Қасиетті Одақтың қызметі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тарихи тәжірибелер барысында тарихи дәуірлер
арасындағы сабақтастықтар мен өзара байланыстардың үнемі орын алып
жататындығы байқалып отырады. Осы тұрғыдан алғанда, жақын уақытта ғана
тарих қойнауына шығарып салған ХХ ғасыр мен оның алдында аяқталған ХІХ
ғасыр арасында тарихи сабақтастықтың барлығы сөзсіз. Өзіміздің жұмысымыздың
тақырыбы ретінде алып отырған ХІХ ғасырдағы дүниежүзілік қарым-
қатынастардың ерекшелігі қандай? ХІХ ғасырдағы дүниежүзілік деңгейдегі
халықаралық қатынастардың ерекшелігі сонда, оның алдыңғы ғасырлардағы
халықаралық қатынастарды жүргізу мәдениетінен мүлдем басқаша болуы.
Басқалай айтқанда, ХІХ ғасырда бұрын-соңды болмаған, екінші жағынан,
қазіргі дипломатияны жүргізу заңдылықтарына ұқсас халықаралық қарым-
қатынастар жүйесі қалыптастырылды. Бұл уақытта халықаралық қарым-қатынастар
жүргізудің әдіс-тәсілдері, мәдениеті, заңдылығы, практикасы өзгерістерге
ұшырады. ХІХ ғасырда сөздің тура мағынасындағы дипломатия қалыптаса
бастады. Бұдан былай халықтар мен мемлекеттер өзара жанжалдарын мәдениетті
түрде, келіссөздер арқылы шешуге мүдделі болды. Мемлекеттер бұл кезеңде
геосаяси мақсаттарын айқындаудың өзінде интеграциялық процестерді жүргізуге
мүдделі болды. Яғни, бұл дегеніміз аталмыш кезеңде жетекші саяси күштер
геосаяси жоспарларын жүзеге асыруда басқа мемлекеттермен әскери-саяси
одақтар құруға тырысты. ХІХ ғасырдың соңына қарай қазіргі біздің
түсінігіміздегі әскери-саяси блоктарға бірігу процесі басталды. Сол
уақыттағы мемлекеттер мұндай одақтардың бір күндік немесе бір жылдық болмау
қажеттігін жіте түсінді, сол бағытта жұмыс істеді.
Сонымен, ХІХ ғасырда халықаралық қарым-қатынастарда қандай процестер
жүрді? ХІХ ғасырға Еуропа құрлығы Н.Бонапарттың империясын күйретіп, соның
зардаптарын жоюға кірісумен аяқ басты. 1799-1815 жылдар аралығындағы
наполеондық соғыстар барысында Еуропа құрлығында үлкен өзгерістер орын
алып, еуропалық мемлекеттер бұл агрессияны 7 антинаполеондық коалиция құру
арқылы тоқтатқандығы тарихтан белгілі.
Наполеондық соғыстардан кейін Еуропа құрлығындағы халықаралық
қатынастар Вена жүйесі арқылы реттелді. 1815-1830 жылдардағы халықаралық
қатынастар Қасиетті Одақтың қызметі аясында жүзеге асты. Еуропа құрлығында
ХІХ ғасырдың 40-60 жылдарында халықаралық қатынастарға революциялық
процестер үлкен ықпал етті. Бұл құрлықта 1870 жылдары әлемдік деңгейде
үлкен оқиғалар орын алды. Оның ең бастылары – осы уақытқа дейін
бытыраңқылық өмір кешкен Германия мен Италияның біріккен мемлекеттерге
айналуы болды. ХІХ ғасырдың 80-90 жылдарындағы еуропалық халықаралық
қатынастар жетекші саяси күштердің әскери-саяси блоктарға бірігіп, олардың
агрессиялық саясат жолына түсуімен сипатталады. Атап айтқанда, Австрия-
Германия одағы 1882 жылы Германия, Австрия-Венгрия және Италия арасындағы
Үштік одаққа айналады, сондай-ақ, бұл уақытта болашақ Антанта одағының да
алғышарттары қалыптасты.
Әлемдегі басқа құрлықтағы халықаралық ахуалға келсек, Африка ХІХ
ғасырдағы жүз бойы еуропалық мемлекеттердің отарына айналды. Америка
құрлығындағы халықтар да отаршылдықтың қамытын кейді. Мұнда ХІХ ғасырдың
басында ең үлкен отарлық империя Испания болды. Алайда, 1826 жылы аяқталған
америкалық отарлардың тәуелсіздік үшін соғысының нәтижесінде Испанияның
Куба мен Пуэрто-Рикодан басқа американдық отарлары тәуелсіз мемлекетке
айналды, олар: Мексика, Гватемала, Сан-Сальвадор, Гондурас, Никарагуа,
Коста-Рика, Колумбия, Венесуэла, Эквадор, Перу, Боливия, Чили, Аргентина,
Парагвай және Уругвай.
Америка құрлығындағы қазіргі алып мемлекет АҚШ-қа келсек, ол ХІХ
ғасырдан бастап Англия мен басқа еуропалық мемлекеттердің бәсекелесі бола
бастады. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында АҚШ-тың сыртқы саясатына тән
сипатты ерекшеліктердің бірі мемлекеттік территорияны кеңейту үдерісі
болды. 1805-1815 жылдар аралығында АҚШ Африкада алғашқы соғысын жүргізді.
ХІХ ғасырда Шығыс елдері еуропалық мемлекеттер мен АҚШ-тың отарлық
жаулаушылығына ілікті. Олар Қытай, Жапония және басқа да Қиыр Шығыс
елдеріне бақылау жасауға ұмтылды. ХІХ ғасырдың басынан Орта Шығыс елдері
мен Үндістан да отаршылдар назарынан тыс қалмады. Бұл уақытта Иран,
Ауғаныстан, Кавказ және Закавказье үшін Англия мен Ресей арасында талас
орын алды. 1875-1878 жылдары Шығыс дағдарысы жүрді. Оның мәні – Осман
империясының иелігіндегі Балқан халықтарының түріктерге қарсы азаттық
күреске шығуы болды. Балқандағы оқиғаларға Ресей, Англия және Австро-
Венгрия белсенді қатысты.
Осылайша, ХІХ ғасырда дүниежүзілік халықаралық қатынастар ерекше
қарқынмен, өзіндік сипатта жүрді. Осы ерекшеліктерді айқындау, оның мәнін
ашып көрсету, біздің дипломдық жұмысымыздың басты мақсаты болмақ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диплом жұмысының тақырыбына қатысты
әдебиеттерді саралау бұл мәселенің тарихнамасының едәуір дәрежеде
қалыптасқандығын көрсетеді. Дегенмен, қазақ тіліндегі еңбектердің өте аз
болуы бізге үлкен қиыншылықтар әкелді. Біз пайдаланған мемлекеттік тілде
жазылған басты оқулық Қ.И. Байзақованың жалпы редакциясымен жарық көрген
Жаңа заман кезеңіндегі халықаралық қатынастар тарихы [1] атты еңбек. Бұл
ұжымдық еңбекте жаңа замандағы халықаралық қарым-қатынастар тарихының
негізгі мәселелері жан-жақты талданады.
Тарихнамалық негізгі әдебиеттердің қатарында История дипломатии
[2], Европа с 1870 по 1914 г. [3] атты еңбектермен қатар, В.П. Дебориннің
[4], А.Дебидурдың [5], Е.А.Ерусалимкийдің [6], Л.А.Зактың [7],
А.З.Манфредтің [8], А.В.Ревякиннің [9], Ф.А.Ротштейннің [10] зерттеулерін
де атап өтуге болады. Бұл шығармаларда жаңа замандағы, оның ішінде, ХІХ
ғасырдағы дүниежүзілік халықаралық қатынастар тарихының келелі мәселелері
баяндалған.
Ресей, Англия, Франция, Италия, Осман империясы секілді жекелеген
елдердің сыртқы саясатының тарихы және тұтас аймақтардың ХІХ ғасырда
халықаралық қарым-қатынастарға тартылу мәселелері М.С.Альперович [11],
И.С.Галкиннің [12], Н.А.Дулиннің [13], А.С.Ерусалимскийдің [14],
А.В.Крепактың [15], Л.Н.Кутаковтың [16], И.Д.Парфеновтың [17],
А.С.Протопопов, В.М.Козьменко, Н.С.Елмановалардың [18], О.В.Серовтың [19]
еңбектерінде көрініс тапқан. Осы мазмұндық сипаттағы зерттеулер қатарына
Боснийский кризис 1908-1909 гг.-пролог первой мировой войны [20],
Внешняя политика России на Ближнем Востоке в конце 30-х и начала 40-х гг.
ХІХ в. [21], Восточной вопрос во внешней политике России: конец ХУІІІ-
начало ХХ вв. [22], Германская история в новое и новейшее время [23],
История Латинской Америки. Доколумбова эпоха-70-е годы ХІХ в. [24],
Китай в мировой и региональной политике: История и современность [25]
атты еңбектерді де жатқызуға болады. Бұларда Латын Америкасы елдерінің
сыртқы саяси тарихы, Ресейдің Балқандағы, Таяу Шығыстағы саясаты, Германия
империясының құрылуы мен оның сыртқы саясаты, Италияның сыртқы саясаты,
Ұлыбританияның отарлық жаулаушылығының тарихы, Қытайдың халықаралық
қатынастарға тартылуы, Жапонияның сыртқы саясаты баяндалады.
Тақырыптың деректік көзі. Тақырыптың деректік көзін аталған
зерттеулерге енгізіліп, ғылыми айналымға түсірілген келісім-шарттық
құжаттар, фактологиялық материалдар құрайды. Сондай-ақ, дипломдық жұмысты
жазу барысында М.В. Пономарев пен С.Ю. Смирнованың Новая и новейшая
история стран Европы и Америки атты практикалық құралының бірінші және
екінші томдары [26], [27] пайдаланылды. Бұл құралдардан ХІХ ғасыр бойы
жасалған келісім-шарттар мен құрылған одақтардың хаттамаларының мәтіндерін
оқып, білуге болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты
ХІХ ғасырдағы дүниежүзілік халықаралық қарым-қатынастар тарихын жан-жақты
қарастырып, ондағы ерекшеліктерді айқындау болып табылады. Осы мақсатты
жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер қойылды.
- Халықаралық қатынастардың Веналық жүйесінің қалыптасуы;
- Қасиетті Одақтың қызметін, оның ішкі қарама-қайшылықтарын бағалау;
- ХІХ ғасырдың 40-60 жж. халықаралық қатынастарды талдау;
- Үш императорлар одағының құрылуын зерделеу;
- 1875-1878 жылдардағы Шығыс дағдарысын, оның барысын саралау;
- Үштік Одақтың құрылу жағдайларын қарастыру.
Жұмыстың әдістемелік негізі ретінде тарих ғылымының объективтілік,
тарихилық, жүйелілік тәрізді негізгі принциптері басышылыққа алынды.
Сонымен бірге, диплом жұмысын жазу барысында салыстырмалы-тарихи талдау,
сыни талдау, логикалық зерттеу әдістері кеңінен пайдаланды.
Еңбектің ғылыми жаңалығы. Аталмыш тақырып университет деңгейінде
бірінші рет қарастырылып, ХІХ ғасырдағы дүниежүзілік халықаралық қарым-
қатынастардың тарихын баяндауға, ондағы ерекшеліктерді ашып көрсетуге жан-
жақты талпыныс жасалды.
Жұмыстың хронологиялық ауқымы. Диплом жұмысының хронологиялық ауқымы
ХІХ ғасырдың жүз жылдық мерзімін қамтиды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, төрт үлкен тараудан,
қорытындыдан, сілтемелерден және қосымшалардан тұрады.
1. Халықаралық қатынастардың Веналық жүйесінің қалыптасуы
Наполеонды жеңгеннен кейін барлық еуропалық державалардың
өкілдері (Түркиядан басқасы) Еуропада феодалдық тәртіпті және наполеондық
соғыс барысында құлатылған бірқатар бұрынғы әулеттерді қайта қалпына
келтіру мәселелеріне байланысты шешім қабылдау үшін Австрия астанасында
жиналды. Бұл конгресс қатысушыларын тағы да бір ортақ міндет біріктірген
еді – ол революциялық және демократиялық қозғалыстармен күрес. Сонымен
қатар когресс Франциядағы бонапарттық тәртіптің қайта оралмауына және
Еуропаны жаулап алу әрекетінің болмауына тұрақты кепілдікті қамтамасыз
етуі, сонымен бірге жеңімпаз державалардың территориялық дәмеленулерін
қанағаттандыруы қажет болды.
23 қыркүйекте, 1814 ж. 1 қазанына белгіленген конгресс ашылуына
бір апта қалғанға дейін, Венеға басқа француздық дипломаттармен қатар
XVIII Людовиктің сыртқы істер министрі князь Талейран – Перигор келді.
Александр Талейранды жақсы танитын еді. Оның патшадан бірнеше рет ақша
сұрап алып, бермеген жағдайда ренжімейтіндігі бекер емес еді. Бірақ
Талейранның барынша ақылдылығын, икемділігі, тапқырлығы, адамдарды тани
білуі оны өте қауіпті қарсыласқа айналдырды. Талейран ұстанымының әлсіз
жағы оның Вена когресінде жеңілге жақтың өкілі болғандығында еді.
Талейранның асқан зеректілік пен бұлтармалық қасиет көрсетуіне тура келді.
Талейран Венаға келген сәтінде конгрестің басты назары қандай проблемаға
ауатынын білген болатын, бұл басты польша – саксон мәселесі еді. Наполеон
шегінгеннен кейін әскері Варшава герцогтығын басып алған Александр
герцогтықты ешкімге де бермейтінін ашық айтты. Бұл герцогтық, негізінен,
Польшаның үш бөлінісінен кейін Пруссия жаулап алған жерлерден тұрған,
кейін, 1807 ж. Наполеон тартып алғандықтан, Пруссия корольі III Фридрих
Вильгельм Пруссияға Саксония корольдігін біріктіру түрінде компенсация
алуға үміттенді. Александр бұл шартпен келісті, оның үстіне Саксония
корольінің иеліктерін оның ұзақ уақыт бойы Наполеонның одақтасы болғандығы
үшін жаза ретінде тартып алуды жоспарлады. Талейран дәл осы негізде күрес
ашудың пайдалы болатындығын бірден байқай алды. Ал дипломатиялық күрес
Талейранның негізгі мақсатына жету үшін барынша қажет еді: Шомон одағын
күйрету, яғни, басқаша сөзбен айтқанда, Австрия, Англия, Ресей және Пруссия
арасына жік салу [1, 74-75 бб.].
1814 ж. сәуір – мамырында Ресей орыс үкіметінің қарамағындағы
әскери күші жағынан ойсыраған, әлсіреген, континенталды Еуропаның басқа
мемлекеттерінің барлығынан мықты еді. Осыған байланысты Меттерних конгресті
күзге қалдырып, Австрияның біршама есін жинауына мүмкіндік беру үшін жағдай
жасады. Александр Маттернихті барынша жек көргеніне және оның, онымен бірге
Ресейге жаугершілік көзқарастағы, бірақ патшаның көзінше жағымпазданатын
лорд Кэстльри мен фрацуз корольі XVII Людовиктің қаскүнемдігін біліп
отырғанына қарамастан, когресті кейін қалдыруға келісті. Олардың барлығын
Александр Еуропаның жаңа билеушісінің рөлін орындағысы келуі мүмкін деген
ой қатты алаңдатты. Олар алдын ала, соншалықты бірлікпен болмаса да,
қарсылық көрсетуге даярланды. Меттерних кезіндегі хатшы және сенімді тұлға
публицист Генц басы – қасында болған адам ретінде кейіннен былай деп жазды:
Венаға келген кезде император Александр Австрия, Англия және Франциямен
алакөз қарым – қатынаста еді. Лорд Кэстльри Александрға, Меттернихке
қарағанда, едәуір жағымсыз еді. Икемсіз, Англияда революцияның болуынан
қорқатын, орыс дипломатиясына сенімсіз көзқараспен қарайтын ағылшындық
сыртқы істер министріне Александр салқынқанды педант (тақуа) деген
мінездеме берді, қалай болғанда да Кэстльри Меттерних секілді ұятты жинап
қойып, үнемі алдай бермейтін еді.
Александр XVIII Людовиктің босаған француз тағына отырғанын онша
қаламады. Ал ол таққа отырған кезде Александр Францияға конституциялық
хартияны сыйға беру керектігін талап етті. Бұл, әрине, оған конституциялық
мекемелердің ұнағанын емес. Бірақ патша секілді ақылды да икемді
корсикандық Поццо – ди – Борго, патшаның француз істері жөніндегі
кеңесшісі, егер Францияда найзағай тартқыш ретінде конституциялық құрылым
орнатылмаса, Бурбондар әулетін жаңа революция жойып жіберетініне сенімді
болды. Александр король XVIII Людовик пен оның ағасы Кар Артуаға жағымсыз
көхқараста еді, ал олар болса, өз кезегінде, патшадан қорқатын және оның
қамқорлығынан құтылу үшін әр түрлі айлаға баруға әзір еді.
Талейран Венаға келген соң төрт ұлы держава өкілдерінің
жиналысына өатысуға шақырылды. Ол бұл жиналысқа жеңілген ұлттың өкілі
секілді емес, тәкәппарлықпен, өз - өзіне деген сенімділікпен келіп,
жиналғандардан француз делегациясының калған мүшелері неліктен бұл
жиналысқа шақырылмағанын сұрап, Пруссиядан болса, тек қана Гарденберг емес,
В.Гумбольдтың да қатысып отырғанын айтып кетті. Одан соң алдын ала
даярланған қаулыдағы одақтастар сөзіне тоқталды. Егер одақтас державалар
болатын болса, онда мен мұнда артықпын - деп мәлімдеген ол, Францияның
когрестің басқарушысы комитетіне жіберілуін талап етті. Париж трактатына
сегіз державаның өкілдері қол қойғандықтан, Талейран Испания, Португалия
және Швеция өкілдерін шақыруды талап етті. Қалай болғанда да, ол басқарушы
комитет құрамына енуге қол жеткізді, сөйтіп одақтастарды бір – бірімен
ұрыстырып, қарама – қарсы қою мақсатында қастық жасау мүмкіндігін алды [1,
75-76 бб.].
1814 ж. қазан айының бас кезінде Талейран император Александрға
келді. Олардың арасында өте жағымсыз түсініктеме болды. Талейран өзінің
легитимизм принципін ұсынды. Онда Александр революциялық соғыстарға дейін
Ресейдің иелігінде болмаған Польша бөлігінен бас тартуы, ал Пруссия
Саксонияға көз салмауы қажет делінді. Патшаның Ресейді өз жеңісінен
тиесілі пайдасын алу керек деген сөзіне жауап ретінде Талейран: Мен
пайдадан құқықты жоғары қоямын! - деді. Осы сөз, жалпы алғанда, өзін - өзі
ұстай білетін Александрды шыдам шегінен шығарды. Құқықтың киелілігі туралы
әңгімені кезінде Эрфуртта Александрдың өзіне Наполеонды сатып, ол үшін
ресейлік қазынадан ақшалай төлем алған соң Талейран айтып тұр еді. одан да
соғыс! - деп мәлімдеді Александр.
Одан кейін лорд Кэстльримен келіссөз жүргізілді. I Александр оған
Польшаны бөлу кезінде жіберілген моральдық күнәмді жөндеуге шешім
қабылдадым, - деп мәлімдеді. Ресей императоры дәл осы Вена когресінде
бұрынғы Польшаның барлық боліктерін тез арада біріктіруді міндет етіп
қоймайды. Ол әзірше Польша территориясының өзінің әскері 1814 ж. басып
алған бөлігі туралы ғана айта алады. Ол Польшаның осы бөлігінен Польша
корольдігін қалпына келтіріп қана қоймай, осы конституциялық корольдікке
Ресей 1807 ж. алған Белосток округын, сонымен бірге 1809 ж. алған Тарнополь
округын қосады.
Кэстльри патшаның Польшаға бергісі келіп отырған конституциясын
өте либералды, сондықтан да Австрия мен Пруссия үшін қауіпті деп тапты.
Ол австриялық және пруссиялық поляктар конституцияны пайдаланып отырған
қандастарына қарап толқуы мүмкін деген қаупін білдірді. Патша польшаның
тәуелсіздігі мен еркіндігі үшін әрәкет жасап отырғанын дәлелдегеніне
байланысты, буржуазиялық Англияның министрі соншалықты либералды болмауын
ұсынды. Австрия үкіметі Польшада либералдық тәртіптің орнауынан, Ресейдің
польша жерінің көп бқлігін қосып алу арқылы күшейіп кетуінен ағылшын
үкіметінен де ары қауіптенді. Австрия канцлері осы кезде Кэстльриге
тығырықтан шығудың мынадай жолын ұсынды: Пруссияның өкілетті өкілі
Гарденбергке Австрия мен Англияның бүкіл Саксонияны Пруссия корольіне
беруге келісетіндігі туралы айту керек. Ал Пруссия болса, өз кезегінде,
Александрдан бас тартып, Австрия мен Англияға қосылады, сөйтіп патшаның
Польшаны (Варшава герцогтығын) иеленуін болдырмайды. Осылайша, Саксония
корольдің Александрдан бас тартқаны үшін төлем ретінде болуы тиіс еді.
Король III Фридрих-Вильгельм бұл жоспардан бас тартуды шешті.
Меттерних пен Кэстльридің Талейранды ойға алынған мәмілеге қоспауы тектен-
тек емес екендігі белгілі болды. Пруссия корольі өз жағдайының соншалықты
қауіпті екендігін кенет түсінді: Талейран барлық нәрсені I Александрға
айтып қойса не болады, ең бастысы, оның өзі Франция мен Ресейдің Пруссияға
қарсы бірлескен дипломатиялық, мүмкін тек қана дипломатиялық емес әрекеттер
жасауын ұсынса қайтеді? Француз-орыс одағының сұмдығы, тильзиттік және
тильзиттен кейінгі уақыттың өкініші әлі де ойдан кетпеген еді. Ойластыры
келе, король III Фридрих-Вильгельм Александрға өзінің адамгершілігін
дәлелдеу үшін барлығын мәлімдеу керек деп шешті. Патша Меттернихті шақырып
алып, ашық сөйлесті. Бұл туралы Талейран XVIII Людовикке табалаушылықпен
жеткізіп, Александр Меттернихпен кінәлі күтушіден де жаман сөйлескенін
айтты.
Конгресс жұмысы ішкі күрестің кесірінен алға жылжымай қойды.
Сол кезде Талейран бұрынғы көздеген мақсатын сақтай отырып, тактикасын
өзгертті: жеңіскерлер қатарында алауыздықты тереңдету. Франция болса,
Ресейдің күшеюіне кедергі келтіруге емес, Францияның тікелей көршісі әрә
жауы Пруссияның күшеюіне кедергі жасауға мүдделі болатын. Сондықтан
Талейран Александрға Францияның Александрдың өз империясы шегінде Польша
корольдігінқұруына Англия мен Австрияның қарсы тұруын қолдамайтындығы,
бірақ Саксонияның Пруссия корольіне берілуіне келіспейтіндігі туралы
мәлімдеді. III Фридрих-Вильгельмнің де, оның дипломатиялықөкілдері
Гарденберг пен Гумбольдтың да конгресте атқарған рөлі маңызсыз болатын.
Оған Саксонияны беруге сөз берілді. Александр саксондық корольдігі сатқын
деп атады, оны Ресейге жіберемін деп, ло Саксонияны Польшаның бір бөлігіне
айырбас ретінде ғана ала алды деп сендірді. Сөйтіп король біраз уақытқа
тыныштанды. Талейранның іс-әрекетін бұрынғы одақтастардың арасындағы
шиеленісті қарама-қайшылық және Ресей мен Пруссияның жоспарларына ағылшын
және австрия дипломатиясының белсенді қарсылықкөрсетуі жеңілдетті. Қандай
жолмен болса да, Ресейдің күшеюіне кедергі келтіріп, оның Наполеонды
талқандау арқылы қол жеткізген ықпалын шектеуге ұмтылған Кэстльри мен
Меттерних Франциямен жасырын одақ құруға дейін барды. Талейран, әрине,
Францияның же,іскерлерін ажырату мүмкіндігін жіберіп алмауға тырысты. 1815
ж. 3 қаңтарында жасырын келісімге үш державаөкілдері қол қойды. Ол Ресей
мен Пруссияға қарсы бағытталып, Австрия, Франция және Англияны егер жоғары
келісім жасаған жақтардыңбіріне бірі немесе бірнеше державалар тарапынан
қауіп төнсе, әрқайсысы 150 мың солдаты бар армия жіберу арқылы бір-біріне
көмекке келуге міндеттеі. Үш қатысушының үшеуі де қарсыластармен сепаратты
бейбіт келісім жасаспауды міндетіне алды. Әрине, келісім Александрдан, кез
келген басқа адамнан да қатаң құпияда сақталатын болды. Оның бір данасы
Велода Меттернихте қалды; екіншісі Талейранға беріліп, тез арада Парижге
король XVIII Людовикке жіберілді; үшіншісі Кэстльридің қолына тапсырылып,
ол ағылшындық принц-регент Георгқа жеткізді [1, 77-79 бб.].
Бұл жасырын келісімнің саксондық жобаға қарсы қуатты күшейткені
соншалық, Александрдың ажырауға барудан, мүмкін соғысқа кіруден немесе
келісуден басқа амалы қалмады. Польшада қалағанының бәрін алғаннан кейін
ол ұлы үш державамен Пруссия үшін ұрысқысы, одан жаманы – соғысқысы
келмеді. Ол мынаған жол берді: Пруссия Саксонияның тек бір бөлігі берілді.
Саксония корольі өз иелігіне тұрақты орнығып алды. Ол шынына келсек, едәуір
кішірейген болатын.
Вена конгресі Германияның саяси бытыраңқылығын бекітті. Александр
Меттерних секілді, Англия бұл мәселеге бейтарап қарады, ал Пруссия болса,
күреске араласқысы келгенмен, әлсіз еді. Вена конгресі қайраткерлерінің
барлық ой шабыты барлық жақтың да көтереһіліп келе жатқан буржуазия
мүдделеріне қандай да бір жеңілдік жасағысы келмейтіндіктерін дәлелдеді;
неміс халықының Германияның бірігуіне артқан үміттің күл-талқан болуы
реакцияның салтанат құруындағы тағы бір сипатты сызық болды.
Меттернихтің жоспарына сәйкес, конгресс Германдық одақ деп
аталған ұйым құруды көздеді. Бұл одақ істерін жүргізу үшін Германдық сейм
құрылды. Одаққа Австрия, Пруссия және басқа германдық мемлекеттер (жалпы
саны – 38) енгізілді. Германдық одақтың міндетіне, Меттернихтің ойлауы
бойынша, Францияның Рейнге қарай келешекте болуы мүмкін жаңа қозғалысына
кедергі жасау, сонымен бірге Австрияның Германияда басшылық жасауын
қамтамасыз ету кірді.
Майнцтағы Франкфурт қаласында орналасқан сеймге төрағалық ету
австриялық өкілге жүктелді, ал сеймдегі дауыс берулер соңғы шешімді Австрия
қабылдайтындай етіп бөлінді. Әрине, бұл сұрқия құрылым герман халқын
біріктіруге емес, керісінше, оның бөлшектелгендігін мәңгіге қалдыруға және
ұсақ феодалдық монархияны сақтап қалуға бағытталған еді. Осылайша, Германия
тағы да, Ф.Энгельстің бейнелі сипаттамасына сәйкес, бұрын, дәлірек айтсақ,
Германияның батыс бөлігінде француз революциясы және Наполеон талқандады
деген дінге сенушілік астауының қасында қалды.
Конгресс өз жұмысын қорытындылауға кірісіп кеткен шақта, кенет
оның қатысушыларын күтпеген жаңалық есеңгіретіп жіберді. 1 наурыз күні
Наполеон Францияға кірді. Ал тағы үш аптадан кейін, 1815 ж. 20 наурызында
Наполеон Парижге кірді. Империя қайта қалпына келтірілді. Вена
когресіндегі алауыздықтар туралы өсектің Наполеонның Эльбаны тастап
шығуында басты рөл атқарғаны сөзсіз. Оны Парижде ғажайып сыйлық күтіп тұр
еді. Кіруіне тек бір тәулік қал,ан кезде ғана қашқан Наполеон корольдің
кабинетінде 1815 ж. 3 қаңтардағы баяғы жасырын келісімді тауып алды. Бұл
Талейран арқылы XVIII Людовикке жіберілген үш көшірменің біреуі еді.
Корольдің асыққаны соншалық, үстелінің үстіне осы құжатты қалдырып кеткен
болатын. Наполеон жаушы әзірлеуге бұйрық беріп, оны осы пакетпен Венаға
жібереді. Наполеон бұл пакетті император I Александрға тапсыруға бұйрық
берді [1, 79-80 бб.].
Александрдың өзіне қарсы бағытталған жасырын келісімді алғаш ашып
оқығанына куәгер болған Будякиннің көрсетуінше, патша ашудан қызарып
кетеді, дегенмен өзін - өзі ұстап қалады. Наполеон қайта оралғаннан бері
патшаның Еуропаны құтқаруына үміт артып жүрген Меттернихке келген кезде,
Александр оған үнсіз ғана австриялық канцлердің дипломатиялық
шығармашылығының жасырын жемісін ұсынады. Меттерних қатты сасып, өмірінде
бірінші әрі соңғы рет айтарға өтірік таппай қалады.
Дегенмен де, Наполеон алдындағы қорқыныш белең алып, Александр сол
жерде Меттернихке қалай болғанда да олардың ортақ жауы Наполеон екендігін
мәлімдейді. 1815 ж. 18 маусымында Ватерлоо түбінде Наполеон жеңіліске
ұшырағаннан кейін Францияда Бурбондар екінші рет қайта қалпына келеді.
Ватерлооға дейін бірнеше күн қалғанда, 1815 ж. 9 маусымында Вена
конгресінің соңғы жиналысы болды, онда 121 баптан және 17 жеке қосымшадан
тұратын Қорытынды актыға қол қойылды. Конгреске қатысушылар мығым нәрсе
құрдық деп ойлады. Бірақ конгрестің реакциялық утопиясы жаңа өндірістік
қатынастарға да, Еуропадағы феодализм мен абсолютизмнің ескі қондырғыларын
күйреткен жиырма бес жылдық күреске де қарамастан, жер шарының осы бөлігін
ескірген құрылым шеңберінде ұстап қалуда болатын. Бұл утопия когрестің
барлық іс-әрекетінің негізінде жатты.
Бельгия Голландияның жаңа корольіне сыйланды; Данияға, Шлезвигтен
басқа, немістік Голштейн берілді; Германия 38 дербес мемлекетке бөлініп
қала берді. Польша тағы да үш бөлікке бөлінді, оның үстіне бұрынғы Варшава
герцогтығының жерінен жаңа Польша корольдігі құрылды. Ол, конгрестің шешімі
бойынша, Ресеймен үздіксіз байланыста болуы және Ресей патшасы сыйға
тартқан конституциямен басқарылуы қажет еді. Познань, Гданьск (Данциг) және
Торунь – Пруссияның, ал Батыс Украина (Галиция) Австрияның иелігінде
қалды. Краков қаласы, оған қарасты облыспен бірге, Ресейдің, Австрияның
және Пруссияның қамқорлығындағы мәңгілікке еркін, тәуелсіз және бейтарап
қала деп жарияланды.
Пруссия өзі айрылған польшалық территориялар үшін төлем ретінде,
Саксонияның солтүстік бөлігінен басқа, Рюген аралын және шведтік
Померанияны, ал батыста Рейн – Вестфаль обылысын алды. Нәтежиесінде
Гогенцоллерлер корольдігі, Талейран мен Меттерних тарапынан қарсылық
болғанына қарамастан, патша жағынан қолдау берілуінің нәтежиесінде және
кгресте ағылшын дипломаттары ұстаған позицияға орай күшейе түсті.
Пруссияның екі бөлікке – ескі, шығыс және жаңа, батыс бөліктеріне бөлініп
қалағанына қарамастан, ол 1815 ж. кейін-ақ күш жинап, көршілері үшін
қауіпті бола бастады [1, 80-81 бб.].
Тирольды, Вальтелинаны, Триесті, Дальмация мен Иллирияны алған
Австрия да едәуір күшейді. Моденде, Тосканда және Пармада таққа император I
Францтың жақын туыстары отырды, олар Австриямен одақтастық туралы келісім
жасасқан болатын. Бурбондар билігі қалпына келтірңлген екі Сицилия
корльдігі Австриямен және Папа облысымен осындай келісімдер жасасты.
Сөйтіп, Габсбургтар билігі саяси бөлшектелген жағдайдағы Италияның барлық
территориясына таралды.
Қуатты екі еуропалық держава - Англия мен Ресейдің Франциямен
ұзақ мерзімді соғыстан едәуір нығайып, күшейіп шықты. Англия өзінің бұрын
да аз болмаған орталық иеліктерін кеңейтті. Ол өзінің басты бәсекелесі –
Францияны шетке шығару арқылы толыққанды теңіз иесі болып қалды және
басқа елдерді өзі орнатқан тонаушылық сипаттағы теңіз құқығын мойындауға
мәжбүр етті, яғни ол ашық теңізде бейтарап елдердің сауда корабльдерін жау
жағалауына апара жатқан тауарларын алып қою мақсатында тоқтатып, қарау
құқығына ие болды. Әсіресе британдық биліктің ағылшын буржуазиясының Таяу
және Орта Шығыс елдеріне барар жолдағы әскери-теңіз базаларына айналған
Мальта аралында және Ионикалық аралдарда орнауы маңызды орын алды.
Патшалық Ресей наполеондық Франциямен соғыстардан Варшава
герцогтығы, Финляндия және Бессарабия жерлерінің есебіненедәуір кеңейіп
шықты. Вена когресі Ресейге Польша патшалығын әкелді, - деп әділетті
жазды кейінірек Ф.Энгельс, сонымен қатар патшаның қазіргі Еуропада алған
орны бәрінен де маңыздырақ деп атап өтті. Еуроплақ континентте Ресейге тең
келетін бәсекелес қалмады.
Негізгі саяси және территориялық мәселелерді шешуден басқа, Вена
конгресі Бас трактатқа қосымша актылар ретіндегі бірқатар арнайы қосымша
қаулылар қабылдады. Олардың ішінде 1815 ж. 8 ақпанында қол қойылған
Державалардың негрлерді сатуын жою жөніндегі Декларация, 1815 ж. 19
наурызында когресс қабылдаған Дипломатиялық өкілдердің рангілері туралы
Ереже маңызды орын алады. Соңғы ереже алғаш рет әр түрлі дипломатиялық
тұрмысқа халықаралық құқық нормасы ретінде ұзақ уақытқа енді және осы күнге
дейін күшінде. Бұл қаулы XVII ғ. дипломатиялық тәжірибесінде әдеттегідей
болып қалған үлкендік туралы шексіз ұрыстар мен қақтығыстарға нүкте қойды.
Рангілер былайша белгіленді: 1) елші, папалық легат және нунций; 2)өкіл; 3)
сенімді өкіл. Кейінірек, 1818 ж. бұл үш рангіге министр-резидент рангісі
енгізілді, ол өкіл мен сенімді өкілдің арасына қойылды.
1814 ж. Венаға жиналған жеңімпаз мемлекет билеушілері алдарына
үш негізгі мақсат қойды: 1) Франция т арапынан қайталануы мүмкін агрессияға
қарсы кепілдеме құру; 2) өздерінің жеке территориялық мүдделерін
қанағаттандыру; 3) XVIII ғ. фрунцуз буржуазиялық революциясының барлық
салдарларын жою және ескі феодалдық-абсолюттік тәртіптерді барлық жерлерде
қалпына келтіру.
Бірақ осы мақсаттардың тек алғашқысы ғана толығымен орындалды.
Ал екіншіге – территориялық мүдделерін қанағаттандыруға келсек, тек
бірқатар жеңіскер елдер ғана Франциямен болған ұзақ та қантөгісті соғыста
Еуропаның едәуір әлсіз елдерінің есебінен кеңейіп шықты. Вена когресінің
үшінші мақсаты – революциялық бастауларды жою және легитимизм принциптерін
толығымен бекітуге қатысушылар қол жеткізе алмады. Осылайша, Еуропада және
жалпы әлемде халықаралық қатынастардың Веналық деп аталған жаңа жүйесі
орнатылып, ол қатынастардың жаңа тәсілдері мен нысандарын бекітті және
континенттегі қарама – қайшылықтарға жаңа түйін салды [1, 81-82 бб.].
2. 1815-1830 ЖЫЛДАРДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР
Қасиетті Одақтың қызметі. Халықтың Наполеонға қарсы күресі француз
империясының күйреуімен аяқталды. Наполеонның жеңілісін монархиялық,
феодалдық- абсолюттік мемлекеттер коалициясы өз меддесіне пайдаланды.
Наполеон империясының жойылуы Еуропадағы дворияндық-монархиялық реакцияның
салтанат құруына әкелді.
Франциямен бейбіт келісім, Төрттік Одақ туралы жаңғыртылған
келісім және Вена конгресінің Қорытынды актісі тарихқа веналық жүйе
атауымен енген Наполеоннан кейінгі дәуірдегі халықаралық қатынастардың
негізі болды. Жеңімпаз – державалардың мүдделері қарама – қайшылықты еді.
Бірақ Вена конгресінің қорытынды сатысында антинаполеондық коалиция
мүшелері өзара қайшылықтарды жойып, ымыры шешімдер қабылдауға мәжбүр болды.
1814 ж. Бірінші қыркүйегімен 1815 ж. Тоғыз шілдесі аралығында жиналған Вена
конгресінің қабылдаған шешімдері Еуропадағы дворяндық монархия реакцияның
күшеюіне ықпал етті. Революциялық және ұлт – азаттық қозғалыстармен күрес
жүргізуді күшейте түсу үшін еуропалық мемлекеттердің реакциялық үкіметтері
өзара Қасиетті Одақ құрды.
Еуропалық дипломатия тарихына Қасиетті Одақ революциялық рухты, саяси
және діни бостандық сүйгіштікті, қай жерде бой көтерсе де, басып жаншу
идеясы негізінде құрылған, айқын клерикалдық – монархиялық идеологиясы бар
біріккен ұйым ретінде енді. Жеңімпаз – елдердің Қасиетті Одағы Вена
конгресі бекіткен жаңа халықаралық саяси жүйенің тірегіне айналды. Бұл
Одақтың Ресей императоры I Александр жасаған актысына 1815 жылдың 26
қыркүйегінде Австрия императоры І Франц, Пруссия королі ІІІ Фредрих
Вильгельм қол қойып, бұл акті олардың атынан басқа еуропалық державаларға
таратылды. Қасиетті (Киелі) Одақ актысына Англиядан басқа еуропалық
мемлекеттердің барлығы да қосылды. Ал Англия формалды түрде
Қасиетті Одаққа кірмегенмен оның үкіметі өз саясатын Қасиетті Одақтың жалпы
желісімен көбінде үйлестріп отыратын еді [2, 89 б.].
Рим Папасы алуан елдердегі католиктердің наразылық бүлдіруінен
қауіптеніп, актыға қол қоюдан бас тартты. Құжаттың мәтінінде шынайы туыстық
дәнекерлікке және христиан діні принциптеріне сүйене отырып, олардың бір-
біріне көмек көрсетуді міндеттеріне алатындығы айтылған болатын.
Қатысушылардың мақсаты 1815 ж. Вена конгресі бекіткен еуропалық шекараларды
сақтау және революциялық рухтың қандай да бой көтеруімен күрес еді.
Қасиетті Одақта, әсіресе оның алғашқы жылдарында, ірі дипломат, әрі
Австрия канцілері Меттерних басты рөл атқарды. Осыған орай Қасиетті Одақтың
жалпы саясаты кейде меттернихтік саясат деп аталады. Қасиетті одақта І
Александр да үлкен рөл атқарды. Қасиетті Одақтың кез келген либералды,
сондай-ақ революциялық және ұлт-азаттық ұмтылыстврға қарсы жалпы-еуропалық
реакция ұйымы ретіндегі күресі оның конгрестерінің қаулыларынан көрінді.
Қасиетті Одақтың саяси өміріндегі үш кезеңді атап көрсетуге болады. Бірінші
кезең – шын мәніндегі құдіреттілік кезеңі, ол жеті жылға созылды (1815 ж.
қыркүйегінде Одақ құрылғаннан бастап 1822 ж. соңында Қасиетті Одақтың
төртінші конгресі өткенге дейін). Қасиетті Одақ қызметінің бұл кезеңі
барынша қызу белсенділігімен сипатталады.
Қасиетті Одақ қызметінің екінші кезеңі оның Испанияда интервенция
ұйымдастырып, өзінің соңғы жеңісіне жеткен 1823 жылдан басталады. Сол кезде
1822 ж. министр болған Джордж Каннинг билігінің салдары күрт байқала
бастайды. Бұл екінші кезең 1830 ж. Францияда болған Шілде революциясына
дейін жалғасады. 1830 ж. революциядан кейін Қасиетті Одақ қирайды.
Қасиетті Одақтың төрт конгресі өтті: 1818 ж. Аахен конгресі, 1820 ж.
үлкен Троппау конгресі, 1821 ж. Лайбах конгресі, 1822 ж. Верон конгресі.
Қасиетті Одақтың негізін қалаушы үш держава басшыларынан басқа оларға
Англия мен Франция өкілдері де қатысты.
Қасиетті Одақтың 1818 ж. Аахенде өткен бірінші конгресі Ресей,
Австрия, Англия, Пруссия және Франция елдерінің алғашқы дипломатиялық
конгресі болып табылды. Конгреске Ресей императоры І Александр, Австрия
канцлері К.Меттерних, Англияның сыртқы істер министрі лорд Каслри,
К.А.Гарденберг, Франция премьер – министрі герцог Ришелье қатысты.
Аахен конгресі Еуропадағы саяси тепе – теңдікті одан әрі нығайту
мақсатында шақырылған болатын. Франциядағы жағдайды талқылау үшін одақтас
сарайлардың кездесуі туралы ұсынысты Австрия канцлері К.Меттерних 1817 ж.
наурыз айында жасайды. Маттернихтің көздеген мақсаты тереңде еді.Ол,
біріншіден, Бурбондардың саяси оппозициясын әлсіретуге және Еуропадағы
революциялық көңіл күйдің одан әрі өршуін болдырмауға тырысты;екіншіден,
Францияның ұлы державалар қатарына қосылуын қолдау арқылы оған Ресейдің
ықпалын азайтпақ болды; үшіншіден, Францияның Англиямен, Австриямен және
Пруссиямен келісімді міндеттемелер арқылы қолын байлап,Еуропадағы
орысфранцуз ықпалының күшеюіне жол бермеуге тырысты.Канцлер одақтастарының
кездесу орны ретінде германдық басшылар мәміле барысында ықпал ете
алмайтын, дабырадан алыс неміс қалашығы Аахенді белгілеуді ұсынды.
Аахен конгресіне даярлық кезеңінде одақтас державалар арасында
конгрестің күн тәтібі және оған қатысушылар құрамы мәселелері бойынша
қайшылықтар байқалды. 1817 ж.шілде айында I Александр одақтас державалар
кездесуіне қатысуға келісті, бірақ мұндай жиналысты 1815 ж. Париж бейбіт
келісімі негізінде өткізу керек деп есептеді, яғни кездесуге қатысулар саны
шектелмеуі керек және олардың құрамына Франция өкілдерін енгізу керек деген
пікірде болды [2, 89-90 бб.].
Барлық одақтас державалар француз проблемасының алдағы
кездесуде орталық орынды алатынын түсінді. Ресей жағының есептеуінше,
мұндай жиналыс веналық жүйені нығатуға ықпал етуі керек еді және
талқылауға еуропалық проблемалардың үлкен шеңберін ұсынуға әрекет жасады.
Петербург кабинетінің пікірінше, жиналыс жұмысына еуропалық елдердің
көпшілігі қатысуы керек еді. Бірақ І Александр, егер жиналыста бір ғана
мәселе - одақтас әскерлерді Франциядан шығару ғана қаралатын болса, онда
оған қатысушылар құрамын шектеуге келісуге даяр болды. Испания істерін,
Германиядағы жағдайды, сауда – теңіз жолдарын қорғау проблемаларын және
басқа да мәселелерді император мүдделі жақтардың қатысуымен ғана талқыламақ
еді. І Александр Франциядан шетел әскерлерін тез арада шығару керек деп
есептеді, олар кеткеннен кейін ғана Франция еуропалық достастықта өзіне
тиесілі орнын ала алатын еді.
1818 ж. наурызда Австрия үкіметі алғашқы болып өз пікірін
білдірді. Канцлер Меттерних кездесудің негізгі мақсаты Франциядағы ішкі
саяси жағдайды талқылау болуы керек деген көзқараста болды. Австрия сарайы
жиналысты тек Төрттік Одақ негізінде ғана өткізуге үміт артты. Бұл оған
қатысушылар санын шектеп, орыс дипломатиясының маневр жасауына мүмкіндік
бермес еді. Меттернихтің пікірінше, Франция бұл кездесуде тең құқықсыз
қатысушы болар еді. Егер Петербург сарайы алдағы кездесуде кіші
мемлекеттерді шығарып тастау принциптерінен бас тартуға тырысса, Вена,
Берлин және Лондон бұған кері көзқараста болатын.
Аахен конгресіне даярлық жасау барысындағы 1818 ж. 5 және 16
сәуірдегі австриялық меморандумдарда төрт одақтас держава ғана 1815 ж.
конвенциялар мен келісімдерді өзгертуге, сонымен қатар еуропалық
державалардың жиналысқа қатысу туралы өтінішін қабылдамауға құқықты
делінген. Дегенмен бұл бағдарлама Еуропадағы саяси тепе – теңдікке нұқсан
келтіруі мүмкін еді. Сондықтан Меттерних оған өзгертулер енгізуге мәжбүр
болды. Жаңа нұсқада былай көрсетілді: Францияны жаулап алуды тоқтату
мерзімі және оның веналық жүйедегі рөлі туралы мәселелерден басқа
мәселелердің барлығы мүдделі жақтардың тікелей қатысуымен талқылануы керек.
1818 ж. сәуір айының соңында ресейлік СІМ меморандум әзірледі,
онда ресми талқылау және шешім қабылдау пәні тек қана француз проблемасы
бола алады. Басқа мәселелер бойынша ресми емес пікір алмасу ғана
жүргізіледі деген ой қатаң түрде айтылды.
Осылайша, көрсетілген тұтастыққа қарамастан, Ресей мен оның
одақтастары арасындағы алдағы кездесу мақсаттары туралы қайшылық сақталып
қалды [4, 251 б.].
Аахен конгресі қарсаңында одақтас елдердің дипломаттары одақтас
Карлсбад қалашығында кездесті. Мұнда конгреске дипломатиялық даярлықтың
соңғы туры өткізілді.Оның басты мақсаты одақтастар мен бәсекелестер
кездесуде ұсынатын бағдарламалардың мықты және әлсіз жақтарын айқындауға
тырысу еді.
Конгресс басталар кездегі орыс дипломатиясының бағдарламасында
айтарлықтай өзгерістер жоқ болатын. Австрия ұстанымы да бұрынғыша қалды, ал
ағылшын делегациясының бағдарламасына өзгерістер енгізілді.
Каслри жазып, ағылшын өкілдеріне арналған нұсқаулық ретінде
бекітілген естелік хатта Франция өзінің қаржылық міндеттемелерін орындаған
жағдайда оның территориясынан одақтас әскерлерді толық шығарудың қажет
екендігі айтылған. Одан әрі Төрттік Одақтың оның бастапқы қалпында сақтап
қалу қажеттігі көрсетілген, демек Франция оның тең құқықты мүшесі бола
алмайтын еді.
Аахен конгресі 1818 ж. 20 қыркүйегінде ашылып, өз жұмысын осы
жылдың 29 қарашасында аяқтады.Аахенге Ресей, Австрия және Пруссия
делегацияларын басқарған Меттерних пен Каслри, Нессельроде мен Каподистрия,
Франция премьер-министрі герцог Ришелье, сонымен қатар І Александр, І Франц
және ІІІ Фридрих Вильгельм келдә.Аахенге олардан басқа көптеген төменгі
дәрежелі ағылшын, прус, орыс және француз дипломаттары ағылды.
Конгресс жұмысы барысында 47 жиналыс өткізіліп, француз, испан
мәселелері, құл саудасына тыйым салу және сауда – теңіз жолын қорғау, т.б.
мәселелер қаралды. Алғашқы болып Франциядан жаулап алушы әскерлерді шығару
туралы мәселе шешілді. 1818 ж. 27 қыркүйегінде Францияның Төрттік Одақ
мүшелері 1818 ж. 30 қарашасына қарай барлық одақтас әскерлерді шығару және
260 млн. Франк көлеміндегі контрибуцияны дер кезінде төлеу туралы
конвенцияларға қол қойды. Ришелье Төрттік Одақты бес держава одағына
айналдыруды талап етті, бірақ Каслри мен неміс сарайларының талабы бойынша
1818 ж. 1 қарашасында төрт державаның ерекше конвенциясына қол қойылды.
Онда Францияда орнатылған тәртіпті сақтау мақсатында құрылған Төрттік Одақ
бекітілген. Тек осыдан кейін ғана одақтастар 1818 ж. 3 қарашасында Вена
конгресі бекіткен мемлекеттік шекараларды және саяси жүйені өолдау ісінде
Францияны төрт державаға қатысуға шақырды.
1818 ж. 3 қарашасындағы конгрестің барлық қатысушылары қол
қойған декларация Қазіргі уақытта игілікті ықпалы шайқалып қалған
халықаралық құқық, тыныштық. Сенім мен адамгершілік бастауларын қолдаудағы
олардың ынтымақтастығын жариялады. Бұл сөздердің астарында бес монархияның
Еуропада абсолюттік құрылымды бірлесе нығайтуға және деген ынтасы жатыр еді
[2, 102 б.].
Күн тәртібінде ресми түрде француз проблемаларын байланысты екі
мәселе ғана қойылғанына қарамастан, конгресте халықаралық қатынастардың
басқа да аспектілері қарастырылды: Испания мен оның отарлары арасындағы
қақтығыста державалардың делдалдық етуі жөніндегі мәселе, сауда теңіз
жолының еркіндігі және құл саудасын тоқтату туралы мәселелер. Мұнда сауда
теңіз жолын пираттардан қорғау туралы мәселе бойынша ғана нақты шешім
қабылданды. Англия мен Францияға пираттық әрекеттердің әлемдік саудадағы
залалын тигізетіндігі және оларды ауыр салдарларға әкеліп соқтыратындығы
туралы солтүстік – африкандық регенстволарға ескерту жасау ұсынылды.
Аахен конгресі еуропалық дипломатия тарихындағы Вена жүйесін
құрғаннан кейінгі ірі оқиға болды. Оның қабылдаған шешімдері оны нығайтып,
ұлы державалардың өз одағын сақтап қалуға мүдделі екендігін көрсетті. Аахен
конгресінің қабылдаған шешімдері Еуропада Қайта құру тәртібін сақтауға
бағытталған болатын.
Бес одақтас державалардың – Австрия, Ресей, Пруссия, Франция
мен Англия елдерінің екінші конгресі 1820 ж. 11 қаңтарында Троппауда
(Силезия) ашылды. Конгресс Ломбардия мен Венециядағы Австрия иеліктеріне
қауіп төндірген 1820 ж. Неаполитан корольдігіндегі революцияға байланысты
Меттернихтің бастамасымен шақырылған болатын. Оған үш монарх – І Александр,
І Франц және үш Фридрих Вильгельм, екі ресейлік статс – секретарь,
Каподистрия мен Нессельроде, Австрия мен Пруссия канцлерлері, сонымен қатар
әр түрлі дәрежедегі көптеген дипломаттар қатысты. Ресми өкілдерден басқа
мұнда делегация басшыларының отбасы мүшелері мен олардың қошеметшілері
келді.
Троппаудағы конгресс, бастапқыда оған аахендік келісім
негізінде жиналған тек бес державаның өкілдері қатысқанмен, қойылған
міндеттері бойынша, Қасиетті Одақ мүшелерінің съезі болатын. Конгресс өткір
дипломатиялықкүрес жағдайында өтті.
Бірінші отырысты канцлер Меттерних одақтас державалардың
мемлекеттердің ішкі ісіне олардағы революцияны басу мақсатында араласуға
құқығы негізделген Хатты ұсынды. Меттерних австриялық ұсыныстардың
моральдық қолдауын алуға тырысты. Ол неополитандық революция мен әскери
араласудан басқа жол жоқ деп атап өтті.
Ресей делегациясы неополитандық революцияға қарсы біріккен
моральдық іс - әрекеттер қолдануды ұсынды. Пруссия өкілдері австриялық
көзқарасты қолдады, ал Англия мен Франция өкілеттілері қандай да бір
шешімді рәсімдеуден бас тартты [5, 86 б.].
1820 ж. 7 қарашасында Ресей, Австрия және Пруссия Бастапқы
қаулы мен оған енгізілетін толықтыруларға қол қойды. Оларда басқа
мемлекеттердің ішкі істеріне (бұл мемлекеттер үкіметінің шақыруынсыз-ақ)
олардағы революциялық қозғалыстарды басу үшін әскери араласу құқығы
жарияланды.
Бастапқы қаулының және оған енгізілетін қосымшаның мәтінімен
Англия мен Франция өкілеттері танысты. Олар неополитандық оқиғаларға
одақтастардың араласу құқығын мойындағанмен, бұл құжаттарға ресми түрде
қосылудан бас тартты. Осылайша, Троппауда қабылданған шешімдерді мақұдаудан
формалды түрде бас тартқанмен, ағылшын өкілеттілері де, француз
өкілеттілері де тәуелсіз мемлекеттің ішкі ісіне араласу құқығын айыптамады.
Конгресс қатысушылары қол қойған қаулы Австрияның неополитандық
корольдікті жаулап алуына санкция берді. І Александрдың талап етуі бойынша,
қаулы корольдікке қол сұқпаушылықты және неополитандық корольдің өз
халқына конституцияны ерікті түрде сыйлау мүмкіндігін қамтамасыз етті.
Еуропадағы революциялармен күрес туралы мәселені талқылау
Қасиетті Одақтың 1821 ж. 11 қаңтарында Лайбахта ашылған үшінші конгресінде
жалғасты.
Конгреске шақырылған Италия мемлекетінің өкілдері неополитандық
революцияны басып-жаншуға қол жеткізуге тырысты және австриялық
интервенцияның бүкіл Италияға тигізер салдары туралы тіптен ойланбады.
Англия сырт көзге ғана бейтараптық танытқанмен, іс жүзінде Пруссия секілді
австриялық жоспарды мақұлдады. Франция интервенция идеясының өзін қолдады.
1821 ж. ақпанында австриялық әскердің Неапольға қарсы жорыңғы
басталды.
Лайбахтағы конгресс ресми түрде 26 ақпанда жабылғанмен, іс
жүзінде 181 ж. 12 мамырына дейін созылды.Қатысушылардың көпшілігі Лайбахта
қалып, Пьемонттағы австриялық әскер мен Вена сарайының іс-қимылын
қадағалады.
Итальяндық революциялар басып жаншылғаннан кейін Австрия,
Пруссия және Ресей өкілеттілері Лайбахта Неаполь мен Пьемонтты жаулап алуды
жалғастыру туралы декларацияға қол қойып, заңды монархтардың билігін қайта
орнату үшін күштік тәсілдерді пайдалану шешімін мақұлдады. Декларация
Бастапқы қаулымен және оған енгізілетін толықтыруларменбірге Қасиетті
Одақтың идеологиялық принциптерін білдірді.
Итальяндық революциялар басып-жаншылғаннан кейінгі Еуропадағы
жағдай әлі де шиеленісті еді. 1822 ж. көктемінде Троппау-Лайбах конгресіне
қатысушылар Испаниядағы революциямен күрес мәселесі бойынша бір-бірінің
ұстанымын анықтау мақсатында барлау жүргізуді бастады. Одақтас державалар
монархтарының кезекті кездесуі Лайбахтағы конгресте қарастырылған болатын.
Жаңа жиналыс шақыру туралы І Франц І Александрға 1822 ж. маусымында ұсыныс
жасады. Жаңа конгресс өткізу орны ретінде Верона қаласы таңдалып алынды.
Бұл көне қалаға Ресей, Австрия және Пруссия монархтары, итальяндық
государьлар, көптеген дипломаттар келді. Англиядан көрнекті мемлекеттік
қайраткер герцог Артур Веллеингтон өкілдік етті.
Веронадағы конгросс 1822 ж. 20 қазанынан 14 қарашасына дейін
жүрді. Ол Қасиетті Одақтың дипломатиялық конгрестерінің ең соңғысы және
едәуір өкілеттісі болды. Онда өздерін одақтастар деп айтатын бес ұлы
держава басты рөл атқарды. Итальяндық мемлекеттердің өкілдеріне екінші
дәрежелі рөл берілді: олар итальяндық проблемаларды талқылауға қатысты. Бес
держава одағы формалды түрде өмір сүргенмен, олардың арасында бірлік
болмады. Шығыс дағдарысының басталуы қарама – қайшылыөтардың одан әрі
тереңдеуіне алып келді. Бірінші болып Англия шеттей бастады. Франция болса,
сақтық саясатын жүргізді. Ресей делегациясының бағдарламасы консервативті
сипатта болды.
Конгрестегі негізгі проблема француз королінің бастамасымен
Испаниядағы революцияны басып-жаншу үшін интервенцияға әзірлік жасау болды.
1822 ж. 20 қазандағы өкілетті бес державаның жиналысында Францияның сыртқы
істер министрі Францияны революция ықпалынан моральдық қолдау көрсету
туралы өтініш жасады. Англия, Прусся және Ресей өкілдері бұл бастамаға оң
көзқарас көрсетті. Веллингтон Францияның ұсынысы Англияның араласпау
ұстанымына қайшы келетіндігі, сондықтан да оны қолдай алмайтындығы туралы
мәлімдеді. Бұл мәлімдеменің астарында ағылшын жағының Франция Испаниядағы
және жалпы Жерорта теңізіндегі ұстанымдарды нығайтады деген қаупі жатыр
еді. 1822 ж. 19 қарашасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Тарихи тәжірибелер барысында тарихи дәуірлер
арасындағы сабақтастықтар мен өзара байланыстардың үнемі орын алып
жататындығы байқалып отырады. Осы тұрғыдан алғанда, жақын уақытта ғана
тарих қойнауына шығарып салған ХХ ғасыр мен оның алдында аяқталған ХІХ
ғасыр арасында тарихи сабақтастықтың барлығы сөзсіз. Өзіміздің жұмысымыздың
тақырыбы ретінде алып отырған ХІХ ғасырдағы дүниежүзілік қарым-
қатынастардың ерекшелігі қандай? ХІХ ғасырдағы дүниежүзілік деңгейдегі
халықаралық қатынастардың ерекшелігі сонда, оның алдыңғы ғасырлардағы
халықаралық қатынастарды жүргізу мәдениетінен мүлдем басқаша болуы.
Басқалай айтқанда, ХІХ ғасырда бұрын-соңды болмаған, екінші жағынан,
қазіргі дипломатияны жүргізу заңдылықтарына ұқсас халықаралық қарым-
қатынастар жүйесі қалыптастырылды. Бұл уақытта халықаралық қарым-қатынастар
жүргізудің әдіс-тәсілдері, мәдениеті, заңдылығы, практикасы өзгерістерге
ұшырады. ХІХ ғасырда сөздің тура мағынасындағы дипломатия қалыптаса
бастады. Бұдан былай халықтар мен мемлекеттер өзара жанжалдарын мәдениетті
түрде, келіссөздер арқылы шешуге мүдделі болды. Мемлекеттер бұл кезеңде
геосаяси мақсаттарын айқындаудың өзінде интеграциялық процестерді жүргізуге
мүдделі болды. Яғни, бұл дегеніміз аталмыш кезеңде жетекші саяси күштер
геосаяси жоспарларын жүзеге асыруда басқа мемлекеттермен әскери-саяси
одақтар құруға тырысты. ХІХ ғасырдың соңына қарай қазіргі біздің
түсінігіміздегі әскери-саяси блоктарға бірігу процесі басталды. Сол
уақыттағы мемлекеттер мұндай одақтардың бір күндік немесе бір жылдық болмау
қажеттігін жіте түсінді, сол бағытта жұмыс істеді.
Сонымен, ХІХ ғасырда халықаралық қарым-қатынастарда қандай процестер
жүрді? ХІХ ғасырға Еуропа құрлығы Н.Бонапарттың империясын күйретіп, соның
зардаптарын жоюға кірісумен аяқ басты. 1799-1815 жылдар аралығындағы
наполеондық соғыстар барысында Еуропа құрлығында үлкен өзгерістер орын
алып, еуропалық мемлекеттер бұл агрессияны 7 антинаполеондық коалиция құру
арқылы тоқтатқандығы тарихтан белгілі.
Наполеондық соғыстардан кейін Еуропа құрлығындағы халықаралық
қатынастар Вена жүйесі арқылы реттелді. 1815-1830 жылдардағы халықаралық
қатынастар Қасиетті Одақтың қызметі аясында жүзеге асты. Еуропа құрлығында
ХІХ ғасырдың 40-60 жылдарында халықаралық қатынастарға революциялық
процестер үлкен ықпал етті. Бұл құрлықта 1870 жылдары әлемдік деңгейде
үлкен оқиғалар орын алды. Оның ең бастылары – осы уақытқа дейін
бытыраңқылық өмір кешкен Германия мен Италияның біріккен мемлекеттерге
айналуы болды. ХІХ ғасырдың 80-90 жылдарындағы еуропалық халықаралық
қатынастар жетекші саяси күштердің әскери-саяси блоктарға бірігіп, олардың
агрессиялық саясат жолына түсуімен сипатталады. Атап айтқанда, Австрия-
Германия одағы 1882 жылы Германия, Австрия-Венгрия және Италия арасындағы
Үштік одаққа айналады, сондай-ақ, бұл уақытта болашақ Антанта одағының да
алғышарттары қалыптасты.
Әлемдегі басқа құрлықтағы халықаралық ахуалға келсек, Африка ХІХ
ғасырдағы жүз бойы еуропалық мемлекеттердің отарына айналды. Америка
құрлығындағы халықтар да отаршылдықтың қамытын кейді. Мұнда ХІХ ғасырдың
басында ең үлкен отарлық империя Испания болды. Алайда, 1826 жылы аяқталған
америкалық отарлардың тәуелсіздік үшін соғысының нәтижесінде Испанияның
Куба мен Пуэрто-Рикодан басқа американдық отарлары тәуелсіз мемлекетке
айналды, олар: Мексика, Гватемала, Сан-Сальвадор, Гондурас, Никарагуа,
Коста-Рика, Колумбия, Венесуэла, Эквадор, Перу, Боливия, Чили, Аргентина,
Парагвай және Уругвай.
Америка құрлығындағы қазіргі алып мемлекет АҚШ-қа келсек, ол ХІХ
ғасырдан бастап Англия мен басқа еуропалық мемлекеттердің бәсекелесі бола
бастады. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында АҚШ-тың сыртқы саясатына тән
сипатты ерекшеліктердің бірі мемлекеттік территорияны кеңейту үдерісі
болды. 1805-1815 жылдар аралығында АҚШ Африкада алғашқы соғысын жүргізді.
ХІХ ғасырда Шығыс елдері еуропалық мемлекеттер мен АҚШ-тың отарлық
жаулаушылығына ілікті. Олар Қытай, Жапония және басқа да Қиыр Шығыс
елдеріне бақылау жасауға ұмтылды. ХІХ ғасырдың басынан Орта Шығыс елдері
мен Үндістан да отаршылдар назарынан тыс қалмады. Бұл уақытта Иран,
Ауғаныстан, Кавказ және Закавказье үшін Англия мен Ресей арасында талас
орын алды. 1875-1878 жылдары Шығыс дағдарысы жүрді. Оның мәні – Осман
империясының иелігіндегі Балқан халықтарының түріктерге қарсы азаттық
күреске шығуы болды. Балқандағы оқиғаларға Ресей, Англия және Австро-
Венгрия белсенді қатысты.
Осылайша, ХІХ ғасырда дүниежүзілік халықаралық қатынастар ерекше
қарқынмен, өзіндік сипатта жүрді. Осы ерекшеліктерді айқындау, оның мәнін
ашып көрсету, біздің дипломдық жұмысымыздың басты мақсаты болмақ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диплом жұмысының тақырыбына қатысты
әдебиеттерді саралау бұл мәселенің тарихнамасының едәуір дәрежеде
қалыптасқандығын көрсетеді. Дегенмен, қазақ тіліндегі еңбектердің өте аз
болуы бізге үлкен қиыншылықтар әкелді. Біз пайдаланған мемлекеттік тілде
жазылған басты оқулық Қ.И. Байзақованың жалпы редакциясымен жарық көрген
Жаңа заман кезеңіндегі халықаралық қатынастар тарихы [1] атты еңбек. Бұл
ұжымдық еңбекте жаңа замандағы халықаралық қарым-қатынастар тарихының
негізгі мәселелері жан-жақты талданады.
Тарихнамалық негізгі әдебиеттердің қатарында История дипломатии
[2], Европа с 1870 по 1914 г. [3] атты еңбектермен қатар, В.П. Дебориннің
[4], А.Дебидурдың [5], Е.А.Ерусалимкийдің [6], Л.А.Зактың [7],
А.З.Манфредтің [8], А.В.Ревякиннің [9], Ф.А.Ротштейннің [10] зерттеулерін
де атап өтуге болады. Бұл шығармаларда жаңа замандағы, оның ішінде, ХІХ
ғасырдағы дүниежүзілік халықаралық қатынастар тарихының келелі мәселелері
баяндалған.
Ресей, Англия, Франция, Италия, Осман империясы секілді жекелеген
елдердің сыртқы саясатының тарихы және тұтас аймақтардың ХІХ ғасырда
халықаралық қарым-қатынастарға тартылу мәселелері М.С.Альперович [11],
И.С.Галкиннің [12], Н.А.Дулиннің [13], А.С.Ерусалимскийдің [14],
А.В.Крепактың [15], Л.Н.Кутаковтың [16], И.Д.Парфеновтың [17],
А.С.Протопопов, В.М.Козьменко, Н.С.Елмановалардың [18], О.В.Серовтың [19]
еңбектерінде көрініс тапқан. Осы мазмұндық сипаттағы зерттеулер қатарына
Боснийский кризис 1908-1909 гг.-пролог первой мировой войны [20],
Внешняя политика России на Ближнем Востоке в конце 30-х и начала 40-х гг.
ХІХ в. [21], Восточной вопрос во внешней политике России: конец ХУІІІ-
начало ХХ вв. [22], Германская история в новое и новейшее время [23],
История Латинской Америки. Доколумбова эпоха-70-е годы ХІХ в. [24],
Китай в мировой и региональной политике: История и современность [25]
атты еңбектерді де жатқызуға болады. Бұларда Латын Америкасы елдерінің
сыртқы саяси тарихы, Ресейдің Балқандағы, Таяу Шығыстағы саясаты, Германия
империясының құрылуы мен оның сыртқы саясаты, Италияның сыртқы саясаты,
Ұлыбританияның отарлық жаулаушылығының тарихы, Қытайдың халықаралық
қатынастарға тартылуы, Жапонияның сыртқы саясаты баяндалады.
Тақырыптың деректік көзі. Тақырыптың деректік көзін аталған
зерттеулерге енгізіліп, ғылыми айналымға түсірілген келісім-шарттық
құжаттар, фактологиялық материалдар құрайды. Сондай-ақ, дипломдық жұмысты
жазу барысында М.В. Пономарев пен С.Ю. Смирнованың Новая и новейшая
история стран Европы и Америки атты практикалық құралының бірінші және
екінші томдары [26], [27] пайдаланылды. Бұл құралдардан ХІХ ғасыр бойы
жасалған келісім-шарттар мен құрылған одақтардың хаттамаларының мәтіндерін
оқып, білуге болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты
ХІХ ғасырдағы дүниежүзілік халықаралық қарым-қатынастар тарихын жан-жақты
қарастырып, ондағы ерекшеліктерді айқындау болып табылады. Осы мақсатты
жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер қойылды.
- Халықаралық қатынастардың Веналық жүйесінің қалыптасуы;
- Қасиетті Одақтың қызметін, оның ішкі қарама-қайшылықтарын бағалау;
- ХІХ ғасырдың 40-60 жж. халықаралық қатынастарды талдау;
- Үш императорлар одағының құрылуын зерделеу;
- 1875-1878 жылдардағы Шығыс дағдарысын, оның барысын саралау;
- Үштік Одақтың құрылу жағдайларын қарастыру.
Жұмыстың әдістемелік негізі ретінде тарих ғылымының объективтілік,
тарихилық, жүйелілік тәрізді негізгі принциптері басышылыққа алынды.
Сонымен бірге, диплом жұмысын жазу барысында салыстырмалы-тарихи талдау,
сыни талдау, логикалық зерттеу әдістері кеңінен пайдаланды.
Еңбектің ғылыми жаңалығы. Аталмыш тақырып университет деңгейінде
бірінші рет қарастырылып, ХІХ ғасырдағы дүниежүзілік халықаралық қарым-
қатынастардың тарихын баяндауға, ондағы ерекшеліктерді ашып көрсетуге жан-
жақты талпыныс жасалды.
Жұмыстың хронологиялық ауқымы. Диплом жұмысының хронологиялық ауқымы
ХІХ ғасырдың жүз жылдық мерзімін қамтиды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, төрт үлкен тараудан,
қорытындыдан, сілтемелерден және қосымшалардан тұрады.
1. Халықаралық қатынастардың Веналық жүйесінің қалыптасуы
Наполеонды жеңгеннен кейін барлық еуропалық державалардың
өкілдері (Түркиядан басқасы) Еуропада феодалдық тәртіпті және наполеондық
соғыс барысында құлатылған бірқатар бұрынғы әулеттерді қайта қалпына
келтіру мәселелеріне байланысты шешім қабылдау үшін Австрия астанасында
жиналды. Бұл конгресс қатысушыларын тағы да бір ортақ міндет біріктірген
еді – ол революциялық және демократиялық қозғалыстармен күрес. Сонымен
қатар когресс Франциядағы бонапарттық тәртіптің қайта оралмауына және
Еуропаны жаулап алу әрекетінің болмауына тұрақты кепілдікті қамтамасыз
етуі, сонымен бірге жеңімпаз державалардың территориялық дәмеленулерін
қанағаттандыруы қажет болды.
23 қыркүйекте, 1814 ж. 1 қазанына белгіленген конгресс ашылуына
бір апта қалғанға дейін, Венеға басқа француздық дипломаттармен қатар
XVIII Людовиктің сыртқы істер министрі князь Талейран – Перигор келді.
Александр Талейранды жақсы танитын еді. Оның патшадан бірнеше рет ақша
сұрап алып, бермеген жағдайда ренжімейтіндігі бекер емес еді. Бірақ
Талейранның барынша ақылдылығын, икемділігі, тапқырлығы, адамдарды тани
білуі оны өте қауіпті қарсыласқа айналдырды. Талейран ұстанымының әлсіз
жағы оның Вена когресінде жеңілге жақтың өкілі болғандығында еді.
Талейранның асқан зеректілік пен бұлтармалық қасиет көрсетуіне тура келді.
Талейран Венаға келген сәтінде конгрестің басты назары қандай проблемаға
ауатынын білген болатын, бұл басты польша – саксон мәселесі еді. Наполеон
шегінгеннен кейін әскері Варшава герцогтығын басып алған Александр
герцогтықты ешкімге де бермейтінін ашық айтты. Бұл герцогтық, негізінен,
Польшаның үш бөлінісінен кейін Пруссия жаулап алған жерлерден тұрған,
кейін, 1807 ж. Наполеон тартып алғандықтан, Пруссия корольі III Фридрих
Вильгельм Пруссияға Саксония корольдігін біріктіру түрінде компенсация
алуға үміттенді. Александр бұл шартпен келісті, оның үстіне Саксония
корольінің иеліктерін оның ұзақ уақыт бойы Наполеонның одақтасы болғандығы
үшін жаза ретінде тартып алуды жоспарлады. Талейран дәл осы негізде күрес
ашудың пайдалы болатындығын бірден байқай алды. Ал дипломатиялық күрес
Талейранның негізгі мақсатына жету үшін барынша қажет еді: Шомон одағын
күйрету, яғни, басқаша сөзбен айтқанда, Австрия, Англия, Ресей және Пруссия
арасына жік салу [1, 74-75 бб.].
1814 ж. сәуір – мамырында Ресей орыс үкіметінің қарамағындағы
әскери күші жағынан ойсыраған, әлсіреген, континенталды Еуропаның басқа
мемлекеттерінің барлығынан мықты еді. Осыған байланысты Меттерних конгресті
күзге қалдырып, Австрияның біршама есін жинауына мүмкіндік беру үшін жағдай
жасады. Александр Маттернихті барынша жек көргеніне және оның, онымен бірге
Ресейге жаугершілік көзқарастағы, бірақ патшаның көзінше жағымпазданатын
лорд Кэстльри мен фрацуз корольі XVII Людовиктің қаскүнемдігін біліп
отырғанына қарамастан, когресті кейін қалдыруға келісті. Олардың барлығын
Александр Еуропаның жаңа билеушісінің рөлін орындағысы келуі мүмкін деген
ой қатты алаңдатты. Олар алдын ала, соншалықты бірлікпен болмаса да,
қарсылық көрсетуге даярланды. Меттерних кезіндегі хатшы және сенімді тұлға
публицист Генц басы – қасында болған адам ретінде кейіннен былай деп жазды:
Венаға келген кезде император Александр Австрия, Англия және Франциямен
алакөз қарым – қатынаста еді. Лорд Кэстльри Александрға, Меттернихке
қарағанда, едәуір жағымсыз еді. Икемсіз, Англияда революцияның болуынан
қорқатын, орыс дипломатиясына сенімсіз көзқараспен қарайтын ағылшындық
сыртқы істер министріне Александр салқынқанды педант (тақуа) деген
мінездеме берді, қалай болғанда да Кэстльри Меттерних секілді ұятты жинап
қойып, үнемі алдай бермейтін еді.
Александр XVIII Людовиктің босаған француз тағына отырғанын онша
қаламады. Ал ол таққа отырған кезде Александр Францияға конституциялық
хартияны сыйға беру керектігін талап етті. Бұл, әрине, оған конституциялық
мекемелердің ұнағанын емес. Бірақ патша секілді ақылды да икемді
корсикандық Поццо – ди – Борго, патшаның француз істері жөніндегі
кеңесшісі, егер Францияда найзағай тартқыш ретінде конституциялық құрылым
орнатылмаса, Бурбондар әулетін жаңа революция жойып жіберетініне сенімді
болды. Александр король XVIII Людовик пен оның ағасы Кар Артуаға жағымсыз
көхқараста еді, ал олар болса, өз кезегінде, патшадан қорқатын және оның
қамқорлығынан құтылу үшін әр түрлі айлаға баруға әзір еді.
Талейран Венаға келген соң төрт ұлы держава өкілдерінің
жиналысына өатысуға шақырылды. Ол бұл жиналысқа жеңілген ұлттың өкілі
секілді емес, тәкәппарлықпен, өз - өзіне деген сенімділікпен келіп,
жиналғандардан француз делегациясының калған мүшелері неліктен бұл
жиналысқа шақырылмағанын сұрап, Пруссиядан болса, тек қана Гарденберг емес,
В.Гумбольдтың да қатысып отырғанын айтып кетті. Одан соң алдын ала
даярланған қаулыдағы одақтастар сөзіне тоқталды. Егер одақтас державалар
болатын болса, онда мен мұнда артықпын - деп мәлімдеген ол, Францияның
когрестің басқарушысы комитетіне жіберілуін талап етті. Париж трактатына
сегіз державаның өкілдері қол қойғандықтан, Талейран Испания, Португалия
және Швеция өкілдерін шақыруды талап етті. Қалай болғанда да, ол басқарушы
комитет құрамына енуге қол жеткізді, сөйтіп одақтастарды бір – бірімен
ұрыстырып, қарама – қарсы қою мақсатында қастық жасау мүмкіндігін алды [1,
75-76 бб.].
1814 ж. қазан айының бас кезінде Талейран император Александрға
келді. Олардың арасында өте жағымсыз түсініктеме болды. Талейран өзінің
легитимизм принципін ұсынды. Онда Александр революциялық соғыстарға дейін
Ресейдің иелігінде болмаған Польша бөлігінен бас тартуы, ал Пруссия
Саксонияға көз салмауы қажет делінді. Патшаның Ресейді өз жеңісінен
тиесілі пайдасын алу керек деген сөзіне жауап ретінде Талейран: Мен
пайдадан құқықты жоғары қоямын! - деді. Осы сөз, жалпы алғанда, өзін - өзі
ұстай білетін Александрды шыдам шегінен шығарды. Құқықтың киелілігі туралы
әңгімені кезінде Эрфуртта Александрдың өзіне Наполеонды сатып, ол үшін
ресейлік қазынадан ақшалай төлем алған соң Талейран айтып тұр еді. одан да
соғыс! - деп мәлімдеді Александр.
Одан кейін лорд Кэстльримен келіссөз жүргізілді. I Александр оған
Польшаны бөлу кезінде жіберілген моральдық күнәмді жөндеуге шешім
қабылдадым, - деп мәлімдеді. Ресей императоры дәл осы Вена когресінде
бұрынғы Польшаның барлық боліктерін тез арада біріктіруді міндет етіп
қоймайды. Ол әзірше Польша территориясының өзінің әскері 1814 ж. басып
алған бөлігі туралы ғана айта алады. Ол Польшаның осы бөлігінен Польша
корольдігін қалпына келтіріп қана қоймай, осы конституциялық корольдікке
Ресей 1807 ж. алған Белосток округын, сонымен бірге 1809 ж. алған Тарнополь
округын қосады.
Кэстльри патшаның Польшаға бергісі келіп отырған конституциясын
өте либералды, сондықтан да Австрия мен Пруссия үшін қауіпті деп тапты.
Ол австриялық және пруссиялық поляктар конституцияны пайдаланып отырған
қандастарына қарап толқуы мүмкін деген қаупін білдірді. Патша польшаның
тәуелсіздігі мен еркіндігі үшін әрәкет жасап отырғанын дәлелдегеніне
байланысты, буржуазиялық Англияның министрі соншалықты либералды болмауын
ұсынды. Австрия үкіметі Польшада либералдық тәртіптің орнауынан, Ресейдің
польша жерінің көп бқлігін қосып алу арқылы күшейіп кетуінен ағылшын
үкіметінен де ары қауіптенді. Австрия канцлері осы кезде Кэстльриге
тығырықтан шығудың мынадай жолын ұсынды: Пруссияның өкілетті өкілі
Гарденбергке Австрия мен Англияның бүкіл Саксонияны Пруссия корольіне
беруге келісетіндігі туралы айту керек. Ал Пруссия болса, өз кезегінде,
Александрдан бас тартып, Австрия мен Англияға қосылады, сөйтіп патшаның
Польшаны (Варшава герцогтығын) иеленуін болдырмайды. Осылайша, Саксония
корольдің Александрдан бас тартқаны үшін төлем ретінде болуы тиіс еді.
Король III Фридрих-Вильгельм бұл жоспардан бас тартуды шешті.
Меттерних пен Кэстльридің Талейранды ойға алынған мәмілеге қоспауы тектен-
тек емес екендігі белгілі болды. Пруссия корольі өз жағдайының соншалықты
қауіпті екендігін кенет түсінді: Талейран барлық нәрсені I Александрға
айтып қойса не болады, ең бастысы, оның өзі Франция мен Ресейдің Пруссияға
қарсы бірлескен дипломатиялық, мүмкін тек қана дипломатиялық емес әрекеттер
жасауын ұсынса қайтеді? Француз-орыс одағының сұмдығы, тильзиттік және
тильзиттен кейінгі уақыттың өкініші әлі де ойдан кетпеген еді. Ойластыры
келе, король III Фридрих-Вильгельм Александрға өзінің адамгершілігін
дәлелдеу үшін барлығын мәлімдеу керек деп шешті. Патша Меттернихті шақырып
алып, ашық сөйлесті. Бұл туралы Талейран XVIII Людовикке табалаушылықпен
жеткізіп, Александр Меттернихпен кінәлі күтушіден де жаман сөйлескенін
айтты.
Конгресс жұмысы ішкі күрестің кесірінен алға жылжымай қойды.
Сол кезде Талейран бұрынғы көздеген мақсатын сақтай отырып, тактикасын
өзгертті: жеңіскерлер қатарында алауыздықты тереңдету. Франция болса,
Ресейдің күшеюіне кедергі келтіруге емес, Францияның тікелей көршісі әрә
жауы Пруссияның күшеюіне кедергі жасауға мүдделі болатын. Сондықтан
Талейран Александрға Францияның Александрдың өз империясы шегінде Польша
корольдігінқұруына Англия мен Австрияның қарсы тұруын қолдамайтындығы,
бірақ Саксонияның Пруссия корольіне берілуіне келіспейтіндігі туралы
мәлімдеді. III Фридрих-Вильгельмнің де, оның дипломатиялықөкілдері
Гарденберг пен Гумбольдтың да конгресте атқарған рөлі маңызсыз болатын.
Оған Саксонияны беруге сөз берілді. Александр саксондық корольдігі сатқын
деп атады, оны Ресейге жіберемін деп, ло Саксонияны Польшаның бір бөлігіне
айырбас ретінде ғана ала алды деп сендірді. Сөйтіп король біраз уақытқа
тыныштанды. Талейранның іс-әрекетін бұрынғы одақтастардың арасындағы
шиеленісті қарама-қайшылық және Ресей мен Пруссияның жоспарларына ағылшын
және австрия дипломатиясының белсенді қарсылықкөрсетуі жеңілдетті. Қандай
жолмен болса да, Ресейдің күшеюіне кедергі келтіріп, оның Наполеонды
талқандау арқылы қол жеткізген ықпалын шектеуге ұмтылған Кэстльри мен
Меттерних Франциямен жасырын одақ құруға дейін барды. Талейран, әрине,
Францияның же,іскерлерін ажырату мүмкіндігін жіберіп алмауға тырысты. 1815
ж. 3 қаңтарында жасырын келісімге үш державаөкілдері қол қойды. Ол Ресей
мен Пруссияға қарсы бағытталып, Австрия, Франция және Англияны егер жоғары
келісім жасаған жақтардыңбіріне бірі немесе бірнеше державалар тарапынан
қауіп төнсе, әрқайсысы 150 мың солдаты бар армия жіберу арқылы бір-біріне
көмекке келуге міндеттеі. Үш қатысушының үшеуі де қарсыластармен сепаратты
бейбіт келісім жасаспауды міндетіне алды. Әрине, келісім Александрдан, кез
келген басқа адамнан да қатаң құпияда сақталатын болды. Оның бір данасы
Велода Меттернихте қалды; екіншісі Талейранға беріліп, тез арада Парижге
король XVIII Людовикке жіберілді; үшіншісі Кэстльридің қолына тапсырылып,
ол ағылшындық принц-регент Георгқа жеткізді [1, 77-79 бб.].
Бұл жасырын келісімнің саксондық жобаға қарсы қуатты күшейткені
соншалық, Александрдың ажырауға барудан, мүмкін соғысқа кіруден немесе
келісуден басқа амалы қалмады. Польшада қалағанының бәрін алғаннан кейін
ол ұлы үш державамен Пруссия үшін ұрысқысы, одан жаманы – соғысқысы
келмеді. Ол мынаған жол берді: Пруссия Саксонияның тек бір бөлігі берілді.
Саксония корольі өз иелігіне тұрақты орнығып алды. Ол шынына келсек, едәуір
кішірейген болатын.
Вена конгресі Германияның саяси бытыраңқылығын бекітті. Александр
Меттерних секілді, Англия бұл мәселеге бейтарап қарады, ал Пруссия болса,
күреске араласқысы келгенмен, әлсіз еді. Вена конгресі қайраткерлерінің
барлық ой шабыты барлық жақтың да көтереһіліп келе жатқан буржуазия
мүдделеріне қандай да бір жеңілдік жасағысы келмейтіндіктерін дәлелдеді;
неміс халықының Германияның бірігуіне артқан үміттің күл-талқан болуы
реакцияның салтанат құруындағы тағы бір сипатты сызық болды.
Меттернихтің жоспарына сәйкес, конгресс Германдық одақ деп
аталған ұйым құруды көздеді. Бұл одақ істерін жүргізу үшін Германдық сейм
құрылды. Одаққа Австрия, Пруссия және басқа германдық мемлекеттер (жалпы
саны – 38) енгізілді. Германдық одақтың міндетіне, Меттернихтің ойлауы
бойынша, Францияның Рейнге қарай келешекте болуы мүмкін жаңа қозғалысына
кедергі жасау, сонымен бірге Австрияның Германияда басшылық жасауын
қамтамасыз ету кірді.
Майнцтағы Франкфурт қаласында орналасқан сеймге төрағалық ету
австриялық өкілге жүктелді, ал сеймдегі дауыс берулер соңғы шешімді Австрия
қабылдайтындай етіп бөлінді. Әрине, бұл сұрқия құрылым герман халқын
біріктіруге емес, керісінше, оның бөлшектелгендігін мәңгіге қалдыруға және
ұсақ феодалдық монархияны сақтап қалуға бағытталған еді. Осылайша, Германия
тағы да, Ф.Энгельстің бейнелі сипаттамасына сәйкес, бұрын, дәлірек айтсақ,
Германияның батыс бөлігінде француз революциясы және Наполеон талқандады
деген дінге сенушілік астауының қасында қалды.
Конгресс өз жұмысын қорытындылауға кірісіп кеткен шақта, кенет
оның қатысушыларын күтпеген жаңалық есеңгіретіп жіберді. 1 наурыз күні
Наполеон Францияға кірді. Ал тағы үш аптадан кейін, 1815 ж. 20 наурызында
Наполеон Парижге кірді. Империя қайта қалпына келтірілді. Вена
когресіндегі алауыздықтар туралы өсектің Наполеонның Эльбаны тастап
шығуында басты рөл атқарғаны сөзсіз. Оны Парижде ғажайып сыйлық күтіп тұр
еді. Кіруіне тек бір тәулік қал,ан кезде ғана қашқан Наполеон корольдің
кабинетінде 1815 ж. 3 қаңтардағы баяғы жасырын келісімді тауып алды. Бұл
Талейран арқылы XVIII Людовикке жіберілген үш көшірменің біреуі еді.
Корольдің асыққаны соншалық, үстелінің үстіне осы құжатты қалдырып кеткен
болатын. Наполеон жаушы әзірлеуге бұйрық беріп, оны осы пакетпен Венаға
жібереді. Наполеон бұл пакетті император I Александрға тапсыруға бұйрық
берді [1, 79-80 бб.].
Александрдың өзіне қарсы бағытталған жасырын келісімді алғаш ашып
оқығанына куәгер болған Будякиннің көрсетуінше, патша ашудан қызарып
кетеді, дегенмен өзін - өзі ұстап қалады. Наполеон қайта оралғаннан бері
патшаның Еуропаны құтқаруына үміт артып жүрген Меттернихке келген кезде,
Александр оған үнсіз ғана австриялық канцлердің дипломатиялық
шығармашылығының жасырын жемісін ұсынады. Меттерних қатты сасып, өмірінде
бірінші әрі соңғы рет айтарға өтірік таппай қалады.
Дегенмен де, Наполеон алдындағы қорқыныш белең алып, Александр сол
жерде Меттернихке қалай болғанда да олардың ортақ жауы Наполеон екендігін
мәлімдейді. 1815 ж. 18 маусымында Ватерлоо түбінде Наполеон жеңіліске
ұшырағаннан кейін Францияда Бурбондар екінші рет қайта қалпына келеді.
Ватерлооға дейін бірнеше күн қалғанда, 1815 ж. 9 маусымында Вена
конгресінің соңғы жиналысы болды, онда 121 баптан және 17 жеке қосымшадан
тұратын Қорытынды актыға қол қойылды. Конгреске қатысушылар мығым нәрсе
құрдық деп ойлады. Бірақ конгрестің реакциялық утопиясы жаңа өндірістік
қатынастарға да, Еуропадағы феодализм мен абсолютизмнің ескі қондырғыларын
күйреткен жиырма бес жылдық күреске де қарамастан, жер шарының осы бөлігін
ескірген құрылым шеңберінде ұстап қалуда болатын. Бұл утопия когрестің
барлық іс-әрекетінің негізінде жатты.
Бельгия Голландияның жаңа корольіне сыйланды; Данияға, Шлезвигтен
басқа, немістік Голштейн берілді; Германия 38 дербес мемлекетке бөлініп
қала берді. Польша тағы да үш бөлікке бөлінді, оның үстіне бұрынғы Варшава
герцогтығының жерінен жаңа Польша корольдігі құрылды. Ол, конгрестің шешімі
бойынша, Ресеймен үздіксіз байланыста болуы және Ресей патшасы сыйға
тартқан конституциямен басқарылуы қажет еді. Познань, Гданьск (Данциг) және
Торунь – Пруссияның, ал Батыс Украина (Галиция) Австрияның иелігінде
қалды. Краков қаласы, оған қарасты облыспен бірге, Ресейдің, Австрияның
және Пруссияның қамқорлығындағы мәңгілікке еркін, тәуелсіз және бейтарап
қала деп жарияланды.
Пруссия өзі айрылған польшалық территориялар үшін төлем ретінде,
Саксонияның солтүстік бөлігінен басқа, Рюген аралын және шведтік
Померанияны, ал батыста Рейн – Вестфаль обылысын алды. Нәтежиесінде
Гогенцоллерлер корольдігі, Талейран мен Меттерних тарапынан қарсылық
болғанына қарамастан, патша жағынан қолдау берілуінің нәтежиесінде және
кгресте ағылшын дипломаттары ұстаған позицияға орай күшейе түсті.
Пруссияның екі бөлікке – ескі, шығыс және жаңа, батыс бөліктеріне бөлініп
қалағанына қарамастан, ол 1815 ж. кейін-ақ күш жинап, көршілері үшін
қауіпті бола бастады [1, 80-81 бб.].
Тирольды, Вальтелинаны, Триесті, Дальмация мен Иллирияны алған
Австрия да едәуір күшейді. Моденде, Тосканда және Пармада таққа император I
Францтың жақын туыстары отырды, олар Австриямен одақтастық туралы келісім
жасасқан болатын. Бурбондар билігі қалпына келтірңлген екі Сицилия
корльдігі Австриямен және Папа облысымен осындай келісімдер жасасты.
Сөйтіп, Габсбургтар билігі саяси бөлшектелген жағдайдағы Италияның барлық
территориясына таралды.
Қуатты екі еуропалық держава - Англия мен Ресейдің Франциямен
ұзақ мерзімді соғыстан едәуір нығайып, күшейіп шықты. Англия өзінің бұрын
да аз болмаған орталық иеліктерін кеңейтті. Ол өзінің басты бәсекелесі –
Францияны шетке шығару арқылы толыққанды теңіз иесі болып қалды және
басқа елдерді өзі орнатқан тонаушылық сипаттағы теңіз құқығын мойындауға
мәжбүр етті, яғни ол ашық теңізде бейтарап елдердің сауда корабльдерін жау
жағалауына апара жатқан тауарларын алып қою мақсатында тоқтатып, қарау
құқығына ие болды. Әсіресе британдық биліктің ағылшын буржуазиясының Таяу
және Орта Шығыс елдеріне барар жолдағы әскери-теңіз базаларына айналған
Мальта аралында және Ионикалық аралдарда орнауы маңызды орын алды.
Патшалық Ресей наполеондық Франциямен соғыстардан Варшава
герцогтығы, Финляндия және Бессарабия жерлерінің есебіненедәуір кеңейіп
шықты. Вена когресі Ресейге Польша патшалығын әкелді, - деп әділетті
жазды кейінірек Ф.Энгельс, сонымен қатар патшаның қазіргі Еуропада алған
орны бәрінен де маңыздырақ деп атап өтті. Еуроплақ континентте Ресейге тең
келетін бәсекелес қалмады.
Негізгі саяси және территориялық мәселелерді шешуден басқа, Вена
конгресі Бас трактатқа қосымша актылар ретіндегі бірқатар арнайы қосымша
қаулылар қабылдады. Олардың ішінде 1815 ж. 8 ақпанында қол қойылған
Державалардың негрлерді сатуын жою жөніндегі Декларация, 1815 ж. 19
наурызында когресс қабылдаған Дипломатиялық өкілдердің рангілері туралы
Ереже маңызды орын алады. Соңғы ереже алғаш рет әр түрлі дипломатиялық
тұрмысқа халықаралық құқық нормасы ретінде ұзақ уақытқа енді және осы күнге
дейін күшінде. Бұл қаулы XVII ғ. дипломатиялық тәжірибесінде әдеттегідей
болып қалған үлкендік туралы шексіз ұрыстар мен қақтығыстарға нүкте қойды.
Рангілер былайша белгіленді: 1) елші, папалық легат және нунций; 2)өкіл; 3)
сенімді өкіл. Кейінірек, 1818 ж. бұл үш рангіге министр-резидент рангісі
енгізілді, ол өкіл мен сенімді өкілдің арасына қойылды.
1814 ж. Венаға жиналған жеңімпаз мемлекет билеушілері алдарына
үш негізгі мақсат қойды: 1) Франция т арапынан қайталануы мүмкін агрессияға
қарсы кепілдеме құру; 2) өздерінің жеке территориялық мүдделерін
қанағаттандыру; 3) XVIII ғ. фрунцуз буржуазиялық революциясының барлық
салдарларын жою және ескі феодалдық-абсолюттік тәртіптерді барлық жерлерде
қалпына келтіру.
Бірақ осы мақсаттардың тек алғашқысы ғана толығымен орындалды.
Ал екіншіге – территориялық мүдделерін қанағаттандыруға келсек, тек
бірқатар жеңіскер елдер ғана Франциямен болған ұзақ та қантөгісті соғыста
Еуропаның едәуір әлсіз елдерінің есебінен кеңейіп шықты. Вена когресінің
үшінші мақсаты – революциялық бастауларды жою және легитимизм принциптерін
толығымен бекітуге қатысушылар қол жеткізе алмады. Осылайша, Еуропада және
жалпы әлемде халықаралық қатынастардың Веналық деп аталған жаңа жүйесі
орнатылып, ол қатынастардың жаңа тәсілдері мен нысандарын бекітті және
континенттегі қарама – қайшылықтарға жаңа түйін салды [1, 81-82 бб.].
2. 1815-1830 ЖЫЛДАРДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР
Қасиетті Одақтың қызметі. Халықтың Наполеонға қарсы күресі француз
империясының күйреуімен аяқталды. Наполеонның жеңілісін монархиялық,
феодалдық- абсолюттік мемлекеттер коалициясы өз меддесіне пайдаланды.
Наполеон империясының жойылуы Еуропадағы дворияндық-монархиялық реакцияның
салтанат құруына әкелді.
Франциямен бейбіт келісім, Төрттік Одақ туралы жаңғыртылған
келісім және Вена конгресінің Қорытынды актісі тарихқа веналық жүйе
атауымен енген Наполеоннан кейінгі дәуірдегі халықаралық қатынастардың
негізі болды. Жеңімпаз – державалардың мүдделері қарама – қайшылықты еді.
Бірақ Вена конгресінің қорытынды сатысында антинаполеондық коалиция
мүшелері өзара қайшылықтарды жойып, ымыры шешімдер қабылдауға мәжбүр болды.
1814 ж. Бірінші қыркүйегімен 1815 ж. Тоғыз шілдесі аралығында жиналған Вена
конгресінің қабылдаған шешімдері Еуропадағы дворяндық монархия реакцияның
күшеюіне ықпал етті. Революциялық және ұлт – азаттық қозғалыстармен күрес
жүргізуді күшейте түсу үшін еуропалық мемлекеттердің реакциялық үкіметтері
өзара Қасиетті Одақ құрды.
Еуропалық дипломатия тарихына Қасиетті Одақ революциялық рухты, саяси
және діни бостандық сүйгіштікті, қай жерде бой көтерсе де, басып жаншу
идеясы негізінде құрылған, айқын клерикалдық – монархиялық идеологиясы бар
біріккен ұйым ретінде енді. Жеңімпаз – елдердің Қасиетті Одағы Вена
конгресі бекіткен жаңа халықаралық саяси жүйенің тірегіне айналды. Бұл
Одақтың Ресей императоры I Александр жасаған актысына 1815 жылдың 26
қыркүйегінде Австрия императоры І Франц, Пруссия королі ІІІ Фредрих
Вильгельм қол қойып, бұл акті олардың атынан басқа еуропалық державаларға
таратылды. Қасиетті (Киелі) Одақ актысына Англиядан басқа еуропалық
мемлекеттердің барлығы да қосылды. Ал Англия формалды түрде
Қасиетті Одаққа кірмегенмен оның үкіметі өз саясатын Қасиетті Одақтың жалпы
желісімен көбінде үйлестріп отыратын еді [2, 89 б.].
Рим Папасы алуан елдердегі католиктердің наразылық бүлдіруінен
қауіптеніп, актыға қол қоюдан бас тартты. Құжаттың мәтінінде шынайы туыстық
дәнекерлікке және христиан діні принциптеріне сүйене отырып, олардың бір-
біріне көмек көрсетуді міндеттеріне алатындығы айтылған болатын.
Қатысушылардың мақсаты 1815 ж. Вена конгресі бекіткен еуропалық шекараларды
сақтау және революциялық рухтың қандай да бой көтеруімен күрес еді.
Қасиетті Одақта, әсіресе оның алғашқы жылдарында, ірі дипломат, әрі
Австрия канцілері Меттерних басты рөл атқарды. Осыған орай Қасиетті Одақтың
жалпы саясаты кейде меттернихтік саясат деп аталады. Қасиетті одақта І
Александр да үлкен рөл атқарды. Қасиетті Одақтың кез келген либералды,
сондай-ақ революциялық және ұлт-азаттық ұмтылыстврға қарсы жалпы-еуропалық
реакция ұйымы ретіндегі күресі оның конгрестерінің қаулыларынан көрінді.
Қасиетті Одақтың саяси өміріндегі үш кезеңді атап көрсетуге болады. Бірінші
кезең – шын мәніндегі құдіреттілік кезеңі, ол жеті жылға созылды (1815 ж.
қыркүйегінде Одақ құрылғаннан бастап 1822 ж. соңында Қасиетті Одақтың
төртінші конгресі өткенге дейін). Қасиетті Одақ қызметінің бұл кезеңі
барынша қызу белсенділігімен сипатталады.
Қасиетті Одақ қызметінің екінші кезеңі оның Испанияда интервенция
ұйымдастырып, өзінің соңғы жеңісіне жеткен 1823 жылдан басталады. Сол кезде
1822 ж. министр болған Джордж Каннинг билігінің салдары күрт байқала
бастайды. Бұл екінші кезең 1830 ж. Францияда болған Шілде революциясына
дейін жалғасады. 1830 ж. революциядан кейін Қасиетті Одақ қирайды.
Қасиетті Одақтың төрт конгресі өтті: 1818 ж. Аахен конгресі, 1820 ж.
үлкен Троппау конгресі, 1821 ж. Лайбах конгресі, 1822 ж. Верон конгресі.
Қасиетті Одақтың негізін қалаушы үш держава басшыларынан басқа оларға
Англия мен Франция өкілдері де қатысты.
Қасиетті Одақтың 1818 ж. Аахенде өткен бірінші конгресі Ресей,
Австрия, Англия, Пруссия және Франция елдерінің алғашқы дипломатиялық
конгресі болып табылды. Конгреске Ресей императоры І Александр, Австрия
канцлері К.Меттерних, Англияның сыртқы істер министрі лорд Каслри,
К.А.Гарденберг, Франция премьер – министрі герцог Ришелье қатысты.
Аахен конгресі Еуропадағы саяси тепе – теңдікті одан әрі нығайту
мақсатында шақырылған болатын. Франциядағы жағдайды талқылау үшін одақтас
сарайлардың кездесуі туралы ұсынысты Австрия канцлері К.Меттерних 1817 ж.
наурыз айында жасайды. Маттернихтің көздеген мақсаты тереңде еді.Ол,
біріншіден, Бурбондардың саяси оппозициясын әлсіретуге және Еуропадағы
революциялық көңіл күйдің одан әрі өршуін болдырмауға тырысты;екіншіден,
Францияның ұлы державалар қатарына қосылуын қолдау арқылы оған Ресейдің
ықпалын азайтпақ болды; үшіншіден, Францияның Англиямен, Австриямен және
Пруссиямен келісімді міндеттемелер арқылы қолын байлап,Еуропадағы
орысфранцуз ықпалының күшеюіне жол бермеуге тырысты.Канцлер одақтастарының
кездесу орны ретінде германдық басшылар мәміле барысында ықпал ете
алмайтын, дабырадан алыс неміс қалашығы Аахенді белгілеуді ұсынды.
Аахен конгресіне даярлық кезеңінде одақтас державалар арасында
конгрестің күн тәтібі және оған қатысушылар құрамы мәселелері бойынша
қайшылықтар байқалды. 1817 ж.шілде айында I Александр одақтас державалар
кездесуіне қатысуға келісті, бірақ мұндай жиналысты 1815 ж. Париж бейбіт
келісімі негізінде өткізу керек деп есептеді, яғни кездесуге қатысулар саны
шектелмеуі керек және олардың құрамына Франция өкілдерін енгізу керек деген
пікірде болды [2, 89-90 бб.].
Барлық одақтас державалар француз проблемасының алдағы
кездесуде орталық орынды алатынын түсінді. Ресей жағының есептеуінше,
мұндай жиналыс веналық жүйені нығатуға ықпал етуі керек еді және
талқылауға еуропалық проблемалардың үлкен шеңберін ұсынуға әрекет жасады.
Петербург кабинетінің пікірінше, жиналыс жұмысына еуропалық елдердің
көпшілігі қатысуы керек еді. Бірақ І Александр, егер жиналыста бір ғана
мәселе - одақтас әскерлерді Франциядан шығару ғана қаралатын болса, онда
оған қатысушылар құрамын шектеуге келісуге даяр болды. Испания істерін,
Германиядағы жағдайды, сауда – теңіз жолдарын қорғау проблемаларын және
басқа да мәселелерді император мүдделі жақтардың қатысуымен ғана талқыламақ
еді. І Александр Франциядан шетел әскерлерін тез арада шығару керек деп
есептеді, олар кеткеннен кейін ғана Франция еуропалық достастықта өзіне
тиесілі орнын ала алатын еді.
1818 ж. наурызда Австрия үкіметі алғашқы болып өз пікірін
білдірді. Канцлер Меттерних кездесудің негізгі мақсаты Франциядағы ішкі
саяси жағдайды талқылау болуы керек деген көзқараста болды. Австрия сарайы
жиналысты тек Төрттік Одақ негізінде ғана өткізуге үміт артты. Бұл оған
қатысушылар санын шектеп, орыс дипломатиясының маневр жасауына мүмкіндік
бермес еді. Меттернихтің пікірінше, Франция бұл кездесуде тең құқықсыз
қатысушы болар еді. Егер Петербург сарайы алдағы кездесуде кіші
мемлекеттерді шығарып тастау принциптерінен бас тартуға тырысса, Вена,
Берлин және Лондон бұған кері көзқараста болатын.
Аахен конгресіне даярлық жасау барысындағы 1818 ж. 5 және 16
сәуірдегі австриялық меморандумдарда төрт одақтас держава ғана 1815 ж.
конвенциялар мен келісімдерді өзгертуге, сонымен қатар еуропалық
державалардың жиналысқа қатысу туралы өтінішін қабылдамауға құқықты
делінген. Дегенмен бұл бағдарлама Еуропадағы саяси тепе – теңдікке нұқсан
келтіруі мүмкін еді. Сондықтан Меттерних оған өзгертулер енгізуге мәжбүр
болды. Жаңа нұсқада былай көрсетілді: Францияны жаулап алуды тоқтату
мерзімі және оның веналық жүйедегі рөлі туралы мәселелерден басқа
мәселелердің барлығы мүдделі жақтардың тікелей қатысуымен талқылануы керек.
1818 ж. сәуір айының соңында ресейлік СІМ меморандум әзірледі,
онда ресми талқылау және шешім қабылдау пәні тек қана француз проблемасы
бола алады. Басқа мәселелер бойынша ресми емес пікір алмасу ғана
жүргізіледі деген ой қатаң түрде айтылды.
Осылайша, көрсетілген тұтастыққа қарамастан, Ресей мен оның
одақтастары арасындағы алдағы кездесу мақсаттары туралы қайшылық сақталып
қалды [4, 251 б.].
Аахен конгресі қарсаңында одақтас елдердің дипломаттары одақтас
Карлсбад қалашығында кездесті. Мұнда конгреске дипломатиялық даярлықтың
соңғы туры өткізілді.Оның басты мақсаты одақтастар мен бәсекелестер
кездесуде ұсынатын бағдарламалардың мықты және әлсіз жақтарын айқындауға
тырысу еді.
Конгресс басталар кездегі орыс дипломатиясының бағдарламасында
айтарлықтай өзгерістер жоқ болатын. Австрия ұстанымы да бұрынғыша қалды, ал
ағылшын делегациясының бағдарламасына өзгерістер енгізілді.
Каслри жазып, ағылшын өкілдеріне арналған нұсқаулық ретінде
бекітілген естелік хатта Франция өзінің қаржылық міндеттемелерін орындаған
жағдайда оның территориясынан одақтас әскерлерді толық шығарудың қажет
екендігі айтылған. Одан әрі Төрттік Одақтың оның бастапқы қалпында сақтап
қалу қажеттігі көрсетілген, демек Франция оның тең құқықты мүшесі бола
алмайтын еді.
Аахен конгресі 1818 ж. 20 қыркүйегінде ашылып, өз жұмысын осы
жылдың 29 қарашасында аяқтады.Аахенге Ресей, Австрия және Пруссия
делегацияларын басқарған Меттерних пен Каслри, Нессельроде мен Каподистрия,
Франция премьер-министрі герцог Ришелье, сонымен қатар І Александр, І Франц
және ІІІ Фридрих Вильгельм келдә.Аахенге олардан басқа көптеген төменгі
дәрежелі ағылшын, прус, орыс және француз дипломаттары ағылды.
Конгресс жұмысы барысында 47 жиналыс өткізіліп, француз, испан
мәселелері, құл саудасына тыйым салу және сауда – теңіз жолын қорғау, т.б.
мәселелер қаралды. Алғашқы болып Франциядан жаулап алушы әскерлерді шығару
туралы мәселе шешілді. 1818 ж. 27 қыркүйегінде Францияның Төрттік Одақ
мүшелері 1818 ж. 30 қарашасына қарай барлық одақтас әскерлерді шығару және
260 млн. Франк көлеміндегі контрибуцияны дер кезінде төлеу туралы
конвенцияларға қол қойды. Ришелье Төрттік Одақты бес держава одағына
айналдыруды талап етті, бірақ Каслри мен неміс сарайларының талабы бойынша
1818 ж. 1 қарашасында төрт державаның ерекше конвенциясына қол қойылды.
Онда Францияда орнатылған тәртіпті сақтау мақсатында құрылған Төрттік Одақ
бекітілген. Тек осыдан кейін ғана одақтастар 1818 ж. 3 қарашасында Вена
конгресі бекіткен мемлекеттік шекараларды және саяси жүйені өолдау ісінде
Францияны төрт державаға қатысуға шақырды.
1818 ж. 3 қарашасындағы конгрестің барлық қатысушылары қол
қойған декларация Қазіргі уақытта игілікті ықпалы шайқалып қалған
халықаралық құқық, тыныштық. Сенім мен адамгершілік бастауларын қолдаудағы
олардың ынтымақтастығын жариялады. Бұл сөздердің астарында бес монархияның
Еуропада абсолюттік құрылымды бірлесе нығайтуға және деген ынтасы жатыр еді
[2, 102 б.].
Күн тәртібінде ресми түрде француз проблемаларын байланысты екі
мәселе ғана қойылғанына қарамастан, конгресте халықаралық қатынастардың
басқа да аспектілері қарастырылды: Испания мен оның отарлары арасындағы
қақтығыста державалардың делдалдық етуі жөніндегі мәселе, сауда теңіз
жолының еркіндігі және құл саудасын тоқтату туралы мәселелер. Мұнда сауда
теңіз жолын пираттардан қорғау туралы мәселе бойынша ғана нақты шешім
қабылданды. Англия мен Францияға пираттық әрекеттердің әлемдік саудадағы
залалын тигізетіндігі және оларды ауыр салдарларға әкеліп соқтыратындығы
туралы солтүстік – африкандық регенстволарға ескерту жасау ұсынылды.
Аахен конгресі еуропалық дипломатия тарихындағы Вена жүйесін
құрғаннан кейінгі ірі оқиға болды. Оның қабылдаған шешімдері оны нығайтып,
ұлы державалардың өз одағын сақтап қалуға мүдделі екендігін көрсетті. Аахен
конгресінің қабылдаған шешімдері Еуропада Қайта құру тәртібін сақтауға
бағытталған болатын.
Бес одақтас державалардың – Австрия, Ресей, Пруссия, Франция
мен Англия елдерінің екінші конгресі 1820 ж. 11 қаңтарында Троппауда
(Силезия) ашылды. Конгресс Ломбардия мен Венециядағы Австрия иеліктеріне
қауіп төндірген 1820 ж. Неаполитан корольдігіндегі революцияға байланысты
Меттернихтің бастамасымен шақырылған болатын. Оған үш монарх – І Александр,
І Франц және үш Фридрих Вильгельм, екі ресейлік статс – секретарь,
Каподистрия мен Нессельроде, Австрия мен Пруссия канцлерлері, сонымен қатар
әр түрлі дәрежедегі көптеген дипломаттар қатысты. Ресми өкілдерден басқа
мұнда делегация басшыларының отбасы мүшелері мен олардың қошеметшілері
келді.
Троппаудағы конгресс, бастапқыда оған аахендік келісім
негізінде жиналған тек бес державаның өкілдері қатысқанмен, қойылған
міндеттері бойынша, Қасиетті Одақ мүшелерінің съезі болатын. Конгресс өткір
дипломатиялықкүрес жағдайында өтті.
Бірінші отырысты канцлер Меттерних одақтас державалардың
мемлекеттердің ішкі ісіне олардағы революцияны басу мақсатында араласуға
құқығы негізделген Хатты ұсынды. Меттерних австриялық ұсыныстардың
моральдық қолдауын алуға тырысты. Ол неополитандық революция мен әскери
араласудан басқа жол жоқ деп атап өтті.
Ресей делегациясы неополитандық революцияға қарсы біріккен
моральдық іс - әрекеттер қолдануды ұсынды. Пруссия өкілдері австриялық
көзқарасты қолдады, ал Англия мен Франция өкілеттілері қандай да бір
шешімді рәсімдеуден бас тартты [5, 86 б.].
1820 ж. 7 қарашасында Ресей, Австрия және Пруссия Бастапқы
қаулы мен оған енгізілетін толықтыруларға қол қойды. Оларда басқа
мемлекеттердің ішкі істеріне (бұл мемлекеттер үкіметінің шақыруынсыз-ақ)
олардағы революциялық қозғалыстарды басу үшін әскери араласу құқығы
жарияланды.
Бастапқы қаулының және оған енгізілетін қосымшаның мәтінімен
Англия мен Франция өкілеттері танысты. Олар неополитандық оқиғаларға
одақтастардың араласу құқығын мойындағанмен, бұл құжаттарға ресми түрде
қосылудан бас тартты. Осылайша, Троппауда қабылданған шешімдерді мақұдаудан
формалды түрде бас тартқанмен, ағылшын өкілеттілері де, француз
өкілеттілері де тәуелсіз мемлекеттің ішкі ісіне араласу құқығын айыптамады.
Конгресс қатысушылары қол қойған қаулы Австрияның неополитандық
корольдікті жаулап алуына санкция берді. І Александрдың талап етуі бойынша,
қаулы корольдікке қол сұқпаушылықты және неополитандық корольдің өз
халқына конституцияны ерікті түрде сыйлау мүмкіндігін қамтамасыз етті.
Еуропадағы революциялармен күрес туралы мәселені талқылау
Қасиетті Одақтың 1821 ж. 11 қаңтарында Лайбахта ашылған үшінші конгресінде
жалғасты.
Конгреске шақырылған Италия мемлекетінің өкілдері неополитандық
революцияны басып-жаншуға қол жеткізуге тырысты және австриялық
интервенцияның бүкіл Италияға тигізер салдары туралы тіптен ойланбады.
Англия сырт көзге ғана бейтараптық танытқанмен, іс жүзінде Пруссия секілді
австриялық жоспарды мақұлдады. Франция интервенция идеясының өзін қолдады.
1821 ж. ақпанында австриялық әскердің Неапольға қарсы жорыңғы
басталды.
Лайбахтағы конгресс ресми түрде 26 ақпанда жабылғанмен, іс
жүзінде 181 ж. 12 мамырына дейін созылды.Қатысушылардың көпшілігі Лайбахта
қалып, Пьемонттағы австриялық әскер мен Вена сарайының іс-қимылын
қадағалады.
Итальяндық революциялар басып жаншылғаннан кейін Австрия,
Пруссия және Ресей өкілеттілері Лайбахта Неаполь мен Пьемонтты жаулап алуды
жалғастыру туралы декларацияға қол қойып, заңды монархтардың билігін қайта
орнату үшін күштік тәсілдерді пайдалану шешімін мақұлдады. Декларация
Бастапқы қаулымен және оған енгізілетін толықтыруларменбірге Қасиетті
Одақтың идеологиялық принциптерін білдірді.
Итальяндық революциялар басып-жаншылғаннан кейінгі Еуропадағы
жағдай әлі де шиеленісті еді. 1822 ж. көктемінде Троппау-Лайбах конгресіне
қатысушылар Испаниядағы революциямен күрес мәселесі бойынша бір-бірінің
ұстанымын анықтау мақсатында барлау жүргізуді бастады. Одақтас державалар
монархтарының кезекті кездесуі Лайбахтағы конгресте қарастырылған болатын.
Жаңа жиналыс шақыру туралы І Франц І Александрға 1822 ж. маусымында ұсыныс
жасады. Жаңа конгресс өткізу орны ретінде Верона қаласы таңдалып алынды.
Бұл көне қалаға Ресей, Австрия және Пруссия монархтары, итальяндық
государьлар, көптеген дипломаттар келді. Англиядан көрнекті мемлекеттік
қайраткер герцог Артур Веллеингтон өкілдік етті.
Веронадағы конгросс 1822 ж. 20 қазанынан 14 қарашасына дейін
жүрді. Ол Қасиетті Одақтың дипломатиялық конгрестерінің ең соңғысы және
едәуір өкілеттісі болды. Онда өздерін одақтастар деп айтатын бес ұлы
держава басты рөл атқарды. Итальяндық мемлекеттердің өкілдеріне екінші
дәрежелі рөл берілді: олар итальяндық проблемаларды талқылауға қатысты. Бес
держава одағы формалды түрде өмір сүргенмен, олардың арасында бірлік
болмады. Шығыс дағдарысының басталуы қарама – қайшылыөтардың одан әрі
тереңдеуіне алып келді. Бірінші болып Англия шеттей бастады. Франция болса,
сақтық саясатын жүргізді. Ресей делегациясының бағдарламасы консервативті
сипатта болды.
Конгрестегі негізгі проблема француз королінің бастамасымен
Испаниядағы революцияны басып-жаншу үшін интервенцияға әзірлік жасау болды.
1822 ж. 20 қазандағы өкілетті бес державаның жиналысында Францияның сыртқы
істер министрі Францияны революция ықпалынан моральдық қолдау көрсету
туралы өтініш жасады. Англия, Прусся және Ресей өкілдері бұл бастамаға оң
көзқарас көрсетті. Веллингтон Францияның ұсынысы Англияның араласпау
ұстанымына қайшы келетіндігі, сондықтан да оны қолдай алмайтындығы туралы
мәлімдеді. Бұл мәлімдеменің астарында ағылшын жағының Франция Испаниядағы
және жалпы Жерорта теңізіндегі ұстанымдарды нығайтады деген қаупі жатыр
еді. 1822 ж. 19 қарашасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz