.Радостовец [2] былай жазған: Кәсіпорын қызметінің қаржылық
нәтижесі кіріс пен зияннан құралады. Олар 5610 Жиынтық кіріс (зиян)
активті-пассивті шотында көрініс табады. Дебетінде – зияны, ал кредитінде
пайдасы көрсетіледі.
Және табыс (зиян) – кәсіпорын қызметінің негізгі жалпылауыш көрсеткіші
болып табылады. Кәсіпорынның баланстық пайдасы (залалы) – бұл өнімдерді
(тауар, жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыс (зиян), материалдық емес
активтерді, негізгі құралдарды, басқа да материалдық құндылықтарды, сондай-
ақ оларға кеткен шығындар сомасына азайтылған өткізуден тыс операциялардан
алынған табыстар сомасы.
Материалдық және өзге оларға теңескен шығындарды алып тастағанда
өткізілген өнім, тауар, жұмыс және қызмет үшін түсімнен ұйым табысы
құралады.
Өткізуден тыс табыстар мен зияндарға келесілер жатады:
- валюттік шоттар мен шетел валютасындағы операциялар бойынша
бағамдық айырмалар;
- кәсіпорынға жататын акциялар, облигациялар және басқа бағалы
қағаздар бойынша дивидендтер;
- бірлескен ұйымдардағы үлестік қатысуда мүліктерін жалға беруден
алынған табыстар;
- экономикалық санкциялардың бірнеше түрлері – айыппұлдар,
өсімақылар;
- кіріс көлемін арттыратын немесе кемітетін өнім (жұмыс, қызмет)
өндірісімен және оны өткізумен тікелей байланысты емес
операциялардан болатын табыстар (шығындар).
Пайда сатылған өнімнің толық өзіндік құнын, еңбекақы шығындарын қоса
есептегендегі, өткізуден түскен түсімнен жасалады.
А.А.Шаменова [3]: 5610 Жиынтық кіріс (зиян) шоты – активті-
пассивті, оның жинақталатын сальдосы қаржылық нәтижені көрсетеді. 5610
шоттың дебеті бойынша зияны (шығын, залал), ал кредиті бойынша – ұйымның
табысы (кірісі) бейнеленеді.
Е.Б.Абдрасилов [4] өзінің көзқарасында келесі сөздермен баяндайды:
Қаржылық нәтиже есепті кезеңдегі табыстар мен шығыстардың сәйкес
категориялары бойынша топтастырылған барлық операциялардың нәтижесін
қосады.
Д.А.Сарсенова [5] былай деп жазды: Өнімді, жұмысты, қызметті сатудан
түскен қаржылық нәтиже сатудан түскен түсім (ҚҚС, сатудан салық пен
акциздерсіз) мен сатылған өнімдердің (жұмыс, қызмет) нақты өзіндік құны
арасындағы айырмасы ретінде анықталады. Сатудан түскен кірістің (зиян)
дұрыстығын табу үшін өнімді сату мен тиеу және өнімді өткізумен байланысты
шығыстар есебінің қатесіз жүргізілгенін тексереді. Тауарларға меншік құқығы
сауда ұйымынан сатып алушыға (тапсырысшы) сәйкесінше оны жіберу сәтінен
ауысады.
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және
де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Ұйымның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтар қарастырмас
бұрын, қаржылық жағдай дегеніміз немесе қаржылық жай-күй дегеніміз не,
соны анықтап алған жөн. Соңғы жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл
ұғым әртүрлі түсіндіріледі. Профессор А.Д.Шеремет [6] Кәсіпорынның қаржы
(активтер) жағдайы тарту, пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен
(меншікті капитал және міндеттемелер, яғни пассивтер) сипатталады деп
жазған.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қарсы ресурстарын жасау, тарату және
пайдаланумен сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның
қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа да қызмет түрлеті үшін қажетті
қаржы ресурстарымен қамтамасыз етуіне және оларды мақсатқа сай тиімді
тарату және пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілермен
қаржылық өқарым-қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақытылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық
жағдайының жақсылығын көрсетеді.
Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы – бұл оның қаржы
бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем қабілеттілігі, несие
сипаттамасын) қаржы ресурстары мен капиталды пайдалану, мемлекет алдында
және басқа да шаруашылық субъектілерінің алдында өз міндеттемелерін
орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі
түрлерін жүргізеді: табыстылық пен рентабельділік; қаржылық тұрақтылық;
несие қабілеттілігі; капиталды пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу.
Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, біз бұл ұғымды былай
анықтауды ұсынамыз.
Қаржылық жағдайдың мәні және талдаудың мақсаты, қаржылық талдаудың
мазмұнын айталық.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы ксіпорының белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтелуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайында қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен өзара қарым-қатынас үлкен әсер етедщі. Сондықтан да
серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы қаржылық жағдайдың
бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз жинақ қорларын
тұрақты тиімділікке ие және дивидедтерді ұқыпты төлейтін қаржылық жағдайы
жақсы кәсіпорындарға салады. Инвестициялық тартымдылығы болуы үшін, тек
бүгінгі күні ғана емес, болашақта да кәсіпорынның қаржылық жағдайы
көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Сондықтан да бұл жыл сайын өз облигацияларсы белгілі бір пайызбен
алғысы келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта - облигация құнын толық
өтеуді талап ететін облигация иелеріне де қатысады. Кез келген коммерциялық
кәсіпорын сияқты, банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырып, оны беру
туралы шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің қаржылық
жағдайын тексереді.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалды анықтайды.
Қаржылық нәтиже ұйымның өндірістік-қаржылық қызметінің нәтижесінде
меншікті капиталдың белгілі бір кезеңдегі өзгерісін көрсетеді.
Шаруашылық қызметтің қаржылық нәтижесі календарлық жыл ішінде
қалыптасқан кіріс пен зиян көрсеткіштерімен анықталады. Есепті жылдың
қаржылық нәтиже қорытындысының қалыптасуы есепті жыл бойына 5610 Жиынтық
кіріс (жиынтық зиян) шотында пайданы (шот кредиті бойынша) немесе залалды
(шот дебеті бойынша) қалдық түрінде көрсететін жинақталу жолымен, яғни
кумулятивтік әдіспен жүргізіледі. Бірінші тоқсанның аяқталуы кезінде 5610
шотында қаржылық нәтиженің бірінші тоқсанға аралық қорытындысы жасалады,
екінші тоқсан аяқталарда – жартыжылдыққа, үшінші тоқсан соңында – есепті
жылдың тоғыз айына және төртінші тоқсан аяқталғанда барлық есепті жылдың
қорытынды қаржылық нәтижесі қалыптасады. 5610 шоты бойынша кредиттік және
дебеттік айналымдарын салыстыру есепті жылдың соңғы қаржылық нәтижесін
анықтайды. Кредиттік айналымның дебеттіктен асып кетуі 5610 шотта сальдо
кредиті бойынша көрінісін табады және ұйымның кіріс көлемін сипаттайды, ал
дебеттік айналымның кредиттіктен артық болуы 5610 шоттағы сальдо дебеті
бойынша жазылады және ұйым зиянының көлемін сипаттайды. 5610-шы шоттың
сальдосы бір жақты болады.
Ұйымның соңғы қаржылық нәтижесі келесілердің әсерінен құралады:
а) өнім, тауар, (жұмыс, қызмет) сатудан алынатын, сонымен бірге
ұйымның қызметін құрайтын шаруашылық операциялардан (негізгі құралдарды
ақылы жалға беру, интеллектуалды меншік объектілерін қолдануға беру және
басқа ұйымдардың жарғылық капиталдарына салымдар салу) түсетін қаржылық
нәтиже;
б) негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді, материалдар мен
өзге мүліктерді (операциялық табыс пен шығыс бөліктері) сатудан болатын
қаржылық нәтиже;
в) операциондық табыстар мен шығыстар (мүліктерді сатудан алынған
нәтижелерді алып тастағанда);
г) өткізуден тыс түсетін кіріс пен зиян;
д) төтенше жағдайлардан алынған табыстар мен шығыстар.
Есепті кезең бойынша ұйымның соңғы қаржылық нәтижесі ұйымның жиынтық
табысынан экономикалық негізделген нәтижелерін алып тастағанда қалатын
бөлінбеген таза табыс түрінде бейнеленеді. Олар басымдылық күшінде ұйымның
міндеттемелерін үшінші жақтардың (кредиторлар, бюджет, тапсырысшылар)
алдында танылатын және орындалатын ұйымның қосымша шығындарын құрайтын
міндеттемелер болып табылады:
- салық органдарымен есептелген айыппұл мен өсімақылар;
- келісім-шарттар бойынша міндеттемелердің орындалмауы немесе дұрыс
орындалмауынан сауда ұйымдары пайдасына айыппұл, өсімақылар;
- несие келісім-шартын бұзуы үшін жоғарлатылған пайыздық төлем
сомалары;
- кепілдеме, сенімділік мәміле шарттары бойынша міндеттемелер;
Календарлы есепті жылдың аяқталуы бойынша есепті жылда ұйым алған
бухгалтерлік табыстың фактілі сомасынан ең бірінші қойылған ставка бойынша
табыс салығының бюджетке тиесілі сомасын есептеп шығарады. Ағымдағы есепті
жылдағы табыстың ұйымның қажеттіліктеріне табыс салығына аванстық
төлемдерден және салықтық төлемақыларды өтеу мен оларға теңелген салық
салудың салықтық ережелерін жабу үшін санкциялардан басқа аванстық
қолданылуы қарастырылмаған.
5610 шоты бойынша аналитикалық есебі табыстар мен шығындар есептілігін
құруға қажетті берілгендердің қалыптасуын қамтамасыз ету қажет.
1.2. Ұйымның қаржылық нәтижелері элементтерінің есебі
Нарықтық экономика жағдайында табысты ұлғайту және шығындарды азайту
кез келген сауда ұйымдарының ұйымдастыру – құқықтық түріне қарамастан,
қаржы-шаруашылық қызметінің басты мақсаты болып табылады.
Нарықтық экономикада табыстар ақшалай түрде жүргізіліп, өндіріс және
факторы бағасымен органикалық байланыста болады. Бұл бағаға нарықты күштер
кәдімгідей әсер етеді: сұраным мен ұсыным арақатынасына; бәсеке мен
монополия. Енді осы табыстардың түсу мен бөліну механизмін толығырақ
қарастырамыз. Табыстардың негізгі түсу көздері мыналар:
а) жұмыскерлердің еңбек табысы – (жалақы, сыйақы және т.б.)
ә) кәсіпкерлік табыстар (пайда);
б) меншік табыстары (салымнан алынатын пайыздар, рента және т.б.);
в) еңбек салымына байланыссыз түсетін әлеуметтік табыстар
(мемлекеттен түсетін трансферттік төлемдер – жұмыссыздарға жәрдемақы,
әлеуметтік қамсыздандыру төлемі және т.б.).
Бухгалтерлік есептің 5 Табыс стандартына сәйкес табыс – есепті
кезеңдердегі активтердің ұлғаюы немесе міндеттеремелердің азаюы. Демек
табыс дегеніміз – активтер ағыны немесе өсуі жолымен немесе ұйымның
қарапайым қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесінде активтер ағыны немесе
өсуі жолымен немесе міндеттемелердің азаюы арқылы экономикалық ресурстардың
ұлғаюы. Мәселен, бұл ұйымның ресурстарын басқа ұйымдардың пайдалануы немесе
тауарларды сатып, қызмет көрсетіп пайда табу, жалгерлік төлем, дивиденттер
немесе артықшылықтар алу. Дегенмен мынаны ескеру керек: активтердің ұлғайы
және міндеттердің азаюы әрқашан ұйымға табыс әкеле бермейді. Мысалы, бұрын
пайда болған дебиторлық қарызды өтеу есебіне ақшалай қаржылар түсімі,
тауарлы-материалдық қорлар, алда тұрған тауарлар немесе қызметтерді жеткізу
үшін сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің алдын ала төлемі (алынған
аванстар), қолма-қол ақшалар алу банктегі активтерді көбейткенімен, табыс
болып табылмайды, тиісінше кез-келген міндеттемелердің азаюы да кіріс
болмайды.
Саудадағы табыс ұйымға тиесілі және сыйлықтар, роялти, дивиденттер
алып келетін активтерді пайдалануға беруден, тауарлы-материалдық қорларды
(одан әрі тауарлар) сатудан, қызмет көрсетуден түсуі мүмкін.
Қызмет көрсетудің, яғни мәміленің нәтижесінде үлкен деңгейдегі
дәлдікпен табысты анықтау мүмкін болған жағдайда, табыс жұмсалған шығыс
мөлшерінде танылады, яғни ол сол шығыстың орнын жабады.
Бухгалтерлік есепте ұйымдардың табыстары мыналарға шектеу қояды:
- негізгі қызметтен түскен табыстар;
- негізгі емес қызметтен түскен табыстар.
Нарықта негізгі қызметтен түскен табыс – бұл алынған тауарларды
сатудан және көрсетілген қызмет нәтижесінде түскен табыстар. Салық
кодексінің 81 бабына сәйкес алынған тауарларды сатудан түскен табыс болып
ҚҚС пен акциздерді алып тастағандағы сатылған тауарлардың, орындалған
жұмыстың, көрсетілген қызмет құны, егер Қазақстан Республикасының
заңдылығымен басқасы қарастырылмаса. Нарық экономикасы мен өзіндік
қаржыландыру жағдайында тауарларды сатудан түскен табыс ұйымның тауарларды
сатып алу мен сатумен байланысты барлық шығындардың орнын жабудың негізгі
көзі болып табылады. Осылай ұйым ағымдағы қаржылық-шаруашылық қызметінің
тиімділігін қамтамасыз етеді және алдағы кезеңде өзіндік қаржыландыру үшін
жағдай жасайды (салықтарды өтеу, бюджетке өзге де төлемдер тауарлық
қорларды және меншікті айналым құралдарын толтыру, материалдық-техникалық
базаның дамуы,т.б.).
Негізгі қызметтерден түскен табыстың есебі шоттардың жұмыс
жоспарының 60-бөлімшесінің Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден
алынатын табыстар шоттарында ұйымдастырылады. Бұл топқа мына төмендегі
синтетикалық, әрі пассивтік шоты жатады: 6010 – Өнімдерді сатудан және
қызмет көрсетуден алынатын табыс шоты – бұл шотқа өнімді сатудан,
орындалған жұмыстардан және сыртқы көрсетілген қызметтерден түскен табыстар
көрсетіледі. Аталған шотты өнімді, жұмыстарды және қызметтерді жасайтын
материалдық өндіріс саласындағы кәсіпорындар пайдаланады. Есепті кезең бойы
6010-шотының кредитіне дайын өнімді, жұмыстарды және қызметтерді сатудан
түскен табыс сомалары жинақталады.
Сатып алушыларға қосылған құн салығынсыз (ҚҚС) сату құнымен тиелген
және жіберілген дайын өнімдер үшін төлем талап-тапсырмасын ұсынған кезде
бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазба жүргізіледі:
Дебеті – 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа
мерзімді дебиторлық берешегі шоты; кредиті – 6010 Өнімдерді сатудан және
қызмет көрсетуден алынатын табыс шоты, Алынған тауарларды өткізуден
түскен табыс субшоты.
Сатып алушыларға жіберілген тауарлар үшін шоты бойынша бюджетке
төленетін ҚҚС сомасына келесі бухгалтерлік проводка беріледі: 1210 Сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі
шоты дебеттеледі де, 3130 Қосылған құн салығы шоты кредиттеледі.
Сатып алушыларға ұсынылған төлем талап-тапсырмасы бойынша есеп айырысу
шотына банк үзіндісіне сәйкес төлем түскенде, мынадай бухгалтерлік жазба
жасалады: 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты шоты дебетінде,
ал кредитінде 1210 шоты көрініс табады.
Бақылаушы-кассалық машиналарын қолдану арқылы сатып алушылармен есеп
айырысуды кассир жүргізетін бөлшек сауда кәсіпорындарында тұрғындарға
тауарларды сатудан түскен табыс сомасы қолма-қол есептесу бақылаушы-
кассалық машиналардың шоттық көрсеткіштері бойынша анықталады және кіріс
касса ордері негізінде есепте келесідей шоттар корреспонденциясы орын
табады:
• ҚҚС-сыз сату (нарық) құнымен тауарларды өткізуден алынған табыс
сомасына: дебетінде – 1010 Кассадағы ақша қаражаты,
кредитінде 6010 Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден
алынатын табыс шоты, Алынған тауарларды өткізуден түскен
табыс субшоты болады.
• Сауда ұйымының кассасына түскен өткізілген тауарлардан түскен
табыстан бюджетке өтеуге жататын қосылған құн салығы сомасына:
1010 Кассадағы ақша қаражаты шоты дебетінде, ал 3130
Қосылған құн салығы шоты кредитінде көрсетіледі.
Есеп айырысу шоты мен кассаға түскен сомалардың барлығы тауарларды
өткізуден алынатын табыс бола бермейтіндігін есте сақтау керек. Осылай,
мысалы, сатып алушылардан тауарларды жеткізу үшін аванстар есеп айырысу
шоты мен кассаға түскенде, бұл сома тауарларды өткізуден түскен табысқа
қосылмайды, және бухгалтерлік есеп шоттарында келесі жазбамен көрініс
табады: дебеттелетін шоттар – 1030, 1010; 3510 Алынған қысқа мерзімді
аванстар шоты кредиттеледі.
Тауарларды жеткізуге түскен аванс сомасы тауарларды өткізуден түскен
табысқа тек оларды тиеп жібергеннен кейін ғана есепке алынады, яғни сату
құны бойынша жіберілген тауарлар ҚҚС қосылған сомасына – 3510 Алынған
қысқа мерзімді аванстар шоты дебеттеліп, сату құны бойынша жіберілген
тауарлар ҚҚС-сыз сомасына – 6010 Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден
алынатын табыс шоты, Алынған тауарларды өткізуден түскен табыс субшоты
мен жіберілген тауарлар бойынша ҚҚС сомасына – 3130 Қосылған құн салығы
шоты кредитінде көрсетіледі.
Ұйымның кассасына сатылған тауарлардың құнының бөлігі бастапқы жарна
түрінде қолма-қол ақшамен енгізіледі, бірақ өнімдерді өткізуден түскен
табысқа ҚҚС-сыз сату құны бойынша тұрғындарға сатылған тауарлар құнын
бөлшектеп өтеуге берілген толық сомасы кіреді. Бұл операция бухгалтерлік
жазбада келесідей көрсетіледі: дебетінде – сатып алушылардың бастапқы
жарна сомасына – 1010 шоты және сатып алушыларға берілген несие сомасына
3350 Еңбекақы төлеу бойынша қысқа мерзімді берешек, ал ҚҚС-сыз нарық құны
бойынша несиеге сатылған тауарлардың жалпы құнына – 6010 шоты, Алынған
тауарларды өткізуден түскен табыс субшоты кредитінде болады.
Несиеге берілген тауарлардың нарықтық құнынан бюджетке төленуге
жататын ҚҚС сомасына 1010, 3350 шоттарының дебеті мен 3130 Қосылған құн
салығы шот кредиті көрсетіледі.
Дайын өнімді, жұмыстарды және қызметтерді сатудан түскен табыс сомасы
есепті кезеңнің аяғында 5610 Жиынтық кіріс (жиынтық зиян) шотына
көшіріліп жазылады. Бұл кезде 6010 шоты дебеттеледі де, 5610 шоты
кредиттеледі.
6010 шоты бойынша талдау есебі №11 журнал-ордерде жүргізіледі,
ведомоста бір айда және жыл басынан бері алынған табыстардың басынан аяғына
дейін жинақталған түрлері бойынша жазылады.
Негізгі емес қызметтен түскен табыс – бұл ұйымның негізгі қызметіне
қатысты емес және тауарларды сату мен қызмет көрсетумен тікелей байланысты
емес активтерді, бөлек есептеулер мен әр түрлі сипаттағы шаруашылық
операцияларды өткізуден түскен табыс. Оған жататындар: материалдық емес
активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздардың істен шығып кетуінен түскен
табыстар; ұйымға жататын бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар, т.б.)
бойынша табыстар (дивидендтер, сыйақылар); үкімет органдарының
субсидиялары; материалдық шығын келтірген жұмысшының өтемақысы ретінде
түскен сомалар; ұйымға ұсынылған немесе оның қарызшылары таныған
айыппұлдар, өсімақылар және шаруашылық мәмілені жақтардың бұзғаны үшін
санкциялардың өзге түрлері.
Негізгі емес қызметтен түскен табыстың есебін есептеу үшін шоттардың
Бас жоспарының 6100 Қаржыландырудан түсетін табыс бөлімшесі мен 6200
Өзге де табыстар деп аталатын бөлімшесі арналған және оған келесі
пассивтік күрделі шоттар жатады.
6210 Активтердің шығуынан түскен табыстар шоты онда мынадай
активтерді, мәселен, негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді,
қаржылық активтерді сатудан түсетін табыстар түрлерін жинақтауға арналған.
Материалдық емес активтерді басқа кәсіпорындарға төлеу шарты негізінде
сатқанда бухгалтерлік есеп шоттарында келесі жазбалар жасалады:
• материалдық емес активтер қабылдау-тапсыру актісіне сәйкес
сатылған материалдық емес активтерді есептен шығару: дебетінде
материалдық емес активтердің баланстық құнына – 7410
Активтердің істен шығуынан алынатын шығыстар шоты жазылып,
сәйкес шоттардың дебетінде – 2740 Өзге материалдық емес
активтердің амортизациясы шоты, ал кредитінде сатылған
материалдық емес активтердің бастапқы құнына – 2730 Өзге де
материалдық емес активтер шоты көрінісін табады.
• сатып алушылар мен тапсырысшыларға ұсынылған және есеп-төлем
құжаттарымен төленуге алынған сатылған материалдық емес
активтердің келісімді құнына: төленуге тұрған сомасына – 1210
шоты дебеттеліп, сатылған материалдық емес активтер бойынша
бюджетке төленуге жататын ҚҚС сомасына – 3130 Қосылған құн
салығы шоты және 6210 шоты кредиттеледі.
Ұйымның есеп айырысу шотына немесе кассасына сатып алушылардан оларға
сатылған материалдық емес активтер үшін төлемдер банк үзіндісі не кіріс
касса ордері негізінде түскенде келесі бухгалтерлік проводка өткізіледі:
1010, 1030 сәйкес шоттары дебетінде, ал кредитінде 1210 шоты көрініс
табады.
Жыл аяғында материалдық емес активтерді сатудан түскен табыстар мен
шығыстар ұйымның соңғы қаржылық нәтижелеріне есептен шығарылады, яғни мына
бухгалтерлік жазбамен бейнеленеді:
• шығыс сомасына: дебет – 5610 Жиынтық кіріс (зиян) шоты, 7410
Активтердің істен шығуынан алынатын шығыстар шоты
кредиттеледі.
• табыс сомасына: керісінше, 5610 Жиынтық кіріс (зиян) шоты
кредиттеледі де, 6210 Активтердің шығуынан түскен табыстар
шоты дебетінде жазылады.
Ұйымдар өздерінде бар, бірақ қажеті жоқ немесе артық негізгі
құралдарды сатуы мүмкін. Негізгі құралдар объектілерін басқа кәсіпорындарға
төлем шартымен сату келісімді бағамен аукциондар мен сайыстарда өткізіледі.
Оларды өткізуден түскен табыстар 6210 Активтердің шығуынан түскен
табыстар пассивті шотында есептеледі.
Негізгі құралдар объектілерін төлем шарты негізінде өткізгенде негізгі
құралдардың қабылдау-жіберу актісіне сәйкесбухгалтерлік есепте келесі
жазбалар пайда болады: шот дебетінде – өткізілген негізгі құралдардың
баланстық құнына – 7410 Активтердің шығуынан алынатын шығыстар шоты,
өткізу сәтіне объекттердің жинақталған тозу сомасына – 2420 Негізгі
құралдардың амортизациясы сәйкес шоты, ал кредитінде өткізілген негізгі
құралдар объектілерінің бастапқы құнына – 2410 Негізгі құралдар шоты
енгізіледі.
• сатып алушылар мен тапсырысшыларға ұсынылған және банкпен
төлеуге алған есеп айырысу-төлем құжаттарына сәйкес өткізілген
негізгі құралдардың келісімді құнына: төлеуге жататын сомаға –
1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі шоты дебеттеліп, сатылған негізгі құралдар
бойынша бюджетке төленуге ҚҚС сомасына – 3130 Қосылған құн
салығы шоты және 6210 шоты кредиттеледі.
Жыл аяғында негізгі құралдар объектілерін өткізу бойынша түскен
табыстар мен шығыстар ұйымның қорытынды қаржылық нәтижелеріне келесідеі
есептеледі:
• шығыс сомасына: дебет – 5610 Жиынтық кіріс (зиян) шоты, 7410
Активтердің істен шығуынан алынатын шығыстар шоты
кредиттеледі.
• табыс сомасына: керісінше, 5610 Жиынтық кіріс (зиян) шоты
кредиттеледі де, 6210 Активтердің шығуынан түскен табыстар
шоты дебетінде жазылады.
Акционерлік қоғам формасында қызмет ететін сауда ұйымдары бағалы
қағаздарды, жекелейтін болсақ, акциялар мен облигацияларды өткізуден табыс
көруі мүмкін. Бағалы қағаздарды өткізуден түскен табысты есептеу үшін 6210
Активтердің шығуынан түскен табыстар шоты арналған.
Акциялар, облигациялар және өзге бағалы қағаздарды өткізгенде мынадай
бухгалтерлік жазба тіркеледі:
• сатып алушыға өткізілген бағалы қағаздарды сату құны бойынша
беру кезінде: 7410 Активтердің шығуынан алынатын шығыстар
шоты дебетеледі, 1150 Өзге қысқа мерзімді қаржылық
инвестициялар шоты кредиттеледі.
• сатып алушыларға шот ұсынылды: қолма-қолсыз есеп айырысу
кезінде – 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа
мерзімді дебиторлық берешегі, ұйым кассасына қолма-қол ақшамен
түскенде – 1010 Кассадағы ақша қаражаты, қызметкерлер мен
басқа тұлғаларға төлеуге шот ұсынылғанда – 1250
Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі, шығып
кеткен қаржылық инвестициялардың қайта бағалау сомасына – 5460
Өзге резервтер шоттары дебетінде, кредитінде сатылған бағалы
қағаздар бойынша бюджетке төленуге жататын ҚҚС сомасына – 3130
Қосылған құн салығы шоты және ҚҚС-сыз бағалы қағаздарды
өткізуден түскен табыс сомасына – 6210 Активтердің шығуынан
түскен табыстар шоты көрсетіледі.
Жыл соңында құнды қағаздар өткізу бойынша түскен табыстар мен
шығыстар ұйымның қорытынды қаржылық нәтижелеріне келесідей есептеледі:
• шығыс сомасына: дебет – 5610 Жиынтық кіріс (зиян) шоты, 7410
Активтердің істен шығуынан алынатын шығыстар шоты
кредиттеледі.
• табыс сомасына: керісінше, 5610 Жиынтық кіріс (зиян) шоты
кредиттеледі де, 6210 Активтердің шығуынан түскен табыстар
шоты дебетінде жазылады.
Ұйымдардың өздерінің бос қаражаттарын басқа ұымдар бағалы қағаздарына
салу (акцияларға, облигациялар сатып алуға), займдар беру, тауарларды
нессиеге сату, негізгі құралдар объектілерін ұзақ мерзімді жалға беру және
т.б. мүмкіндігі болады, осының нәтижесінде сыйақылар, акциялар бойынша
дивиденттер және сатып алынған бағалы қағаздар бойынша, негізгі құралдарды
ұзақ мерзімді жалға беру бойынша, тауарларды несиеге сату бойынша
сыйақылар түрінде табыстарын алады.
6110 Сыйақылар бойынша табыстар, 6120 Дивиденттер бойынша табыстар
шоттары ұзақ мерзімді жалға берілген қарыздарды, сатып алынған бағалы
қағаздарды, пайыз түрінде алынған табыстарды, акция бойынша дивиденттерді
есептеуге арналған.
Бағалы қағаздарды сатып алу құны бойынша есеп айырысу шотынан төлеу
арқылы сатып алғанда келесі шоттар корреспонденциясы жасалады: 1150 Өзге
қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар шоты дебеттеліп, 1030 Ағымдағы
банктік шоттардағы ақша қаражаттары кредиттеледі.
Егер алынған бағалы қағаздардың сатып алу құны олардың номиналдық
құнынан төмен болса, онда оларға есептелетін табыстардың әр кезінде сатып
алу және номиналдық құндары арасындағы айырма бойынша үстеме есептеулер
жүргізіледі де, келесі корреспонденциясы құрылады: шот дебетінде ҚҚС-ты
қосқандағы табыс сомасына – 1270 Алуға қысқа мерзімді сыйақылар, 2170
Алуға арналған ұзақ мерзімді сыйақылар,ал 6120 шоты кредитінде табылады.
Алынуға тиісті сыйақыларды эмитент банк үзіндісі немесе кіріс касса
ордеріне сай төлегенде, келесі бухгалтерлік жазба жасалады: 1030 Ағымдағы
банктік шоттардағы ақша қаражаттары мен 1010 Кассадағы ақша қаражаты
шоттары дебет, 1270 Алуға қысқа мерзімді сыйақылар мен 2170 Алуға
арналған ұзақ мерзімді сыйақылар шоты кредит болып келеді.
Өткен жылдары алынған табыстарды есептегенде және 3520 Алдағы
кезеңдердің кірістері, 4420 Алдағы кезеңдердің кірістері шоттарында
ескерілген, бірақ берілген есепті кезеңге қатысты (алдын ала өтелген жал
төлемі), бұл кезеңде мына проводка көрінісін табады: 3520 Алдағы
кезеңдердің кірістері, 4420 Алдағы кезеңдердің кірістері шоттары
дебеттеледі, 6120 Дивиденттер бойынша табыстар шоты кредиттеледі.
Алынған табыстар 5610 Жиынтық кіріс (жиынтық зиян) шотына көшіріліп
жазылғаннан кейін 6120 шоты жабылады.
Сыртқы экономикалық қызметпен айнлысатын сауда ұйымдары шетел
партнерлерімен түскен және өткізілген тауарлық-материалдық қорлар үшін
шетел валютасының әр түрлісін қолдану арқылы есеп айырысулар жүргізеді,
олардың нәтижесінде бағамдық айырмалар туады.
Бағамдық айырма – бұл валюталық активтер мен пассивтерді бухгалтерлік
есепте оларды тіркеу кезіндегі бағам бойынша және есеп айырысулар жүзінде
атқарылған уақыттағы бағалаулар арасындағы сомалық айырмалар.
Бағамдық айырмалар нарықтық бағамдардың шаруашылық операциясын жасау
мен есеп айырысу кезі арасындағы, яғни дебиторлық немесе кредиторлық
берешекті толық немесе жарым-жартылай өтеу кезінде болған өзгерістердің
нәтижесінде пайда болады.
Бухгалтерлік есеп пен есептілікте мыналардан туындайтын бағамдық
айырма беріледі:
• егер валютаны алмастырудың нарықтық бағамы есеп айырысу күніне
осы дебиторлық не кредиторлық берешекті бухгалтерлік есеп
жүйесінде есепті кезеңде көрсету күнінен немесе өткен жылдың
қаржылық есептілігін құру күнінен айырмашылығы болса, шетел
валютасындағы дебиторлық және кредиторлық берешектерді
толығымен немесе жартылай өтеумен байланысты операциялар
бойынша;
• әрбір есепті күнге және осы шоттардағы ақша құралдарының
қозғалысы бойынша әрбір операциялар алдында шетел валютасындағы
ақша құралдарының құнын қайта есептеумен байланысты операциялар
бойынша.
6250 Бағамдық айырмадан түскен табыстар шоты айырбасталатын
конверттелетін шетелдік валюталарына шаққанда теңге валюталарының өзгерісі
кезінде пайда болатын бағамдық айырманы есепке алуға арналған.
Ұйымдардың қаржылық-шаруашылық қызметінде оң бағамдық айырманың пайда
болу жағдайларының жиі кездесетін түрлерінің есептегі тәртібін
қарастырайық.
Экспорттық операцияларында бағамдық айырмалар экспортталатын тауарды
теңгемен мәмілелік құн баламасымен кедендік рәсімдеу күніне мен сатып
алушылар мен тапсырысшылармен есеп айырысу бойынша дебиторлық берешекті
немесе олардан алынған аванстар бойынша кредиторлық берешекті үстеме
бағалау жолымен ақша құралдарының түсу күні арасындағы кезеңде туады.
Тауарларды шетел валютасында сатқанда республика ішінде бағамдық
айырма теңгемен мәмілелік құнмен шоттар мен өзге ұқсас құжаттарды сатып
алушыларға ұсыну күніне және өткізілген тауар үшін қаражаттардың түсу
күні арасындағы бағалау кезеңінде туындайды.
Жоғарыда қарастырған тауарлық операциялардың нәтижелерінен туындайтын
бағамдық айырмадан алынған табыстар ҚҚС-сыз бухгалтерлік есеп шоттарында
келесідей жазбамен көрсетіледі: өткізілген тауарлар үшін сатып алушылармен
есеп айырысу бойынша дебиторлық берешекті қайта бағалау сомасына – 1210
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық
берешегі, олардан түскен аванстар бойынша кредиторлық берешекті қайта
бағалау сомасына – 1610 Берілген қысқа мерзімді аванстар, 2910 Берілген
ұзақ мерзімді аванстар шоттары дебеттеледі, 6250 шоты кредитінде болады.
Ұйым кассасында немесе оның банктік шоттарында не өзге несиелік
кәсіпорындарда бар валюттік қаражаттар бойынша шетел валютасының бағамы
өзгеріске ұшырауынан активті нарықта қайта есептеу жүргізілуі мүмкін. Бұл
кезде келесі бухгалтерлік проводка жасалады: мына шоттар дебеті – 1010,1030
шоттары, ал кредиті – 6250 Бағамдық айырмадан түскен табыстар шоты.
Жоғарыда келтірілген бағамдық айырмадан алынған сомаға ҚҚС-ты бюджетке
төленуге тұр, сол кезде 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
қысқа мерзімді дебиторлық берешегі, 1610 Берілген қысқа мерзімді
аванстар, 2910 Берілген ұзақ мерзімді аванстар, 3310 Жеткізушілер мен
мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек пен 3510 Алынған
қысқа мерзімді аванстар, 4410 Алынған ұзақ мерзімді аванстар, 1010
Кассадағы ақша қаражаты, 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша
қаражаттары шоттары дебеттеледі, ал 3130 Қосылған құн салығы шоты
кредиттеледі.
Жыл аяғында 6250 шоты бойынша қалдық болмауы керек, яғни 5610 шотымен
жабылады.
6230 Мемлекеттік субсидиялардан алынатын табыстар шоты үкімет
органдарынан алынған субсидиялардың сомалары туралы ақпараттың есебін
есепке алады. Субсидия дегеніміз – үкімет органдарының заңды тұлғаларға
беретін, әдетте, ақшалай жәрдемақысы.
Мемлекеттік органнан алынатын субсидиялардың түрлеріне байланысты
бухгалтерлік есеп шоттарында мынадай жазбалар туындайды: 2730 Материалдық
емес активтер, 2410 Негізгі құралдар; 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы
ақша қаражаттары шоттары дебеттеледі, ал 6230 Мемлекеттік субсидиялардан
алынатын табыстар шоты кредитінде болады.
Жыл аяғында 6230 шоты бойынша қалдық қалмауы керек және 5610 шотымен
жабылуы тиіс. Алайда, кәсіпорын субсидиялары қандай да бір мақсатты
шараларға жүзеге асыратын болса (мысалы, жергілікті бюджеттен жергілікті
жолдарды күтіп ұстауға және жөндеуге алса), онда ол жылдан жылға ауысуы
мүмкін, бірақ дегенмен де 6230 шотының жабылуын қамтамасыз ету қажет.
6280 Өзге де табыстар шоты кәсіпорынның негізгі емес қызметінен
түскен табыстарды есепке алуға арналған. Атап айтқанда, бұл шотта
табыстардың мынадай түрлері көрініс табады:
- негізгі құралдарды түгендеу кезінде анықталған негізгі құралдардың
есепке алынғандары (2410 шот дебеті, 6280 шотының кредиті);
- түгендеу кезінде анықталған материалдардың, дайын өнімнің және
алынған тауарлардың есепке алынғандары (1310-1315, 1320, 1330 шоттарының
дебеті, 6280 шот кредиті);
- түгендеу кезінде анықталған ақша қаражатының есепке алынғандары
(1010, 1030 шоттарының дебеті мен 6280 шот кредиті);
Төмендегі жазбалардан кейін 6280 шот жабылуға тиіс. Оған сәйкес
проводка құрылады: 6280 Өзге де табыстар шоты дебет, ал 5610 Жиынтық
кіріс (зиян) шоты кредит болып табылады (1-қосымша).
Кәсіпорынның ұйымдық қызметі оның мақсаты мен міндеттеріне сәйкес
кәсіпорынның бүкіл қызмет етуін қамтамасыз ететін қажеті процесс болып
табылады.Кәсіпорынның өндірістік қызметінің негізгі мақсаты – өнімді
өндіру, оларды өткізу және пайда табу.
Өндіріске кеткен шығындардың басқарушылық есебі кәсіпорынның негізгі
мақсатын орындауға бағытталған, сәйкес белгілі бір басқару моделінде,
өткен, қазіргі және болашақ, алдағы өндірістік қызмет нәтижелері мен
шығындарын бақылау және талдаудан тұрады.
Өндіріске кеткен шығындар есебінің негізгі маңызы, міндеті – өндіріс
қызметі бақылау және оны жүзеге асыруға шығындарды басқару. Шығындар
есебінің мақсаттық бағытына байланысты шығындар жіктелуінің әртүрлі
нұсқалары қолданылады.
Шығыстар да табыстар сияқты екі топқа бөлінеді:
- негізгі қызмет бойынша шығыстар;
- негізгі емес қызмет бойынша шығыстар.
Негізгі қызмет бойынша шығыстарға тек қана сатылған өнімнің және
көрсетілген қызметтің өзіндік құны кіреді. Сатылған дайын өнімнің (тауар,
жұмыс, қызмет) өзіндік құны нақты шығындарды, яғни өнімді немесе қызметтті
өндірумен тікелей байланысты шығыстарды қосады, олар экономикалық мазмұны
бойынша келесі элементтері бойынша топталады: материалдық шығыстар,
еңбекақы төлеу шығыстары, сақтандыруға, негізгі құралдардың тозуына
аударымдар, т.б.
Сатылған өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны
бухгалтерлік есеп шоттарының 7010 Сатылған өнімнің және көрсетілген
қызметтердің өзіндік құны активті шотында ескеріледі.
Басқа субъектіге өзіндік құнымен материалдар босатылғанда 7010 шоты
дебеттеліп, 1310 Шикізаттар мен материалдар кредиттеледі. Сатылған
материалдардың өзіндік құны есептен шығарылғанда да осы бухгалтерлік жазба
құрылады. Осы шот бойынша жиынтық сомасы қорытындыланады: 5610 Жиынтық
кіріс (жиынтық зиян) шоты дебеттеледі де, 7010 Сатылған өнімнің және
көрсетілген қызметтердің өзіндік құны шоты кредиттеледі.
Негізгі емес қызмет бойынша шығыстарға мыналар жатады: жалпы және
әкімшілік шығыстар; өнімдерді сату және қызметтерді көрсету бойынша
шығыстар; сыйақылар бойынша шығыстар.
Жалпы және әкімшілік шығыстар – бұл жалпы жетекшілік пен сауда
процесін ұйымдастырумен байланысты және ұйым әкімшілік-басқарушылық
аппаратын ұстаумен байланысты шығыстар. Оларға әкімшілік-басқарушылық
аппараттың қызметкерлеріне еңбекақысын төлеу шығыстары, еңбекақыдан
аударымдар, материалды-техникалық және транспорттық қызмет шығыстары,
жалпы және әкімшілік бағыттағы негізгі құралдарды ұстау шығыстары кіреді.
Бухгалтерлік есеп шоттарының Бас жоспарында 7210 Әкімшілік шығыстар шоты
қарастырылған.
Әкімшілік-басқарушы қызметкерлеріне еңбекақы есептелінді, бұл
бухгалтерлік есеп шоттарында мынадай жазбамен беріледі: дебеті – 7210
шоты, кредиті – 3350 Еңбекақы төлеу бойынша қысқа мерзімді берешек.
Кәсіпорын басқарушы қызметкерлер еңбекақы қорынан әлеуметтік салық
есептелінді, яғни 7210 Әкімшілік шығыстар шоты дебеттеледі, ал 3150
Әлеуметтік салық шоты кредиттеледі.
Ұйым басқару ғимаратын ұстауға коммуналдық шығындарға шот есепке
алынған кезде, былай жазылады: дебетінде 7210 Әкімшілік шығыстар шоты,
кредитінде 3310 шоты болады.
Есепті тұлғалардың әкімшілік мақсаттағы іс-сапарға жұмсаған сомасы
бастапқы құжаттар мен аванстық есепке сәйкес бухгалтерлік жазба жасалады:
дебетінде 7210 Әкімшілік шығыстар шоты, кредитінде 1250 Қызметкерлердің
қысқа мерзімді дебиторлық берешегі шоты көрініс табады.
Өнімдерді сату және қызметтерді көрсету бойыша шығыстар – бұл сатып
алумен, транспортировкамен, сақтаумен, өнімдерді ормалау және өткізумен
байланысты шығыстар. Осы шығыстарды есепке алу үшін 7110 Өнімдерді сату
және қызметтер көрсету бойынша шығыстар активті шоты арналған.
Сатып алушыға тауарды жеткізу үшін транспорттық қызмет құны ҚҚС-сыз
жеткізушімен барлық шығындар сомасына қосылған, ол былай бейнеленеді:
дебетінде 7110 шоты және кредитінде 3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге
қысқа мерзімді кредиторлық берешегі болады.
Және осы транспорттық шығындар есеп айырысу формасына байланысты мына
бухгалтерлік проводка тіркеледі: 7110 Өнімдерді сату және қызметтер
көрсету бойынша шығыстар шоты дебеттеледі, ал 1010 мен 1030 шоттары
кредиттеледі.
Саудамен айналысатын қызметкерлердің еңбекақысы есептелгенде
бухгалтерлік жазбада 7110 Өнімдерді сату және қызметтер көрсету бойынша
шығыстар шоты дебеттеліп, 3350 шоты кредиті көрініс табады.
Осы бөлімдегі қызметкерлердің еңбекақысынан әлеуметтік салық ұсталды,
бұл кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz