Әкімшілік құқық бұзушылықтың сипаттамасы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
І. Халықтың денсаулығына және имандылыққа қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылық
1.1 Әкімшілік құқық бұзушылықтың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... .5-21
1.2 Әкімшілік жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22-26
1.3 Әкімшілік жаза
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27-32
1.4 Әкімшілік іс жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33-37
ІІ. Халықтың денсаулығы мен имандылығына қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылықтардың ұғымымен және оларға қойылатын әкімшілік құқықтық
режимдерді талдау
2.1 Халықтың денсаулығы мен имандылығына қол сұғатын әкімшілік құқықтық
режимдерін талдау және
сараптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38-59
2.2 Халыққа және жеке адамның құқықтарына қол сұғатын әкімішілік құқық
бұзушылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 60-70
2.3 Халықтың денсаулығы мен имандылығына қол сұғатын әкімшілік
құқықбұзушылықтардың басқару
тәртіптері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .71-78
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...79-81
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .82-83
Кіріспе
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Халықтың
денсаулығына, имандылыққа қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылыққа қатысты
мәселелерді зерттеуге арналған. Жұмыста әкімшілік құқық бұзушылықтың ұғымы,
жалпы сипаттамасы мен және адамгершілігке қарсы жағымсыз әрекеттердің
ұғымы, заң нормаларының өзара айырмашылықтары көрсетіледі, заңнамада
бекітілген қылмыстық жауаптылық пен әкімшілік жазаның түрлері қаралған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Халықтың денсаулығын сақтау және
жеке адамды жан-жақты жетілдіру – мемлекеттің әлеуметтік саясатының бір
саласы. Бұл қағида Қазақстан Республикасының Конституциясында Қазақстан
Республикасында азаматтардың денсаулығын сақтау туралы заңында, Қазақстан
Республикасы Президентінің Маскүнемдікпен, нашақорлықпен және
уытқұмарлықпен ауыратындарды мәжбүрлеп емдеу туралы жарғысында ерекше
аталып көрсетілген. Сондықтан да Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев, - 2030 жылға дейінгі еліміздің даму стратегиясын қамтитын,
1997 жылғы қазан айының 10-ында жарияланған халыққа жолдауында , үкімет
алдына халықтың денсаулығын аза назар аудару яғни, маңызды тапсырма ретінде
уақытылы қойып отыр.
Зерттеу жұмысының объектісі: Әкімшілік қүқық бұзушылық ұғымы
мен белгілері. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының әкімшілік
құқықбұзушылық туралы кодексінің бабтарына сәйкес әкімшілік жауаптылық
көзделген құқыққа қарсы, кінәлі, яғни қасақана немесе абайсыздықта жасалған
іс-әрекет немесе әрекетсіздік әкімшілік құқықбұзушылық болып табылады.
Егер құқықбұзушылық өзінің сипаты бойынша қолданылып жүрген
зандарға сәйкес қылмыстық жауаптылыққа әкеліп соқтырмайтын болса, онда ол
үшін әкімшілік заң нормаларымен және басқа құқық салаларының нормаларымен
тағайындалған әкімшілік жауаптылық пайда болады.
Әкімшілік құқықбұзушылық әкімшілік құқық нормаларымен жауаптылық
қарастырылған, белгілі әрекеттерді жасауға тиым салатын, қоғамдық
қатынастарға нұқсан келтіретін әрекеттерге тоқталып талданып көрсетілді.
Әкімшілік құқықбұзушылықтың негізгі белгілері яғни, Құқыққа
қарсылық, яғни құқық нормаларын бұзатын әрекеттер мен әрекетсіздіктер
жасау, Кінәлілік, яғни құқыққа қарсы әрекеттер мен әрекетсіздіктерді
қасақана немесе абайсыздықта жасау, Жазаланушылық, яғни белгілі әрекеттер
мен әрекетсіздіктер тек заң нормаларында ғана қарастырылған жағдайда
әкімшілік құқықбұзушылық деп танылып әкімшілік жауаптылық пайда болады,
Кінәсіздік презумпциясы бұл өзіне қатысты әкімшілік құқықбұзушылық туралы
іс қозғалған тұлға өз кінәсі әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодексте
көзделегн тәртіппен дәлелденбейінше және өз өкілеттігі шегінде істі қараған
судяның, мемлекеттік басқару органының немесе оның лауазымды тұлғасының
заңды күшіне енген қаулысымен белгіленбейінше, кінәсіз деп есептеледі.
Ешкім өз кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес және кінәлілікке
келтірілген кез-келген күдіктер өзіне қатысты әкімшілік құқықбұзушылық
туралы іс қозғалған түлғаның пайдасына түсіндіріледі. Сонымен қатар,
әкімшілік құқықбүзушылық туралы зандарды қолдану кезінде туындайтын
күдіктер де оның пайдасына шешілуі тиіс. Әкімшілік құқықбұзушылық кұрамы
дегеніміз бұл нормативті құқықтық актімен бекітілген элеметтердің жиынтығы
және солар бар болғанда әкімшілік жауаптылық пайда болады.
Кейбір жағдайларда әкімшілік құқықбұзушылық барлық белгілірі
болса тұрып, құрамы болмауы мүмкін, сол себепті әкімшілік жауаптылыққа
тарту заңсыз болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Халық денсаулығына қарсы жасалатын
қылмыстардың, ең алдымен, өздерінің заттарының ерешелігі бойынша
анықталатын өзіне тән ерекшелігі болады. Бұл орайда аталған қылмыстың заты
болып табылатын тек есіртікілік заттар мен жүйкеге әсер ететін заттар осы
қылмыстар тобының барлық қылмыстардың біріктіруші ортақ ұйытқы болып
табылады.
Есірткілік құралдарға синтетикалық сипаттағы өсіп - өнетін заттар
мен қатар олардан жасалатын дәрілік препараттар, сол сияқты, дәл осылардың
қатарына халықаралық конвенция бойынша жатқызылатын өсімдіктер, сонымен
қатар, ҚР бақылауға алынуы тиіс есірткілік заттар тізімі адам денсаулығы
мен психикасының тәуелділігін тудыратын өсімдіктер жатады.
Кез келген, соның ішінде қарастырылып отырған қылмыстан
сақтандыру
шараларын жүзеге асыру ісінде, қылмыстың себептерін және оларды жасауға
мүмкіндік беретін жағдайларды анықтаудың маңызы зор. Жүргізілген зерттеу
жұмыстары бойынша есірткі нәрселердің заңсыз айналымымен күрес жүргізетін
құқық қорғау органдарының қызметкерлері құрамында есірткі заттары бар
өсімдіктерді заңсыз егуге және өсіруге мүмкіндік беретін себептер мен
жағдайларды әр уақытта анықтай бермейді.
Бұл орайда құқықтық шаралардың бірқалыпты тұрақтылық мәні бар.
Қазақстанда құрамында есірткі заттары бар өсімдіктерді заңсыз өсірумен
күрес саласында барлық басқа да істерді жүзеге асыру үшін перспевтивті
базаны құру жіктеледі. Мұны еліміздегі құрамында есірткі заттары бар
өсімдіктерді заңсыз өсіруді жою саласындағы өзара байланысты шаралар
жүйесін құру барысында мүлтіксіз ескеру керек. Сондай-ақ осы Заңда ең басты
көңіл азаматтардың денсаулығына, еліміздің қоғамдық және мемлекеттік
қауіпсіздігіне бұрылып отыр.
І. Халықтың денсаулығына және имандылыққа қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылық
1.1 Әкімшілік құқық бұзушылықтың сипаттамасы
Адамзат қоғамның белгілі бір кезеңінде немесе адамзаттың дамуында
Имандылық – адамгершілік деп атайтын адамның өзара қатынастарының табиғи
нормасы, негізгі адамгершілік құндылықтар- имандылық, еркіндік,
қайырымдылық, зұлымдық, әділеттілік қалыптасыды.
Адамгершіліктің кейбір бастауларын қарастрсақ ізгілік пен зұлымдық
өзінің абстракциялық мағанасында адамгершілік пен имансыздықты білдіреді.
Имандылықтың бейнеленуі тек теориялық деңгейде ғана емес, нақты сезімдер,
көзқарастар және т.б. түрлі кәдуілгі сана деңгейінде де іске асырылады.
Имандылық- сөзінің кең мағанасында адамның рухани әрекетінің саласы,
тұлғаның рухани байлығы өлшемін білдіретін, оның адамгершілік санасының,
басымдылықтарының саласы.
Адам денсаулығы мен оның моральдық хәл – ақуалы Қазақстандық
қоғамның өміршендігінің және оның бакрлық жүйелерінің қалыпты қызмет
атқаруының кепілі болып табылады. Бұл орайда, табиғи ортаны неғұрлым тиімді
пайдаланудында маңызы жоқ. Сондықтан, ҚР Конституциясында бұл аталған
игіліктерді, яғни халықтың денсаулығын (29 – б) қолайлы айнала ортаны (31 –
б), тарихи және мәдени мұраны (37 – б), қамтамасыз ету мен қорғаудың
негізіне жататын ең маңызды принциптері жарияланған.
Халықтың денсаулығы мен мемлекет пен қоғамның өз қызметін ойдағыдай
атқаруының және одан аы дамуының ажырамас шарты болып табылады.
Адамгершілік пен халықтың денсаулығы, қоғамдық өмірдің қажетті
элементі ретінде, өздерінің мемлекет тарапынан қорғалуын талап етеді.
Сондықтан, мемлекет халық денсаулығы мен адамгершілікті қылмыстық –
құқықтық тәсілдер арқылы қорғауды өзіне міндет санайды.
Аталған принциптердің сақталуы – ең алдымен, ерікті іс. Алайда,
көптеген тұлғалар бұл принциптерді бұза отырып, тиісті қоғамдық
қатынастарға зиян келтіреді.
Көрсетілген әрекеттерге қарсы қол сұғушылықтың алдын – алу және онымен
күрес жүргізудің қылмыстық кодекске халық денсаулығы мен қоғамдық
адамгершілікке қарсы жасалған қылмыстар үшін жауапкершілік қарастырылған
нормалардан тұратын 10 – шы тарау енгізілген.
Қоғамдық адамгершілік пен халық денсаулығына қарсы жасалған
қылмыстардың қоғамдық қауіптілігі - олардың денсаулыққа зиян келтіруі жеке
тұлғаның денсаулығына емес, көптеген адамдардың денсаулығына (халық
денсаулығына, белгілі бір жердегі немесе белгілі бір аймақтағы халықтың
бөлігінің денсаулығы) және қоғамның өндірістік бастауларына тиетіндігінде.
Әкімшілік қүқық бұзушылық ұғымы мен белгілері. Қазақстан
Республикасының әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодексінің 28 бабына сәйкес
әкімшілік жауаптылық көзделген құқыққа қарсы, кінәлі, яғни қасақана немесе
абайсыздықта жасалған іс-әрекет немесе әрекетсіздік әкімшілік
құқықбұзушылық болып табылады.
Егер құқыкбұзушылық өзінің сипаты бойынша қолданылып жүрген зандарға
сәйкес қылмыстық жауаптылыққа әкеліп соқтырмайтын болса, онда ол үшін
әкімшілік заң нормаларымен және басқа құқық салаларының нормаларымен
тағайындалған әкімшілік жауаптылық пайда болады.
Әкімшілік құқықбұзушылық әкімшілік құқық нормаларымен жауаптылық
қарастырылған, белгілі әрекеттерді жасауға тиым салатын, қоғамдық
қатынастарға нұқсан келтіретін әрекеттер.
Әкімшілік құқықбұзушылықтың негізгі белгілері:
1.Құқыққа қарсылық, яғни құқық нормаларын бұзатын әрекеттер мен
әрекетсіздіктер жасау.
2.Кінәлілік, яғни құқыққа қарсы әрекеттер мен әрекетсіздіктерді
қасақана немесе абайсыздықта жасау.
3. Жазаланушылық, яғни белгілі әрекеттер мен әрекетсіздіктер тек заң
нормаларында ғана қарастырылған жағдайда әкімшілік құқықбұзушылық деп
танылып әкімшілік жауаптылық пайда болады.
4.Кінәсіздік презумпциясы бұл өзіне қатысты әкімшілік құқықбұзушылық
туралы іс қозғалған тұлға өз кінәсі әкімшілік
құқықбұзушылық туралы кодексте көзделегн тәртіппен дәлелденбейінше және
өз өкілеттігі шегінде істі қараған судяның, мемлекеттік басқару органының
немесе оның лауазымды тұлғасының заңды күшіне енген қаулысымен
белгіленбейінше, кінәсіз деп есептеледі.
Ешкім өз кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес және кінәлілікке
келтірілген кез-келген күдіктер өзіне қатысты әкімшілік құқықбұзушылық
туралы іс қозғалған түлғаның пайдасына түсіндіріледі. Сонымен қатар,
әкімшілік құқықбүзушылық туралы зандарды қолдану кезінде туындайтын
күдіктер де оның пайдасына шешілуі тиіс.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы. Әкімшілік құқықбұзушылық
кұрамы дегеніміз бұл нормативті құқықтық актімен бекітілген элеметтердің
жиынтығы және солар бар болғанда әкімшілік жауаптылық пайда болады.
Кейбір жағдайларда әкімшілік құқықбұзушылық барлық белгілірі
болса тұрып, құрамы болмауы мүмкін, сол себепті әкімшілік жауаптылыққа
тарту заңсыз болып табылады.
Әкімшілік құқықбұзушылықтың құрамының элементтері:
1.Объект- құқық нормаларымен реттелген және әкімшілік жауапттылық
шараларымен қорғалатын қоғамдық қатынастар. Іс жүзінде объект ретінде нақты
нормалар , тапсырмалар, заңды талаптар, тиым салулар болады.
Бұл нақты объектілер көрінісінің нысандары
әртүрлі болады. Мысалы: ұсақ бұзақылық қоғамдық тәртіпке қол сұғу деген
сөз, бірақ ол заңда айтылған "ұсақ бұзақылық"түсінігінің
тұжырымасында берілген үлгі тізімдегі іс-қимыл жасаудан көрінуі мүмкін.
Объектілер негізі 3 түрге бөлінеді:
• Жалпы объект-мемлекеттік басқару саласындағы
қоғамдық қатынастар.
• Топтық объект- қоғамдық қатынастардың пайда болуы немесе іске асуы
саласындағы мазмұзыны жағынан ұқсас объектілердің тобы. Мысалы: Әкімшілік
құқықбұзушылық туралы Кодекстің 10,12,11,13,14 және әкімшілік
құқықбұзушылықтың түрлеріне байланысты басқа да тараулар объектілердің
топтық белгілері бойынша жинақталған.
Мысалы:10-жеке тұлғалардың азаматтық құқығына байланысты
әкімшілік құқықбұзушылықтар.
11- Азаматтардың сайлау құқығына байланысты әкімшілік құқық
бұзушылықтар.
12.Кәмелетке толмағандардың құқықтарына байланысты әкімшілік құқық
бұзышылықтар.
13.Меншікке байланысты әкімшілік құқық бұзышылықтар.
Бұл әкімшілік құқықбұзушылықтардың топтық объектілері болып
- жеке адамдар мен азаматтардың құқықтары, халықтық
денсаулығы, жеке және мемлекеттік меншік, қоғамдық тәртіп
және т.б.
Тікелей объект- бұл белгілі қоғамдық қатынастар , оларды қорғау
мақсатында құқықтық нормалар қабылданған. Мысалы: ұсақ бұзақылықта бұл
азаматтардың денсаулығы немесе олардың ар-намысы, қоғамдық тәртіп пен
әдептілік, ал қоғамдық тыныштыққа қарсы әкімшілік құқық бұзушылықтарда бұл
қоғамдық тәртіп, қоғамдық тыныштық және т.б.
2. Әкімшілік құқықбүзушылықтың объективтік жағы бұл әкімшілік
құқықпен тиым салынған әрекет немесе әрекетсіздік, оның нәтижесі, жасалған
әрекет пен оның нәтижесінің арасындағы себепті байланыс. Әкімшілік
құқықбүзушылықтың объективтік жақтың мазмұнына әрекет пен әрекетсіздіктің
сипаты қосылуы мүмкін. Олар:
- құқықбүзушылықтың әлденешелігі, яғни бұл біркелкі әрекет пен
әрекетсіздіктің жасалуы бірнешелігі
- құқық бұзушылықтың қайталануы, яғни бір тұлғаның 1 жыл
көлемінде біркелкі құқық бұзушылықтарды бірнеше рет жасауы және біркелкі
оған жауаптылықка тартылуы. Қайталану әлденешеліктен
құқықбүзушылықтың бірнеше рет жасалуымен ерекшеленеді және жауаптылықты
ауырлататын жағдай болып табылады.
- құқық бұзушылықтың созылмалы болуы, яғни әкімшілік
жауаптылық пен қорқытуға қарасамтан, заңмен белгіленген
міндеттерді орындамауға байланысты әрекет немесе
әрекетсіздік. Созылмалы қүұқық бұзушылық әрекет немесе
әрекетсіздіктің созылу мерзімінен қарамастан біртұтас болады.
- Жалғасушы бұл бір адамның ұқсас құқық бұзушылықтарды
жасауы, бірақ олардың әрқайсысына жеке жауптылық
қарастырылады. Мысалы: бірнеше рет рұқсатсыз радио жіберуші жоне қабылдаушы
заттар заңсыз жасау мен қолдану.
3. Әкімшілік құқық бұзушылықтың субъектісі 16 жасқа толған,
әрекетқаблеттігі бар адамдар мен азаматтар. Әкімшілік құқық бұзушылықтың
субъектісі келесі түрлерге бөлінеді.
- Жалпы субъект, яғни әкімшілік құқығының барлық субъектілері
- Арнайы субъект, яғни бұл мемлекеттік басқару саласындағы
мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғалары, шет ел
азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар.
- Ерекше субъект, яғни әскери қызметкерлер мен әскери жиында жүрген
азаматтар, Ішкі істер органдарының қызметкерлері және басқа да арнайы
әскерилендірілген органдардың қызметкерлері.
4. Әкімшілік құқық бұзушылықтың субъективтік жағы бұл субъектінің
жасаған әкімшілік құқық бұзушылығына қатысты ішкі психологиялық қатынасы.
Оның міндетті белгілері: - Кінә бұл қасақана немесе абайсыздық арқылы
көрініс табатын, тұлғаның жасаған құқық бұзушылығы мен оның салдарына
қатынасы. Қасақаналылық: тікелей, яғни тұлғаның өз әрекеті немесе
әрекетсіздігінің заңсыз екенін біліп, оның салдарының қауіптілігін түсініп
олардың болуын қалауы; жанама қасақаналылық, яғни өз әрекетінің немесе
әрекетсіздігінің заңсыз екенін және оның салдарының қауіптілігін біле тұра
бұл салдардың болуына жол беруі. Абайсыздық: кінәлі мемендік бұл тұлғаның
өз әрекеті немесе әрекетсіздігінің салдары болу мүмкіндігін біле тұра,
оларды болдырмауға жеңілтек түрде қарауы; кінәлі ұқыпсыздық бұл тұлғаның
құқық бұзушылық салдарының болуын білуге міндетті және білуі мүмкін
жағдайда, ұқыпсыздығына байланысты білмей қалуы. Субъективті жақтың сонымен
қатар, факультативті белгілері бар. Олар әкімшілік құқық бұзушылықтың
мақсаты мен ниеті.
Әкімшілік құкық бұзушылық үшін жауаптылықты жеңілдететін
мән-жайлар:
1) кінәлі адамның шын өкінуі;
2) кінәлі адамның құқық бұзушылықтың зиянды салдарын
болдырмауы, залалды өз еркімен өтеуі немесе келтірілген зиянды жоюы;
3) әкімшілік құқық бұзушылықты күшті жан
толқынысының әсерімен не жеке басының немесе отбасының ауырІ жағдайлары
салдарынан жасау;
4) әкімшілік құқық бұзушылықты кәмелетке толмаған адамның жасауы;
5) әкімшілік құқық бұзушылықты жүкті әйелдін немесе 1 жасқа дейінгі
баласы бар әйелдің жасауы;
6) әкімшілік құқық бұзушылықты күш колдану немесе психикалық мәжбүрлеу
нәтижесінде жасау;
7) әкімшілік құқық бұзушылықты қажетті корғанудың заңдылығы
шарттарын бұзу, құқыққа қарсы қол сүғушылық жасаған адамды ұстау,
бұйрықты немесе өкімді орындау кезінде жасау.
Әкімшілік құқық бұзушылық үшін жауаптылықты ауырлататын мән-
жайлар:
1) тиісті уәкілетті адамдардың құқыққа қарсы мінез-құлықты
тоқтатуды талап еткеніне қарамастан оны жалғастыра беру.
2) бұрын жасаған әкімшілік құқық бұзушылығы үшін әкімшілік
жауапкершілікке тартылған, мерзімі бітпегсн адамның
біртекті әкімшілік құқық бұзушылықты 1 жыл ішінде қайталап жасауы.
3) кәмелетке толмаған адамды әкімшілік құқық бұзушылық
жасауға тарту.
4) кінәлі адамның біле тұра ауыр психикалық ауруымсн ауыратын
адамдарды, не әкімшілік жауаптылығы туындайтын жасқа жетпеген адамдарды
әкімшілік құқық бұзушылық жасауға тарту.
5) ұлттық, нәсілдік және діни жек көрушілік немесе
жауласушылық себебі бойынша, басқа адамдардың заңды әрекеті үшін
кек алу, сондай-ақ, басқа құқық бұзушылықты жасыру немесе оның жасалуын
жеңілдету мақсатында әкімшілік құқық бұзушылық жасау;
6) адамға немесе оның жақындарына қатысты белгілі бір адамның өзінің
қызметтік, кәсіптік немесе қоғамдық борышын орындауына байланысты әкімшілік
құқық бұзушылық жасау;
7) кінәлі адамның біле тұра жүкті әйелдерге қатысты, сондай-ақ жас
балаға, басқа да қорғансыз немесе дәрменсіз 1 адамға не кінәліге
тәуелді адамға қатысты әкімшілік құқық бұзушылық жасау;
8) адамдар тобының әкімшілік құқық бұзушылық жасауы;
9) табиғи апат жағдайында немесе басқа да төтенше жағдайлар
кезінде әкімшілік құқық бұзушылық жасау;
10) маскүнемдік, нашақорлық немесе уытқұмарлық масаң күйде әкімшілік
құқық бұзушылық жасау;
Әкімшілік құқық бұзушылықтың түрлері. Жеке адамның құқықтарына қол
сұғатын әкімшілік құқық бұзушылықтар, оларға мыналар жатады:
а) азаматтардың тіл таңдау құқықтарын шектеу;
б) еркін жүріп тұру және тұрғылықты жер таңдауы
құқықтарын шектеу;
в) азаматқа ақпарат беруден бас тарту;
г) еңбек туралы заңдарды бұзу;
д) зейнетақымен қамтамасыздандыру туралы заңдарды бұзу;
е) еңбекті қорғау ережелерін бұзу;
ж) ұжымдық шарт, келісім жөніндегі келіссөздерге қатысудан
жалтару:
з) ереуілге қатысуға немесе оған қатысудан бас тартуға
мәжбүрлеу.
Мысалы, азаматтардың тіл тандау құқықтарын шектеу, тілге байланысты
себептер бойынша кемсіту - лауазымды тұлғаларға айлық есептік
көрсеткіштің бестен жиырмаға дейінгі мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады.
Азаматтардың сайлау құқықтарына қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылықтар:
а) үгітке тиым салынган кезеңде оны жүргізу.
б) Президентке, депутатқа немесе өзге де сайланбалы қызметке
кандидат туралы көрінеу жалған мәліметгер тарату;
в) сайлау комиссиясы (референдум комиссиясы) мүшесінің, байқаушының
құқықтарын бұзу;
г) азаматтарға басқа адамдар үшін дауыс беруге мүмкіндік жасау
мақсатында сайлау бюллетендерін (дауыс беруге арналған бюллетендер) беру,
т. б.
Кәмелетке толмағандардың құқықтарына кол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылықтар:
а) ата-аналардың немесе олардың орнындағы адамдардың балаларды
тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді орындамауы.
Мұндай әкімшілік құқық бұзушылық болған жағдайда ескерту жасалады
немесе айлық есептік көрсеткіштің беске дейінгі мөлшерінде айыппұл салынады
және де кәмелетке толмағандардың спирттік ішімдіктерді, есірткі құралдарын
және психотроптық заттарды ұдайы қолдануына әкеп соққан іс-әрекеттер, сол
сияқты олар қылмыс немесе қасақана әкімшілік құқық бұзушылық белгілері бар
әрекеттер жасаса, ата-аналарына немесе олардың орнындағы адамдарға айлық
есептік көрсеткіштің 10-ға дейінгі мөлшерінде айыппұл салынады. Сондай-ақ,
кәмелетке толмағандарға алкоголь, темекі бұйымдарын сату әкімшілік құқық
бұзушылық болып табылады. Мұндай әкімшілік құқық бұзушылық болған жағдайда
айлық есептік көрсеткіштің 2-ге дейінгі мөлшерінде айыппұл салынады.
Сауда және қаржы саласындағы әкімшілік қүқық бұзушылықтар:
а) Тұтынушыларды елеусіз мөлшерде алдау. Оған: тауардың тұтыну
қасиеттеріне немесе сапаларына қатысты кем өлшеу, таразыдан жеу, кем
есептеу, алдау жатады және мұндай
әкімшілік құқық бұзушылық жасалса, азаматтар - айлық есептік
көрсеткіштің 3-ке дейінгі мөлшерінде, жеке кәсіпкерлер мен лауазымды
адамдар 5-тен 20-ға дейінгі мөлшерде айыппұл төлеуге тиіс.
б) қару-жарақ пен оқ-дәрі сату тәртібін бұзу;
в) тауарларды құжаттарсыз сату;
г) банк, валюта заңдарының талаптарын бұзу;
д) клиенттерге, несие (кредит) берушілерге және алушыларға
(заемшыларға) банк қызметін көрсетуге байланысты
талаптарды бұзу.
Банктердің, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың клиенттердің банк шоттарын ашу және жабу тәртібін бұзуы
- лауазымды адамға – айлық есептік көрсеткіштің 40-тан 70-ке дейінгі
мөлшерінде, заңды тұлаға 500-ге дейінгі мөлшерде айыппұл салуға әкеп
соғады.
Банктердің, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың валюталық бақылау агентінің функцияларын орындамауы
немесе тиісті дәрежеде – заңды тұлғаға айлық есептік көрсеткіштің 500-ге
дейінгі мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады.
Клиенттерге, несие (кредит) берушілерге және алушыларға
(заемшыларға) банк қызметін көрсетуге байланысты талаптарды бұзу.
Банктердің, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың төлем, ақша аударымы жөніндегі нұсқауларды, ақшаны қолма-қол
алу жөніндегі талаптарды дер кезінде немесе дұрыс орындамауы - талаптар
сомасының 5%-не дейінгі мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады. Банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың шот иесінің
банктегі шотына ақшаны, оның келіп түскен күнін есептемегенде, бір
операциялық күннен асырып, дер кезінде немесе дұрыс есептемеуі - заңды
түлғаға - әрбір төлем (құжаты үшін айлық есептік көрсеткіштің) немесе ақша
аударымы жөніндегі нұсқаудың дер кезінде немесе дұрыс есептемеген сомасының
5 %-на дейінгі мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады.
Клиенттердің төлем құжаттарын жоғалтуы - заңды тұлғаға - әрбір төлем
құжаты үшін айлық есептік көрсеткіштің 50-ге дейінгі мөлшерінде айыппұл
салуға әкеп соғады. Сондай-ақ несиені (кредитті) заңсыз алу немесе
мақсатсыз пайдалану да әкімшілік құқық бұзушылыққа жатады.
Әкімшілік бұлтартпау шаралар ұғымы. Құқықтық мәжбүрлеу дегеніміз -
заңды норма негізінде колданылатын және мемлекеттік билік белгілеуіндегі
мемлекеттік іс-әрекет әдісі.
Мәжбүрлеу деп - белгілі объективтік физикалық немесе психологиялық
жағынан әсер етуді айтады. Мәжбүрлеуді өкілеттілердің кұқық бұзушылықка
қарсы санкциялар мен құқықтық нормаларда көрсетілген шараларды мемлекеттік
органдарға, лауазымды тұлғалар мен қауым құрамындағы субъектілердің санасы
мен мінез-құлқына процессуалдық тәртіп бойынша әсер ету арқылы іске
асырады.
Мәжбүрлеуді қолдану туралы мәселе өте даулы. Кейбір ғалымдар (С.
Алексеев) мемлекеттік мәжбүрлеу саласында әкімшілік бұлтартпау шаралары
өмір сүрмейді десе, екіншілері ІЦ.С. Самощенко, М. X. Фарукшин - олардың
маңызды орны бар және олар санкциямен емес, құқықтық нормалар
диспозициясымен қарастырылады деп пайымдаған. Сонымен қатар, процессуалдық
мәжбүрлеуді мінез-құлықтың заңды негізі деп қарастыруға болмайды деген
пікір де бар. Кейбір зангерлер бұлтарпау шараларын санкциямен ұштастырып.
құқықтық қатынастардағы ерекше маңыздылығын ашып көрсетеді. (Б. Т. Базылов,
С. Н. Кожевников).
Бұлтарпау әкімшілік-құқықтық мәжбүрлеудің бір нормасы ретінде
бірқатар белгілерге ие. Бұл жерде әкімшілік жаза мен мәжбүрлеудің
жазаламайтын құралдарының айырмашылық шекарасын айыра білу керек. Бұлтарпау
шаралары құқықтық нормалардың бұзылмауы үшін, заң бұзушыдықтың келеңсіз
салдарынан алдын-алудың жолын кесу және ескерту үшін және кінәлілерді
міндеткерлікке тарту шараларын ұйымдастыру үшін қажет. Әкімшілік
бұлтартпаудың мақсаты - бұзақының еркін емес, оның теріс, заңға қайшы іс-
әрекеттерін тоқтатуды ескерту. Бұл шаралардың көлемі, уақыты тұрақты
айқындалмаған және құқыққа қарсы әрекеттілігін колданады. Әкімшілік
міндеткерліктен жазаламайтын құралдардың айырмашылығы — мәжбүрлеу тек қана
субъектілерге емес (әкімшілік ұстау, тікелей істің жолын кесу шараларын
қолдану), сонымен қатар, материалды заттарға да (мүлікті пайдалануга тыйым
салу, өз бетімен салынған құрылыстарды бұзу) тұлғаға қатыссыз бағытталады.
Заттың бағытының мінез-құлқына байланысты бұлтарпау шаралары табиғи
бостандық шектеулері және мүліктік құқықтары көлемінде болуы мүмкін. Табиғи
бостандық шектеулерін шын мәнісінде, айыпты тұлғаға мәжбүрлеу шараларын
қолданудан көруге болады.
Мүліктік тұрпаттағы бұлтартпау шаралары, көбінесе, мүлікке жасалған
құқыққа қарсы зардапты алғашқы қалпына келтіру үшін колданылады. Жалпы
теориялық әдебиеттерда тыйым салушы шаралар мсн процессуалдық-қамтамасыз
ету функциясындағы тиым салушылық арасындағы шектеу шекараларын айырып
көрсетуді талап етеді.
Әкімшілік бұлтартпау шаралардың түрлері. Қол сұғу іс-әрекеті
кейбір заңдар мен заңға тәуелді актілермен түсіндіріледі. Құқық нормалары
өз функцияларына байланысты - материалды жэне процессуалдық болып
бөлінеді. Ал осыған байланысты тиым салу шаралары • жалпы, арнайы және
процессуалды деп жіктеледі.
Жалпы бұлтарпау шаралары - азаматтарға қолданылады себебі бұл
шаралар субъектінің құқыққа қайшы іс-әрекеттеріне шектеу қоюда жеке
тұлғаның еркіне құқықтық шектеу қояды. Мұндай шараларға:
а) күшпен әсер ету құралдары ( күрес әдістері, қызметтік арнайы
жануарлардың қолданылу);
б) арнайы құрал-жабдықтардың қолданылуы (дубинка, кісен,
брондалған машиналар, т. б.);
в) атыс қаруының қолданылуы.
Процессуалды бұлтарпау шараларына - жеткізу, ұстау, жеке тексеріс,
заттарды тексеру. құжаттар мен мүлікті тәркілеу көлік құралдарын
пайдаланудан босату жатады. Аталмыш бұлтартпау шараларын колдану барысында
зандылық, мақсатқа лайықтылық және зиянды мүмкіндігінше аз келтіру сияқты
қағидаларды ұстанған жөн.
Әкімшілік ұстау - әкімшілік құқық бұзушылық жасап азаматтың
еркін әрекетіне қысқа мерзімде шек кою. Әкімшілік ұстау құқық бұзушылықтың
алдын-алу шарасы ретінде қолданылады. Ол құқық бұзушы тұлғаны айқындау,
әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама жүргізу, құқық бұзушы тұлғаны
құқық қорғау органдарына тапсыру және әкімшілік жауапкершілікке тарту
мақсаттарында пайдаланылады. Әкімшілік ұстау жауапкершілігінен депутаттар,
судьялар, прокурорлар, шетел азаматтары және дипломатия саласындағы
қызметкрлер босатылады. Әкімшілік ұстау әкімшілік құқық бұзушылықты
тоқтату мақсатында жүргізіледі және құқық бұзушыны хаттама жазуға
әкелгеннен бастап, 3 сағат өткеннен кейін оны ұстап отыруға құқығы жоқ,
яғни, ол босатылады.
Тек қана ерекше жағдайда Қазақстан Республикасының заңнамалық
келісімдеріне байланысты бұл уақыт өзгеруі мүмкін. Бұл жағдайлар мына
тұлғаларға қатысты:
- шекаралық тәргіпті немесе мемлекеттік шекарадан өту бекетінедегі
тәртіпті бұзушы. Мұнда құқық бұзушыны хаттама толтыруға әкелгеннен
бастап 3 сағатқа дейін ұстайды; ал тұлғаның азаматтығы мен
құқық бұзушылық дәрежесін анықтауға байланысты прокурорға 24
сағаттың ішінде жазбаша түрде баяндама жасағаннан кейін, 3 күнге дейін
ұстауға немесе егер құқық бұзушының ата-тегін дәлелдейтін куәлік-құжаттары
болмаған жағдайда прокурордың санкциясымен 10 күнге дейін ұсталынылады;
- белгілі бір аймаққа коменданттық сағаттың енгізілуі барасында
тәртіпті бұзған азаматтар. Бұл кезде полиция, әскери патруль
ұстаған құқық бұзушыны 3 күн емес, коменданттық сағат
біткенше ұстауға құқылы;
- ұсақ бұзақылық істеген және жиналыс, митинг, көше шерулері мен
демонстрациялардың өткізілу ережелерін бұзғандар. Бұларға қатысты
қозғалған істі сот қарағанға дейін әкімшілік ұстау шарасын жүзеге
асыруға болады. Сонымен қатар, автокөлік жүргізушілердің
көлікке мас күйінде отыруы да ерекше атап көрсетіледі. Рөлдегі
адамның алкагольдік ішімдік ішкендігінен- жол ережелерінің
бұзылуы, жол-көлік оқиғаларының болуы, азаматтардың көлік айдаушысы
мас, не есірткі заттарын қолданғандығы туралы хабар беруі және көлік
қозғалысының күдік туғызуы, т. б. жағдайлар себеп бола алады.
Ішкі істер органдары мына жағдайларда әкімшілік ұстау
жауапкершілігіне тартады: ұсақ бұзақылық істегенде, заңды өкімдерге қатал
бағынбағанда, спиртті ішімдіктер ішіп, қоғамға қауіп төндіргенде,
жезөкшелікпен айналысатын тұлғаның мас күйінде адамның ар-ожданына,
намысына, қоғамдық ізгілікке қорлау жасағанда және т.б.
Мүлікті алып қою әкімшілік тәртіп бойынша, заңға қайшы
мүліктерді алып қоюға байланысты затқа қатысты іс-әрекет. Заңға қайшы
мүлікке - заңсыз түрде сатып алынған атыс қаруы; жол ережелерін бұзуда
көлік және оны пайдалануға қатысты заңсыз құжаттар; заңмен тыйым салған
мекенде аңдар аулау, балық аулау т. б. жатады.
Егер де құқық қорғау органдарына белгілі бір объект немесе
мысалы, азаматтар тасымалдайтын ұшақтардың жолаушылары жарылғыш зат, қару-
жарақ, әскери оқ-дәрі, уландырғыш, радиоактивті заттар тасымалдауы
мүмкіндігіне күдік болса, онда заттарға, қол сөмкелері мен жүктерге заттық
тексеріс қойылады, ал кейде жолаушылардың өздеріне де жеке тексеріс те
ұйымдастырылуы мүмкін. Тексеріс аэропорттар немесе полиция, кеден органдары
мен шекаралық әскердің қатысуымен әуе кемесінде жүргізіледі. Зат тексерісі
мүлікті иеленуші адамның қатысуымен өтеді. Жеке тексеріс жынысы бір адамдар
арасында өткізіледі.
Әкімшілік құқық бұзушылық немесе әкімшілік ұстау
хаттамаларында жазу не болмаса, тексеріс туралы жалпы хаттама
жазылады. Ұстау және тексеріс кезінде табылған заңға қайшы құжаттар
мен заттар әкімшілік алып қою жауапкершілігіне
тартылады.
Заттар мен құжаттардың алынуы келесі жағдайларда жүргізіледі:
а) Ішкі істер органдарымен - атыс қаруының заңға қайшы жолмен алу және
пайдалануы; жол ережелерін заңсыз құжатты көлікпен бұзу; пайдалануға
тыйым салынатын жерлерде аңшылықпен айналысу (балық аулау);
ә) кеден органдарында - шекара арқылы контрабандалық заттардың өтуі;
б) шекара қорғау органдарында - шекаралык тәртіп ережесін
сақтамайтын теңіз жэне өзен-көл жолдарымен заңсыз құжатпен өту;
в) балық қорғау органдарында - жүзу мен басқа көлік құралдарының
балық аулау ережелерін сақтамауы;
г) аңшылық шаруашылығы органдарында - аң аулау қарулары мен
құралдарының аң аулағанда заңсыз колданылуы.
Алып қойылған заттар мен құжаттар қаралып жатқан істің соңына дейін
арнайы мемлекеттік орган қарамағында болады. Істің шешіміне байланысты
алынған мүлік тәркіленеді, жүк иесіне қайтарылады немесе жойылады, ал
заттарды ақылы алған жағдайда, оларды өткізеді. Зат не құжат алынғаны
туралы жеке, өз алдына хаттама жасалады, не болмаса, әкімшілік
құқық бұзушылық туралы жазбаша хаттамада баяндалады. Қазақстан
Республикасы Конституциясының 6-бабы бойынша жеке меншік
қорғаута алынған. Жеке меншіктің заңды күшін тек қана сот шешімі жоя алады.
Заңсыз әрекеттердің нәтижелерін тарату дегеніміз алғашқы
жағдайды қалпына келтіруші құрал болып табылады.
Уақытша қызметтен босату денсаулығы басқа адамдарға жұқпалы ауру
қаупін туғызатын тұлғаларға қатысты әкімшілік бұлтартпаудың бірден-бір
құралы ретінде қолданылады.
Сауда және қоғамдық тамақтану орындарындағы қызметкерлер міндетті
түрде дәрігерлік тексерістен еткізілуі тиіс. Алты айда бір рет өтетін
дәрігерлік тексеріс қызметкердің санитарлық кітапшасында жазбалар жүргізіп
отырады. Уақытында дәрігерлік тексерістен өтпеген азаматтар жұмысқа
жіберілмейді.
Заңға қайшы әрекеттердің бұдан басқа да бірнеше мәрте
қайталануы, полиция қызметкерінің өкімдері мен талаптарын қайталауы немесе
құқық қорғау органдарының мәдениетсіздігі, қоғамдық тәртіпті сақтамау және
өзін ерсі ұстауы, полиция қызметкерлеріне бағынбауы заңды өкімдер мен
әкімшілік заңнамадағы өкімдерде көрсетілген жауапқа тартылады.
Бас бостандығынан айыру орындарынан шыққан азаматтарға әкімшілік
қадағалау - бұл шараны ішкі істер органдары жоғарыда аталған адамдардың
тәртібін, олардың тарапынан шиеленістің алдын алып ескертіп отырады.
Құқықтық қағидалардың негізіне Ішкі істер органдарының бас
бостандығынан айыру орындарынан шыққан азаматтарды әкімшілік қадағалау
туралы ережесін жатқызуға болады.
Әкімшілік қадағалау мына жағдайларға қатысты орнатылады:
а) сот шешімімен рецидивистер деп танылғандар;
б) аса ауыр қылмыскерлер мен екі не одан да көп қасақана қылмыс
жасағандар;
Әкімшілік қадағалау мерзімі 6 айдан 1 жылға дейінгі аралықты
қамтиды. Кей жағдайларда мерзім тағы да 6 айға созылуы мүмкін.
Әкімшілік қадағалау келесі жағдайларда тоқтатылады:
а) қадағалау мерзімінің аяқталуына байланысты;
б) қадағалауға алынған азамат тұрмыста да, еңбек етуде де белсенділік
танытып, мерзімінен бұрын босаса;
в) сот шешімі бойынша қадағалауға алынған азаматтан әкімшілік
қадағалау алынып тасталған жағдайда.
Әкімшілік қадағалаудың тоқтағаны жайлы ішкі істер бөлімінің
басшысы жариялайды. Әкімшілік қадағалауды тоқтату туралы ұсынысты прокурор
заңды негізсіз деп тапса, онда ол қабылданбайды.
Қадағалауға алынған тұлғалардың міндеттері:
а) ішкі істер органдары шақырған уақытта келіп
әкімшілік қадағалау ережелерінің орындалу сипаты жайлы ауызша
және жазбаша түрде түсініктеме беру;
б) қызмет бабына байланысты жергілікті тұрып жатқан мекенінің
өзгергенін, бір ауданнан екінші ауданға көшкендігін полиция қызметкерлеріне
мерзімді жеткізіп тұру;
в) жергілікті ішкі істер органдарында, басқа елді мекенге бір күннен
артық уақытқа кеткен жағдайда, хабардар етіп, тіркеуге тұру.
Сонымен қатар, аталмыш міндеттерге қоса жеке де шектеулер қойылуы
мүмкін:
а) белгілі бір уақыттан кейін үйден (пәтер) шығуға тиым салу;
б) ауданның белгілі бір жерлерінде болуға тиым салу;
в) аудан (кала) шегінен шығуға мүлдем тиым салу немесе белгілі бір
уақытқа дейін кетуге шектеу қою;
г) бір айдан төрт ай мерзімінде келіп, полицияға тіркеуден өтіп тұру.
Көрсетілген міндеттер мен шектеулер толық не жартылай көлемде
жанұя жағдайына, қызмет ету орнына, т.б. жағдайына байланысты қолданылуы
мүмкін.
Арнайы құралдар мен қару-жарақтарды пайдалану тек қана
әкімшілік билік субъектілеріне ғана рұқсат берілген. Олардың қолданылуының
қылмыстық істің қозғалуына тікелей .қатысы жоқ.
Арнайы құралдар мен қару-жарақты пайдалану тәртібі,негізгі мақсаты
туралы 1992 жылдың "Қазақстан Республикасы Ішкі Істер органдары туралы
Заңында толық талқыланған. Арнайы құралдар қоғамдық тәртіп бұзушылық,
топтық бұзақылықтар күштеу сипатына ие болғанда; ғимарат, ескерткіш, мәдени
құнды объектілерге зиянды қарақшылық немесе мемлекетке қарасты жол
көліктеріне қатер төндірушілерге қарсы бұлтартпау шарасы қолданылады.
Арнайы құралдар мен қару-жарақты пайдаланудағы мақсат қоғамдық
қауіпті әрекеттердің алдын алу және азаматтардың заңды мүдделері, құқықтары
және конституциялық еркіндігіне қол сұғушылыққа жол бермеу.
Арнайы құралдарға кісен, байлау, самбо әдістері, қызметке иісшіл
иттерді пайдалану, дубинка, көзден жас ағызатын газ, т.б. жатады.
Құқық бұзушылықтың бұлтартпау шарасы деп - қару-жарақтар да
есептеледі; оны заңда негізделгендей тек қана ішкі Істер органдарының
қызметкерлері ғана пайдаланады.
Қару-жарақты пайдаланудың мынадай түрлері бар;
1. Адамға бағытталмаған:
а) жануарлардың шабуылынан азаматтардың қорғануы;
б) бұлтартпау мақсатында (жол көлігінің техникалық ақауларға
байланысты дабыл белгісін беру немесе көмекке шақыру; көлік
жүргізушісі ішкі істер органдарының ескертулерін тыңдамай,
азаматтардың денсаулығы мен өміріне қауіп төндіретіндей шаралар).
2. Адамдарға бағытталған:
а) азаматтарды қылмыстық қастандық әрекеттен қорғау мақсатында; ішкі
істер органдары мен басқа да қоғамдық тәртіпті реттеуші органдар
қызметкерлерінің жеке басына, жан-ұясына қауіп төндіргендерге қарсы; ішкі
істер органдарының арнайы қорғауындағы объектілер, мемлекеттік
мекеме орындары, ұйымдарға қауіп төндірушілерге қарсы; ішкі істер
органдары қатарындағы әскерилерге қарсы іс-әрекет
ұйымдастырушыларға қарсы бағытталады;
б) аса қажеттілік жағдайларда (аманаттағы немесе кепілдіктегі адамды
босату аса ауыр қылмыс барысында кұқық қорғау органдарының шараларына
мойынсұнбау; әкімшілік тұтқындаудағы тұлғалардан басқаларының күзеттен қашу
әрекетін жасауы), сонымен қатар заңды түрде қару-жарақты тапсырудан бас
тартатын тұлғалардың тұтқындалуы да жатады.
Ішкі істер қызметкерлері кез келген қауіп төндіруші адамдарға,
оның әрекетгілігіне, жасына, азаматтығына дипломатиялық иммунитетіне,
қызметіне, әлеуметгік жағдайына және т.б. қасиеттеріне қарамастан қару-
жарақты қолдануға құқылы. Заң қару-жарақты әйелдер мен кәмелетке толмаған
жасөспірімдерге қолдануға тиым салады.
Жалпы қару-жарақты көшеде, елді мекенде, көлік ішінде жарылғыш,
отқа қауіпті қоймаларда қолдануға болмайды. Ал, егер де оқ атушы өзінің жан-
жағындағыларға ешқандай зиян тигізбейтіндігіне сенімді болса, пайдалануына
болады. Полиция қызметкері жаралы адамға дер кезінде бірінші дәрігерлік
жедел жәрдем көрсете білуі қажет. Жараланған тұлға туралы ең алдымен
дәрігерлік көмек сұрау үшін кезекші органға телефон шалады, ал өлім үстінде
жатса, онда оқиға болған жерде прокурор келгенше басқа азаматтардың тәртіп
бұзушылығынан және т.б. заңға қайшы іс-әрекеттерден сақтауы керек.
Қазақстан Республикасы Президентіні Жарлығымен 1995 жылы 17
наурызда кейбір өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңнамалық
актілерге байланысты, Қазақстан Республикасының Ішкі Істер органдары
туралы заңында қару-жарақты пайдаланатынын ескертпей-ақ қолдана береді
деген өзгерістер енгізілген болатын.
Шектеулер тек субъективтік ғана емес, сонымен қатар обьективті
белгілеріне байланысты да қойылады. Заң барлық азаматтарға олардың
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге барлық ішкі істер органдарын міндеттейді.
Полиция қызметкерлері кәсіби әрекетіндегі заңдылық қағидалары
мен кәсібилігімен қатар, зиянның минимальды қағидасы да ескерілуі қажет.
Сондай-ақ, заң да қосымша :заңдылық кепілдігін тағайындайды. Полиция
қызметкерлері қару-жарақты пайдаланғаннан кейін 24 сағаттың ішінде полиция
бөлімі басшысына рапорт жазып беруі тиіс, Полиция бөлімінің басшысы мұнан
кейін қарудың пайдалану ережелері бойынша қызметтік тексеріс жүргізеді.
Қару қолдану нәтижесінде адам өлімі, не жаралану сияқты жағдайлармен
прокурор хабардар қылып отыруы тиіс.
Мәжбүрлеп емдеу. Мәжбүрлеп емдеу бұлтартпаудың бір шарасы
ретінде біршама қысқарды деп айтуымызға болады. Дәрігерлік синаттағы
мәжбүрлеу шаралары маскүнемдік, нашақорлық, токсикамания ауруларын
Қылмыстық кодексте көрсетілген баптарға байланысты қолданатын болды. 1995ж.
17 наурыздағы Қазақстан Республикасы Президентінің Казақстан
Республикасының заңнамалық актілсріне кейбір өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы Жарлығына сәйкес әкімшілік құқық бұзушылық Кодексіне
бірқатар өзгерістер мен толықтырулар енгізді: маскүнемдік, нашақорлық және
таксикоманияға шалдыққан, өз еркімен емделуден бас тартқан тұлғаның
әкімшілік теріс қылық жасағаны үшін сот әкімшілік жазамен қоса, арнайы
денсаулық сақтау оранына мәжбүрлеп емдеу шарасын да қолданады.
Қазақстан Республикасының Ішкі Істер органдары
туралы заңына да өзгерістер енген. Осыған сәйкес, ішкі істер органдары
нашақорлық, маскүнемдік, таксикомания, психикалық тежелген және басқа
азаматтардың жеке құқықтарына. қоғамдық тәртіпке нұқсан, зиян
келтіруші тұлғаларды мәжбүрлеп емдеу шарасымен денсаулық сақтау
органдарына хабарлап, жіберіп отыруға міндетті. Қазақстан Республикасы
халқының денсаулығын сақтау туралы заңының өзгерістері мен
толықтыруына байланысты маскүнем, нашақор, басқа азаматтардың
құқықтарын шектеп, қоғамдық тәртіпті бұзушы тұлғаларды арнайы денсаулық
сақтау органдарына мәжбүрлеп ем деуге жіберуге тиісті.
1995 жылдың 7 сәуіріндегі Қазақстан Республикасы
Президентінің Маскүнемдік, нашақорлық, таксикомания туралы Жарлығы
бойынша арнайы емдеу-профилактикалық мекемелердегі стационарлық емдеу
бөлімдерінде мәжбүрлеп емдеу регламенті болады жэне емделу барысында
еңбекпен, не кәсіптің бір түрімен айналысуы мүмкін.
Әкімшілік алдын алу шаралары. Әкімшілік алдын алу шаралары
мақсатқа жетудегі профилактикалық сипаттағы шараларға толы және олар
қоғамға зиянды, қауіпті жағдайлардың алдын алуға бағытталған. Әкімшілік
алдын алу шараларына құқық бұзушылық негіз болмайды, оған ерекше заңнамалық
орнатылған шаралардың орындалмауы негіз бола алады. Әкімшілік алдын алу
шараларына мыналар жатады:
• бас бостандығынан айыру жерлерінен шыққан азаматтарға
әкімшілік қадағалау;
• кедендік тексеріс;
• азаматтық авиация мен басқа да көлік жолаушыларына
арнайы тексеріс;
• жүйке жүйесі ауруларымен ауыратын азаматтардан
қару-жарақ құралдарын алып қою;
• құжаттар тексерісі (автокөлік жүргізушілерінің паспорттық
режим негізіндегі құжаттары, шекаралық күзетте, т.б.);
• сапар алдында автокөлік пен оның жүргізушісін
куәландыру;
• енсаулыққа қауіпті жұқпалы ауру тараған аудан
шекарасынан әрі қарай өткізбеу немесе шекараны жабу;
• жөнделіп жатқан көлік жүру жолына көлік өткізбеу;
• сапасыз азық-түліктерді жою;
• суды пайдалану құқығын шектеу және т.б.
Әкімшілік алдын алу шаралары көбінесе әкімшілік шектеу
немесе белгілі бір ұйым не азаматтар категориясына
байланысты әкімшілік әрекеттердің қолданылуы арқылы жүзеге
асады.
Алдын алудың іс жүргізушілік шараларына мыналар жатады:
жеткізу, ұстау, тұла-бойын қарау, заттарын қарау, заттарын және құжаттарын
алып қою, көлік құралдарын басқарудан шеттету. Алдын алу шараларын
қолданғанда заңдылық қағидасы қатаң сақталуы тиіс.
Әкімшілік қамтамасыз ету және алдын алу шаралары. Жеткізу - заң
бойынша теріс кылық жасаған адам мына жағдайларда жеткізіледі:
1. Құқық бұзылған жерде хаттама жасау мүмкін болмай, бірақ хаттама
жасау міндетті болған жағдайда - әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама
жасау үшін полиция қызметкері жеткізеді;
2. Құқық бұзушыны, егер оның жеке басын куәлендіретін құжаты болмаса
не ол жайында қажетті деректер бере алатын куәгер болмаса, өкілеттігі бар
адам оны полицияға жеткізеді;
3. Орман және аң аулау ережелерін, сонымен қатар балық аулау тәртібін
бұзған жағдайда хаттама жасау мақсатында, егер құқық бұзушының кім
екендігін сол жерде анықтау мүмкін болмаса, оны жеткізуді сол
ережелердің сақталуын қамтамасыз ететін өкілетті адамдар жүзеге асырады;
4. Күзет қызметкерлері сол күзет объектілеріне қатысты құқық бұзылған
жағдайда, оның кім екендігін анықтау және хаттама жасау үшін полиция
орындарына жеткізеді.
Әкімшілік ұстау - әкімшілік құқық бұзушылықты жасаған адамдардың
белгілі бір әрекеттер жасауына сонымен қатар жүріп-тұру құқығын мәжбүрлеп
қысқа уақытқа шектеу. Әкімшілік ұстаудағы басты мақсат - құқық бұзушының
кім екендігін анықтау, әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама жасау
сонымен қатар құқық бұзушыны полицияға жеткізу және оны әкімшілік
жауапкершілікке тарту болып табылады. Заң бойынша судьялар, прокурорлар,
депутаттар сонымен қатар дипломатиялық иммунитеті бар шетел азаматтары
әкімшілік ұстауға жатпайды.
Әкімшілік ұстауды Ішкі Істер органдары мына жағдайларда жүзеге
асырады: кішігірім бұзақылық жасағанда, полиция қызметкерлері тәртібіне
бағынбаса, ішімдік ішіп қоғамдық орындарда адамдық қасиеттерді таптағанда,
сонымен қатар жезөкшелікпен айналысады деп ойлауга негіз болғанда және т.б.
жағдайларда.
Тұла бойын қарау және заттарын қарау белгіленген ережелер
бойынша және белгілі бір тәртіппен негіз болғанда жүзеге асырылады:
1. қауіпті жүктер мен заттарды, өсімдіктер мен бағалы жануарларды
заңсыз алып өтуді болдырмау максатында және оның алдын алуды көздейді;
2. ұшудың, жолаушылардың, экипаж мүшелерінің және халықтың өмірі мен
денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында;
Тұла-бойын қарауды сол әрекетке өкілеттілік берілген бір
жыныстағы адам, сол жыныстағы куәнің көзінше жүргізеді. Жүкті қарау
жолаушылар жоқ болса лауазымды адамдардың аэропорт басшылары немесе оның
орынбасарлары немеса тасымалдаудың, қауіпсіздіктің ұйымдастырылуын
қамтамасыз ететін басқа да басшылардың тапсыруымен жүргізіледі.
Заттар мен құжаттарды алатын өкілеттті органдар:
1. Ішкі істер органдары - иемдену және қолдану ережесін бұзган
жағдайда атылатын қаруды; жол жүру ережелерін бұзған жағдайда көлік
құралдарын және оларды пайдалануға құқық беретін құжаттарды; тиым салынған
кәсіптің өнімдерін, заңсыз аң аулау және балық аулау құралдарын;
2. шекара күзету органдары - шекара режимінің ережелері бұзылғанда
теңіз және өзен кемелерін және құжаттарды;
3. кеден органдары - контрабанда заттарын, шекара арқылы
тасымалдау және басқа тасығыш құралдарын;
4. балық қорғау органдары - балық аулау ережелерін бұзылғанда
жүзетін және басқа көлік құралдарын, қаруларын және ауланған өнімді;
5. аңшылық шаруашылық органдары - аң аулаудың ережелері мен
мерзімі бұзылған жағдайда аң аулау құралдарын қаруларын және заңсыз аң
аулау заттарын.
Алынған құжаттар мен заттар мемлекеттік органның қарамағына
өткізіледі және шешім қабылданғанша сонда болады. Іс қаралғаннан кейін,
оның қалай шешілгеніне қарай алынған заттар мен құжаттар тәркіленеді,
немесе қайтадан иесіне қайтып беріледі, немесе жойылады, ал өтемі төленіп
алынса - сатылады. Заттар мен құжаттар алынған жағдайда арнайы хаттама
жасалынады.
Әкімшілік алдын алу шараларының бір түрі - рұқсат етілетін жүйе
объектілерінің жұмысын уақытша тоқтатата тұру. Өз кезегінде мемлекет
қаруды, оқ-дәріні. жарылғыш, күшті әсер ететін, улы және радиоактивті
заттарды иемденудің, сақтаудын және тасымалдаудың рұқсат етілетін,
бақыланатын тәртібін белгілеген.
Заңсыз әрексттердің нәтижелерін жою бастапқы күйді қалпына
келтірудің құралы болып табылады, егер құрылыстарды өз бетімен тұрғызса,
онда заң бойынша белгіленген 8 ең аз жалақы мөлшерінде айыппұл салуга әкеп
соғады, заңсыз салынған объектілер болатын болса, онда олар кінәлінің
есебінен бұзылатын болады.
Жұмыстан уақытша шеттету азаматтарға қауіп төндіруші адамдарга
қатысты және оның әрекеттері белгіленген тәртіпті бұзады деп ойлауға
жеткілікті негіз бар адамдарға қатысты колданылатын әкімшілік алдын алу
шаралары болып табылады.
Бас бостандығынан айыру органдарынан босатылған адамдарды
әкімшілік қадағалауды ішкі істер органдары жүзеге асырады. 1996 жылы 15
шілдедегі Бас бостандығынан айыру
орындарынан босатылған адамдарды әкімшілік қадағалау
туралы Қазақстан Республикасының Заңы қадағалаудың құқықтық
негізі болып табылады.
Әкімшілік қадағалауға мына адамдар жатады:
1. рецедивист, яғни сот аса кауіпті деп танығандар;
2. ауыр қылмыс үшін бас бостандығынан айыруға
сотталғандар немесе қасақана қылмыс үшін екі немесе одан көп рет бас
бостандығынан айыруға сотталғандар, егер олар дұрыс қолға тусуге ешқандай
ұмтылыс білдірмесе жэне қоғам үшін қауіпті болып қалса;
3. қасақана қылмыс үшін бас бостандығынан айыруға
соттталғандар, егер олар жазасын өтегеннен кейін немесе жаза шеуден шартты
- мерзімінен бұрын босатылғаннан кейін, ішкі істер гер органдарының
ескертпелеріне қарамастан, қоғамдық және мемлекеттік тәртіпті бұзса және
басқа да құқық бұзушылықтар жасаған жағдайда.
Әкімшілік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
І. Халықтың денсаулығына және имандылыққа қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылық
1.1 Әкімшілік құқық бұзушылықтың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... .5-21
1.2 Әкімшілік жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22-26
1.3 Әкімшілік жаза
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27-32
1.4 Әкімшілік іс жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33-37
ІІ. Халықтың денсаулығы мен имандылығына қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылықтардың ұғымымен және оларға қойылатын әкімшілік құқықтық
режимдерді талдау
2.1 Халықтың денсаулығы мен имандылығына қол сұғатын әкімшілік құқықтық
режимдерін талдау және
сараптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38-59
2.2 Халыққа және жеке адамның құқықтарына қол сұғатын әкімішілік құқық
бұзушылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 60-70
2.3 Халықтың денсаулығы мен имандылығына қол сұғатын әкімшілік
құқықбұзушылықтардың басқару
тәртіптері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .71-78
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...79-81
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .82-83
Кіріспе
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Халықтың
денсаулығына, имандылыққа қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылыққа қатысты
мәселелерді зерттеуге арналған. Жұмыста әкімшілік құқық бұзушылықтың ұғымы,
жалпы сипаттамасы мен және адамгершілігке қарсы жағымсыз әрекеттердің
ұғымы, заң нормаларының өзара айырмашылықтары көрсетіледі, заңнамада
бекітілген қылмыстық жауаптылық пен әкімшілік жазаның түрлері қаралған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Халықтың денсаулығын сақтау және
жеке адамды жан-жақты жетілдіру – мемлекеттің әлеуметтік саясатының бір
саласы. Бұл қағида Қазақстан Республикасының Конституциясында Қазақстан
Республикасында азаматтардың денсаулығын сақтау туралы заңында, Қазақстан
Республикасы Президентінің Маскүнемдікпен, нашақорлықпен және
уытқұмарлықпен ауыратындарды мәжбүрлеп емдеу туралы жарғысында ерекше
аталып көрсетілген. Сондықтан да Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев, - 2030 жылға дейінгі еліміздің даму стратегиясын қамтитын,
1997 жылғы қазан айының 10-ында жарияланған халыққа жолдауында , үкімет
алдына халықтың денсаулығын аза назар аудару яғни, маңызды тапсырма ретінде
уақытылы қойып отыр.
Зерттеу жұмысының объектісі: Әкімшілік қүқық бұзушылық ұғымы
мен белгілері. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының әкімшілік
құқықбұзушылық туралы кодексінің бабтарына сәйкес әкімшілік жауаптылық
көзделген құқыққа қарсы, кінәлі, яғни қасақана немесе абайсыздықта жасалған
іс-әрекет немесе әрекетсіздік әкімшілік құқықбұзушылық болып табылады.
Егер құқықбұзушылық өзінің сипаты бойынша қолданылып жүрген
зандарға сәйкес қылмыстық жауаптылыққа әкеліп соқтырмайтын болса, онда ол
үшін әкімшілік заң нормаларымен және басқа құқық салаларының нормаларымен
тағайындалған әкімшілік жауаптылық пайда болады.
Әкімшілік құқықбұзушылық әкімшілік құқық нормаларымен жауаптылық
қарастырылған, белгілі әрекеттерді жасауға тиым салатын, қоғамдық
қатынастарға нұқсан келтіретін әрекеттерге тоқталып талданып көрсетілді.
Әкімшілік құқықбұзушылықтың негізгі белгілері яғни, Құқыққа
қарсылық, яғни құқық нормаларын бұзатын әрекеттер мен әрекетсіздіктер
жасау, Кінәлілік, яғни құқыққа қарсы әрекеттер мен әрекетсіздіктерді
қасақана немесе абайсыздықта жасау, Жазаланушылық, яғни белгілі әрекеттер
мен әрекетсіздіктер тек заң нормаларында ғана қарастырылған жағдайда
әкімшілік құқықбұзушылық деп танылып әкімшілік жауаптылық пайда болады,
Кінәсіздік презумпциясы бұл өзіне қатысты әкімшілік құқықбұзушылық туралы
іс қозғалған тұлға өз кінәсі әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодексте
көзделегн тәртіппен дәлелденбейінше және өз өкілеттігі шегінде істі қараған
судяның, мемлекеттік басқару органының немесе оның лауазымды тұлғасының
заңды күшіне енген қаулысымен белгіленбейінше, кінәсіз деп есептеледі.
Ешкім өз кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес және кінәлілікке
келтірілген кез-келген күдіктер өзіне қатысты әкімшілік құқықбұзушылық
туралы іс қозғалған түлғаның пайдасына түсіндіріледі. Сонымен қатар,
әкімшілік құқықбүзушылық туралы зандарды қолдану кезінде туындайтын
күдіктер де оның пайдасына шешілуі тиіс. Әкімшілік құқықбұзушылық кұрамы
дегеніміз бұл нормативті құқықтық актімен бекітілген элеметтердің жиынтығы
және солар бар болғанда әкімшілік жауаптылық пайда болады.
Кейбір жағдайларда әкімшілік құқықбұзушылық барлық белгілірі
болса тұрып, құрамы болмауы мүмкін, сол себепті әкімшілік жауаптылыққа
тарту заңсыз болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Халық денсаулығына қарсы жасалатын
қылмыстардың, ең алдымен, өздерінің заттарының ерешелігі бойынша
анықталатын өзіне тән ерекшелігі болады. Бұл орайда аталған қылмыстың заты
болып табылатын тек есіртікілік заттар мен жүйкеге әсер ететін заттар осы
қылмыстар тобының барлық қылмыстардың біріктіруші ортақ ұйытқы болып
табылады.
Есірткілік құралдарға синтетикалық сипаттағы өсіп - өнетін заттар
мен қатар олардан жасалатын дәрілік препараттар, сол сияқты, дәл осылардың
қатарына халықаралық конвенция бойынша жатқызылатын өсімдіктер, сонымен
қатар, ҚР бақылауға алынуы тиіс есірткілік заттар тізімі адам денсаулығы
мен психикасының тәуелділігін тудыратын өсімдіктер жатады.
Кез келген, соның ішінде қарастырылып отырған қылмыстан
сақтандыру
шараларын жүзеге асыру ісінде, қылмыстың себептерін және оларды жасауға
мүмкіндік беретін жағдайларды анықтаудың маңызы зор. Жүргізілген зерттеу
жұмыстары бойынша есірткі нәрселердің заңсыз айналымымен күрес жүргізетін
құқық қорғау органдарының қызметкерлері құрамында есірткі заттары бар
өсімдіктерді заңсыз егуге және өсіруге мүмкіндік беретін себептер мен
жағдайларды әр уақытта анықтай бермейді.
Бұл орайда құқықтық шаралардың бірқалыпты тұрақтылық мәні бар.
Қазақстанда құрамында есірткі заттары бар өсімдіктерді заңсыз өсірумен
күрес саласында барлық басқа да істерді жүзеге асыру үшін перспевтивті
базаны құру жіктеледі. Мұны еліміздегі құрамында есірткі заттары бар
өсімдіктерді заңсыз өсіруді жою саласындағы өзара байланысты шаралар
жүйесін құру барысында мүлтіксіз ескеру керек. Сондай-ақ осы Заңда ең басты
көңіл азаматтардың денсаулығына, еліміздің қоғамдық және мемлекеттік
қауіпсіздігіне бұрылып отыр.
І. Халықтың денсаулығына және имандылыққа қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылық
1.1 Әкімшілік құқық бұзушылықтың сипаттамасы
Адамзат қоғамның белгілі бір кезеңінде немесе адамзаттың дамуында
Имандылық – адамгершілік деп атайтын адамның өзара қатынастарының табиғи
нормасы, негізгі адамгершілік құндылықтар- имандылық, еркіндік,
қайырымдылық, зұлымдық, әділеттілік қалыптасыды.
Адамгершіліктің кейбір бастауларын қарастрсақ ізгілік пен зұлымдық
өзінің абстракциялық мағанасында адамгершілік пен имансыздықты білдіреді.
Имандылықтың бейнеленуі тек теориялық деңгейде ғана емес, нақты сезімдер,
көзқарастар және т.б. түрлі кәдуілгі сана деңгейінде де іске асырылады.
Имандылық- сөзінің кең мағанасында адамның рухани әрекетінің саласы,
тұлғаның рухани байлығы өлшемін білдіретін, оның адамгершілік санасының,
басымдылықтарының саласы.
Адам денсаулығы мен оның моральдық хәл – ақуалы Қазақстандық
қоғамның өміршендігінің және оның бакрлық жүйелерінің қалыпты қызмет
атқаруының кепілі болып табылады. Бұл орайда, табиғи ортаны неғұрлым тиімді
пайдаланудында маңызы жоқ. Сондықтан, ҚР Конституциясында бұл аталған
игіліктерді, яғни халықтың денсаулығын (29 – б) қолайлы айнала ортаны (31 –
б), тарихи және мәдени мұраны (37 – б), қамтамасыз ету мен қорғаудың
негізіне жататын ең маңызды принциптері жарияланған.
Халықтың денсаулығы мен мемлекет пен қоғамның өз қызметін ойдағыдай
атқаруының және одан аы дамуының ажырамас шарты болып табылады.
Адамгершілік пен халықтың денсаулығы, қоғамдық өмірдің қажетті
элементі ретінде, өздерінің мемлекет тарапынан қорғалуын талап етеді.
Сондықтан, мемлекет халық денсаулығы мен адамгершілікті қылмыстық –
құқықтық тәсілдер арқылы қорғауды өзіне міндет санайды.
Аталған принциптердің сақталуы – ең алдымен, ерікті іс. Алайда,
көптеген тұлғалар бұл принциптерді бұза отырып, тиісті қоғамдық
қатынастарға зиян келтіреді.
Көрсетілген әрекеттерге қарсы қол сұғушылықтың алдын – алу және онымен
күрес жүргізудің қылмыстық кодекске халық денсаулығы мен қоғамдық
адамгершілікке қарсы жасалған қылмыстар үшін жауапкершілік қарастырылған
нормалардан тұратын 10 – шы тарау енгізілген.
Қоғамдық адамгершілік пен халық денсаулығына қарсы жасалған
қылмыстардың қоғамдық қауіптілігі - олардың денсаулыққа зиян келтіруі жеке
тұлғаның денсаулығына емес, көптеген адамдардың денсаулығына (халық
денсаулығына, белгілі бір жердегі немесе белгілі бір аймақтағы халықтың
бөлігінің денсаулығы) және қоғамның өндірістік бастауларына тиетіндігінде.
Әкімшілік қүқық бұзушылық ұғымы мен белгілері. Қазақстан
Республикасының әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодексінің 28 бабына сәйкес
әкімшілік жауаптылық көзделген құқыққа қарсы, кінәлі, яғни қасақана немесе
абайсыздықта жасалған іс-әрекет немесе әрекетсіздік әкімшілік
құқықбұзушылық болып табылады.
Егер құқыкбұзушылық өзінің сипаты бойынша қолданылып жүрген зандарға
сәйкес қылмыстық жауаптылыққа әкеліп соқтырмайтын болса, онда ол үшін
әкімшілік заң нормаларымен және басқа құқық салаларының нормаларымен
тағайындалған әкімшілік жауаптылық пайда болады.
Әкімшілік құқықбұзушылық әкімшілік құқық нормаларымен жауаптылық
қарастырылған, белгілі әрекеттерді жасауға тиым салатын, қоғамдық
қатынастарға нұқсан келтіретін әрекеттер.
Әкімшілік құқықбұзушылықтың негізгі белгілері:
1.Құқыққа қарсылық, яғни құқық нормаларын бұзатын әрекеттер мен
әрекетсіздіктер жасау.
2.Кінәлілік, яғни құқыққа қарсы әрекеттер мен әрекетсіздіктерді
қасақана немесе абайсыздықта жасау.
3. Жазаланушылық, яғни белгілі әрекеттер мен әрекетсіздіктер тек заң
нормаларында ғана қарастырылған жағдайда әкімшілік құқықбұзушылық деп
танылып әкімшілік жауаптылық пайда болады.
4.Кінәсіздік презумпциясы бұл өзіне қатысты әкімшілік құқықбұзушылық
туралы іс қозғалған тұлға өз кінәсі әкімшілік
құқықбұзушылық туралы кодексте көзделегн тәртіппен дәлелденбейінше және
өз өкілеттігі шегінде істі қараған судяның, мемлекеттік басқару органының
немесе оның лауазымды тұлғасының заңды күшіне енген қаулысымен
белгіленбейінше, кінәсіз деп есептеледі.
Ешкім өз кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес және кінәлілікке
келтірілген кез-келген күдіктер өзіне қатысты әкімшілік құқықбұзушылық
туралы іс қозғалған түлғаның пайдасына түсіндіріледі. Сонымен қатар,
әкімшілік құқықбүзушылық туралы зандарды қолдану кезінде туындайтын
күдіктер де оның пайдасына шешілуі тиіс.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы. Әкімшілік құқықбұзушылық
кұрамы дегеніміз бұл нормативті құқықтық актімен бекітілген элеметтердің
жиынтығы және солар бар болғанда әкімшілік жауаптылық пайда болады.
Кейбір жағдайларда әкімшілік құқықбұзушылық барлық белгілірі
болса тұрып, құрамы болмауы мүмкін, сол себепті әкімшілік жауаптылыққа
тарту заңсыз болып табылады.
Әкімшілік құқықбұзушылықтың құрамының элементтері:
1.Объект- құқық нормаларымен реттелген және әкімшілік жауапттылық
шараларымен қорғалатын қоғамдық қатынастар. Іс жүзінде объект ретінде нақты
нормалар , тапсырмалар, заңды талаптар, тиым салулар болады.
Бұл нақты объектілер көрінісінің нысандары
әртүрлі болады. Мысалы: ұсақ бұзақылық қоғамдық тәртіпке қол сұғу деген
сөз, бірақ ол заңда айтылған "ұсақ бұзақылық"түсінігінің
тұжырымасында берілген үлгі тізімдегі іс-қимыл жасаудан көрінуі мүмкін.
Объектілер негізі 3 түрге бөлінеді:
• Жалпы объект-мемлекеттік басқару саласындағы
қоғамдық қатынастар.
• Топтық объект- қоғамдық қатынастардың пайда болуы немесе іске асуы
саласындағы мазмұзыны жағынан ұқсас объектілердің тобы. Мысалы: Әкімшілік
құқықбұзушылық туралы Кодекстің 10,12,11,13,14 және әкімшілік
құқықбұзушылықтың түрлеріне байланысты басқа да тараулар объектілердің
топтық белгілері бойынша жинақталған.
Мысалы:10-жеке тұлғалардың азаматтық құқығына байланысты
әкімшілік құқықбұзушылықтар.
11- Азаматтардың сайлау құқығына байланысты әкімшілік құқық
бұзушылықтар.
12.Кәмелетке толмағандардың құқықтарына байланысты әкімшілік құқық
бұзышылықтар.
13.Меншікке байланысты әкімшілік құқық бұзышылықтар.
Бұл әкімшілік құқықбұзушылықтардың топтық объектілері болып
- жеке адамдар мен азаматтардың құқықтары, халықтық
денсаулығы, жеке және мемлекеттік меншік, қоғамдық тәртіп
және т.б.
Тікелей объект- бұл белгілі қоғамдық қатынастар , оларды қорғау
мақсатында құқықтық нормалар қабылданған. Мысалы: ұсақ бұзақылықта бұл
азаматтардың денсаулығы немесе олардың ар-намысы, қоғамдық тәртіп пен
әдептілік, ал қоғамдық тыныштыққа қарсы әкімшілік құқық бұзушылықтарда бұл
қоғамдық тәртіп, қоғамдық тыныштық және т.б.
2. Әкімшілік құқықбүзушылықтың объективтік жағы бұл әкімшілік
құқықпен тиым салынған әрекет немесе әрекетсіздік, оның нәтижесі, жасалған
әрекет пен оның нәтижесінің арасындағы себепті байланыс. Әкімшілік
құқықбүзушылықтың объективтік жақтың мазмұнына әрекет пен әрекетсіздіктің
сипаты қосылуы мүмкін. Олар:
- құқықбүзушылықтың әлденешелігі, яғни бұл біркелкі әрекет пен
әрекетсіздіктің жасалуы бірнешелігі
- құқық бұзушылықтың қайталануы, яғни бір тұлғаның 1 жыл
көлемінде біркелкі құқық бұзушылықтарды бірнеше рет жасауы және біркелкі
оған жауаптылықка тартылуы. Қайталану әлденешеліктен
құқықбүзушылықтың бірнеше рет жасалуымен ерекшеленеді және жауаптылықты
ауырлататын жағдай болып табылады.
- құқық бұзушылықтың созылмалы болуы, яғни әкімшілік
жауаптылық пен қорқытуға қарасамтан, заңмен белгіленген
міндеттерді орындамауға байланысты әрекет немесе
әрекетсіздік. Созылмалы қүұқық бұзушылық әрекет немесе
әрекетсіздіктің созылу мерзімінен қарамастан біртұтас болады.
- Жалғасушы бұл бір адамның ұқсас құқық бұзушылықтарды
жасауы, бірақ олардың әрқайсысына жеке жауптылық
қарастырылады. Мысалы: бірнеше рет рұқсатсыз радио жіберуші жоне қабылдаушы
заттар заңсыз жасау мен қолдану.
3. Әкімшілік құқық бұзушылықтың субъектісі 16 жасқа толған,
әрекетқаблеттігі бар адамдар мен азаматтар. Әкімшілік құқық бұзушылықтың
субъектісі келесі түрлерге бөлінеді.
- Жалпы субъект, яғни әкімшілік құқығының барлық субъектілері
- Арнайы субъект, яғни бұл мемлекеттік басқару саласындағы
мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғалары, шет ел
азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар.
- Ерекше субъект, яғни әскери қызметкерлер мен әскери жиында жүрген
азаматтар, Ішкі істер органдарының қызметкерлері және басқа да арнайы
әскерилендірілген органдардың қызметкерлері.
4. Әкімшілік құқық бұзушылықтың субъективтік жағы бұл субъектінің
жасаған әкімшілік құқық бұзушылығына қатысты ішкі психологиялық қатынасы.
Оның міндетті белгілері: - Кінә бұл қасақана немесе абайсыздық арқылы
көрініс табатын, тұлғаның жасаған құқық бұзушылығы мен оның салдарына
қатынасы. Қасақаналылық: тікелей, яғни тұлғаның өз әрекеті немесе
әрекетсіздігінің заңсыз екенін біліп, оның салдарының қауіптілігін түсініп
олардың болуын қалауы; жанама қасақаналылық, яғни өз әрекетінің немесе
әрекетсіздігінің заңсыз екенін және оның салдарының қауіптілігін біле тұра
бұл салдардың болуына жол беруі. Абайсыздық: кінәлі мемендік бұл тұлғаның
өз әрекеті немесе әрекетсіздігінің салдары болу мүмкіндігін біле тұра,
оларды болдырмауға жеңілтек түрде қарауы; кінәлі ұқыпсыздық бұл тұлғаның
құқық бұзушылық салдарының болуын білуге міндетті және білуі мүмкін
жағдайда, ұқыпсыздығына байланысты білмей қалуы. Субъективті жақтың сонымен
қатар, факультативті белгілері бар. Олар әкімшілік құқық бұзушылықтың
мақсаты мен ниеті.
Әкімшілік құкық бұзушылық үшін жауаптылықты жеңілдететін
мән-жайлар:
1) кінәлі адамның шын өкінуі;
2) кінәлі адамның құқық бұзушылықтың зиянды салдарын
болдырмауы, залалды өз еркімен өтеуі немесе келтірілген зиянды жоюы;
3) әкімшілік құқық бұзушылықты күшті жан
толқынысының әсерімен не жеке басының немесе отбасының ауырІ жағдайлары
салдарынан жасау;
4) әкімшілік құқық бұзушылықты кәмелетке толмаған адамның жасауы;
5) әкімшілік құқық бұзушылықты жүкті әйелдін немесе 1 жасқа дейінгі
баласы бар әйелдің жасауы;
6) әкімшілік құқық бұзушылықты күш колдану немесе психикалық мәжбүрлеу
нәтижесінде жасау;
7) әкімшілік құқық бұзушылықты қажетті корғанудың заңдылығы
шарттарын бұзу, құқыққа қарсы қол сүғушылық жасаған адамды ұстау,
бұйрықты немесе өкімді орындау кезінде жасау.
Әкімшілік құқық бұзушылық үшін жауаптылықты ауырлататын мән-
жайлар:
1) тиісті уәкілетті адамдардың құқыққа қарсы мінез-құлықты
тоқтатуды талап еткеніне қарамастан оны жалғастыра беру.
2) бұрын жасаған әкімшілік құқық бұзушылығы үшін әкімшілік
жауапкершілікке тартылған, мерзімі бітпегсн адамның
біртекті әкімшілік құқық бұзушылықты 1 жыл ішінде қайталап жасауы.
3) кәмелетке толмаған адамды әкімшілік құқық бұзушылық
жасауға тарту.
4) кінәлі адамның біле тұра ауыр психикалық ауруымсн ауыратын
адамдарды, не әкімшілік жауаптылығы туындайтын жасқа жетпеген адамдарды
әкімшілік құқық бұзушылық жасауға тарту.
5) ұлттық, нәсілдік және діни жек көрушілік немесе
жауласушылық себебі бойынша, басқа адамдардың заңды әрекеті үшін
кек алу, сондай-ақ, басқа құқық бұзушылықты жасыру немесе оның жасалуын
жеңілдету мақсатында әкімшілік құқық бұзушылық жасау;
6) адамға немесе оның жақындарына қатысты белгілі бір адамның өзінің
қызметтік, кәсіптік немесе қоғамдық борышын орындауына байланысты әкімшілік
құқық бұзушылық жасау;
7) кінәлі адамның біле тұра жүкті әйелдерге қатысты, сондай-ақ жас
балаға, басқа да қорғансыз немесе дәрменсіз 1 адамға не кінәліге
тәуелді адамға қатысты әкімшілік құқық бұзушылық жасау;
8) адамдар тобының әкімшілік құқық бұзушылық жасауы;
9) табиғи апат жағдайында немесе басқа да төтенше жағдайлар
кезінде әкімшілік құқық бұзушылық жасау;
10) маскүнемдік, нашақорлық немесе уытқұмарлық масаң күйде әкімшілік
құқық бұзушылық жасау;
Әкімшілік құқық бұзушылықтың түрлері. Жеке адамның құқықтарына қол
сұғатын әкімшілік құқық бұзушылықтар, оларға мыналар жатады:
а) азаматтардың тіл таңдау құқықтарын шектеу;
б) еркін жүріп тұру және тұрғылықты жер таңдауы
құқықтарын шектеу;
в) азаматқа ақпарат беруден бас тарту;
г) еңбек туралы заңдарды бұзу;
д) зейнетақымен қамтамасыздандыру туралы заңдарды бұзу;
е) еңбекті қорғау ережелерін бұзу;
ж) ұжымдық шарт, келісім жөніндегі келіссөздерге қатысудан
жалтару:
з) ереуілге қатысуға немесе оған қатысудан бас тартуға
мәжбүрлеу.
Мысалы, азаматтардың тіл тандау құқықтарын шектеу, тілге байланысты
себептер бойынша кемсіту - лауазымды тұлғаларға айлық есептік
көрсеткіштің бестен жиырмаға дейінгі мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады.
Азаматтардың сайлау құқықтарына қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылықтар:
а) үгітке тиым салынган кезеңде оны жүргізу.
б) Президентке, депутатқа немесе өзге де сайланбалы қызметке
кандидат туралы көрінеу жалған мәліметгер тарату;
в) сайлау комиссиясы (референдум комиссиясы) мүшесінің, байқаушының
құқықтарын бұзу;
г) азаматтарға басқа адамдар үшін дауыс беруге мүмкіндік жасау
мақсатында сайлау бюллетендерін (дауыс беруге арналған бюллетендер) беру,
т. б.
Кәмелетке толмағандардың құқықтарына кол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылықтар:
а) ата-аналардың немесе олардың орнындағы адамдардың балаларды
тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді орындамауы.
Мұндай әкімшілік құқық бұзушылық болған жағдайда ескерту жасалады
немесе айлық есептік көрсеткіштің беске дейінгі мөлшерінде айыппұл салынады
және де кәмелетке толмағандардың спирттік ішімдіктерді, есірткі құралдарын
және психотроптық заттарды ұдайы қолдануына әкеп соққан іс-әрекеттер, сол
сияқты олар қылмыс немесе қасақана әкімшілік құқық бұзушылық белгілері бар
әрекеттер жасаса, ата-аналарына немесе олардың орнындағы адамдарға айлық
есептік көрсеткіштің 10-ға дейінгі мөлшерінде айыппұл салынады. Сондай-ақ,
кәмелетке толмағандарға алкоголь, темекі бұйымдарын сату әкімшілік құқық
бұзушылық болып табылады. Мұндай әкімшілік құқық бұзушылық болған жағдайда
айлық есептік көрсеткіштің 2-ге дейінгі мөлшерінде айыппұл салынады.
Сауда және қаржы саласындағы әкімшілік қүқық бұзушылықтар:
а) Тұтынушыларды елеусіз мөлшерде алдау. Оған: тауардың тұтыну
қасиеттеріне немесе сапаларына қатысты кем өлшеу, таразыдан жеу, кем
есептеу, алдау жатады және мұндай
әкімшілік құқық бұзушылық жасалса, азаматтар - айлық есептік
көрсеткіштің 3-ке дейінгі мөлшерінде, жеке кәсіпкерлер мен лауазымды
адамдар 5-тен 20-ға дейінгі мөлшерде айыппұл төлеуге тиіс.
б) қару-жарақ пен оқ-дәрі сату тәртібін бұзу;
в) тауарларды құжаттарсыз сату;
г) банк, валюта заңдарының талаптарын бұзу;
д) клиенттерге, несие (кредит) берушілерге және алушыларға
(заемшыларға) банк қызметін көрсетуге байланысты
талаптарды бұзу.
Банктердің, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың клиенттердің банк шоттарын ашу және жабу тәртібін бұзуы
- лауазымды адамға – айлық есептік көрсеткіштің 40-тан 70-ке дейінгі
мөлшерінде, заңды тұлаға 500-ге дейінгі мөлшерде айыппұл салуға әкеп
соғады.
Банктердің, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың валюталық бақылау агентінің функцияларын орындамауы
немесе тиісті дәрежеде – заңды тұлғаға айлық есептік көрсеткіштің 500-ге
дейінгі мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады.
Клиенттерге, несие (кредит) берушілерге және алушыларға
(заемшыларға) банк қызметін көрсетуге байланысты талаптарды бұзу.
Банктердің, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың төлем, ақша аударымы жөніндегі нұсқауларды, ақшаны қолма-қол
алу жөніндегі талаптарды дер кезінде немесе дұрыс орындамауы - талаптар
сомасының 5%-не дейінгі мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады. Банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың шот иесінің
банктегі шотына ақшаны, оның келіп түскен күнін есептемегенде, бір
операциялық күннен асырып, дер кезінде немесе дұрыс есептемеуі - заңды
түлғаға - әрбір төлем (құжаты үшін айлық есептік көрсеткіштің) немесе ақша
аударымы жөніндегі нұсқаудың дер кезінде немесе дұрыс есептемеген сомасының
5 %-на дейінгі мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады.
Клиенттердің төлем құжаттарын жоғалтуы - заңды тұлғаға - әрбір төлем
құжаты үшін айлық есептік көрсеткіштің 50-ге дейінгі мөлшерінде айыппұл
салуға әкеп соғады. Сондай-ақ несиені (кредитті) заңсыз алу немесе
мақсатсыз пайдалану да әкімшілік құқық бұзушылыққа жатады.
Әкімшілік бұлтартпау шаралар ұғымы. Құқықтық мәжбүрлеу дегеніміз -
заңды норма негізінде колданылатын және мемлекеттік билік белгілеуіндегі
мемлекеттік іс-әрекет әдісі.
Мәжбүрлеу деп - белгілі объективтік физикалық немесе психологиялық
жағынан әсер етуді айтады. Мәжбүрлеуді өкілеттілердің кұқық бұзушылықка
қарсы санкциялар мен құқықтық нормаларда көрсетілген шараларды мемлекеттік
органдарға, лауазымды тұлғалар мен қауым құрамындағы субъектілердің санасы
мен мінез-құлқына процессуалдық тәртіп бойынша әсер ету арқылы іске
асырады.
Мәжбүрлеуді қолдану туралы мәселе өте даулы. Кейбір ғалымдар (С.
Алексеев) мемлекеттік мәжбүрлеу саласында әкімшілік бұлтартпау шаралары
өмір сүрмейді десе, екіншілері ІЦ.С. Самощенко, М. X. Фарукшин - олардың
маңызды орны бар және олар санкциямен емес, құқықтық нормалар
диспозициясымен қарастырылады деп пайымдаған. Сонымен қатар, процессуалдық
мәжбүрлеуді мінез-құлықтың заңды негізі деп қарастыруға болмайды деген
пікір де бар. Кейбір зангерлер бұлтарпау шараларын санкциямен ұштастырып.
құқықтық қатынастардағы ерекше маңыздылығын ашып көрсетеді. (Б. Т. Базылов,
С. Н. Кожевников).
Бұлтарпау әкімшілік-құқықтық мәжбүрлеудің бір нормасы ретінде
бірқатар белгілерге ие. Бұл жерде әкімшілік жаза мен мәжбүрлеудің
жазаламайтын құралдарының айырмашылық шекарасын айыра білу керек. Бұлтарпау
шаралары құқықтық нормалардың бұзылмауы үшін, заң бұзушыдықтың келеңсіз
салдарынан алдын-алудың жолын кесу және ескерту үшін және кінәлілерді
міндеткерлікке тарту шараларын ұйымдастыру үшін қажет. Әкімшілік
бұлтартпаудың мақсаты - бұзақының еркін емес, оның теріс, заңға қайшы іс-
әрекеттерін тоқтатуды ескерту. Бұл шаралардың көлемі, уақыты тұрақты
айқындалмаған және құқыққа қарсы әрекеттілігін колданады. Әкімшілік
міндеткерліктен жазаламайтын құралдардың айырмашылығы — мәжбүрлеу тек қана
субъектілерге емес (әкімшілік ұстау, тікелей істің жолын кесу шараларын
қолдану), сонымен қатар, материалды заттарға да (мүлікті пайдалануга тыйым
салу, өз бетімен салынған құрылыстарды бұзу) тұлғаға қатыссыз бағытталады.
Заттың бағытының мінез-құлқына байланысты бұлтарпау шаралары табиғи
бостандық шектеулері және мүліктік құқықтары көлемінде болуы мүмкін. Табиғи
бостандық шектеулерін шын мәнісінде, айыпты тұлғаға мәжбүрлеу шараларын
қолданудан көруге болады.
Мүліктік тұрпаттағы бұлтартпау шаралары, көбінесе, мүлікке жасалған
құқыққа қарсы зардапты алғашқы қалпына келтіру үшін колданылады. Жалпы
теориялық әдебиеттерда тыйым салушы шаралар мсн процессуалдық-қамтамасыз
ету функциясындағы тиым салушылық арасындағы шектеу шекараларын айырып
көрсетуді талап етеді.
Әкімшілік бұлтартпау шаралардың түрлері. Қол сұғу іс-әрекеті
кейбір заңдар мен заңға тәуелді актілермен түсіндіріледі. Құқық нормалары
өз функцияларына байланысты - материалды жэне процессуалдық болып
бөлінеді. Ал осыған байланысты тиым салу шаралары • жалпы, арнайы және
процессуалды деп жіктеледі.
Жалпы бұлтарпау шаралары - азаматтарға қолданылады себебі бұл
шаралар субъектінің құқыққа қайшы іс-әрекеттеріне шектеу қоюда жеке
тұлғаның еркіне құқықтық шектеу қояды. Мұндай шараларға:
а) күшпен әсер ету құралдары ( күрес әдістері, қызметтік арнайы
жануарлардың қолданылу);
б) арнайы құрал-жабдықтардың қолданылуы (дубинка, кісен,
брондалған машиналар, т. б.);
в) атыс қаруының қолданылуы.
Процессуалды бұлтарпау шараларына - жеткізу, ұстау, жеке тексеріс,
заттарды тексеру. құжаттар мен мүлікті тәркілеу көлік құралдарын
пайдаланудан босату жатады. Аталмыш бұлтартпау шараларын колдану барысында
зандылық, мақсатқа лайықтылық және зиянды мүмкіндігінше аз келтіру сияқты
қағидаларды ұстанған жөн.
Әкімшілік ұстау - әкімшілік құқық бұзушылық жасап азаматтың
еркін әрекетіне қысқа мерзімде шек кою. Әкімшілік ұстау құқық бұзушылықтың
алдын-алу шарасы ретінде қолданылады. Ол құқық бұзушы тұлғаны айқындау,
әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама жүргізу, құқық бұзушы тұлғаны
құқық қорғау органдарына тапсыру және әкімшілік жауапкершілікке тарту
мақсаттарында пайдаланылады. Әкімшілік ұстау жауапкершілігінен депутаттар,
судьялар, прокурорлар, шетел азаматтары және дипломатия саласындағы
қызметкрлер босатылады. Әкімшілік ұстау әкімшілік құқық бұзушылықты
тоқтату мақсатында жүргізіледі және құқық бұзушыны хаттама жазуға
әкелгеннен бастап, 3 сағат өткеннен кейін оны ұстап отыруға құқығы жоқ,
яғни, ол босатылады.
Тек қана ерекше жағдайда Қазақстан Республикасының заңнамалық
келісімдеріне байланысты бұл уақыт өзгеруі мүмкін. Бұл жағдайлар мына
тұлғаларға қатысты:
- шекаралық тәргіпті немесе мемлекеттік шекарадан өту бекетінедегі
тәртіпті бұзушы. Мұнда құқық бұзушыны хаттама толтыруға әкелгеннен
бастап 3 сағатқа дейін ұстайды; ал тұлғаның азаматтығы мен
құқық бұзушылық дәрежесін анықтауға байланысты прокурорға 24
сағаттың ішінде жазбаша түрде баяндама жасағаннан кейін, 3 күнге дейін
ұстауға немесе егер құқық бұзушының ата-тегін дәлелдейтін куәлік-құжаттары
болмаған жағдайда прокурордың санкциясымен 10 күнге дейін ұсталынылады;
- белгілі бір аймаққа коменданттық сағаттың енгізілуі барасында
тәртіпті бұзған азаматтар. Бұл кезде полиция, әскери патруль
ұстаған құқық бұзушыны 3 күн емес, коменданттық сағат
біткенше ұстауға құқылы;
- ұсақ бұзақылық істеген және жиналыс, митинг, көше шерулері мен
демонстрациялардың өткізілу ережелерін бұзғандар. Бұларға қатысты
қозғалған істі сот қарағанға дейін әкімшілік ұстау шарасын жүзеге
асыруға болады. Сонымен қатар, автокөлік жүргізушілердің
көлікке мас күйінде отыруы да ерекше атап көрсетіледі. Рөлдегі
адамның алкагольдік ішімдік ішкендігінен- жол ережелерінің
бұзылуы, жол-көлік оқиғаларының болуы, азаматтардың көлік айдаушысы
мас, не есірткі заттарын қолданғандығы туралы хабар беруі және көлік
қозғалысының күдік туғызуы, т. б. жағдайлар себеп бола алады.
Ішкі істер органдары мына жағдайларда әкімшілік ұстау
жауапкершілігіне тартады: ұсақ бұзақылық істегенде, заңды өкімдерге қатал
бағынбағанда, спиртті ішімдіктер ішіп, қоғамға қауіп төндіргенде,
жезөкшелікпен айналысатын тұлғаның мас күйінде адамның ар-ожданына,
намысына, қоғамдық ізгілікке қорлау жасағанда және т.б.
Мүлікті алып қою әкімшілік тәртіп бойынша, заңға қайшы
мүліктерді алып қоюға байланысты затқа қатысты іс-әрекет. Заңға қайшы
мүлікке - заңсыз түрде сатып алынған атыс қаруы; жол ережелерін бұзуда
көлік және оны пайдалануға қатысты заңсыз құжаттар; заңмен тыйым салған
мекенде аңдар аулау, балық аулау т. б. жатады.
Егер де құқық қорғау органдарына белгілі бір объект немесе
мысалы, азаматтар тасымалдайтын ұшақтардың жолаушылары жарылғыш зат, қару-
жарақ, әскери оқ-дәрі, уландырғыш, радиоактивті заттар тасымалдауы
мүмкіндігіне күдік болса, онда заттарға, қол сөмкелері мен жүктерге заттық
тексеріс қойылады, ал кейде жолаушылардың өздеріне де жеке тексеріс те
ұйымдастырылуы мүмкін. Тексеріс аэропорттар немесе полиция, кеден органдары
мен шекаралық әскердің қатысуымен әуе кемесінде жүргізіледі. Зат тексерісі
мүлікті иеленуші адамның қатысуымен өтеді. Жеке тексеріс жынысы бір адамдар
арасында өткізіледі.
Әкімшілік құқық бұзушылық немесе әкімшілік ұстау
хаттамаларында жазу не болмаса, тексеріс туралы жалпы хаттама
жазылады. Ұстау және тексеріс кезінде табылған заңға қайшы құжаттар
мен заттар әкімшілік алып қою жауапкершілігіне
тартылады.
Заттар мен құжаттардың алынуы келесі жағдайларда жүргізіледі:
а) Ішкі істер органдарымен - атыс қаруының заңға қайшы жолмен алу және
пайдалануы; жол ережелерін заңсыз құжатты көлікпен бұзу; пайдалануға
тыйым салынатын жерлерде аңшылықпен айналысу (балық аулау);
ә) кеден органдарында - шекара арқылы контрабандалық заттардың өтуі;
б) шекара қорғау органдарында - шекаралык тәртіп ережесін
сақтамайтын теңіз жэне өзен-көл жолдарымен заңсыз құжатпен өту;
в) балық қорғау органдарында - жүзу мен басқа көлік құралдарының
балық аулау ережелерін сақтамауы;
г) аңшылық шаруашылығы органдарында - аң аулау қарулары мен
құралдарының аң аулағанда заңсыз колданылуы.
Алып қойылған заттар мен құжаттар қаралып жатқан істің соңына дейін
арнайы мемлекеттік орган қарамағында болады. Істің шешіміне байланысты
алынған мүлік тәркіленеді, жүк иесіне қайтарылады немесе жойылады, ал
заттарды ақылы алған жағдайда, оларды өткізеді. Зат не құжат алынғаны
туралы жеке, өз алдына хаттама жасалады, не болмаса, әкімшілік
құқық бұзушылық туралы жазбаша хаттамада баяндалады. Қазақстан
Республикасы Конституциясының 6-бабы бойынша жеке меншік
қорғаута алынған. Жеке меншіктің заңды күшін тек қана сот шешімі жоя алады.
Заңсыз әрекеттердің нәтижелерін тарату дегеніміз алғашқы
жағдайды қалпына келтіруші құрал болып табылады.
Уақытша қызметтен босату денсаулығы басқа адамдарға жұқпалы ауру
қаупін туғызатын тұлғаларға қатысты әкімшілік бұлтартпаудың бірден-бір
құралы ретінде қолданылады.
Сауда және қоғамдық тамақтану орындарындағы қызметкерлер міндетті
түрде дәрігерлік тексерістен еткізілуі тиіс. Алты айда бір рет өтетін
дәрігерлік тексеріс қызметкердің санитарлық кітапшасында жазбалар жүргізіп
отырады. Уақытында дәрігерлік тексерістен өтпеген азаматтар жұмысқа
жіберілмейді.
Заңға қайшы әрекеттердің бұдан басқа да бірнеше мәрте
қайталануы, полиция қызметкерінің өкімдері мен талаптарын қайталауы немесе
құқық қорғау органдарының мәдениетсіздігі, қоғамдық тәртіпті сақтамау және
өзін ерсі ұстауы, полиция қызметкерлеріне бағынбауы заңды өкімдер мен
әкімшілік заңнамадағы өкімдерде көрсетілген жауапқа тартылады.
Бас бостандығынан айыру орындарынан шыққан азаматтарға әкімшілік
қадағалау - бұл шараны ішкі істер органдары жоғарыда аталған адамдардың
тәртібін, олардың тарапынан шиеленістің алдын алып ескертіп отырады.
Құқықтық қағидалардың негізіне Ішкі істер органдарының бас
бостандығынан айыру орындарынан шыққан азаматтарды әкімшілік қадағалау
туралы ережесін жатқызуға болады.
Әкімшілік қадағалау мына жағдайларға қатысты орнатылады:
а) сот шешімімен рецидивистер деп танылғандар;
б) аса ауыр қылмыскерлер мен екі не одан да көп қасақана қылмыс
жасағандар;
Әкімшілік қадағалау мерзімі 6 айдан 1 жылға дейінгі аралықты
қамтиды. Кей жағдайларда мерзім тағы да 6 айға созылуы мүмкін.
Әкімшілік қадағалау келесі жағдайларда тоқтатылады:
а) қадағалау мерзімінің аяқталуына байланысты;
б) қадағалауға алынған азамат тұрмыста да, еңбек етуде де белсенділік
танытып, мерзімінен бұрын босаса;
в) сот шешімі бойынша қадағалауға алынған азаматтан әкімшілік
қадағалау алынып тасталған жағдайда.
Әкімшілік қадағалаудың тоқтағаны жайлы ішкі істер бөлімінің
басшысы жариялайды. Әкімшілік қадағалауды тоқтату туралы ұсынысты прокурор
заңды негізсіз деп тапса, онда ол қабылданбайды.
Қадағалауға алынған тұлғалардың міндеттері:
а) ішкі істер органдары шақырған уақытта келіп
әкімшілік қадағалау ережелерінің орындалу сипаты жайлы ауызша
және жазбаша түрде түсініктеме беру;
б) қызмет бабына байланысты жергілікті тұрып жатқан мекенінің
өзгергенін, бір ауданнан екінші ауданға көшкендігін полиция қызметкерлеріне
мерзімді жеткізіп тұру;
в) жергілікті ішкі істер органдарында, басқа елді мекенге бір күннен
артық уақытқа кеткен жағдайда, хабардар етіп, тіркеуге тұру.
Сонымен қатар, аталмыш міндеттерге қоса жеке де шектеулер қойылуы
мүмкін:
а) белгілі бір уақыттан кейін үйден (пәтер) шығуға тиым салу;
б) ауданның белгілі бір жерлерінде болуға тиым салу;
в) аудан (кала) шегінен шығуға мүлдем тиым салу немесе белгілі бір
уақытқа дейін кетуге шектеу қою;
г) бір айдан төрт ай мерзімінде келіп, полицияға тіркеуден өтіп тұру.
Көрсетілген міндеттер мен шектеулер толық не жартылай көлемде
жанұя жағдайына, қызмет ету орнына, т.б. жағдайына байланысты қолданылуы
мүмкін.
Арнайы құралдар мен қару-жарақтарды пайдалану тек қана
әкімшілік билік субъектілеріне ғана рұқсат берілген. Олардың қолданылуының
қылмыстық істің қозғалуына тікелей .қатысы жоқ.
Арнайы құралдар мен қару-жарақты пайдалану тәртібі,негізгі мақсаты
туралы 1992 жылдың "Қазақстан Республикасы Ішкі Істер органдары туралы
Заңында толық талқыланған. Арнайы құралдар қоғамдық тәртіп бұзушылық,
топтық бұзақылықтар күштеу сипатына ие болғанда; ғимарат, ескерткіш, мәдени
құнды объектілерге зиянды қарақшылық немесе мемлекетке қарасты жол
көліктеріне қатер төндірушілерге қарсы бұлтартпау шарасы қолданылады.
Арнайы құралдар мен қару-жарақты пайдаланудағы мақсат қоғамдық
қауіпті әрекеттердің алдын алу және азаматтардың заңды мүдделері, құқықтары
және конституциялық еркіндігіне қол сұғушылыққа жол бермеу.
Арнайы құралдарға кісен, байлау, самбо әдістері, қызметке иісшіл
иттерді пайдалану, дубинка, көзден жас ағызатын газ, т.б. жатады.
Құқық бұзушылықтың бұлтартпау шарасы деп - қару-жарақтар да
есептеледі; оны заңда негізделгендей тек қана ішкі Істер органдарының
қызметкерлері ғана пайдаланады.
Қару-жарақты пайдаланудың мынадай түрлері бар;
1. Адамға бағытталмаған:
а) жануарлардың шабуылынан азаматтардың қорғануы;
б) бұлтартпау мақсатында (жол көлігінің техникалық ақауларға
байланысты дабыл белгісін беру немесе көмекке шақыру; көлік
жүргізушісі ішкі істер органдарының ескертулерін тыңдамай,
азаматтардың денсаулығы мен өміріне қауіп төндіретіндей шаралар).
2. Адамдарға бағытталған:
а) азаматтарды қылмыстық қастандық әрекеттен қорғау мақсатында; ішкі
істер органдары мен басқа да қоғамдық тәртіпті реттеуші органдар
қызметкерлерінің жеке басына, жан-ұясына қауіп төндіргендерге қарсы; ішкі
істер органдарының арнайы қорғауындағы объектілер, мемлекеттік
мекеме орындары, ұйымдарға қауіп төндірушілерге қарсы; ішкі істер
органдары қатарындағы әскерилерге қарсы іс-әрекет
ұйымдастырушыларға қарсы бағытталады;
б) аса қажеттілік жағдайларда (аманаттағы немесе кепілдіктегі адамды
босату аса ауыр қылмыс барысында кұқық қорғау органдарының шараларына
мойынсұнбау; әкімшілік тұтқындаудағы тұлғалардан басқаларының күзеттен қашу
әрекетін жасауы), сонымен қатар заңды түрде қару-жарақты тапсырудан бас
тартатын тұлғалардың тұтқындалуы да жатады.
Ішкі істер қызметкерлері кез келген қауіп төндіруші адамдарға,
оның әрекетгілігіне, жасына, азаматтығына дипломатиялық иммунитетіне,
қызметіне, әлеуметгік жағдайына және т.б. қасиеттеріне қарамастан қару-
жарақты қолдануға құқылы. Заң қару-жарақты әйелдер мен кәмелетке толмаған
жасөспірімдерге қолдануға тиым салады.
Жалпы қару-жарақты көшеде, елді мекенде, көлік ішінде жарылғыш,
отқа қауіпті қоймаларда қолдануға болмайды. Ал, егер де оқ атушы өзінің жан-
жағындағыларға ешқандай зиян тигізбейтіндігіне сенімді болса, пайдалануына
болады. Полиция қызметкері жаралы адамға дер кезінде бірінші дәрігерлік
жедел жәрдем көрсете білуі қажет. Жараланған тұлға туралы ең алдымен
дәрігерлік көмек сұрау үшін кезекші органға телефон шалады, ал өлім үстінде
жатса, онда оқиға болған жерде прокурор келгенше басқа азаматтардың тәртіп
бұзушылығынан және т.б. заңға қайшы іс-әрекеттерден сақтауы керек.
Қазақстан Республикасы Президентіні Жарлығымен 1995 жылы 17
наурызда кейбір өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңнамалық
актілерге байланысты, Қазақстан Республикасының Ішкі Істер органдары
туралы заңында қару-жарақты пайдаланатынын ескертпей-ақ қолдана береді
деген өзгерістер енгізілген болатын.
Шектеулер тек субъективтік ғана емес, сонымен қатар обьективті
белгілеріне байланысты да қойылады. Заң барлық азаматтарға олардың
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге барлық ішкі істер органдарын міндеттейді.
Полиция қызметкерлері кәсіби әрекетіндегі заңдылық қағидалары
мен кәсібилігімен қатар, зиянның минимальды қағидасы да ескерілуі қажет.
Сондай-ақ, заң да қосымша :заңдылық кепілдігін тағайындайды. Полиция
қызметкерлері қару-жарақты пайдаланғаннан кейін 24 сағаттың ішінде полиция
бөлімі басшысына рапорт жазып беруі тиіс, Полиция бөлімінің басшысы мұнан
кейін қарудың пайдалану ережелері бойынша қызметтік тексеріс жүргізеді.
Қару қолдану нәтижесінде адам өлімі, не жаралану сияқты жағдайлармен
прокурор хабардар қылып отыруы тиіс.
Мәжбүрлеп емдеу. Мәжбүрлеп емдеу бұлтартпаудың бір шарасы
ретінде біршама қысқарды деп айтуымызға болады. Дәрігерлік синаттағы
мәжбүрлеу шаралары маскүнемдік, нашақорлық, токсикамания ауруларын
Қылмыстық кодексте көрсетілген баптарға байланысты қолданатын болды. 1995ж.
17 наурыздағы Қазақстан Республикасы Президентінің Казақстан
Республикасының заңнамалық актілсріне кейбір өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы Жарлығына сәйкес әкімшілік құқық бұзушылық Кодексіне
бірқатар өзгерістер мен толықтырулар енгізді: маскүнемдік, нашақорлық және
таксикоманияға шалдыққан, өз еркімен емделуден бас тартқан тұлғаның
әкімшілік теріс қылық жасағаны үшін сот әкімшілік жазамен қоса, арнайы
денсаулық сақтау оранына мәжбүрлеп емдеу шарасын да қолданады.
Қазақстан Республикасының Ішкі Істер органдары
туралы заңына да өзгерістер енген. Осыған сәйкес, ішкі істер органдары
нашақорлық, маскүнемдік, таксикомания, психикалық тежелген және басқа
азаматтардың жеке құқықтарына. қоғамдық тәртіпке нұқсан, зиян
келтіруші тұлғаларды мәжбүрлеп емдеу шарасымен денсаулық сақтау
органдарына хабарлап, жіберіп отыруға міндетті. Қазақстан Республикасы
халқының денсаулығын сақтау туралы заңының өзгерістері мен
толықтыруына байланысты маскүнем, нашақор, басқа азаматтардың
құқықтарын шектеп, қоғамдық тәртіпті бұзушы тұлғаларды арнайы денсаулық
сақтау органдарына мәжбүрлеп ем деуге жіберуге тиісті.
1995 жылдың 7 сәуіріндегі Қазақстан Республикасы
Президентінің Маскүнемдік, нашақорлық, таксикомания туралы Жарлығы
бойынша арнайы емдеу-профилактикалық мекемелердегі стационарлық емдеу
бөлімдерінде мәжбүрлеп емдеу регламенті болады жэне емделу барысында
еңбекпен, не кәсіптің бір түрімен айналысуы мүмкін.
Әкімшілік алдын алу шаралары. Әкімшілік алдын алу шаралары
мақсатқа жетудегі профилактикалық сипаттағы шараларға толы және олар
қоғамға зиянды, қауіпті жағдайлардың алдын алуға бағытталған. Әкімшілік
алдын алу шараларына құқық бұзушылық негіз болмайды, оған ерекше заңнамалық
орнатылған шаралардың орындалмауы негіз бола алады. Әкімшілік алдын алу
шараларына мыналар жатады:
• бас бостандығынан айыру жерлерінен шыққан азаматтарға
әкімшілік қадағалау;
• кедендік тексеріс;
• азаматтық авиация мен басқа да көлік жолаушыларына
арнайы тексеріс;
• жүйке жүйесі ауруларымен ауыратын азаматтардан
қару-жарақ құралдарын алып қою;
• құжаттар тексерісі (автокөлік жүргізушілерінің паспорттық
режим негізіндегі құжаттары, шекаралық күзетте, т.б.);
• сапар алдында автокөлік пен оның жүргізушісін
куәландыру;
• енсаулыққа қауіпті жұқпалы ауру тараған аудан
шекарасынан әрі қарай өткізбеу немесе шекараны жабу;
• жөнделіп жатқан көлік жүру жолына көлік өткізбеу;
• сапасыз азық-түліктерді жою;
• суды пайдалану құқығын шектеу және т.б.
Әкімшілік алдын алу шаралары көбінесе әкімшілік шектеу
немесе белгілі бір ұйым не азаматтар категориясына
байланысты әкімшілік әрекеттердің қолданылуы арқылы жүзеге
асады.
Алдын алудың іс жүргізушілік шараларына мыналар жатады:
жеткізу, ұстау, тұла-бойын қарау, заттарын қарау, заттарын және құжаттарын
алып қою, көлік құралдарын басқарудан шеттету. Алдын алу шараларын
қолданғанда заңдылық қағидасы қатаң сақталуы тиіс.
Әкімшілік қамтамасыз ету және алдын алу шаралары. Жеткізу - заң
бойынша теріс кылық жасаған адам мына жағдайларда жеткізіледі:
1. Құқық бұзылған жерде хаттама жасау мүмкін болмай, бірақ хаттама
жасау міндетті болған жағдайда - әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама
жасау үшін полиция қызметкері жеткізеді;
2. Құқық бұзушыны, егер оның жеке басын куәлендіретін құжаты болмаса
не ол жайында қажетті деректер бере алатын куәгер болмаса, өкілеттігі бар
адам оны полицияға жеткізеді;
3. Орман және аң аулау ережелерін, сонымен қатар балық аулау тәртібін
бұзған жағдайда хаттама жасау мақсатында, егер құқық бұзушының кім
екендігін сол жерде анықтау мүмкін болмаса, оны жеткізуді сол
ережелердің сақталуын қамтамасыз ететін өкілетті адамдар жүзеге асырады;
4. Күзет қызметкерлері сол күзет объектілеріне қатысты құқық бұзылған
жағдайда, оның кім екендігін анықтау және хаттама жасау үшін полиция
орындарына жеткізеді.
Әкімшілік ұстау - әкімшілік құқық бұзушылықты жасаған адамдардың
белгілі бір әрекеттер жасауына сонымен қатар жүріп-тұру құқығын мәжбүрлеп
қысқа уақытқа шектеу. Әкімшілік ұстаудағы басты мақсат - құқық бұзушының
кім екендігін анықтау, әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама жасау
сонымен қатар құқық бұзушыны полицияға жеткізу және оны әкімшілік
жауапкершілікке тарту болып табылады. Заң бойынша судьялар, прокурорлар,
депутаттар сонымен қатар дипломатиялық иммунитеті бар шетел азаматтары
әкімшілік ұстауға жатпайды.
Әкімшілік ұстауды Ішкі Істер органдары мына жағдайларда жүзеге
асырады: кішігірім бұзақылық жасағанда, полиция қызметкерлері тәртібіне
бағынбаса, ішімдік ішіп қоғамдық орындарда адамдық қасиеттерді таптағанда,
сонымен қатар жезөкшелікпен айналысады деп ойлауга негіз болғанда және т.б.
жағдайларда.
Тұла бойын қарау және заттарын қарау белгіленген ережелер
бойынша және белгілі бір тәртіппен негіз болғанда жүзеге асырылады:
1. қауіпті жүктер мен заттарды, өсімдіктер мен бағалы жануарларды
заңсыз алып өтуді болдырмау максатында және оның алдын алуды көздейді;
2. ұшудың, жолаушылардың, экипаж мүшелерінің және халықтың өмірі мен
денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында;
Тұла-бойын қарауды сол әрекетке өкілеттілік берілген бір
жыныстағы адам, сол жыныстағы куәнің көзінше жүргізеді. Жүкті қарау
жолаушылар жоқ болса лауазымды адамдардың аэропорт басшылары немесе оның
орынбасарлары немеса тасымалдаудың, қауіпсіздіктің ұйымдастырылуын
қамтамасыз ететін басқа да басшылардың тапсыруымен жүргізіледі.
Заттар мен құжаттарды алатын өкілеттті органдар:
1. Ішкі істер органдары - иемдену және қолдану ережесін бұзган
жағдайда атылатын қаруды; жол жүру ережелерін бұзған жағдайда көлік
құралдарын және оларды пайдалануға құқық беретін құжаттарды; тиым салынған
кәсіптің өнімдерін, заңсыз аң аулау және балық аулау құралдарын;
2. шекара күзету органдары - шекара режимінің ережелері бұзылғанда
теңіз және өзен кемелерін және құжаттарды;
3. кеден органдары - контрабанда заттарын, шекара арқылы
тасымалдау және басқа тасығыш құралдарын;
4. балық қорғау органдары - балық аулау ережелерін бұзылғанда
жүзетін және басқа көлік құралдарын, қаруларын және ауланған өнімді;
5. аңшылық шаруашылық органдары - аң аулаудың ережелері мен
мерзімі бұзылған жағдайда аң аулау құралдарын қаруларын және заңсыз аң
аулау заттарын.
Алынған құжаттар мен заттар мемлекеттік органның қарамағына
өткізіледі және шешім қабылданғанша сонда болады. Іс қаралғаннан кейін,
оның қалай шешілгеніне қарай алынған заттар мен құжаттар тәркіленеді,
немесе қайтадан иесіне қайтып беріледі, немесе жойылады, ал өтемі төленіп
алынса - сатылады. Заттар мен құжаттар алынған жағдайда арнайы хаттама
жасалынады.
Әкімшілік алдын алу шараларының бір түрі - рұқсат етілетін жүйе
объектілерінің жұмысын уақытша тоқтатата тұру. Өз кезегінде мемлекет
қаруды, оқ-дәріні. жарылғыш, күшті әсер ететін, улы және радиоактивті
заттарды иемденудің, сақтаудын және тасымалдаудың рұқсат етілетін,
бақыланатын тәртібін белгілеген.
Заңсыз әрексттердің нәтижелерін жою бастапқы күйді қалпына
келтірудің құралы болып табылады, егер құрылыстарды өз бетімен тұрғызса,
онда заң бойынша белгіленген 8 ең аз жалақы мөлшерінде айыппұл салуга әкеп
соғады, заңсыз салынған объектілер болатын болса, онда олар кінәлінің
есебінен бұзылатын болады.
Жұмыстан уақытша шеттету азаматтарға қауіп төндіруші адамдарга
қатысты және оның әрекеттері белгіленген тәртіпті бұзады деп ойлауға
жеткілікті негіз бар адамдарға қатысты колданылатын әкімшілік алдын алу
шаралары болып табылады.
Бас бостандығынан айыру органдарынан босатылған адамдарды
әкімшілік қадағалауды ішкі істер органдары жүзеге асырады. 1996 жылы 15
шілдедегі Бас бостандығынан айыру
орындарынан босатылған адамдарды әкімшілік қадағалау
туралы Қазақстан Республикасының Заңы қадағалаудың құқықтық
негізі болып табылады.
Әкімшілік қадағалауға мына адамдар жатады:
1. рецедивист, яғни сот аса кауіпті деп танығандар;
2. ауыр қылмыс үшін бас бостандығынан айыруға
сотталғандар немесе қасақана қылмыс үшін екі немесе одан көп рет бас
бостандығынан айыруға сотталғандар, егер олар дұрыс қолға тусуге ешқандай
ұмтылыс білдірмесе жэне қоғам үшін қауіпті болып қалса;
3. қасақана қылмыс үшін бас бостандығынан айыруға
соттталғандар, егер олар жазасын өтегеннен кейін немесе жаза шеуден шартты
- мерзімінен бұрын босатылғаннан кейін, ішкі істер гер органдарының
ескертпелеріне қарамастан, қоғамдық және мемлекеттік тәртіпті бұзса және
басқа да құқық бұзушылықтар жасаған жағдайда.
Әкімшілік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz