Жеткіншектердің тіл мәдениетін қалыптастыру мәселесінің практика жүзінде шешілуі
РЕФЕРАТ
Тіл мәдениетінің өзектілігі әрқашан ескеріліп отырған. Қазақ тілінің
қоғамдық қызметі артып отырған қазіргі кезде еліміздің болашағы – оқушы
жастардың тіл мәдениетін жетілдіру өзектілігі арта түсті.
Бұл мәселе бойынша Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев:
“Тілді дамыту – Қазақстан Республикасы мемлекеті саясатының аса өзекті
бағыттарының бірі” десе, мәдениет министрі Д.Қасейінов: “Қандай бір
халықтың болмысы, өркениеттілігі, саналылығы, кең мағынадағы сауаттылығы,
оның тіл мәдениетімен, сол тілдің қолданыс ауқымдылығының кеңдігімен
өлшенеді... Сондықтан, ендігі жерде қоғам өмірінің барлық саласында дұрыс
жазу, дұрыс сөйлеу, әсерлі, әсем етіп сөйлеу, емле қателерін жібермеу
мақсаты тұруы керек” – деп тұжырымдайды.
Оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыру мәселесі бойынша зерттеулер өте
аз. Тікелей қазақ тілі мен әдебиеті сабағында балалардың сөйлеу әрекетін,
тіл мәдениетін дамыту (рөлдік ойындар, шығырма, мазмұндама жаздыру, сурет
бойынша әңгіме құрастырту, пікірталас, мәнерлеп оқыту, сипаттама,
мінездемебергізу т.б. арқылы) бойынша Б.Құлмағанбетова, Б.Кәтенбаева,
Х.Арғынов, А.Әбілқаев, А.Жапбаров, С.Ф.Иванова, О.М.Казарцева т.б.
қарастырған. Ал оқушылардың тіл мәдениетін отбасы мен мектептің бірлескен
іс-әрекеті арқылы қалыптастыру мәселесі бойынша зерттеулерді біз
кездестірмедік.
Тіл мәдениетінің шыңына жету отбасынан, бала бақшасынан басталып, ал
мектепте ана тілі жүйелі оқытылып, фонетикалық, грамматикалық, лексикалық
икемділік пен дағдылар игертіледі. Оқушылардың мектептен алатын тіл
сабақтары отбасы мен айналасының “тіл сабақтарымен” ұштасып жатуы керек.
Мектеп ұжымы жүйелі жоспар құрып, шәкірттермен ақылдаса, ата-аналармен
бірлесе жұмыс істеген жағдайда ғана үлкен нәтижелерге ие бола алады.
Зерттеудің мақсаты: педагогика ұжымы мен ата-аналардың оқушылардың тіл
мәдениетін қалыптастырудағы өзара бірлескен іс-әрекетінің тиімді жолдарын
анықтау.
Зерттеудің нысанасы: педагогика ұжымы мен ата-аналардың байланысқан іс-
әрекеті.
Зерттеудің пәні: оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу міндеттерін шешу барысында біз ғылыми-педагогикалық
әдебиеттерді талдау, педагогикалық байқау, бақылау, сауалнама, әңгімелесу,
педагогикалық эксперимент әдістерін қолдандық.
Зерттеу жұмысы реферат, кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімі мен қосымшалардан тұрады. Сондай-ақ, жұмыста 1 сызба, 7 кесте, 2
сурет бар. Зерттеу жұмысының көлемі 67 бет.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Тіл мәдениетін отбасы мен мектептің бірлесе қалыптастыру мәселесінің
теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Тіл мәдениетін қалыптастыру мәселесінің ғылыми-педагогикалық
әдебиеттерде
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...8
1.2 Тіл мәдениеті, оның көрсеткіштері мен
өлшемдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...16
1.3 Мектеп пен ата-аналардың өзара байланысы мәселесінің педагогикалық-
психологиялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...22
2. Жеткіншектердің тіл мәдениетін қалыптастыру мәселесінің практика жүзінде
шешілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.1 Оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырудағы сынып жетекшісі мен ата-
аналардың байланысқан іс-әрекетінің жұмыс
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...34
2.2 Жүргізілген эксперимент нәтижелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .54
Қосымша
А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қосымша
Ә ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Қосымша
Б ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қосымша
В ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Қосымша
Г ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Қосымша
Ғ ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Тіл – қарым-қатынас құралы. Ол адамның ой-
өрісін, мәдени дәрежесін, ақыл-парасатын көрсететін айна. Сондықтан тіл
мәдениетінің өзектілігі әрқашан ескеріліп, қай халық болса да бұл мәселені
айналып өткен емес. “Өнер алды – қызыл тіл” деп, қазақ халқы да сөйлеу
шеберлігіне үлкен мән берген. Қазақ тілінің қоғамдық қызметі артып отырған
қазіргі кезде еліміздің болашағы – оқушы жастардың тіл мәдениетін жетілдіру
өзекті мәселенің бірі болып отыр.
Бұл мәселе бойынша Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев:
“Тілді дамыту – Қазақстан Республикасы мемлекеті саясатының аса өзекті
бағыттарының бірі” десе 1, Б. 3, мәдениет министрі Д.Қасейінов: “Қандай
бір халықтың болмысы, өркениеттілігі, саналылығы, кең мағынадағы
сауаттылығы, оның тіл мәдениетімен, сол тілдің қолданыс ауқымдылығының
кеңдігімен өлшенеді... Сондықтан, ендігі жерде қоғам өмірінің барлық
саласында дұрыс жазу, дұрыс сөйлеу, әсерлі, әсем етіп сөйлеу, емле
қателерін жібермеу мақсаты тұруы керек” – деп тұжырымдайды 2, Б. 1.
Түрлі ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді қарастыру, байқау негізінде біз
бүгінгі күнгі оқушылардың сөз саптауы көңіл аударарлық, көпшілігінің тіл
мәдениеті төменгі деңгейде деген қорытындыға келдік. Қазіргі
жасөспірімдердің басым бөлігінің сөздік қоры өте таяз. Олар өз ойларын
дұрыс, түсінікті етіп жеткізе алмайды. Сөздің көркі мақал-мәтел, фразалық
тіркестерді қолданып ойын айтудың орнына “жаңағы”, “әлгі”, “немене”,
“мысалы”, “яғни” деген сияқты қыстырма сөздерді қолданып, ойын шашыратып
жібереді. Кейбірі орысша сөздерді қосып, араластыра сөйлесе, бірі
жаргонмен, диалектілермен сөйлегенді сән көреді. Бұл туралы зерттеуші
Г.Смағұлова: “Көңіліміз толмай жүрген мәселенің бірі – мектеп оқушыларының
тілдерінің шұбарлығы, олардың тіліндегі орыс сөздерінің аралас жүруі
қалыпты жағдайға айналып бара жатқандығы. Кітап оқуды мүлдем қойған қазіргі
жастардың тілінің жұтаңдығы, қысқа қайырыммен сйлеуі, ойын жеткізудегі
мәнерлілігінің жоқтығы күн санап тереңдеп барады” 3, Б.17.
Жалпы ғылымда жеке тұлғаның сөйлеу әрекетін қалыптастыру, тіл
мәдениетін дамыту үлкен орын алған. Тіл мәдениетінің теориялық негіздеріне
М.Балақаев, Н.Уалиев, Л.П.Осенмук, О.Я.Гойхман, Т.М.Надеина, Л.И.Ожегов,
Е.Н.Зарецкая 4; 5; 6; 7; 8; 9 еңбек арнаса, мұғалімнің тіл мәдениеті
туралы А.А.Мурамов, А.К.Михальская, 10; 11 іскерлік қарым-қатынас
орнатудағы тіл мәдениеті бойынша Д.З.Розенталь, Г.Н.Иванова-Лукьянова,
А.В.Миртов, 12; 13; 14 оқыту үрдісіндегі оқушылардың тіл мәдениетін
қалыптастыруды Б.Ш.Кәтенбаева, А.Әбілқаев, Б.Құлмағанбетова, А.Жапбаров,
С.Ф.Иванова, О.М.Казарцева 15; 16; 17; 20; 21; 22 зерттеген. Нақты
оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыруды зерттеушілер тікелей тек қазақ
тілі, қазақ әдебиеті сабақтарымен байланыстырып, рөлдік ойындар, шығырма,
мазмұндама жаздыру, сурет бойынша әңгіме құрастырту, пікірталас, мәнерлеп
оқыту, сипаттама, мінездеме бергізу т.б. арқылы дамытуды ғана сөз етеді. Ал
оқушылардың тіл мәдениетін отбасы мен мектептің бірлескен іс-әрекеті арқылы
қалыптастыру мәселесі бойынша зерттеулерді біз кездестірмедік.
Жалпы тәрбие үрдісінің дұрыс бағытта жүруінің кепілі – педагогтар мен
отбасы арасындағы тығыз байланыстың болуы. Бұл тіл мәдениетін
қалыптастыруда әсіресе маңызды. Тіл мәдениетінің шыңына жету жолы ұзақ әрі
қиын. Ол отбасынан, бала бақшасынан басталып, мектепте ана тілі жүйелі
оқытылып, фонетикалық, грамматикалық, лексикалық икемділік пен дағдылар
игертіледі. Оқушылардың мектептен алатын тіл сабақтары отбасы мен
айналасының “тіл сабақтарымен” ұштасып жатуы керек. Мектеп ұжымы жүйелі
жоспар құрып, шәкірттермен ақылдаса, ата-аналармен бірлесе жұмыс істеген
жағдайда ғана үлкен нәтижелерге ие бола алады. Сондықтан, біздің зерттеп
отырған мәселеміз өзекті деген ойдамыз. Зерттеу барысында оқушылардың тіл
мәдениетін ата-аналар мен педагогика ұжымының байланысқан іс-әрекеті арқылы
қалыптастыруда төмендегідей қайшылықтар айқындалды:
- Отбасы мен мектептің оқушы тіл мәдениетін қалыптастырып, дамыту іс-
әрекеті мен ол іс-әрекетті орындау мүмкіндігі арасындағы қайшылық;
- Оқушы тіл мәдениетіне қойылатын талаптар мен оларды оқушылардың
орындау мүмкіндігі арасындағы қайшылық;
- Ата-аналар мен мұғалімдердің оқушылардың тіл мәдениетін көтеруге
бағытталған іс-әрекеттері мен оқушылардың бұл іс-әрекеттерге қатынасы,
дайындығы арасындағы қайшылық.
Осы қайшылықтарға байланысты біз төмендегідей мақсат қойып отырмыз.
Зерттеудің мақсаты: педагогика ұжымы мен ата-аналардың оқушылардың тіл
мәдениетін қалыптастырудағы өзара бірлескен іс-әрекетінің тиімді жолдарын
анықтау.
Зерттеудің нысанасы: педагогика ұжымы мен ата-аналардың байланысқан іс-
әрекеті.
Зерттеу пәні: оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыру үрдісі.
Зерттеудің болжамы төмендегідей:
Егер мұғалім:
- мәселе бойынша ата-аналарды үнемі ақпараттандырып отырса; (ата-аналар
жиналысында, жеке кездесу, хат арқылы т.б.)
- оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырудың жұмыс жүйесін,
бағдарламасын ата-аналармен бірлесе талқылап, өңдеп отырса;
- жұмыс жүйесін, бағдарламаны бірлесе жүзеге асырса; (ашық сабақтар,
конференция, сайыс, ойын тағы да басқа іс-шараларды бірге ұйымдастырып,
өткізу арқылы)
- жетістіктерді талдап, диагностикаласа оқушылардың тіл мәдениеті
нәтижелі қалыптасады.
Зерттеудің міндеттері:
1.Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдау арқылы:
- “тіл мәдениеті” ұғымына анықтама беру;
- тіл мәдениетінің өлшемдері, көрсеткіштері мен талаптарын айқындау;
- педагогика ұжымы мен ата-аналардың оқушылардың тіл мәдениетін
қалыптастыруға бағытталған іс-әрекетінің нәтижелі жүруіне негіз болатын
шарттарды анықтау;
2.Зерттелініп отырған мәселенің қаншалықты шешілгенін анықтау.
3.Оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыру мәселесін жүзеге асыруда
педагогика ұжымы мен отбасының бірлескен жұмыс жүйесін құрып, оның
нәтижесін эксперимент арқылы тексеру.
4.Эксперимент нәтижесін талдап, қорытындылау.
Зерттеудің жетекші идеясы: мектептің ата-аналармен өзара байланысын
жүйелі ұйымдастыру арқылы оқушылардың тіл мәдениетін жоғары деңгейде
қалыптастыру.
Зертеудің әдіснамалық негізі: оқушылардың тіл мәдениеті, ата-аналар мен
мектептің байланысы туралы жазылған ғылыми-педагогикалық, әдістемелік,
психологиялық еңбектер, негізгі қағидалар, психологиялық ілімдер зерттеу
жұмысына әдіснамалық негіз болды.
Зерттеудің көздері: тіл мәдениеті, оқушылардың тіл мәдениетін
қалыптастыру, ата-аналар мен мектептің байланысы, бірлескен іс-әрекеті
саласындағы ғылыми еңбектер, білім беру, тәрбие саласындағы заңды және
нормативті құжаттар, оқу-әдістемелік және бағдарламалық құжаттар, мерзімді
басылым ақпараттары және білім беру мекемелерінің іс-тәжірибесі бойынша
мағлұматтар.
Зерттеу әдістері: ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдау,
педагогикалық байқау, бақылау, сауалнама, әңгімелесу, педагогикалық
эксперимент, материалды статистикалық өңдеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: оқушылардың тіл мәдениетін
қалыптастыру қажеттілігі дәлелденген, осы мақсаттағы ата-аналар мен
педагогика ұжымының бірлескен іс-әрекетін ұйымдастыру бағыттары мен жұмыс
жүйесі құрылған.
Зерттеудің практикалық мәні:
Ата-аналар мен сынып жетекшілеріне, жалпы педагогика ұжымына арналған:
- “Тіл мәдениеті” бағдарламасы жасалды;
- Ата-аналар мен педагогика ұжымының жұмыс жүйесі құрылды;
- Тіл мәдениетін анықтайтын шарттар, көрсеткіштер мен өлшемдер
анықталды.
Зерттеу нәтижелерін жалпы білім беретін мектептерде, ата-аналарға,
жоғарғы оқу орындарындағы әдістемелік курстарда пайдалануға болады.
Зерттеу базасы: А.Байтұрсынов атандағы № 20 орта мектеп.
Зерттеудің кезеңдері:
1-кезең (2003-2004)
Проблема бойынша әдебиеттерге талдау жасау, қажетті материалдарды
жинақтау, жұмыстың мақсат, міндет, пәнін, нысанын, болжамын анықтау.
2-кезең (2004-2005)
Оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырудағы мектеп пен отбасының
бірлескен іс-әрекетінің ұйымдастырылуы мен жұмыс жүйесі эксперимент арқылы
дәлелденді.
3-кезең (2005)
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді, мұғалімдердің іс-тәжірибесін зерттеу
барысында, өткізілген педагогикалық эксперимент нәтижесінде алынған
мәліметтер талданып, қорытындылар жасалып, әдістемелік нұсқаулар құрылды.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі: зерттеу
қағидаларының педагогика ғылымының жетістігіне сүйенумен алынған
қорытындыларымен, қазіргі “ҚР білім беру мекемелеріндегі тәрбиенің
мемлекеттік кешенді бағдарламасына” сәйкестілігімен және олардың теориялық,
әдіснамалық тұрғыдан негізделуімен, зерттеу әдістерін тиімді пайдалана
отырып жүргізілген эксперименттің нәтижелерімен қамтамасыз етілген.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің мақсаты нысаны, пәні, болжамы, міндеті, ғылыми
жаңалығы, практикалық маңыздылығы, зерттеу базасы, кезеңдері т.б.
баяндалған.
1-бөлім “Тіл мәдениетін отбасы мен мектептің бірлесе қалыптастырудың
теориялық негіздері” деп аталып, “тіл мәдениеті” ұғымының педагогика,
психология ғылымдарындағы мәні мен маңызы, ата-аналар мен мектептің
байланысы мәселесі бойынша ғалымдардың пікірлері талданды. Тіл мәдениетінің
көрсеткіштері, өлшемдері анықталды, ата-аналар мен сынып жетекшісінің
оқушылардың тіл мәдениетін бірлесе қалыптастырудың педагогикалық-
психологиялық негізі, басты бағыттары баяндалды.
“Жеткіншектердің тіл мәдениетін қалыптастыру мәселесінің практика
жүзінде шешілуі” атты екінші бөлімде зерттеуіміздің мақсатына байланысты
жүргізілген эксперимент жұмысы, оның кезеңдері, алынған нәтижелер
тұжырымдалды.
Қорытындыда аталған мәселені зерттеу нәтижесінде алынған тұжырымдамалар
мен эксперименттік жұмыс нәтижелері бойынша пікірлер қорытылып, жұмыстың
болашақтағы даму жолдары айтылды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі зерттеудің барысында талданған
психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді қамтиды. Қосымшада оқушыларға
арналған сауалнамалар, бағдарлама, бағдарлама бойынша жүргізілген іс-
шаралар құрылымы, тіл мәдениетінің, ата-аналар мен сынып жетекшісінің
байланысқан іс-әрекетінің моделі берілген.
1 ТІЛ МӘДЕНИЕТІН ОТБАСЫ МЕН МЕКТЕПТІҢ БІРЛЕСЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тіл мәдениетін қалыптастыру мәселесінің ғылыми-педагогикалық
әдебиеттерде қарастырылуы
Біз зерттеуімізді тіл мәдениеті мәселесінің тарихта қалай
қарастырылғандығын анықтаудан бастауды жөн көрдік. Еліміздің әр кезеңдегі
әлеуметтік, мәдени өмірін саралай келе, тақырыбымызға байланысты тіл
мәдениеті мәселесінің қарастырылуын XIX ғасырдың екінші жартысынан бастауды
дұрыс деп таптық.
Тіл мәдениетіне, сөйлеу шеберлігіне қазақ халқы айрықша мән берген.
Халқымыз “Өнер алды – қызыл тіл” деп сөз өнерін жоғары бағалап, ерекше
қастерледі. Еліміздің өткен ойшылдары, ағартушы-ғалымдары, ақын-жыраулары
ішінде тіл мәдениетін сөз етпей, тіл шұбарлаушыларға кейістік білдірмей
кеткендері кемде-кем.
XIX ғ. екінші жартысында дүниеге келген “Дала уалаяты”, “Түркістан
уалаяты” сияқты тұңғыш газеттер мен “Айқап” журналы өздерінің қысқа
мерзімді өмірлерінің ішінде тіл мәдениеті, тіл тазалығы тақырыбына
байланысты әрқайсысы 15-20 – дай мақала жариялаған. Кеңес дәуірінің 20-30
жылдар ішінде ең негізгі мәселелердің бірі болып тіл мәдениеті қала берді.
Ұлтымыздың рухани ұйтқысы, халқымыздың біртуар ардақты перзенті
А.Байтұрсынов сонау 20-шы жылдардың өзінде алғаш рет сөз мәдениетінің ең
өзекті теориялық түйіндемелерін дәлме-дәл таратып, ғылыми тұрғыдан негіздеп
берген екен.Тіл мәдениетінің негізгі қарастыратын мәселесі – сөзді дұрыс
қолдану, яғни сөз дұрыстығы болса, бұл жөнінде А.Байтұрсынов былай деп
пікір түйеді: “Сөздің дұрыс айтылуы деп, әр сөздің әр сөйлемнің дұрыс
күйінде жұмсалуы, айтылуы. Олай болу үшін:
1.Сөздердің тұлғасын, мағынасын өзгертетін түрлі жұрнақ, жалғау,
жалғаулықтарды жақсы біліп, әрқайсысын өз орнына пайдалану қажет.
2.Сөйлемдерді бір-біріне орайластырып, дұрыс құрмаластырып, дұрыс
орналастыру қажет.
3.Сөйлем ішіндегі сөздерді дұрыс септеп, дұрыс ымыраластыру қажет.
4.Сөздердің дұрыс, таза, анық, дәл айтылуының үстіне талғау сөздердің
көрнекі болуы қажет. Яғни сөз көркемдігі, әуезінің әдемілігімен, кестесінің
келісті болуымен анықталады” 23, 233 б. .
Тіл тазалығы туралы ұлы ағартушы, педагог, жазушы Ы.Алтынсарин өзінің
қазақ тілінде тұңғыш жарық көрген оқулық “Қазақ хрестоматиясын” орыс
әрпімен бастыра отырып, алдына қойған негізгі мақсаты – орынсыз қолданған
араб-парсы тілінен енген түсініксіз сөздерден құтылу, сол тұстағы “кітаби
тіл” атанған қазақ тілінің тазалығын бұзатын қойыртпақ тілден аулақ болу,
сөйтіп қазақ сөздерінің дыбыстық жағынан дұрыс жазу, қазақ тілінің
тазалығын сақтау болатын.
Ал еліміздің дүлдүл ақыны М.Жұмабаев өзінің шын мәніндегі ұлттық
педагогика ғылымының іргетасы болып табылатын “Педагогика” еңбегінде: “Бала
тілінің дұрыс өркендеуінің бірінші шарты – балаға тілді бұзып сөйлетпеу
керек, екінші, баланы өзі теңді балалармен ойнату керек” – дей келіп, “Ал
енді, баланың тілін шын дұрыс жолға салатын, дұрыстайтын, баптайтын –
мектеп деп мұғалімдерге маңызды іс жүктейді 24, 72 б..
Қазақ зиялыларының ішінде тәлім-тәрбие, оқу-ағарту мәселелері саласында
терең ой қозғап, ғылыми еңбектер жазған адамның бірі – Ж.Аймаутов. 1924 ж
Ж.Аймаутов тіл мәдениеті мәселесі жөнінде былай деп тұжырымдайды: “Ана
тілін меңгеру – сөздерді жаттау, олардың жүйесін, өзгеру заңдарын білу ғана
емес, тіл үйренумен бірге бала тілдің сансыз көп ұғымдарын, ойларын,
сезімдерін, сұлу үлгілерін, ойлау жүйесін, ой фәлсафасын да меңгереді. Әр
сабақ, әр пән бір жағынан өзіне хас мақсұтын көздесе, екінші жағынан тіл
түзетуге, тіл сабағының міндетін атқаруға тырысуы керек. Бала сөйлегенде,
жазғанда тілді дұрыс қолдануы - әр оқытушының, әр мектептің міндеті. Баланы
тілге жаттықтырудың мағынасы: баланы сөйлеуге, басқалардың сөзін ұғуға, өз
бетімен жазуға, оқуға төселдіру” 25, 105 б..
“ 1950 жылы тіл мәдениеті проблемасын зерттеу мәселесі қолға алынып,
сол сала бойынша біраз жұмыстар істелді” – деп жазды бұл мәселені тереңінен
зерттеген ғалым М.Балақаев 26, 15 б.. ҚазССР Ғылым Академиясының Тіл
білімі институтының құрамында “Тіл мәдениеті” бөлімі ұйымдастырылды. 1968
жылы тіл мәдениеті тақырыбына тікелей қатысы бар республикалық конференция
өткізілді. Жоғарғы оқу орындарының филология факультеттерінде қазақ тілінің
мәдениеті арнаулы курс ретінде оқытылатын болды. Бірнеше кітаптар,
жинақтар, көптеген мақалалар жарияланды. Тіл тазалығы үшін бүкілхалықтық
күреске үн қоса, 1984 жылдың желтоқсан айында Қазақстан Жазушылар Одағы
“Соңғы жылдардағы қазақ көркем шығармасының тілі” деген тақырыпта
шығармашылық конференция өткізілді. Ондағы қозғалған мәселелер, ортаға
салынған ой-пікірлер негізінде “Өнер алды – қызыл тіл” деген мақалалар
жинағы құрастырылды. 27 Жинақта С.Қирабаев, Ғ.Мүсірепов, Ә.Хайдаров,
М.Базарбаев, М.Қаратаев, Р.Сыздықова, Ә.Болғанбаев, Қ.Мырзалиев,
Қ.Жұмаділов сияқты зерттеуші ғалымдар мен жазушылардың құнды пікірлері
берілген. Мұнда көркем шығарманың тілі, тіл тазалығы, диалектизмдерді дұрыс
қолдану, баспасөз тілі, тіл мәдениеті, әдеби тіл нормасын сақтау, сөздіктер
жайы т.б. мәселелер қарастырылады.
1970 жылдары тіл мәдениеті мәселесін егжей-тегжейлі қарастырған
зерттеушілердің бірі – жоғарыда атап көрсеткендей – ғалым М.Балақаев. Біз
өз зерттеуімізге ғалымның “Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері”(1965),
“Қазақ әдеби тілі және оның нормалары”(1984), “Қазақ тілінің
стилистикасы”(1974) еңбектерін негіз етіп алған едік. Бұл зерттеулерінде
М.Балақаев тіл мәдениеті, оның түрлері, оған нұсқан келтіретін
кемшіліктерді, тіл мәдениетінің негізгі арқауы – тілдік норма, әдеби тіл,
тіл тазалығы, жұрт алдында сөйлеу мәдениеті, сөз қолдану мәдениеті, яғни
сөз қолданудың негізгі принциптері, сөз қолданудағы негізгі стильдік
қателер, тұрақты сөз тіркестерін қолдану, грамматикалық тәсілдерді дұрыс
пайдалану т.б. қарастырады. Зерттеуші: “Баспасөзде, жеке кісілер сөзінде,
жазуда тіл мәдениеті ақауы байқалып жүр. Тіл орашолақтығы бара-бара “тіл
ауруына” айналуы мүмкін. Сондықтан сөйлеуде, жазуда кездесетін
кемшіліктерді дер кезінде тезіне салып отыру керек” – дей отырып, тіл
мәдениетіне нұсқан келтіретін кемшіліктерді төмендегідей көрсетеді:
- Орфоэпиялық қателер.
- Орфографиялық қателер.
- Стильдік қателер 4, 5 б..
Сондай-ақ, ғалым еңбектерінде қосымша ретінде мәндес фразеологиялық
тіркестердің қысқаша тізімін, түрліше айтылатын сөздердің жазылу тізімін,
тіл өнері туралы мақал-мәтелдер мен қанатты сөздерді береді.
Тіл мәдениеті мәселесін Т.Р.Қордабаев өзінің “Қазақ тілі білімінің
мәселелері” атты еңбегінде қарастырады. “Халықтың мәдени дәрежесін
көтерудегі әрбір қадам, сол халықтың тілдік мәдениетін – жазу, сөйлеу
мәдениетін жетілдіру, жақсарту талабынан басталып отырсын” – дей келе,
оқушылардың тіл мәдениетіне ерекше мән береді. “Мектеп беретін жас ұрпақ
болашағына қажетті нәр – оқушы жастардың сөйлеу, жазу мәдениеттілігі” –
деп, бұл саладағы бүкіл жауапкершілікті ең алдымен тіл мен әдебиет пәнінің
оқытушыларына жүктейді 28, 122 б.. Сондай-ақ оқушылардың сөйлеу
мәдениеттілігін арттыру үшін күрес тек сабақ үстінде ғана емес, мектеп
өмірінің барлық саласында жүргізілу керектігі, тіл мәдениетін дамыту тіл
мен әдебиет пәндері мұғалімдерінің міндеті ғана болмай бүкіл ұжым міндет
санарлықтай дәрежеге көтеру керектігі сөз болады. Зерттеуші тіл тазалығы,
қазақ әдеби тілі, ұлт тілі жөніндегі саясат т.б. мәселелерді қарастырады.
Қазақ тіл білімінде тіл мәдениетіне байланысты пікір айтушылардың бірі
– Р.Сыздықова. Ол “ Сөз қолданыс және әдеби норма” деген еңбегінде көркем
әдебиет тәжірибесінде кейбір жаңа қолданылатын сөздер мен тіркестердің
дұрыс және бұрыстығын талдайды. Автор тіл мәдениетін жетілдіру тұрғысындағы
пікірін:” Бүгінгі таңдағы тіл тазалығы дегеніміз – басы артық варианттарды
азайту, мотивсіз қолданыстарды жібермеу, жазушы ойын дәл жеткізбейтін
“жылтыр” сөздерді қуаламау, олардан бойды аулақ ұстау үшін күрес деген сөз”
– деп тұжырымдайды 29, 99 б..
Ғалым тіл нормасы, орфоэпиясы жөнінде бірнеше еңбек жазып, радио,
теледидар қызметкерлеріне, студенттерге арнап “Сөз сазы” (сөздерді дұрыс
айту нормасы), “Сөздер сөйлейді”, “Тілдік норма және оның қалыптасуы” деген
атпен бірнеше кітап шығарды. Өзі басқарып келген тіл мәдениеті бөлімі
қызметкерлерінің қатысуымен “Өрелі өнер”, “Сөз өнері”, “Жазушы және сөз
мәдениеті”, атты жинақтарға басшылық етті. Сондай-ақ “ XVII-XIX
ғасырлардағы әдеби тіл тарихы” (1984) деген монографиясында әдеби тіл
тарихы, оның күрделі қырлары жөнінде ғылыми топшылау мен салмақты, ойлы
тұжырымдар айтты. Қазақ тілінің орфографиясы мен пунктуациясын жетілдіре
түсуге арналған еңбектері: “Пунктуацияның кейбір мәселелері”, “Қазақ
емлесінің дамуы”, “Қазақ пунктуациясының емлелері”, “Қазақ орфографиясы мен
пунктуациясы жайында анықтағыш”. Бұлар жазу мәдениетін, оның дәрежесін
көтеруге көп септігін тигізетін құралдар 30, 7 б.. Ал “Сөз құдіреті”
еңбегінде Р.Сыздықова көркем тіл мәдениеті, яғни көркем шығарма тіліндегі
сөз қолданыс, сөз таңдау, көркем әдеби стилі мәселесіне арнаған.
Біздің зертеуімізге негіз етіп алған тағы бір еңбек А.Жапбаровтың
“Қазақ тілі стилистикасын оқыту методикасының негіздері” (1991).
А.Жапбаров: “Жастарды жан-жақты білімді, мәдениетті азамат ретінде
тәрбиелеудегі негізгі міндеттердің бірі – оқушының жалпы тілін дамыту және
жоғары дәрежедегі тіл мәдениетін жетілдіру болып қала береді” – дей келе
20, 5 б., мектеп оқушыларының тілін дамыту мен тіл мәдениеттерін
қалыптастыру әдістері мен жолдарын көтсетеді, тіл мәдениетін
қалыптастырудың лингвистикалық, психологиялық, педагогикалық негізін
саралайды, әдеби тілдегі стильдер және олардың тілдік ерекшеліктерін, оны
оқыту, тілдің көркемдеуіш құралдары, тіл мәдениетін дамыту принциптері, сөз
мағынасы, оны жете түсіне білу, оқушы тіліндегі стильдік қателер, оны
болдырмау мен түзету жұмыстары т.б. көптеген мәселелер талқыланады.
Қазіргі таңда тіл мәдениеті мәселесіне байланысты жазылған арнайы
еңбектер болмағанмен, бұл проблема мерзімді баспасөз беттерінен үлкен орын
алған. Мұнда әсересе, оқушы жастардың тіл мәдениеті, оны қалыптастырып
дамыту мәселесіне көп көңіл бөлінеді.
Сонымен, ғалым-зерттеушілердің талдауларын, зерттеулерін саралай келе
біз төмендегідей ой түйдік: қазақ тіл білімі саласында тіл мәдениеті
мәселесі біршама зерттелген. Ғалымдар көбінесе жазушы тіл мәдениеті, көркем
шығарма тілі, мерзімді баспасөз тілінің мәдениеті, жалпы тіл мәдениетінің
принциптері, көрсеткіштері, тіл мәдениетін қалыптастыру әдіс-тәсілдерін
қарастырып, зерттеген. Қазірде қазақ тілінің қоғамдық қызметі арта түсті.
Тіліміздің өмірлік мәселелерін жан-жақты зерттеуге, оның үздіксіз даму
үрдісін ұғынып білуге мән беріліп отыр. Бұл жерде тіл мәдениетінің
өзектілігі ерекше. Туған еліміздің барлық іс-әрекеті мәдениеттің, әсіресе
тіл мәдениетінің дәрежесін көтеру мәселесіне бағытталып, бұл халыққа қызмет
ету мүддесімен ұштасып жатса, ондай іске көпшілік болып жәрдемдесу керек.
Енді нақты оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыру әдістемесі
мәселесінің ғалым-зерттеушілердің еңбектерінде қалай қарастырылғандығына
тоқталайық.
“ Мектеп оқушыларының тілін дамыту мен тіл мәдениетін жетілдіру,
олардың ана тілінің байлығын меңгерудегі ролі, тіл дамыту мен тіл
мәдениетін қалыптастырудың методикалық жолдары туралы қазан революциясынан
көп бұрын-ақ орыстың ана тілінің методикасын жасаушы ғалым-педагогтар
Ф.И.Буслаев, И.И.Срезневский және К.Д.Ушинский т.б. баға жетпес пікірлер
айтқан” – деп тұжырымдайды А.Жапбаров 20, 6 б..
Ф.И.Буслаев ана тілін оқыту процесінде оқушыларды сөйлеу тіліне
дағдыландыруға айрықша мән береді. Ол ана тілін оқыту ісін таза теориялық
тұрғыда жүргізуге болмайтынын ескертеді. Оқушыларды жазба жұмыстарымен де
көбірек айналыстыру қажет дей келіп, ол жазбаша орындалатын жаттығуларды үш
түрге бөледі: біріншіден, оқушыға жоспар жасату, екіншіден, мазмұндау, ойын
баяндай білуге үйрету, үшіншіден, өз бетінше әңгімені, оқиғаны баяндауға,
шығарма жаздыру қажет деген талаптар қояды.
Тіл мәдениеті жөніндегі теориялық және практикалық пікірлерді
дамытушылардың бірі – И.И.Срезневский. Ол тілді оқушының ойлау дағдысымен
тікелей байланыстыра отырып, баланы қысқа әңгімелер түріндегі жаттығу
жұмыстарына бейімдеу пайдалы дей келіп, “ Важен для приучения отличать
более важное от менее важного и неважного... вникать в те основы слов и
выражений, которыми изображаются основные мысли... как безотносительно к
форме , в которой та или другая мысль выражается так, и с обьяснением самой
формы выражения, чтобы заставить детский ум оценить форму”, - деп
балалардың жазба жұмыстарында, сондай-ақ ауызекі сөйлеу тілінде
синонимдерді барынша кеңінен қолдану қажеттілігін айтты 20, 6 б..
Грамматикалық және стилистикалық жаттығуларға зор мән бере келіп,
С.И.Абакумов: “Грамматико-стилистическими я назвал упражнения, имеющие цель
помочь учащимся овладеть основными нормами грамматически правильной и, в то
же время, хотя бы в известной мере стилистически упорядоченной
литературной речи”, - деп жазды 20, 7 б..
Кейінгі кезде оқушылардың тілін дамытуға ерекше назар аударылып отыр.
Мәселен, орыс тілінің мәдениетін оқытуда П.О.Афанасьевтің, Д.Е.Гвоздевтің,
В.В.Виноградовтың, А.В.Текучевтің, Н.А.Пленкиннің, С.Н.Иконниковтың, сондай-
ақ қазақ тілінің мәдениетін зерттеуде М.Балақаев, Р.Сыздықованың,
Ә.Хасеновтың т.б. ғалымдар мен бірсыпыра ізденушілердің еңбектерінде,
мақалаларында Буслаев, Ушинскийдің тілді дамытуға байланысты пікірлері одан
әрі творчестволық жалғасын тапты.
Тілдің заңдылықтарына арналған көптеген зерттеулерде сөзді әдеби
нормада айта білудің тіл дамыту мен тіл мәдениетін жетілдірудегі жас
өспірімдерді дұрыс сөйлеп, жазуға дағдыландырудағы ролі өте зор екендігі
көрінеді.
“Мектеп оқушыларының тіл мәдениетін арттыру, оларды өз ана тілін жетік
білуге баулу ана тілі сабақтарының, сондай-ақ ана тілінде жүретін барлық
пәндердің негізгі мақсаттарының бірі болып табылады. Жасыратыны жоқ, қазақ
мектептерінде, бұл мәселеге әлі де жөнді көңіл бөлінбей келеді.”,- деп
Қ.Жарықпаев өте дұрыс айтқан 31, 8 б..
“Қазақ тілі лексикасы аса бай, стильдік көркемдегіш құралдары жетілген
тілдердің қатарына жатады. Солай бола тұрса да, қазақ тілінің ойды жеткізу,
сөйлем құру ерекшеліктері грамматикалық тұрғыдан толық зерттелінгенімен,
стилистикалық жағынан әлі жүйелі тексеріліп біткен жоқ. Соңғы он жыл ішінде
қолға алына бастаған стилистика және тіл мәдениеті туралы ғылыми еңбектер
оқулық көлемінде және жекеленген ақын-жазушылардың тіліне байланысты
жазылды. Көп ретте стилистика, тіл мәдениеті мәселелері әдебиет теориясымен
байланыстырылып, белгілі бір шығарманың, жазушының тіліне, көркемдік мәні
мен стилдік ерекшелігіне арналған зерттеулерде қарастырылды”, - деп орынды
тұжырым айтты А.Жапбаров 20, 9 б..
Сол сияқты, оқушылардың тіл мәдениетін көтеру мақсатында пайдаланылатын
әдіс-тәсілдер мен формалар, көбінесе тікелей қазақ тілін, әдебиетін оқыту
әдістемесіне арналған еңбектерде ғана қарастырылған деп айтуға болады.
Мысалы әдіскер-ғалым Б.Құлмағамбетова қазақ тілін оқыту мәселесін
қарастыратын әдістемелік еңбегінде тіл мәдениетін қалыптастырып, дамытуды
“тіл ұстарту” деп алып, жетінші сыныптағы тіл ұстарту жұмыстарының
төмендегідей бағытын саралап-көрсетеді:
1.Өндіріс орындарын суреттеуге дағды беру.
2.Оқылған шығармаға байланысты пікір айтуға үйрету.
3.Әдеби материал негізінде салыстырмалы түрде мінездеме беруге үйрету.
4.Творчестволық мазмұндама жаздыру.
5.Тақырып бойынша әңгіме құрастыруға үйрету.
6.Фильм немесе спектакль туралы пікір айтуға үйрету 18, 55 б..
Бұл экскурсия, әңгімелесу, жоспар құру т.б. әдістер арқылы жүзеге
асырылады.
Сондай-ақ, тек әдебиет, қазақ тілі сабағында оқушылардың тіл
мәдениеттерін қалыптастырып, жетілдірудегі пайдаланылатын әдіс-тәсілдер,
формалар жайында Б.Ш.Кәтенбаева, С.Тілешева, Х.Арғынов, А.Әбілқаев т.б.
зерттеушілер сөз қозғайды. Мысалы, әдіскер-ғалым Б.Ш.Кәтенбаева тіл
ұстартуды ауызша және жазбаша деп бөліп, әрқайсысының оқытылуында
жүргізілетін жұмыс түрлерін көрсетеді: “Сабақ барысында оқушының ауызша
сөйлеуі белгілі бір бағытта, бағдарлама көлемінде өтілген теориялық
материалдарды дәлелдеу, анықтама, ережелерді дұрыс түсініп айту мақсатында
болады... Сондықтан тіл ұстарту жұмыстары мынадай жүйеде жүргізіледі:
1. Қазақ тілі сабағында оқушының жауабы мұғалімнің қатысынсыз өз
тарапынан айтылуы тиіс.
2. Жаттығу, тапсырма жұмысының мақсатын, шартын түсініп, материалды
ауызша талдап, дәлелдеп, жүйелі айтып беруге дағдыландыру.
3. Оқығанын, естігенін, көргендерін мазмұндап, суреттеп, баяндап айтып
беруге баулу.
4. Оқушылардың ізденіс жасаған шығармашылық жұмыстарының қорытындысын
жинақтап айтқызу.
5. Ауызша суреттеп сөйлеу.
6. Ойдан әңгіме, өлең шығарту.
7. Көпшілік алдында сөйлеуге баулу.
8. Текст оқу.
9. Мәнерлеп оқу.
10. Үйде оқу.
11. Хабарлау, баяндама жасау, сын айту, таласу (дебат), құттықтау” 15,
11 б..
Жазбаша тіл ұстарту мақсатында жүргізілетін жұмыс түрлері ретінде
зерттеуші, мазмұндама жаздыру, мәтінге жоспар құру, шығарма жазу, сұраққа
жауап жазу деген сияқты тәсілдерді ұсынады.
Білікті маман, тәжірибелі ұстаз Қ.О.Бітібаева: “Тіл мәдениетіне
дағдыландыру, көркем әдеби тілін жетілдіруде қазақ тілі сабағының орны
ерекше. Шебер мұғалім тіл дамытуда әдебиет пен қазақ тілі сабақтарын
үндестіріп, бір мақсатқа, бір бағытқа жұмсайды.” – деп әдебиет сабағында
өтіліп жатқан тақырып пен қазақ тілі сабағында өтілетін тақырыпты
байланыстыра жүргізуді ұсынады. Сондай-ақ “оқушылардың ауызша тілін, сөйлеу
мәдениетін, шеберлігін арттыруда пікірталасы, айтыс сабақтар, конференция,
көзқарас сабақтарының маңызы ерекше” деп, жазбаша тіл дамытуда реферат
қорғау, конференция, семинар-сабақтарының орны зор екендігін атап көрсетеді
32, 217 б..
Әдіскер А.Әбілқаев оқушылардың тіл мәдениетін көтеруде төмендегідей
әдістерді топтастырады:
- сөздік жұмысын жүргізу;
- түсініксіз сөздерді түсіндіру;
- сөздік диктант;
- сөздік таблицалар;
- мазмұндама жаздыру;
- шығарма жаздыру;
- мәнерлеп оқу 16,101 б..
С.Тілешева өз еңбегінде тіл дамыту жұмыстарының ішінде сөзбен жұмыс
істеуді басты орынға қояды. “Себебі тіл дамыту жұмысының түпкі мақсаты –
оқушының ауызша, жазбаша тіл байлығын арттыру болса, ол ең алдымен, баланың
сөздік қорын молайту арқылы жүзеге асырылады” – дей келе, шығармадағы
сөздерге талдау жасаудың төмендегідей жолын ұсынады:
- мұғалім сабақта талданатын шығарманың сөздігін жасайды. Ол сөздер
алфавит ретімен тізіледі;
- шығарма мазмұнын түсіндіруге қажетті сөздер текстен теріліп
алынады. Сол сөздердің қатарында фразеологизмдер, мақал-мәтелдер,
көркемдеуіш сөздер және балаға түсініксіз сөздер мен жаңа ұғымды
білдіретін сөздер болуы тиіс.
- талданып отырған шығарманың өзіне тән ерешеліктерін көрсетіп, оның
тақырыптық негізі болып саналатын сөздер мен ұғымдар ерекше
бөлініп көрсетіледі.
- көркемдеуіш сөздердің қолдану тәсілдері қаралады.
- жеке сөздерге түсінік бергенде оларды даралап ұғындырмай,
шығарманың тақырыбы мен идеясын, көркемдік ерекшелігін таныту
мақсатымен өзектестіріледі.
Зерттеуші сөздің мән-мағынасын ұға, сезе білу үшін оқушыға табиғатты
суреттеген шығармаларды оқыту, талдату, сондай бір көріністі әңгімелеу;
орны ашық қалдырынған эпитет, теңеу сөздерді сөйлемнің мағынасына қарай
орнын тауып, қойғызу; тақырып, сюжет беріп, соған байланысты шағын әңгіме
құратып айтқызуды тәрізді тілдік жаттығулардың пайдасы мол деп көрсетеді.
Ғалым пікірін жинақтай келе төмендегідей қорытынды жасайды: “Көркем тексті
ауызша мазмұндату – оқушының ауызекі сөйлеу тілін мазмұны, құрылысы, тілі
жағынан ұштай түсетін пәрменді әдістердің бірі. Олар, негізінен, сұрақ-
жауап, көркем мәтінді мәнерлеп оқу, мәтін жаттату, шығарманы ауызша
мазмұндау деп бөлінеді” 33, 95 б..
А.Жапбаров сөздердің мағынасы бойынша жаттығулар жүргізу; әр бір сынып
оқушылары үшін кездесетін қиын сөздер бойынша сөздіктер картотекасын жасау;
түрлі сөздіктермен жұмыс жүргізе білуге үйрету; оқулық пен сыныптан тыс
оқыған әдеби кітаптармен және газет-журналдардағы шағын мәтінмен, ондағы
кейбір сөздердің қолданылуы, беретін мәні, мағынасы бойынша жұмыс жүргізу;
тірек сөздер арқылы сөйлем құрау және оған стильдік талдау жүргізуге
үйрету; жеке сөйлем бойынша жұмыс жүргізу, ондағы кейбір сөздердің
синонимдерімен ауыстырып қолдану; оқушылардың өздерінің шығармаларына,
мектептегі қабырға газеттерінің тіліне, сөздерді қолдану ерекшклігіне
байланысты ауызша және жазбаша пікір айту; кейбір шағын әңгіме, ертегінің
тіл ерекшеліктеріне байланысты рецензия жаздыру, пікір айтқызу оқушылардың
тіл мәдениетін көтеруде өте маңызды деп көрсетеді 20, 87 б..
Сонымен, түрлі ғалымдардың еңбектерін, зерттеулерін талдау бізді
төмендегідей қорытындыға әкелді. Зерттеушілер тіл мәдениетін арттыру,
сауатты жазу, ауызекі сөйлеу шеберлігіне баулуда көбінде жоғарыда
көрсетілген әдіс-тәсілдерді ұсынады, яғни сурет бойынша әңгімелеу, дебат,
шығарма, мазмұндама, пікір, көзқарас жаздыру, көркем мәтінді мәнерлеп
оқыту, ауызша мазмұндату, сөздік жұмысын жүргізу, мінездеме, сипаттама
беруге үйрету сияқты жолдарды тиімді деп табады.
Ал оқушылардың тіл мәдениетіне отбасының әсері, ата-аналар мен
мектептің бірлесе іс-әрекет етуі арқылы олардың тіл мәдениеттерін
жетілдіру, қалыптастыру жайында, осы тұрғыдан алғандағы әдіс-тәсілдер
туралы ешбір әдіскер сөз етпейді. Біз өз кезегімізде зерттеуімізді осы
бағытта жүргізуді жөн көрдік және мүмкін болғанша бұл мәселені ғылыми
тұрғыда негіздеп, жүйелейміз деген пікірдеміз.
1.2 Тіл мәдениеті, оның өлшемдері мен көрсеткіштері
Әдетте мәдениет – қоғамның оқу-білім, ғылым, өнер т. б рухани
табыстарының жиынтығы деп білеміз. Тіл – мәдениеттің елеулі формасы. Осы
ретте оның мәдениетті дамытудағы алатын орны ерекше болмақ. “Тіл мәдениеті
деген ұғым тілдің мәдениетке қатысын емес, тілдік тәсілдердің кемелдену,
ширау, жүйелену дәрежесінің қандай екендігін көрсетеді.” – деп айқындайды
М.Балақаев 26, 17 б..
Тіл мәдениеті ұғымына Қазақ Совет энциклопедиясында мынадай анықтама
берілген: “Тіл мәдениеті – кісінің бойындағы мәдени қасиеттердің бірі,
қоғамдық мәдениеттің бір компоненті. Тіл мәдениеті ауызекі тілдің
орфоэпиялық нормасын, сөз қолдану, сөздерді тіркестіру заңдылықтарын,
сөйлем құрау ерекшеліктерін дұрыс пайдалану және жазба тілде емлеге, тыныс
белгілерін қолдануға байланысты ерекшкліктерді толық сақтап, сауатты жазу
мәселелерін де қарастырады” 36, 261 б.. Ал педагогикалық энциклопедияда
“Культура речи 1. В теоретическом плане – раздел филологии изучающий
речевую жизнь общества в определенную эпоху и устанавливающий на научной
основе правила пользования языком, как основным средством общения людей,
орудием формирования и выражения мыслей. 2. В плане практическом – под
культурой речи понимается прежде всего нормативность речи, ее правильность,
соответствие требованиям, предъявляемым к языку в данном языковом
коллективе в определенный исторический период” 37, 58 б. деп анықтаса,
бұл мәселені жан-жақты зерттеген Л.И.Ожегов: “Тіл мәдениеті – бұл өзінің
ойын дұрыс, дәл және мәнерлі жеткізе алу білігі. Дұрыс сөз дегеніміз әдеби
тіл нормасы сақталған сөз. Тілдің нормасы – бұл қоғамдық сөйлеу тілі
тәжірибесінде қабылданған жалпы тілдік сөйлеу, грамматика, сөз қолдану
ережесі. Ойын жеткізуде дәл әдіс таба білу ғана емес, сондай-ақ орынды
сөйлеу.” – деп тұжырымдайды 8, 287 б.. Оқушылардың тіл мәдениетіне
педагогикалық сөздікте төмендегідей анықтама ұсынылады: “Оқушылардың тіл
мәдениеті дегеніміз, ғылым негіздеріне оқыту үрдісі мен өзін қоршаған
адамдармен тілдік қарым-қатынас негізінде жазбаша және ауызша тілді игеру
деңгейі. Ол жалпытілдік норманың сақталуымен, тілдің мазмұндылығымен,
ойлылығымен, лексикалық байлылығымен, көркемдігімен әрі мәнерлілігімен
сипатталады” 38, 377 б.. Осы сияқты зерттеуші-ғалымдардың берген түрлі
анықтамаларын саралай отырып, біз тіл мәдениетіне мынандай анықтама бердік.
Тіл мәдениеті дегеніміз, оқыту үрдісінде, отбасында, жалпы адамдардың өзара
қарым-қатынасы негізінде жазбаша және ауызша тілді игеру деңгейі. Ойды
дұрыс, түсінікті, анық, дәл, әсерлі әрі әдеби тіл нормасын сақтай, тіл
тазалығын сақтай жеткізе білу шеберлігі.
Ұлтын қадірлейтін, өзіндік ой-пікірі қалыптасқан, сол ойын басқаға дәл,
анық, айқын, әсерлі етіп жеткізе алатын сауатты да білімді азамат тәрбиелеу
бүгінгі күннің басты мақсаттарының бірі. Ондай мәдениетті адамды тәрбиелеу
негізінен мектепке, мұғалімдерге жүктеледі. Біз көптеген ғылыми-
педагогикалық әдебиеттерді, мерзімді баспасөз ақпараттарын талдап-зерттей
келе, бүгінгі күнгі оқушылардың сөз саптауы көңіл аударарлық, көпшілігінің
тіл мәдениеті төменгі деңгейде деген қорытындыға келдік. Олар өз ойларын
дұрыс, түсінікті етіп жеткізе алмайды, “жаңағы”, “әлгі”, “немене”, “неғып”,
“мысалы” деген сияқты басы артық бос сөздерді көп қолданып, ойын шашыратып
жібереді. Кейбірі орысша сөздерді қосып, араластыра сөйлесе, бірі
жаргонмен, диалектілермен сөйлегенді сән көреді. Бұның себебі туралы
көптеген зерттеушілер өз пікірлерін ортаға салады. Жазушы Ә. Әбішев бұл
туралы былай дейді: “Жастар ізденбейді, ағаларын оқымайды, олар қазақ
әдебиетін оқымайды... Жастар сөйлемді әтейі бұзып жазады, олар ерекшеліктің
белгісі түсініксіз жазу деп ойлайды... Тіл мәдениетінің төмен болуына
ғылыми-техникалық прогрестің де әсері бар”. –десе, 39, Б.17 И. Нұғыманов.
“Оқушылардың тілінде болатын кемшіліктердің себептері:
1. Ортаның әсері; а) оқушының сөйлеуіне жергілікті тіл немесе басқа тіл
әсер етеді, ә) көшенің әсері (дөрекі, былапыт тіл), б) пән тілінің
нормаларын жақсы меңгермеген мұғалімнің әсері;
2.Сөйлеу дағдыларының жоқтығы (мектептің тіл дамытуға немқұрайлы
қарауы);
3.Жекелеген оқушы тіліндегі кемшілік (сақаулық, быдықтық, мыңғылдық,
т.б.)” –деп көрсетеді 40, Б.15.
Сондай-ақ, М. Балақаев, Т. Қоңыратбаев, С. Қирабаев, Ш. Беркімбаева,
Н. Уәлиев тағы да басқа ғалымдардың зерттеулерін негізге ала отырып, 4;
27; 41; 5 оқушы жастардың тіл мәдениетінің төмен болуының себептері деп,
біз төмендегілерді сараладық:
1. Көркем әдебиет оқуға деген оқушылардың қызығушылығының төмендігі.
Тіл мәдениетіне жастарды тәрбиелеу көркем әдеби шығармаларын көптеп оқумен
байланысты. Көркем әдебиетті аз оқитын адамның сөздік қоры аз болады, соған
орай олардың сөйлеу мәдениеттілігі мен өз ойын логикалық баяндауы да төмен
екедігі байқалады;
2. Мәдени орталықтарға бару, ол туралы пікірлесудің өте сирек
кездесетіндігі;
3. Ата-аналардың балаларының тіл мәдениетіне жете мән бермеушілігі;
Баланың тіл мәдениетін қалыптастыруда отбасының орны ерекше. Әр отбасы бала
тіліне немқұрайлы қарамай, үлкен мән беріп, жауапкершілігін түсіне отырып
әрекет етуі тиіс. Қазірде ата-аналар балаларының ана тілінде жарық көрген
көркем шығармаларды, баспасөз басылымдарын оқуларын қадағаламайды, талап
етпейді. Отбасында жасөспірімнің телехабарды, фильмдерді, бөгде тілде
тамашалап, халық әндерін тыңдаудан бас тартып, өзге әуенге еліктейтінін
байқаса да ескерту жасап, оларға деген сүйіспеншілігі мен қызығушылығын
оятуға көңіл бөлмейді;
4. Тілдік ортаның әсері; Мектепте тіл ұстарту, тіл мәдениетін дамыту
жұмыстары жақсы ұйымдастырылса да мақсатқа жетпеуі мүмкін. Себебі балалар
көбінде екіұдай күй кешеді.(әсіресе қалада)Мектепте қазақша оқып, көшеде,
үйде орысша сөйлейді. Бұл тіл шұбарлығына әкеледі.;
5. Тіл мәдениетін қалыптастыруды тек қазақ тілі сабағына міндеттеп,
басқа пәндерді бұл мәселеден мүлдем бөліп тастаушылық. Тілден басқа
пәндердің бағдарламасында оқушылардың тілін дамытуға, тіл мәдениетін
қалыптастыруға қойылатын арнайы талаптардың болмауы салдарынан оқушылар
тілдің негізін меңгеру былай тұрсын, өздері оқып жүрген пәндердің
терминологиялық сөздік құрамын, тілдік ерекшеліктерін жете түсінбейді. Тек
тіл сабағына қойылатын міндет басқа пәндердің мазмұнымен ұштасқанда ғана
оқушылар тілді таным құралы ретінде пайдалана алады;
6. Бастауыш сыныпта қазақ алфавитін терең меңгермегендігін ескермей,
орыс тілі, шетел тілі пәндерін қосып үйрету. Бірнеше тілді игеру ауыр
тиетіндігіне көңіл бөлінбеу;
7. Кей мұғалімдердің өздерінің тіл мәдениетінің төмендігі. Мұғалімнің
оқушы алдында сөйлейтін сөзін ешбір оқулықпен айырбастауға болмайды. Оқушы
мұғалімді тыңдағанда одан білім алумен қатар сұлу, көркем, анық, түсінікті
сөйлей білуге үйренеді;
8. Отбасы тәрбиесінде ұлттық педагогиканың, халық ауыз әдебиеті
үлгілерінің тар шеңберде қолданылуы;
9. Мұғалімдердің көпшілігінің бұл мәселеге арнайы көңіл бөлмеуі т. б
Жалпы тіл мәдениетіне қойылатын талаптар қандай, әр бір мәдениетті адам
мәдениетті сөйлеу, қарым-қатынас жасау үшін нені меңгеруі керек деген
сұрақтар туындайды. Тіл мәдениетінің зерттеушісі Н.Уәлиев тіл мәдениетінің
талаптары деп төмендегіні көрсетеді:
1. Сөз жаттықтығы. Әдеби тіл нормасын сақтап, сөзді дұрыс қолданудың,
грамматикалық амал-тәсілдерді дұрыс пайдаланудың көпшілік таныған, тіл
тәжірибесінде сыннан өткен қағидалар мен сөздерді қолдану.
2. Сөз байлығы. Сөз байлығына ден қоймаған адамның тілі жұтаң тартып
тұратыны белгілі. Айтылған ойға әр сөздің қосар мағыналық, эстетикалық,
эмоциялық информациясы болады.
3. Сөз тазалығы. Тіл мәдениетіне аса қажетті салалардың бірі. Өзге
тілден сөз алмаған “таза” тілдер кемде-кем, әйтсе де орынсыз аударма
“қызметсіз” сөздерді қолданбай сөйлеу, шұбырынды сөз қыстырындыларынан
тазарту керек.
4. Сөз дәлдігі. Сөздерді тілдегі мағынасына лайық қолдану.
5. Сөз әсерлілігі. Әр тілдің көпшілікке ортақ орфоэпиялық қағидаларының
бұзылмауын қадағалау, құбылыс, болмысты “көзбен көріп, қолмен ұстағандай”
етіп көрсететін кестелі сөздерді қолдану.
6. Сөз әдебі. Тіл пікір алысу құралы ретіде адамдардың тек ойын ғана
емес, сезімін де білдіреді. Сөйлеудегі ізет, құрмет, сыпайыгершілік кісінің
сезіміне әсер етеді. Өмірде жиі қолданылатын амандасу, қоштасу, ризалық
білдіру, кешірім сұрау, құттықтау, көңіл айту т.б сөйлеу этикеті деген
ұғымға саяды 5, 10 б..
Ал зерттеуші М.Балақаев өзінің тіл мәдениетін тереңінен зерттеген
еңбектерінде бұл мәселеге өз қырынан тоқталады. Ғалым сөз қолдану
мәдениетінің негізгі принципі деп, сөйлемдердің, жеке сөздердің тыңдаушыға,
оқушыға бірден түсінікті болу керектігін көрсетеді. Зерттеуші жазуда,
сөйлеуде адам ойына қажетті сөз таңдағанда олардың стильдік ерекшеліктерін
ескеруді айтады.Тілдік номаны қалыптастыру, сауаттылық, тіл тазалығы,
сөздерді дұрыс айтып, дұрыс жазу тіл мәдениетінің басты талаптары ретінде
тұжырымдалады. М.Балақаев сондай-ақ: “Тіл дамыту ой дамытумен тығыз
байланысты болады. Оқушылардың ауызекі тілін дамыту үшін ең алдымен олардың
сөздік қорын байыту керек, екіншіден, әдеби сөйлеудің нормасын, сөйлемдерді
дұрыс құрауды үйрету қажет. Үшіншіден, ойларын байланыстырып айтып беру
дағдылары мен шеберлігін назар аударған жөн”, – деп, осыған қоса шебер
сөйлеуге үйренем деушілерге ескеру керек қағидаларды ұсынады:
1. Дүниеде тыңдаушының өзі жақсы білетінді өздеріне тәптіштеп айтып
жатудан жаман нәрсе жоқ. Сенің өзгеге айтқаның кісіге білім беретіндей,
жүрегін қозғайтындай нәрсе болуы қажет.
2. Өз сөзін қадірлейтін адам, тыңдаушысын да қадірлейді.
3. Сөйлегенде әр бір сөзің анық, дәл, айқын естілетін болсын.
4. Сөзің тартымды болсын десең, оған аздап бет-аузыңнын қолыңнын
қимылын қатыстыр. Бірақ жөн-жорығы жоқ, қолыңды оңды-солды сермей беру
жарамайды.
5. Айтайын деген ойыңды әбден ығыр болған, үйреншікті сөздерден
бастама.
6. Айтқан сөз әрі қысқа, әрі тұжырымды болсын
7. Сөз жүйелі болу керек. Жүйелі сөздің арқауы, өзара тығыз байланысты
желісі болады. Бір ойды айтып, екінші ойға көшерде берік байланыс болмай,
әрненің басын шалып айтқан сөзде де табан тірер тиянақ болмайды, ондайды
тыңдау да қиын.
8. Мәдениетті адам ойын анық, дәл айтуға керекті сөздерден қайтсем
дұрыс сөйлем құрайын деумен бірге, оны қалай айтсам өзгеге түсінікті,
нанымды, әсерлі болады дегенді де ойлайды. Сөйтеді де әр бір ойын лайықты
әуенмен, әр бір сөйлемді өзінің сазымен сөйлейді.
9. Ана тілін жақсы білген кісі сол тілде ойлап, сол тілде таза
сөйлейді. Таза сөйлеу дегеніміз, сол тілдің жалпыға ортақ байлықтарын
пайдаланып, “бөгде” сөздерді араластырмай сөйлеу. Жөн-жорығы, тіпті, керегі
жоқ жерде өзге тілдің сөздерін пайдалану, өзге тілдің грамматикалық
құрылысын сақтап, ана тілінде сөйлеу ойды түсініксіз етеді. Тілдегі
орашолақтық, оспадарсыздық – ой жүдеулігінің белгісі 4, 70 б..
А.Жапбаров сөз мәдениетінің жоғары болуына мынадай талаптар қояды:
- сөздің жүйелі, анық, түсінікті болуы;
- сөздің тілдегі орфоэпиялық, грамматикалық, лексикалық нормаларға сай
дұрыс құрылуы;
- сөздердің қажет еткенде бейнелі, көркем, эмоциялы болуы;
- сөздердің тыңдаушы немесе оқушының жағдайына, ортаның қажеттілігіне
сай болуы 20, 139 б..
Л.А.Введенская, Л.Т.Павлова, Е.Ю.Кашаева тіл мәдениетіне қойылатын
талаптары бұл сөздің дәлдәгі, ол пәнді жақсы білу, ойлау қабілеті, қажетті
сөздерді таңдай білу қабілетімен анықталады; сөздің түсініктілігі, ол
сөздік қорға тікелей байланысты; сөздің анықтылығы, яғни шетел сөздерін,
кірме сөздерді дұрыс қолдану; сөздің тазалығы, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тіл мәдениетінің өзектілігі әрқашан ескеріліп отырған. Қазақ тілінің
қоғамдық қызметі артып отырған қазіргі кезде еліміздің болашағы – оқушы
жастардың тіл мәдениетін жетілдіру өзектілігі арта түсті.
Бұл мәселе бойынша Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев:
“Тілді дамыту – Қазақстан Республикасы мемлекеті саясатының аса өзекті
бағыттарының бірі” десе, мәдениет министрі Д.Қасейінов: “Қандай бір
халықтың болмысы, өркениеттілігі, саналылығы, кең мағынадағы сауаттылығы,
оның тіл мәдениетімен, сол тілдің қолданыс ауқымдылығының кеңдігімен
өлшенеді... Сондықтан, ендігі жерде қоғам өмірінің барлық саласында дұрыс
жазу, дұрыс сөйлеу, әсерлі, әсем етіп сөйлеу, емле қателерін жібермеу
мақсаты тұруы керек” – деп тұжырымдайды.
Оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыру мәселесі бойынша зерттеулер өте
аз. Тікелей қазақ тілі мен әдебиеті сабағында балалардың сөйлеу әрекетін,
тіл мәдениетін дамыту (рөлдік ойындар, шығырма, мазмұндама жаздыру, сурет
бойынша әңгіме құрастырту, пікірталас, мәнерлеп оқыту, сипаттама,
мінездемебергізу т.б. арқылы) бойынша Б.Құлмағанбетова, Б.Кәтенбаева,
Х.Арғынов, А.Әбілқаев, А.Жапбаров, С.Ф.Иванова, О.М.Казарцева т.б.
қарастырған. Ал оқушылардың тіл мәдениетін отбасы мен мектептің бірлескен
іс-әрекеті арқылы қалыптастыру мәселесі бойынша зерттеулерді біз
кездестірмедік.
Тіл мәдениетінің шыңына жету отбасынан, бала бақшасынан басталып, ал
мектепте ана тілі жүйелі оқытылып, фонетикалық, грамматикалық, лексикалық
икемділік пен дағдылар игертіледі. Оқушылардың мектептен алатын тіл
сабақтары отбасы мен айналасының “тіл сабақтарымен” ұштасып жатуы керек.
Мектеп ұжымы жүйелі жоспар құрып, шәкірттермен ақылдаса, ата-аналармен
бірлесе жұмыс істеген жағдайда ғана үлкен нәтижелерге ие бола алады.
Зерттеудің мақсаты: педагогика ұжымы мен ата-аналардың оқушылардың тіл
мәдениетін қалыптастырудағы өзара бірлескен іс-әрекетінің тиімді жолдарын
анықтау.
Зерттеудің нысанасы: педагогика ұжымы мен ата-аналардың байланысқан іс-
әрекеті.
Зерттеудің пәні: оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу міндеттерін шешу барысында біз ғылыми-педагогикалық
әдебиеттерді талдау, педагогикалық байқау, бақылау, сауалнама, әңгімелесу,
педагогикалық эксперимент әдістерін қолдандық.
Зерттеу жұмысы реферат, кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімі мен қосымшалардан тұрады. Сондай-ақ, жұмыста 1 сызба, 7 кесте, 2
сурет бар. Зерттеу жұмысының көлемі 67 бет.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Тіл мәдениетін отбасы мен мектептің бірлесе қалыптастыру мәселесінің
теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Тіл мәдениетін қалыптастыру мәселесінің ғылыми-педагогикалық
әдебиеттерде
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...8
1.2 Тіл мәдениеті, оның көрсеткіштері мен
өлшемдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...16
1.3 Мектеп пен ата-аналардың өзара байланысы мәселесінің педагогикалық-
психологиялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...22
2. Жеткіншектердің тіл мәдениетін қалыптастыру мәселесінің практика жүзінде
шешілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.1 Оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырудағы сынып жетекшісі мен ата-
аналардың байланысқан іс-әрекетінің жұмыс
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...34
2.2 Жүргізілген эксперимент нәтижелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .54
Қосымша
А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қосымша
Ә ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Қосымша
Б ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қосымша
В ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Қосымша
Г ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Қосымша
Ғ ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Тіл – қарым-қатынас құралы. Ол адамның ой-
өрісін, мәдени дәрежесін, ақыл-парасатын көрсететін айна. Сондықтан тіл
мәдениетінің өзектілігі әрқашан ескеріліп, қай халық болса да бұл мәселені
айналып өткен емес. “Өнер алды – қызыл тіл” деп, қазақ халқы да сөйлеу
шеберлігіне үлкен мән берген. Қазақ тілінің қоғамдық қызметі артып отырған
қазіргі кезде еліміздің болашағы – оқушы жастардың тіл мәдениетін жетілдіру
өзекті мәселенің бірі болып отыр.
Бұл мәселе бойынша Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев:
“Тілді дамыту – Қазақстан Республикасы мемлекеті саясатының аса өзекті
бағыттарының бірі” десе 1, Б. 3, мәдениет министрі Д.Қасейінов: “Қандай
бір халықтың болмысы, өркениеттілігі, саналылығы, кең мағынадағы
сауаттылығы, оның тіл мәдениетімен, сол тілдің қолданыс ауқымдылығының
кеңдігімен өлшенеді... Сондықтан, ендігі жерде қоғам өмірінің барлық
саласында дұрыс жазу, дұрыс сөйлеу, әсерлі, әсем етіп сөйлеу, емле
қателерін жібермеу мақсаты тұруы керек” – деп тұжырымдайды 2, Б. 1.
Түрлі ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді қарастыру, байқау негізінде біз
бүгінгі күнгі оқушылардың сөз саптауы көңіл аударарлық, көпшілігінің тіл
мәдениеті төменгі деңгейде деген қорытындыға келдік. Қазіргі
жасөспірімдердің басым бөлігінің сөздік қоры өте таяз. Олар өз ойларын
дұрыс, түсінікті етіп жеткізе алмайды. Сөздің көркі мақал-мәтел, фразалық
тіркестерді қолданып ойын айтудың орнына “жаңағы”, “әлгі”, “немене”,
“мысалы”, “яғни” деген сияқты қыстырма сөздерді қолданып, ойын шашыратып
жібереді. Кейбірі орысша сөздерді қосып, араластыра сөйлесе, бірі
жаргонмен, диалектілермен сөйлегенді сән көреді. Бұл туралы зерттеуші
Г.Смағұлова: “Көңіліміз толмай жүрген мәселенің бірі – мектеп оқушыларының
тілдерінің шұбарлығы, олардың тіліндегі орыс сөздерінің аралас жүруі
қалыпты жағдайға айналып бара жатқандығы. Кітап оқуды мүлдем қойған қазіргі
жастардың тілінің жұтаңдығы, қысқа қайырыммен сйлеуі, ойын жеткізудегі
мәнерлілігінің жоқтығы күн санап тереңдеп барады” 3, Б.17.
Жалпы ғылымда жеке тұлғаның сөйлеу әрекетін қалыптастыру, тіл
мәдениетін дамыту үлкен орын алған. Тіл мәдениетінің теориялық негіздеріне
М.Балақаев, Н.Уалиев, Л.П.Осенмук, О.Я.Гойхман, Т.М.Надеина, Л.И.Ожегов,
Е.Н.Зарецкая 4; 5; 6; 7; 8; 9 еңбек арнаса, мұғалімнің тіл мәдениеті
туралы А.А.Мурамов, А.К.Михальская, 10; 11 іскерлік қарым-қатынас
орнатудағы тіл мәдениеті бойынша Д.З.Розенталь, Г.Н.Иванова-Лукьянова,
А.В.Миртов, 12; 13; 14 оқыту үрдісіндегі оқушылардың тіл мәдениетін
қалыптастыруды Б.Ш.Кәтенбаева, А.Әбілқаев, Б.Құлмағанбетова, А.Жапбаров,
С.Ф.Иванова, О.М.Казарцева 15; 16; 17; 20; 21; 22 зерттеген. Нақты
оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыруды зерттеушілер тікелей тек қазақ
тілі, қазақ әдебиеті сабақтарымен байланыстырып, рөлдік ойындар, шығырма,
мазмұндама жаздыру, сурет бойынша әңгіме құрастырту, пікірталас, мәнерлеп
оқыту, сипаттама, мінездеме бергізу т.б. арқылы дамытуды ғана сөз етеді. Ал
оқушылардың тіл мәдениетін отбасы мен мектептің бірлескен іс-әрекеті арқылы
қалыптастыру мәселесі бойынша зерттеулерді біз кездестірмедік.
Жалпы тәрбие үрдісінің дұрыс бағытта жүруінің кепілі – педагогтар мен
отбасы арасындағы тығыз байланыстың болуы. Бұл тіл мәдениетін
қалыптастыруда әсіресе маңызды. Тіл мәдениетінің шыңына жету жолы ұзақ әрі
қиын. Ол отбасынан, бала бақшасынан басталып, мектепте ана тілі жүйелі
оқытылып, фонетикалық, грамматикалық, лексикалық икемділік пен дағдылар
игертіледі. Оқушылардың мектептен алатын тіл сабақтары отбасы мен
айналасының “тіл сабақтарымен” ұштасып жатуы керек. Мектеп ұжымы жүйелі
жоспар құрып, шәкірттермен ақылдаса, ата-аналармен бірлесе жұмыс істеген
жағдайда ғана үлкен нәтижелерге ие бола алады. Сондықтан, біздің зерттеп
отырған мәселеміз өзекті деген ойдамыз. Зерттеу барысында оқушылардың тіл
мәдениетін ата-аналар мен педагогика ұжымының байланысқан іс-әрекеті арқылы
қалыптастыруда төмендегідей қайшылықтар айқындалды:
- Отбасы мен мектептің оқушы тіл мәдениетін қалыптастырып, дамыту іс-
әрекеті мен ол іс-әрекетті орындау мүмкіндігі арасындағы қайшылық;
- Оқушы тіл мәдениетіне қойылатын талаптар мен оларды оқушылардың
орындау мүмкіндігі арасындағы қайшылық;
- Ата-аналар мен мұғалімдердің оқушылардың тіл мәдениетін көтеруге
бағытталған іс-әрекеттері мен оқушылардың бұл іс-әрекеттерге қатынасы,
дайындығы арасындағы қайшылық.
Осы қайшылықтарға байланысты біз төмендегідей мақсат қойып отырмыз.
Зерттеудің мақсаты: педагогика ұжымы мен ата-аналардың оқушылардың тіл
мәдениетін қалыптастырудағы өзара бірлескен іс-әрекетінің тиімді жолдарын
анықтау.
Зерттеудің нысанасы: педагогика ұжымы мен ата-аналардың байланысқан іс-
әрекеті.
Зерттеу пәні: оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыру үрдісі.
Зерттеудің болжамы төмендегідей:
Егер мұғалім:
- мәселе бойынша ата-аналарды үнемі ақпараттандырып отырса; (ата-аналар
жиналысында, жеке кездесу, хат арқылы т.б.)
- оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырудың жұмыс жүйесін,
бағдарламасын ата-аналармен бірлесе талқылап, өңдеп отырса;
- жұмыс жүйесін, бағдарламаны бірлесе жүзеге асырса; (ашық сабақтар,
конференция, сайыс, ойын тағы да басқа іс-шараларды бірге ұйымдастырып,
өткізу арқылы)
- жетістіктерді талдап, диагностикаласа оқушылардың тіл мәдениеті
нәтижелі қалыптасады.
Зерттеудің міндеттері:
1.Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдау арқылы:
- “тіл мәдениеті” ұғымына анықтама беру;
- тіл мәдениетінің өлшемдері, көрсеткіштері мен талаптарын айқындау;
- педагогика ұжымы мен ата-аналардың оқушылардың тіл мәдениетін
қалыптастыруға бағытталған іс-әрекетінің нәтижелі жүруіне негіз болатын
шарттарды анықтау;
2.Зерттелініп отырған мәселенің қаншалықты шешілгенін анықтау.
3.Оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыру мәселесін жүзеге асыруда
педагогика ұжымы мен отбасының бірлескен жұмыс жүйесін құрып, оның
нәтижесін эксперимент арқылы тексеру.
4.Эксперимент нәтижесін талдап, қорытындылау.
Зерттеудің жетекші идеясы: мектептің ата-аналармен өзара байланысын
жүйелі ұйымдастыру арқылы оқушылардың тіл мәдениетін жоғары деңгейде
қалыптастыру.
Зертеудің әдіснамалық негізі: оқушылардың тіл мәдениеті, ата-аналар мен
мектептің байланысы туралы жазылған ғылыми-педагогикалық, әдістемелік,
психологиялық еңбектер, негізгі қағидалар, психологиялық ілімдер зерттеу
жұмысына әдіснамалық негіз болды.
Зерттеудің көздері: тіл мәдениеті, оқушылардың тіл мәдениетін
қалыптастыру, ата-аналар мен мектептің байланысы, бірлескен іс-әрекеті
саласындағы ғылыми еңбектер, білім беру, тәрбие саласындағы заңды және
нормативті құжаттар, оқу-әдістемелік және бағдарламалық құжаттар, мерзімді
басылым ақпараттары және білім беру мекемелерінің іс-тәжірибесі бойынша
мағлұматтар.
Зерттеу әдістері: ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдау,
педагогикалық байқау, бақылау, сауалнама, әңгімелесу, педагогикалық
эксперимент, материалды статистикалық өңдеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: оқушылардың тіл мәдениетін
қалыптастыру қажеттілігі дәлелденген, осы мақсаттағы ата-аналар мен
педагогика ұжымының бірлескен іс-әрекетін ұйымдастыру бағыттары мен жұмыс
жүйесі құрылған.
Зерттеудің практикалық мәні:
Ата-аналар мен сынып жетекшілеріне, жалпы педагогика ұжымына арналған:
- “Тіл мәдениеті” бағдарламасы жасалды;
- Ата-аналар мен педагогика ұжымының жұмыс жүйесі құрылды;
- Тіл мәдениетін анықтайтын шарттар, көрсеткіштер мен өлшемдер
анықталды.
Зерттеу нәтижелерін жалпы білім беретін мектептерде, ата-аналарға,
жоғарғы оқу орындарындағы әдістемелік курстарда пайдалануға болады.
Зерттеу базасы: А.Байтұрсынов атандағы № 20 орта мектеп.
Зерттеудің кезеңдері:
1-кезең (2003-2004)
Проблема бойынша әдебиеттерге талдау жасау, қажетті материалдарды
жинақтау, жұмыстың мақсат, міндет, пәнін, нысанын, болжамын анықтау.
2-кезең (2004-2005)
Оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырудағы мектеп пен отбасының
бірлескен іс-әрекетінің ұйымдастырылуы мен жұмыс жүйесі эксперимент арқылы
дәлелденді.
3-кезең (2005)
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді, мұғалімдердің іс-тәжірибесін зерттеу
барысында, өткізілген педагогикалық эксперимент нәтижесінде алынған
мәліметтер талданып, қорытындылар жасалып, әдістемелік нұсқаулар құрылды.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі: зерттеу
қағидаларының педагогика ғылымының жетістігіне сүйенумен алынған
қорытындыларымен, қазіргі “ҚР білім беру мекемелеріндегі тәрбиенің
мемлекеттік кешенді бағдарламасына” сәйкестілігімен және олардың теориялық,
әдіснамалық тұрғыдан негізделуімен, зерттеу әдістерін тиімді пайдалана
отырып жүргізілген эксперименттің нәтижелерімен қамтамасыз етілген.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің мақсаты нысаны, пәні, болжамы, міндеті, ғылыми
жаңалығы, практикалық маңыздылығы, зерттеу базасы, кезеңдері т.б.
баяндалған.
1-бөлім “Тіл мәдениетін отбасы мен мектептің бірлесе қалыптастырудың
теориялық негіздері” деп аталып, “тіл мәдениеті” ұғымының педагогика,
психология ғылымдарындағы мәні мен маңызы, ата-аналар мен мектептің
байланысы мәселесі бойынша ғалымдардың пікірлері талданды. Тіл мәдениетінің
көрсеткіштері, өлшемдері анықталды, ата-аналар мен сынып жетекшісінің
оқушылардың тіл мәдениетін бірлесе қалыптастырудың педагогикалық-
психологиялық негізі, басты бағыттары баяндалды.
“Жеткіншектердің тіл мәдениетін қалыптастыру мәселесінің практика
жүзінде шешілуі” атты екінші бөлімде зерттеуіміздің мақсатына байланысты
жүргізілген эксперимент жұмысы, оның кезеңдері, алынған нәтижелер
тұжырымдалды.
Қорытындыда аталған мәселені зерттеу нәтижесінде алынған тұжырымдамалар
мен эксперименттік жұмыс нәтижелері бойынша пікірлер қорытылып, жұмыстың
болашақтағы даму жолдары айтылды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі зерттеудің барысында талданған
психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді қамтиды. Қосымшада оқушыларға
арналған сауалнамалар, бағдарлама, бағдарлама бойынша жүргізілген іс-
шаралар құрылымы, тіл мәдениетінің, ата-аналар мен сынып жетекшісінің
байланысқан іс-әрекетінің моделі берілген.
1 ТІЛ МӘДЕНИЕТІН ОТБАСЫ МЕН МЕКТЕПТІҢ БІРЛЕСЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тіл мәдениетін қалыптастыру мәселесінің ғылыми-педагогикалық
әдебиеттерде қарастырылуы
Біз зерттеуімізді тіл мәдениеті мәселесінің тарихта қалай
қарастырылғандығын анықтаудан бастауды жөн көрдік. Еліміздің әр кезеңдегі
әлеуметтік, мәдени өмірін саралай келе, тақырыбымызға байланысты тіл
мәдениеті мәселесінің қарастырылуын XIX ғасырдың екінші жартысынан бастауды
дұрыс деп таптық.
Тіл мәдениетіне, сөйлеу шеберлігіне қазақ халқы айрықша мән берген.
Халқымыз “Өнер алды – қызыл тіл” деп сөз өнерін жоғары бағалап, ерекше
қастерледі. Еліміздің өткен ойшылдары, ағартушы-ғалымдары, ақын-жыраулары
ішінде тіл мәдениетін сөз етпей, тіл шұбарлаушыларға кейістік білдірмей
кеткендері кемде-кем.
XIX ғ. екінші жартысында дүниеге келген “Дала уалаяты”, “Түркістан
уалаяты” сияқты тұңғыш газеттер мен “Айқап” журналы өздерінің қысқа
мерзімді өмірлерінің ішінде тіл мәдениеті, тіл тазалығы тақырыбына
байланысты әрқайсысы 15-20 – дай мақала жариялаған. Кеңес дәуірінің 20-30
жылдар ішінде ең негізгі мәселелердің бірі болып тіл мәдениеті қала берді.
Ұлтымыздың рухани ұйтқысы, халқымыздың біртуар ардақты перзенті
А.Байтұрсынов сонау 20-шы жылдардың өзінде алғаш рет сөз мәдениетінің ең
өзекті теориялық түйіндемелерін дәлме-дәл таратып, ғылыми тұрғыдан негіздеп
берген екен.Тіл мәдениетінің негізгі қарастыратын мәселесі – сөзді дұрыс
қолдану, яғни сөз дұрыстығы болса, бұл жөнінде А.Байтұрсынов былай деп
пікір түйеді: “Сөздің дұрыс айтылуы деп, әр сөздің әр сөйлемнің дұрыс
күйінде жұмсалуы, айтылуы. Олай болу үшін:
1.Сөздердің тұлғасын, мағынасын өзгертетін түрлі жұрнақ, жалғау,
жалғаулықтарды жақсы біліп, әрқайсысын өз орнына пайдалану қажет.
2.Сөйлемдерді бір-біріне орайластырып, дұрыс құрмаластырып, дұрыс
орналастыру қажет.
3.Сөйлем ішіндегі сөздерді дұрыс септеп, дұрыс ымыраластыру қажет.
4.Сөздердің дұрыс, таза, анық, дәл айтылуының үстіне талғау сөздердің
көрнекі болуы қажет. Яғни сөз көркемдігі, әуезінің әдемілігімен, кестесінің
келісті болуымен анықталады” 23, 233 б. .
Тіл тазалығы туралы ұлы ағартушы, педагог, жазушы Ы.Алтынсарин өзінің
қазақ тілінде тұңғыш жарық көрген оқулық “Қазақ хрестоматиясын” орыс
әрпімен бастыра отырып, алдына қойған негізгі мақсаты – орынсыз қолданған
араб-парсы тілінен енген түсініксіз сөздерден құтылу, сол тұстағы “кітаби
тіл” атанған қазақ тілінің тазалығын бұзатын қойыртпақ тілден аулақ болу,
сөйтіп қазақ сөздерінің дыбыстық жағынан дұрыс жазу, қазақ тілінің
тазалығын сақтау болатын.
Ал еліміздің дүлдүл ақыны М.Жұмабаев өзінің шын мәніндегі ұлттық
педагогика ғылымының іргетасы болып табылатын “Педагогика” еңбегінде: “Бала
тілінің дұрыс өркендеуінің бірінші шарты – балаға тілді бұзып сөйлетпеу
керек, екінші, баланы өзі теңді балалармен ойнату керек” – дей келіп, “Ал
енді, баланың тілін шын дұрыс жолға салатын, дұрыстайтын, баптайтын –
мектеп деп мұғалімдерге маңызды іс жүктейді 24, 72 б..
Қазақ зиялыларының ішінде тәлім-тәрбие, оқу-ағарту мәселелері саласында
терең ой қозғап, ғылыми еңбектер жазған адамның бірі – Ж.Аймаутов. 1924 ж
Ж.Аймаутов тіл мәдениеті мәселесі жөнінде былай деп тұжырымдайды: “Ана
тілін меңгеру – сөздерді жаттау, олардың жүйесін, өзгеру заңдарын білу ғана
емес, тіл үйренумен бірге бала тілдің сансыз көп ұғымдарын, ойларын,
сезімдерін, сұлу үлгілерін, ойлау жүйесін, ой фәлсафасын да меңгереді. Әр
сабақ, әр пән бір жағынан өзіне хас мақсұтын көздесе, екінші жағынан тіл
түзетуге, тіл сабағының міндетін атқаруға тырысуы керек. Бала сөйлегенде,
жазғанда тілді дұрыс қолдануы - әр оқытушының, әр мектептің міндеті. Баланы
тілге жаттықтырудың мағынасы: баланы сөйлеуге, басқалардың сөзін ұғуға, өз
бетімен жазуға, оқуға төселдіру” 25, 105 б..
“ 1950 жылы тіл мәдениеті проблемасын зерттеу мәселесі қолға алынып,
сол сала бойынша біраз жұмыстар істелді” – деп жазды бұл мәселені тереңінен
зерттеген ғалым М.Балақаев 26, 15 б.. ҚазССР Ғылым Академиясының Тіл
білімі институтының құрамында “Тіл мәдениеті” бөлімі ұйымдастырылды. 1968
жылы тіл мәдениеті тақырыбына тікелей қатысы бар республикалық конференция
өткізілді. Жоғарғы оқу орындарының филология факультеттерінде қазақ тілінің
мәдениеті арнаулы курс ретінде оқытылатын болды. Бірнеше кітаптар,
жинақтар, көптеген мақалалар жарияланды. Тіл тазалығы үшін бүкілхалықтық
күреске үн қоса, 1984 жылдың желтоқсан айында Қазақстан Жазушылар Одағы
“Соңғы жылдардағы қазақ көркем шығармасының тілі” деген тақырыпта
шығармашылық конференция өткізілді. Ондағы қозғалған мәселелер, ортаға
салынған ой-пікірлер негізінде “Өнер алды – қызыл тіл” деген мақалалар
жинағы құрастырылды. 27 Жинақта С.Қирабаев, Ғ.Мүсірепов, Ә.Хайдаров,
М.Базарбаев, М.Қаратаев, Р.Сыздықова, Ә.Болғанбаев, Қ.Мырзалиев,
Қ.Жұмаділов сияқты зерттеуші ғалымдар мен жазушылардың құнды пікірлері
берілген. Мұнда көркем шығарманың тілі, тіл тазалығы, диалектизмдерді дұрыс
қолдану, баспасөз тілі, тіл мәдениеті, әдеби тіл нормасын сақтау, сөздіктер
жайы т.б. мәселелер қарастырылады.
1970 жылдары тіл мәдениеті мәселесін егжей-тегжейлі қарастырған
зерттеушілердің бірі – жоғарыда атап көрсеткендей – ғалым М.Балақаев. Біз
өз зерттеуімізге ғалымның “Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері”(1965),
“Қазақ әдеби тілі және оның нормалары”(1984), “Қазақ тілінің
стилистикасы”(1974) еңбектерін негіз етіп алған едік. Бұл зерттеулерінде
М.Балақаев тіл мәдениеті, оның түрлері, оған нұсқан келтіретін
кемшіліктерді, тіл мәдениетінің негізгі арқауы – тілдік норма, әдеби тіл,
тіл тазалығы, жұрт алдында сөйлеу мәдениеті, сөз қолдану мәдениеті, яғни
сөз қолданудың негізгі принциптері, сөз қолданудағы негізгі стильдік
қателер, тұрақты сөз тіркестерін қолдану, грамматикалық тәсілдерді дұрыс
пайдалану т.б. қарастырады. Зерттеуші: “Баспасөзде, жеке кісілер сөзінде,
жазуда тіл мәдениеті ақауы байқалып жүр. Тіл орашолақтығы бара-бара “тіл
ауруына” айналуы мүмкін. Сондықтан сөйлеуде, жазуда кездесетін
кемшіліктерді дер кезінде тезіне салып отыру керек” – дей отырып, тіл
мәдениетіне нұсқан келтіретін кемшіліктерді төмендегідей көрсетеді:
- Орфоэпиялық қателер.
- Орфографиялық қателер.
- Стильдік қателер 4, 5 б..
Сондай-ақ, ғалым еңбектерінде қосымша ретінде мәндес фразеологиялық
тіркестердің қысқаша тізімін, түрліше айтылатын сөздердің жазылу тізімін,
тіл өнері туралы мақал-мәтелдер мен қанатты сөздерді береді.
Тіл мәдениеті мәселесін Т.Р.Қордабаев өзінің “Қазақ тілі білімінің
мәселелері” атты еңбегінде қарастырады. “Халықтың мәдени дәрежесін
көтерудегі әрбір қадам, сол халықтың тілдік мәдениетін – жазу, сөйлеу
мәдениетін жетілдіру, жақсарту талабынан басталып отырсын” – дей келе,
оқушылардың тіл мәдениетіне ерекше мән береді. “Мектеп беретін жас ұрпақ
болашағына қажетті нәр – оқушы жастардың сөйлеу, жазу мәдениеттілігі” –
деп, бұл саладағы бүкіл жауапкершілікті ең алдымен тіл мен әдебиет пәнінің
оқытушыларына жүктейді 28, 122 б.. Сондай-ақ оқушылардың сөйлеу
мәдениеттілігін арттыру үшін күрес тек сабақ үстінде ғана емес, мектеп
өмірінің барлық саласында жүргізілу керектігі, тіл мәдениетін дамыту тіл
мен әдебиет пәндері мұғалімдерінің міндеті ғана болмай бүкіл ұжым міндет
санарлықтай дәрежеге көтеру керектігі сөз болады. Зерттеуші тіл тазалығы,
қазақ әдеби тілі, ұлт тілі жөніндегі саясат т.б. мәселелерді қарастырады.
Қазақ тіл білімінде тіл мәдениетіне байланысты пікір айтушылардың бірі
– Р.Сыздықова. Ол “ Сөз қолданыс және әдеби норма” деген еңбегінде көркем
әдебиет тәжірибесінде кейбір жаңа қолданылатын сөздер мен тіркестердің
дұрыс және бұрыстығын талдайды. Автор тіл мәдениетін жетілдіру тұрғысындағы
пікірін:” Бүгінгі таңдағы тіл тазалығы дегеніміз – басы артық варианттарды
азайту, мотивсіз қолданыстарды жібермеу, жазушы ойын дәл жеткізбейтін
“жылтыр” сөздерді қуаламау, олардан бойды аулақ ұстау үшін күрес деген сөз”
– деп тұжырымдайды 29, 99 б..
Ғалым тіл нормасы, орфоэпиясы жөнінде бірнеше еңбек жазып, радио,
теледидар қызметкерлеріне, студенттерге арнап “Сөз сазы” (сөздерді дұрыс
айту нормасы), “Сөздер сөйлейді”, “Тілдік норма және оның қалыптасуы” деген
атпен бірнеше кітап шығарды. Өзі басқарып келген тіл мәдениеті бөлімі
қызметкерлерінің қатысуымен “Өрелі өнер”, “Сөз өнері”, “Жазушы және сөз
мәдениеті”, атты жинақтарға басшылық етті. Сондай-ақ “ XVII-XIX
ғасырлардағы әдеби тіл тарихы” (1984) деген монографиясында әдеби тіл
тарихы, оның күрделі қырлары жөнінде ғылыми топшылау мен салмақты, ойлы
тұжырымдар айтты. Қазақ тілінің орфографиясы мен пунктуациясын жетілдіре
түсуге арналған еңбектері: “Пунктуацияның кейбір мәселелері”, “Қазақ
емлесінің дамуы”, “Қазақ пунктуациясының емлелері”, “Қазақ орфографиясы мен
пунктуациясы жайында анықтағыш”. Бұлар жазу мәдениетін, оның дәрежесін
көтеруге көп септігін тигізетін құралдар 30, 7 б.. Ал “Сөз құдіреті”
еңбегінде Р.Сыздықова көркем тіл мәдениеті, яғни көркем шығарма тіліндегі
сөз қолданыс, сөз таңдау, көркем әдеби стилі мәселесіне арнаған.
Біздің зертеуімізге негіз етіп алған тағы бір еңбек А.Жапбаровтың
“Қазақ тілі стилистикасын оқыту методикасының негіздері” (1991).
А.Жапбаров: “Жастарды жан-жақты білімді, мәдениетті азамат ретінде
тәрбиелеудегі негізгі міндеттердің бірі – оқушының жалпы тілін дамыту және
жоғары дәрежедегі тіл мәдениетін жетілдіру болып қала береді” – дей келе
20, 5 б., мектеп оқушыларының тілін дамыту мен тіл мәдениеттерін
қалыптастыру әдістері мен жолдарын көтсетеді, тіл мәдениетін
қалыптастырудың лингвистикалық, психологиялық, педагогикалық негізін
саралайды, әдеби тілдегі стильдер және олардың тілдік ерекшеліктерін, оны
оқыту, тілдің көркемдеуіш құралдары, тіл мәдениетін дамыту принциптері, сөз
мағынасы, оны жете түсіне білу, оқушы тіліндегі стильдік қателер, оны
болдырмау мен түзету жұмыстары т.б. көптеген мәселелер талқыланады.
Қазіргі таңда тіл мәдениеті мәселесіне байланысты жазылған арнайы
еңбектер болмағанмен, бұл проблема мерзімді баспасөз беттерінен үлкен орын
алған. Мұнда әсересе, оқушы жастардың тіл мәдениеті, оны қалыптастырып
дамыту мәселесіне көп көңіл бөлінеді.
Сонымен, ғалым-зерттеушілердің талдауларын, зерттеулерін саралай келе
біз төмендегідей ой түйдік: қазақ тіл білімі саласында тіл мәдениеті
мәселесі біршама зерттелген. Ғалымдар көбінесе жазушы тіл мәдениеті, көркем
шығарма тілі, мерзімді баспасөз тілінің мәдениеті, жалпы тіл мәдениетінің
принциптері, көрсеткіштері, тіл мәдениетін қалыптастыру әдіс-тәсілдерін
қарастырып, зерттеген. Қазірде қазақ тілінің қоғамдық қызметі арта түсті.
Тіліміздің өмірлік мәселелерін жан-жақты зерттеуге, оның үздіксіз даму
үрдісін ұғынып білуге мән беріліп отыр. Бұл жерде тіл мәдениетінің
өзектілігі ерекше. Туған еліміздің барлық іс-әрекеті мәдениеттің, әсіресе
тіл мәдениетінің дәрежесін көтеру мәселесіне бағытталып, бұл халыққа қызмет
ету мүддесімен ұштасып жатса, ондай іске көпшілік болып жәрдемдесу керек.
Енді нақты оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыру әдістемесі
мәселесінің ғалым-зерттеушілердің еңбектерінде қалай қарастырылғандығына
тоқталайық.
“ Мектеп оқушыларының тілін дамыту мен тіл мәдениетін жетілдіру,
олардың ана тілінің байлығын меңгерудегі ролі, тіл дамыту мен тіл
мәдениетін қалыптастырудың методикалық жолдары туралы қазан революциясынан
көп бұрын-ақ орыстың ана тілінің методикасын жасаушы ғалым-педагогтар
Ф.И.Буслаев, И.И.Срезневский және К.Д.Ушинский т.б. баға жетпес пікірлер
айтқан” – деп тұжырымдайды А.Жапбаров 20, 6 б..
Ф.И.Буслаев ана тілін оқыту процесінде оқушыларды сөйлеу тіліне
дағдыландыруға айрықша мән береді. Ол ана тілін оқыту ісін таза теориялық
тұрғыда жүргізуге болмайтынын ескертеді. Оқушыларды жазба жұмыстарымен де
көбірек айналыстыру қажет дей келіп, ол жазбаша орындалатын жаттығуларды үш
түрге бөледі: біріншіден, оқушыға жоспар жасату, екіншіден, мазмұндау, ойын
баяндай білуге үйрету, үшіншіден, өз бетінше әңгімені, оқиғаны баяндауға,
шығарма жаздыру қажет деген талаптар қояды.
Тіл мәдениеті жөніндегі теориялық және практикалық пікірлерді
дамытушылардың бірі – И.И.Срезневский. Ол тілді оқушының ойлау дағдысымен
тікелей байланыстыра отырып, баланы қысқа әңгімелер түріндегі жаттығу
жұмыстарына бейімдеу пайдалы дей келіп, “ Важен для приучения отличать
более важное от менее важного и неважного... вникать в те основы слов и
выражений, которыми изображаются основные мысли... как безотносительно к
форме , в которой та или другая мысль выражается так, и с обьяснением самой
формы выражения, чтобы заставить детский ум оценить форму”, - деп
балалардың жазба жұмыстарында, сондай-ақ ауызекі сөйлеу тілінде
синонимдерді барынша кеңінен қолдану қажеттілігін айтты 20, 6 б..
Грамматикалық және стилистикалық жаттығуларға зор мән бере келіп,
С.И.Абакумов: “Грамматико-стилистическими я назвал упражнения, имеющие цель
помочь учащимся овладеть основными нормами грамматически правильной и, в то
же время, хотя бы в известной мере стилистически упорядоченной
литературной речи”, - деп жазды 20, 7 б..
Кейінгі кезде оқушылардың тілін дамытуға ерекше назар аударылып отыр.
Мәселен, орыс тілінің мәдениетін оқытуда П.О.Афанасьевтің, Д.Е.Гвоздевтің,
В.В.Виноградовтың, А.В.Текучевтің, Н.А.Пленкиннің, С.Н.Иконниковтың, сондай-
ақ қазақ тілінің мәдениетін зерттеуде М.Балақаев, Р.Сыздықованың,
Ә.Хасеновтың т.б. ғалымдар мен бірсыпыра ізденушілердің еңбектерінде,
мақалаларында Буслаев, Ушинскийдің тілді дамытуға байланысты пікірлері одан
әрі творчестволық жалғасын тапты.
Тілдің заңдылықтарына арналған көптеген зерттеулерде сөзді әдеби
нормада айта білудің тіл дамыту мен тіл мәдениетін жетілдірудегі жас
өспірімдерді дұрыс сөйлеп, жазуға дағдыландырудағы ролі өте зор екендігі
көрінеді.
“Мектеп оқушыларының тіл мәдениетін арттыру, оларды өз ана тілін жетік
білуге баулу ана тілі сабақтарының, сондай-ақ ана тілінде жүретін барлық
пәндердің негізгі мақсаттарының бірі болып табылады. Жасыратыны жоқ, қазақ
мектептерінде, бұл мәселеге әлі де жөнді көңіл бөлінбей келеді.”,- деп
Қ.Жарықпаев өте дұрыс айтқан 31, 8 б..
“Қазақ тілі лексикасы аса бай, стильдік көркемдегіш құралдары жетілген
тілдердің қатарына жатады. Солай бола тұрса да, қазақ тілінің ойды жеткізу,
сөйлем құру ерекшеліктері грамматикалық тұрғыдан толық зерттелінгенімен,
стилистикалық жағынан әлі жүйелі тексеріліп біткен жоқ. Соңғы он жыл ішінде
қолға алына бастаған стилистика және тіл мәдениеті туралы ғылыми еңбектер
оқулық көлемінде және жекеленген ақын-жазушылардың тіліне байланысты
жазылды. Көп ретте стилистика, тіл мәдениеті мәселелері әдебиет теориясымен
байланыстырылып, белгілі бір шығарманың, жазушының тіліне, көркемдік мәні
мен стилдік ерекшелігіне арналған зерттеулерде қарастырылды”, - деп орынды
тұжырым айтты А.Жапбаров 20, 9 б..
Сол сияқты, оқушылардың тіл мәдениетін көтеру мақсатында пайдаланылатын
әдіс-тәсілдер мен формалар, көбінесе тікелей қазақ тілін, әдебиетін оқыту
әдістемесіне арналған еңбектерде ғана қарастырылған деп айтуға болады.
Мысалы әдіскер-ғалым Б.Құлмағамбетова қазақ тілін оқыту мәселесін
қарастыратын әдістемелік еңбегінде тіл мәдениетін қалыптастырып, дамытуды
“тіл ұстарту” деп алып, жетінші сыныптағы тіл ұстарту жұмыстарының
төмендегідей бағытын саралап-көрсетеді:
1.Өндіріс орындарын суреттеуге дағды беру.
2.Оқылған шығармаға байланысты пікір айтуға үйрету.
3.Әдеби материал негізінде салыстырмалы түрде мінездеме беруге үйрету.
4.Творчестволық мазмұндама жаздыру.
5.Тақырып бойынша әңгіме құрастыруға үйрету.
6.Фильм немесе спектакль туралы пікір айтуға үйрету 18, 55 б..
Бұл экскурсия, әңгімелесу, жоспар құру т.б. әдістер арқылы жүзеге
асырылады.
Сондай-ақ, тек әдебиет, қазақ тілі сабағында оқушылардың тіл
мәдениеттерін қалыптастырып, жетілдірудегі пайдаланылатын әдіс-тәсілдер,
формалар жайында Б.Ш.Кәтенбаева, С.Тілешева, Х.Арғынов, А.Әбілқаев т.б.
зерттеушілер сөз қозғайды. Мысалы, әдіскер-ғалым Б.Ш.Кәтенбаева тіл
ұстартуды ауызша және жазбаша деп бөліп, әрқайсысының оқытылуында
жүргізілетін жұмыс түрлерін көрсетеді: “Сабақ барысында оқушының ауызша
сөйлеуі белгілі бір бағытта, бағдарлама көлемінде өтілген теориялық
материалдарды дәлелдеу, анықтама, ережелерді дұрыс түсініп айту мақсатында
болады... Сондықтан тіл ұстарту жұмыстары мынадай жүйеде жүргізіледі:
1. Қазақ тілі сабағында оқушының жауабы мұғалімнің қатысынсыз өз
тарапынан айтылуы тиіс.
2. Жаттығу, тапсырма жұмысының мақсатын, шартын түсініп, материалды
ауызша талдап, дәлелдеп, жүйелі айтып беруге дағдыландыру.
3. Оқығанын, естігенін, көргендерін мазмұндап, суреттеп, баяндап айтып
беруге баулу.
4. Оқушылардың ізденіс жасаған шығармашылық жұмыстарының қорытындысын
жинақтап айтқызу.
5. Ауызша суреттеп сөйлеу.
6. Ойдан әңгіме, өлең шығарту.
7. Көпшілік алдында сөйлеуге баулу.
8. Текст оқу.
9. Мәнерлеп оқу.
10. Үйде оқу.
11. Хабарлау, баяндама жасау, сын айту, таласу (дебат), құттықтау” 15,
11 б..
Жазбаша тіл ұстарту мақсатында жүргізілетін жұмыс түрлері ретінде
зерттеуші, мазмұндама жаздыру, мәтінге жоспар құру, шығарма жазу, сұраққа
жауап жазу деген сияқты тәсілдерді ұсынады.
Білікті маман, тәжірибелі ұстаз Қ.О.Бітібаева: “Тіл мәдениетіне
дағдыландыру, көркем әдеби тілін жетілдіруде қазақ тілі сабағының орны
ерекше. Шебер мұғалім тіл дамытуда әдебиет пен қазақ тілі сабақтарын
үндестіріп, бір мақсатқа, бір бағытқа жұмсайды.” – деп әдебиет сабағында
өтіліп жатқан тақырып пен қазақ тілі сабағында өтілетін тақырыпты
байланыстыра жүргізуді ұсынады. Сондай-ақ “оқушылардың ауызша тілін, сөйлеу
мәдениетін, шеберлігін арттыруда пікірталасы, айтыс сабақтар, конференция,
көзқарас сабақтарының маңызы ерекше” деп, жазбаша тіл дамытуда реферат
қорғау, конференция, семинар-сабақтарының орны зор екендігін атап көрсетеді
32, 217 б..
Әдіскер А.Әбілқаев оқушылардың тіл мәдениетін көтеруде төмендегідей
әдістерді топтастырады:
- сөздік жұмысын жүргізу;
- түсініксіз сөздерді түсіндіру;
- сөздік диктант;
- сөздік таблицалар;
- мазмұндама жаздыру;
- шығарма жаздыру;
- мәнерлеп оқу 16,101 б..
С.Тілешева өз еңбегінде тіл дамыту жұмыстарының ішінде сөзбен жұмыс
істеуді басты орынға қояды. “Себебі тіл дамыту жұмысының түпкі мақсаты –
оқушының ауызша, жазбаша тіл байлығын арттыру болса, ол ең алдымен, баланың
сөздік қорын молайту арқылы жүзеге асырылады” – дей келе, шығармадағы
сөздерге талдау жасаудың төмендегідей жолын ұсынады:
- мұғалім сабақта талданатын шығарманың сөздігін жасайды. Ол сөздер
алфавит ретімен тізіледі;
- шығарма мазмұнын түсіндіруге қажетті сөздер текстен теріліп
алынады. Сол сөздердің қатарында фразеологизмдер, мақал-мәтелдер,
көркемдеуіш сөздер және балаға түсініксіз сөздер мен жаңа ұғымды
білдіретін сөздер болуы тиіс.
- талданып отырған шығарманың өзіне тән ерешеліктерін көрсетіп, оның
тақырыптық негізі болып саналатын сөздер мен ұғымдар ерекше
бөлініп көрсетіледі.
- көркемдеуіш сөздердің қолдану тәсілдері қаралады.
- жеке сөздерге түсінік бергенде оларды даралап ұғындырмай,
шығарманың тақырыбы мен идеясын, көркемдік ерекшелігін таныту
мақсатымен өзектестіріледі.
Зерттеуші сөздің мән-мағынасын ұға, сезе білу үшін оқушыға табиғатты
суреттеген шығармаларды оқыту, талдату, сондай бір көріністі әңгімелеу;
орны ашық қалдырынған эпитет, теңеу сөздерді сөйлемнің мағынасына қарай
орнын тауып, қойғызу; тақырып, сюжет беріп, соған байланысты шағын әңгіме
құратып айтқызуды тәрізді тілдік жаттығулардың пайдасы мол деп көрсетеді.
Ғалым пікірін жинақтай келе төмендегідей қорытынды жасайды: “Көркем тексті
ауызша мазмұндату – оқушының ауызекі сөйлеу тілін мазмұны, құрылысы, тілі
жағынан ұштай түсетін пәрменді әдістердің бірі. Олар, негізінен, сұрақ-
жауап, көркем мәтінді мәнерлеп оқу, мәтін жаттату, шығарманы ауызша
мазмұндау деп бөлінеді” 33, 95 б..
А.Жапбаров сөздердің мағынасы бойынша жаттығулар жүргізу; әр бір сынып
оқушылары үшін кездесетін қиын сөздер бойынша сөздіктер картотекасын жасау;
түрлі сөздіктермен жұмыс жүргізе білуге үйрету; оқулық пен сыныптан тыс
оқыған әдеби кітаптармен және газет-журналдардағы шағын мәтінмен, ондағы
кейбір сөздердің қолданылуы, беретін мәні, мағынасы бойынша жұмыс жүргізу;
тірек сөздер арқылы сөйлем құрау және оған стильдік талдау жүргізуге
үйрету; жеке сөйлем бойынша жұмыс жүргізу, ондағы кейбір сөздердің
синонимдерімен ауыстырып қолдану; оқушылардың өздерінің шығармаларына,
мектептегі қабырға газеттерінің тіліне, сөздерді қолдану ерекшклігіне
байланысты ауызша және жазбаша пікір айту; кейбір шағын әңгіме, ертегінің
тіл ерекшеліктеріне байланысты рецензия жаздыру, пікір айтқызу оқушылардың
тіл мәдениетін көтеруде өте маңызды деп көрсетеді 20, 87 б..
Сонымен, түрлі ғалымдардың еңбектерін, зерттеулерін талдау бізді
төмендегідей қорытындыға әкелді. Зерттеушілер тіл мәдениетін арттыру,
сауатты жазу, ауызекі сөйлеу шеберлігіне баулуда көбінде жоғарыда
көрсетілген әдіс-тәсілдерді ұсынады, яғни сурет бойынша әңгімелеу, дебат,
шығарма, мазмұндама, пікір, көзқарас жаздыру, көркем мәтінді мәнерлеп
оқыту, ауызша мазмұндату, сөздік жұмысын жүргізу, мінездеме, сипаттама
беруге үйрету сияқты жолдарды тиімді деп табады.
Ал оқушылардың тіл мәдениетіне отбасының әсері, ата-аналар мен
мектептің бірлесе іс-әрекет етуі арқылы олардың тіл мәдениеттерін
жетілдіру, қалыптастыру жайында, осы тұрғыдан алғандағы әдіс-тәсілдер
туралы ешбір әдіскер сөз етпейді. Біз өз кезегімізде зерттеуімізді осы
бағытта жүргізуді жөн көрдік және мүмкін болғанша бұл мәселені ғылыми
тұрғыда негіздеп, жүйелейміз деген пікірдеміз.
1.2 Тіл мәдениеті, оның өлшемдері мен көрсеткіштері
Әдетте мәдениет – қоғамның оқу-білім, ғылым, өнер т. б рухани
табыстарының жиынтығы деп білеміз. Тіл – мәдениеттің елеулі формасы. Осы
ретте оның мәдениетті дамытудағы алатын орны ерекше болмақ. “Тіл мәдениеті
деген ұғым тілдің мәдениетке қатысын емес, тілдік тәсілдердің кемелдену,
ширау, жүйелену дәрежесінің қандай екендігін көрсетеді.” – деп айқындайды
М.Балақаев 26, 17 б..
Тіл мәдениеті ұғымына Қазақ Совет энциклопедиясында мынадай анықтама
берілген: “Тіл мәдениеті – кісінің бойындағы мәдени қасиеттердің бірі,
қоғамдық мәдениеттің бір компоненті. Тіл мәдениеті ауызекі тілдің
орфоэпиялық нормасын, сөз қолдану, сөздерді тіркестіру заңдылықтарын,
сөйлем құрау ерекшеліктерін дұрыс пайдалану және жазба тілде емлеге, тыныс
белгілерін қолдануға байланысты ерекшкліктерді толық сақтап, сауатты жазу
мәселелерін де қарастырады” 36, 261 б.. Ал педагогикалық энциклопедияда
“Культура речи 1. В теоретическом плане – раздел филологии изучающий
речевую жизнь общества в определенную эпоху и устанавливающий на научной
основе правила пользования языком, как основным средством общения людей,
орудием формирования и выражения мыслей. 2. В плане практическом – под
культурой речи понимается прежде всего нормативность речи, ее правильность,
соответствие требованиям, предъявляемым к языку в данном языковом
коллективе в определенный исторический период” 37, 58 б. деп анықтаса,
бұл мәселені жан-жақты зерттеген Л.И.Ожегов: “Тіл мәдениеті – бұл өзінің
ойын дұрыс, дәл және мәнерлі жеткізе алу білігі. Дұрыс сөз дегеніміз әдеби
тіл нормасы сақталған сөз. Тілдің нормасы – бұл қоғамдық сөйлеу тілі
тәжірибесінде қабылданған жалпы тілдік сөйлеу, грамматика, сөз қолдану
ережесі. Ойын жеткізуде дәл әдіс таба білу ғана емес, сондай-ақ орынды
сөйлеу.” – деп тұжырымдайды 8, 287 б.. Оқушылардың тіл мәдениетіне
педагогикалық сөздікте төмендегідей анықтама ұсынылады: “Оқушылардың тіл
мәдениеті дегеніміз, ғылым негіздеріне оқыту үрдісі мен өзін қоршаған
адамдармен тілдік қарым-қатынас негізінде жазбаша және ауызша тілді игеру
деңгейі. Ол жалпытілдік норманың сақталуымен, тілдің мазмұндылығымен,
ойлылығымен, лексикалық байлылығымен, көркемдігімен әрі мәнерлілігімен
сипатталады” 38, 377 б.. Осы сияқты зерттеуші-ғалымдардың берген түрлі
анықтамаларын саралай отырып, біз тіл мәдениетіне мынандай анықтама бердік.
Тіл мәдениеті дегеніміз, оқыту үрдісінде, отбасында, жалпы адамдардың өзара
қарым-қатынасы негізінде жазбаша және ауызша тілді игеру деңгейі. Ойды
дұрыс, түсінікті, анық, дәл, әсерлі әрі әдеби тіл нормасын сақтай, тіл
тазалығын сақтай жеткізе білу шеберлігі.
Ұлтын қадірлейтін, өзіндік ой-пікірі қалыптасқан, сол ойын басқаға дәл,
анық, айқын, әсерлі етіп жеткізе алатын сауатты да білімді азамат тәрбиелеу
бүгінгі күннің басты мақсаттарының бірі. Ондай мәдениетті адамды тәрбиелеу
негізінен мектепке, мұғалімдерге жүктеледі. Біз көптеген ғылыми-
педагогикалық әдебиеттерді, мерзімді баспасөз ақпараттарын талдап-зерттей
келе, бүгінгі күнгі оқушылардың сөз саптауы көңіл аударарлық, көпшілігінің
тіл мәдениеті төменгі деңгейде деген қорытындыға келдік. Олар өз ойларын
дұрыс, түсінікті етіп жеткізе алмайды, “жаңағы”, “әлгі”, “немене”, “неғып”,
“мысалы” деген сияқты басы артық бос сөздерді көп қолданып, ойын шашыратып
жібереді. Кейбірі орысша сөздерді қосып, араластыра сөйлесе, бірі
жаргонмен, диалектілермен сөйлегенді сән көреді. Бұның себебі туралы
көптеген зерттеушілер өз пікірлерін ортаға салады. Жазушы Ә. Әбішев бұл
туралы былай дейді: “Жастар ізденбейді, ағаларын оқымайды, олар қазақ
әдебиетін оқымайды... Жастар сөйлемді әтейі бұзып жазады, олар ерекшеліктің
белгісі түсініксіз жазу деп ойлайды... Тіл мәдениетінің төмен болуына
ғылыми-техникалық прогрестің де әсері бар”. –десе, 39, Б.17 И. Нұғыманов.
“Оқушылардың тілінде болатын кемшіліктердің себептері:
1. Ортаның әсері; а) оқушының сөйлеуіне жергілікті тіл немесе басқа тіл
әсер етеді, ә) көшенің әсері (дөрекі, былапыт тіл), б) пән тілінің
нормаларын жақсы меңгермеген мұғалімнің әсері;
2.Сөйлеу дағдыларының жоқтығы (мектептің тіл дамытуға немқұрайлы
қарауы);
3.Жекелеген оқушы тіліндегі кемшілік (сақаулық, быдықтық, мыңғылдық,
т.б.)” –деп көрсетеді 40, Б.15.
Сондай-ақ, М. Балақаев, Т. Қоңыратбаев, С. Қирабаев, Ш. Беркімбаева,
Н. Уәлиев тағы да басқа ғалымдардың зерттеулерін негізге ала отырып, 4;
27; 41; 5 оқушы жастардың тіл мәдениетінің төмен болуының себептері деп,
біз төмендегілерді сараладық:
1. Көркем әдебиет оқуға деген оқушылардың қызығушылығының төмендігі.
Тіл мәдениетіне жастарды тәрбиелеу көркем әдеби шығармаларын көптеп оқумен
байланысты. Көркем әдебиетті аз оқитын адамның сөздік қоры аз болады, соған
орай олардың сөйлеу мәдениеттілігі мен өз ойын логикалық баяндауы да төмен
екедігі байқалады;
2. Мәдени орталықтарға бару, ол туралы пікірлесудің өте сирек
кездесетіндігі;
3. Ата-аналардың балаларының тіл мәдениетіне жете мән бермеушілігі;
Баланың тіл мәдениетін қалыптастыруда отбасының орны ерекше. Әр отбасы бала
тіліне немқұрайлы қарамай, үлкен мән беріп, жауапкершілігін түсіне отырып
әрекет етуі тиіс. Қазірде ата-аналар балаларының ана тілінде жарық көрген
көркем шығармаларды, баспасөз басылымдарын оқуларын қадағаламайды, талап
етпейді. Отбасында жасөспірімнің телехабарды, фильмдерді, бөгде тілде
тамашалап, халық әндерін тыңдаудан бас тартып, өзге әуенге еліктейтінін
байқаса да ескерту жасап, оларға деген сүйіспеншілігі мен қызығушылығын
оятуға көңіл бөлмейді;
4. Тілдік ортаның әсері; Мектепте тіл ұстарту, тіл мәдениетін дамыту
жұмыстары жақсы ұйымдастырылса да мақсатқа жетпеуі мүмкін. Себебі балалар
көбінде екіұдай күй кешеді.(әсіресе қалада)Мектепте қазақша оқып, көшеде,
үйде орысша сөйлейді. Бұл тіл шұбарлығына әкеледі.;
5. Тіл мәдениетін қалыптастыруды тек қазақ тілі сабағына міндеттеп,
басқа пәндерді бұл мәселеден мүлдем бөліп тастаушылық. Тілден басқа
пәндердің бағдарламасында оқушылардың тілін дамытуға, тіл мәдениетін
қалыптастыруға қойылатын арнайы талаптардың болмауы салдарынан оқушылар
тілдің негізін меңгеру былай тұрсын, өздері оқып жүрген пәндердің
терминологиялық сөздік құрамын, тілдік ерекшеліктерін жете түсінбейді. Тек
тіл сабағына қойылатын міндет басқа пәндердің мазмұнымен ұштасқанда ғана
оқушылар тілді таным құралы ретінде пайдалана алады;
6. Бастауыш сыныпта қазақ алфавитін терең меңгермегендігін ескермей,
орыс тілі, шетел тілі пәндерін қосып үйрету. Бірнеше тілді игеру ауыр
тиетіндігіне көңіл бөлінбеу;
7. Кей мұғалімдердің өздерінің тіл мәдениетінің төмендігі. Мұғалімнің
оқушы алдында сөйлейтін сөзін ешбір оқулықпен айырбастауға болмайды. Оқушы
мұғалімді тыңдағанда одан білім алумен қатар сұлу, көркем, анық, түсінікті
сөйлей білуге үйренеді;
8. Отбасы тәрбиесінде ұлттық педагогиканың, халық ауыз әдебиеті
үлгілерінің тар шеңберде қолданылуы;
9. Мұғалімдердің көпшілігінің бұл мәселеге арнайы көңіл бөлмеуі т. б
Жалпы тіл мәдениетіне қойылатын талаптар қандай, әр бір мәдениетті адам
мәдениетті сөйлеу, қарым-қатынас жасау үшін нені меңгеруі керек деген
сұрақтар туындайды. Тіл мәдениетінің зерттеушісі Н.Уәлиев тіл мәдениетінің
талаптары деп төмендегіні көрсетеді:
1. Сөз жаттықтығы. Әдеби тіл нормасын сақтап, сөзді дұрыс қолданудың,
грамматикалық амал-тәсілдерді дұрыс пайдаланудың көпшілік таныған, тіл
тәжірибесінде сыннан өткен қағидалар мен сөздерді қолдану.
2. Сөз байлығы. Сөз байлығына ден қоймаған адамның тілі жұтаң тартып
тұратыны белгілі. Айтылған ойға әр сөздің қосар мағыналық, эстетикалық,
эмоциялық информациясы болады.
3. Сөз тазалығы. Тіл мәдениетіне аса қажетті салалардың бірі. Өзге
тілден сөз алмаған “таза” тілдер кемде-кем, әйтсе де орынсыз аударма
“қызметсіз” сөздерді қолданбай сөйлеу, шұбырынды сөз қыстырындыларынан
тазарту керек.
4. Сөз дәлдігі. Сөздерді тілдегі мағынасына лайық қолдану.
5. Сөз әсерлілігі. Әр тілдің көпшілікке ортақ орфоэпиялық қағидаларының
бұзылмауын қадағалау, құбылыс, болмысты “көзбен көріп, қолмен ұстағандай”
етіп көрсететін кестелі сөздерді қолдану.
6. Сөз әдебі. Тіл пікір алысу құралы ретіде адамдардың тек ойын ғана
емес, сезімін де білдіреді. Сөйлеудегі ізет, құрмет, сыпайыгершілік кісінің
сезіміне әсер етеді. Өмірде жиі қолданылатын амандасу, қоштасу, ризалық
білдіру, кешірім сұрау, құттықтау, көңіл айту т.б сөйлеу этикеті деген
ұғымға саяды 5, 10 б..
Ал зерттеуші М.Балақаев өзінің тіл мәдениетін тереңінен зерттеген
еңбектерінде бұл мәселеге өз қырынан тоқталады. Ғалым сөз қолдану
мәдениетінің негізгі принципі деп, сөйлемдердің, жеке сөздердің тыңдаушыға,
оқушыға бірден түсінікті болу керектігін көрсетеді. Зерттеуші жазуда,
сөйлеуде адам ойына қажетті сөз таңдағанда олардың стильдік ерекшеліктерін
ескеруді айтады.Тілдік номаны қалыптастыру, сауаттылық, тіл тазалығы,
сөздерді дұрыс айтып, дұрыс жазу тіл мәдениетінің басты талаптары ретінде
тұжырымдалады. М.Балақаев сондай-ақ: “Тіл дамыту ой дамытумен тығыз
байланысты болады. Оқушылардың ауызекі тілін дамыту үшін ең алдымен олардың
сөздік қорын байыту керек, екіншіден, әдеби сөйлеудің нормасын, сөйлемдерді
дұрыс құрауды үйрету қажет. Үшіншіден, ойларын байланыстырып айтып беру
дағдылары мен шеберлігін назар аударған жөн”, – деп, осыған қоса шебер
сөйлеуге үйренем деушілерге ескеру керек қағидаларды ұсынады:
1. Дүниеде тыңдаушының өзі жақсы білетінді өздеріне тәптіштеп айтып
жатудан жаман нәрсе жоқ. Сенің өзгеге айтқаның кісіге білім беретіндей,
жүрегін қозғайтындай нәрсе болуы қажет.
2. Өз сөзін қадірлейтін адам, тыңдаушысын да қадірлейді.
3. Сөйлегенде әр бір сөзің анық, дәл, айқын естілетін болсын.
4. Сөзің тартымды болсын десең, оған аздап бет-аузыңнын қолыңнын
қимылын қатыстыр. Бірақ жөн-жорығы жоқ, қолыңды оңды-солды сермей беру
жарамайды.
5. Айтайын деген ойыңды әбден ығыр болған, үйреншікті сөздерден
бастама.
6. Айтқан сөз әрі қысқа, әрі тұжырымды болсын
7. Сөз жүйелі болу керек. Жүйелі сөздің арқауы, өзара тығыз байланысты
желісі болады. Бір ойды айтып, екінші ойға көшерде берік байланыс болмай,
әрненің басын шалып айтқан сөзде де табан тірер тиянақ болмайды, ондайды
тыңдау да қиын.
8. Мәдениетті адам ойын анық, дәл айтуға керекті сөздерден қайтсем
дұрыс сөйлем құрайын деумен бірге, оны қалай айтсам өзгеге түсінікті,
нанымды, әсерлі болады дегенді де ойлайды. Сөйтеді де әр бір ойын лайықты
әуенмен, әр бір сөйлемді өзінің сазымен сөйлейді.
9. Ана тілін жақсы білген кісі сол тілде ойлап, сол тілде таза
сөйлейді. Таза сөйлеу дегеніміз, сол тілдің жалпыға ортақ байлықтарын
пайдаланып, “бөгде” сөздерді араластырмай сөйлеу. Жөн-жорығы, тіпті, керегі
жоқ жерде өзге тілдің сөздерін пайдалану, өзге тілдің грамматикалық
құрылысын сақтап, ана тілінде сөйлеу ойды түсініксіз етеді. Тілдегі
орашолақтық, оспадарсыздық – ой жүдеулігінің белгісі 4, 70 б..
А.Жапбаров сөз мәдениетінің жоғары болуына мынадай талаптар қояды:
- сөздің жүйелі, анық, түсінікті болуы;
- сөздің тілдегі орфоэпиялық, грамматикалық, лексикалық нормаларға сай
дұрыс құрылуы;
- сөздердің қажет еткенде бейнелі, көркем, эмоциялы болуы;
- сөздердің тыңдаушы немесе оқушының жағдайына, ортаның қажеттілігіне
сай болуы 20, 139 б..
Л.А.Введенская, Л.Т.Павлова, Е.Ю.Кашаева тіл мәдениетіне қойылатын
талаптары бұл сөздің дәлдәгі, ол пәнді жақсы білу, ойлау қабілеті, қажетті
сөздерді таңдай білу қабілетімен анықталады; сөздің түсініктілігі, ол
сөздік қорға тікелей байланысты; сөздің анықтылығы, яғни шетел сөздерін,
кірме сөздерді дұрыс қолдану; сөздің тазалығы, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz