Еуропалық сот қызметі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 ЕУРОПАЛЫҚ СОТ ЕУРОПАДАҒЫ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУДЫҢ НЕГІЗГІ КЕПІЛІ РЕТІНДЕ
1.1 Еуропалық соттың құрылу тарихы және негізгі функциялары мен құзыреті
1.2 Еуропалық сот қызметінің құқықтық негізі
2 АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ ЖӨНІНДЕГІ ЕУРОПАЛЫҚ СОТ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Адамның өз құқықтарын Еуропалық сотта қорғау құқығы
2.2. Еуропалық сот қызметі
2.2.1 Еуропалық сот қызметін жүзеге асырушы органдар
2.2.2 Еуропалық соттағы судьялар және ad hoc судьяларының мәртебесі
2.3 Еуропалық соттағы процесс
3 ЕУРОПАЛЫҚ СОТ ТӘЖІРИБЕСІНДЕГІ ІСТЕРГЕ ҚЫСҚАША ТАЛДАУ
3.1Киган Ирландияға қарсы ісі бойынша қысқаша талдау
3.2 Касадо Кока Испанияға қарсы ісі бойынша қысқаша талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Адам құқықтарының бұзылуы көптеген жылдар бойы адамзат aлдында тұрған
маңызды мәселелердің - бipi болып табылады. Жеке адамға қол сұқпау құқығы,
өмір сүру құқығы сияқты адамның табиғи құқықтары көптеген жылдар бойы
негізгі құқықтар ретіннде танылмады. Біздің қоғамның дамуемен мемлекеттер
бұл мәселеге назар аудара бастады.
Адам құқытары мен бостандықтарын- қорғау мен бекiту аясындағы
халықаралық ынтымақтастық екі бағыт бойынша жүрді. Біpiншi адам құқықтарын
бекіту аясындағы арнайы және жалпы актілерді қабылдау және өңдеумен
сипаттaлады. Eкiншi -адам құқықтарын қорғаудағы нақты жүйені құру және оның
жүзеге асырылуын қадағалау бойынша мемлекеттердін ынтымақтасатығы. Адам
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету саласындағы және мемлекеттердің
қызметін қадағалау функциясы мен істеткен халықаралық-құқықтық актілердегі
және мемлекеттердің iшкi адам құқықтары иен бостандықтары жөніндегі
заңдарында және жүйелендірілген және жазып алықған халықаралық органдардың
кешенді қорғау және қамтамасыз ету жүйесін құру халықаралық құқықтың ең
негізгі функциясы болып табылады. Қазіргі кезде адам құқықтар аясында
мемлекеттер ькнтымақтастығының негізгі ерекшеліктерінің бірi мемлекеттердің
өздеріне алған заң міндеттемелерін жүзеге асыруды халықаралық қадағалау
жүйесін құру болып табылады. Жиырмасыншы ғасырдың eкiншi жартысынндағы адам
құқықтарын халықаралық реттеудегі функционалдыда, аумақтық деңгейде екі
маңызды жетістіктердің- бipi халықаралық қадағалаудың қалануы мен жұмыс
істеуі болып табылады.
Аталып кеткен адам құқықтарын және бостандықтарын бекіту аясындағы
ынтымақтастық бағыттарының субьектілері ретінде, көбiнесе мемлекеттер,
халықаралық үкіметаралық ұйымдар болып табылады.
Адам құқықтары жөніндегі халықаралық-құқықтық актілердің қабылдануы мен
өңделуінде негізгі ролді атқаратындықтан, мемлекеттер халықаралық
ынтымақтастықтың жетекші орнын алуда. Сонымен қатар мемлекеттердің негігзі
функциясы -адам құқықтарын қорғау болып табылатын әмбебап халықаралық
ұйымдарды, адам құқықтарын қорғау мәселелеімен айналысатын мамандандырылған
халықаралық үкіметаралық ұйымдарды құруда да маңызы зор. Мемлекеттерге адам
құқықтарын бұзумен байланысты сұрақтарды халықаралық ұйымдардың
талқылаууына ерікті түрде тапсыруға жол ашық. Бұл процесс, көбінесе
халықаралық келісімдер негізінде жүзеге асырылады. 1966 ж. Азaматтық және
саяси құқықтары жөніндегі халықаралық пактіге тиісті 1950 ж. адам құқықтары
мен негізгі бостандықтар жөніндегі Еуропалық конвенцияның, 1969 ж. Адам
құқықтары жөніндегі Американдық конвенцияның ережелері aлғашкы
Факультативті хаттамада бар.
Барлық келісімшарттар халықаралық ұйымдарда жеке өтініштерді
қарастыру мүмкінндігін ескереді. Қaзiргi заттанға сай мемлекеттердің құрған
халықаралық бақылау органдарының рөлі әрдайым өсуде. БҰҰ –ның қызметі мен
түрлі әмбебап және аймақтық келісімдерде олардың қызметтері мен
өкілеттіліктеріне ең көп назар аударылады.
Білетініміздей, халықаралық қатынастарда, халықаралық құқықтың
қағидалары мен нормаларын қадағалайтын және қажетті жағдайда оларды
жүзеге асырып, алынған міндеттемелер үшін санкциялар салатын
мемлекетүстіндегі билік жоқ.Сол себептен, мемлекеттер халықаралық
қадағалау механизмінің құрылуын ескерді. Бұл- Адам құқықтары мен
бостандықтары жөніндегі Еуропалық Конвенцияның негізінде Еуропа Кеңесімен
құрылған 1950 жылдың 4 қарашасында қол қойылған Адам құқықтары жөніндегі
еуропалық сот [1].
Мен дипломдық жұмыстың мақсаты ретінде Еуропалық сот жүйесі арқылы
адам құқықтарының бұзылуын шешуді алып отырмын. Сонымен қатар, адам
құқықтарын қалпына келтіру, қорғау және реттеудегі Адам құқықтары
жөніндегі Еуропалық соттың рөлін ашуға тырысамын.
Қазіргі кезде Еуропада 30-ға жуық ірі халықаралық ұйым бар,олардың
әрқайсысы еуропалық құрлықтың проблемаларын шешудің өзіндік жолдарын
ұсынады. Олардың ішінде Еуропа Кеңесі (1949ж. құрылған) сияқты өте ескі
және ірі халықаралық ұйымның неғұрлым маңызды рөл атқаратындығы сөзсіз.
Бүгінде Еуропа Кеңесіне әртүрлі әлеуметтік-экономикалық деңгейде тұрған 40-
тан аса мемлекет кіреді [2]. Менің жеке көзқарасым бойынша, Еуропа Кеңесін
құрудағы негізгі идея- бұл әр адамның өзін мейлінше толық көрсетуі мен
жаһандық адамзат проблемаларын шешудің мақсаттарына қызмет ететін
біртұтас еуропалық кеңістік құру.
Еуропа Кеңесі гуманитарлық ынтымақтастықтың мәселелеріне жауапты
орталық халықаралық ұйымға айналды. Осыған байланысты, Еуропа Кеңесінің
сот механизмінің қызметін реттейтін негізгі құжат- адам құқықтары бойынша
Еуропалық конвенция болып табылатындығын айта кеткен жөн. Құрылған құрылым
шеңберінде қатысушы мемлекеттер тарапынан да, сондай-ақ, халықаралық
ұйымның өзінің тарапынан да жасалған халықаралық келісімдердің бірыңғай
түсіндірілуі мен қолданылуын, ережелерінің сақталуын қамтамасыз ету қажет
болды. Аталмыш функция халықаралық ұйымның-адам құқықтары бойынша
Еуропалық соттың құрылымына кіретін Еуропа Кеңесінің сот органына жүктелген
болатын. Уақыт өте келе адам құқықтары бойынша Еуропалық соттың сот қызметі
еуропалық құқықтың тиімділігі мен оның одан арғы дамуының маңызды
факторының негізгі кепілдіктерінің біріне айналды.
Кез келген мемлекетте, тіпті тұрақты демократиялы елдердің өзінде де
адам құқықтары мен бостандығының бұзылуы орын алатындығын айта кету керек.
Мәселен,жыл сайын тек қана Ұлыбританияның өзінде Еуропа Кеңесіне мыңнан
астам шағымдар түседі, оны адам құқықтары бойынша Еуропалық сот табысты
турде шешуде[3.б.25].
Қазақстан Республикасы үшін адам құқықтары бойынша Еуропалық соттың
қызметі,біздің еліміздің еуропалық елдермен тығыз мәдени және
экономикалық,саяси гуманитарлық байланыстарын ескере отырып,үлкен
қызығушылық тудырады. Еуропалық тәжірибені біздің заңгерлеріміз соттық-
құқықтық реформаны жургізуде және қалың жұртшылық үшін ақпараттық мәлімет
ретінде пайдалана алады. Сонымен қатар,әртүрлі халықаралық келісімдерді
жүзеге асыру барысында адам құқықтарының бұзылуы, қазақстандық және
сондай-ақ , еуропалық сот органдары шешуге тиісшағымлар тәрізді талас-
тартысты сәттер де жиі туындайды. Соған сәйкес тек соттың тұрған жерінің іс
жүргізу заңы қолданылады. Демек, қазақстандықтардың, соның ішінде Еуропа
Кеңесі елдерінде бұзылған құқықтарын тиімді қорғауды ұйымдастыру үшін
олардың соттық-құқықтық жүйесінің принциптерін және адам құқықтары бойынша
Еуропалық конвенцияны жақсы білу қажет.
Бұдан басқа да, жақсы ұйымдасқан және тиімді қызмет етіп тұрған адам
құқықтары бойынша еуропалық сот, құқықтық мемлекет ғимаратының іргетасын
және Қазақстан республикасы азаматтарының құқықтық мәдениетінің негіздерін
қалаушы қазақстандық Заң шығарушылар үшін де маңызды болып табылады.
Адам құқықтары бойынша Еуропалық соттың классикалық халықаралық
сотпен және еуропалық қауымдастық сотымен ұқсайтын жақтары көп. Айталық,
халықаралық сот процедураларының негізгі сипаттамалары- сот органының
тәуелсіздігі, халықаралық құқықтың негізінде құқықтық талас- егестердің
шешілуі, алдын-ала анықталған істі қарау тәртібі, шешімдердің
міндеттеушілік сипаты адам құқықтары бойынша еуропалық сотқа да тән [4].
Дегенмен, адам құқықтары бойынша еуропалық сотқа тән бірқатар ерекшеліктер
де бар. Біріншіден, аталмыш халықаралық сотқа жеке адамдардың тікелей қол
жеткізе білуі. Қоғамның құқықты мүшелері мен заңды құқықтары бар адамдар
тікелей өтініш жасауға, және осы сотта қарсы жақ ретінде сөйлеуге құқылы.
Еуропалық сот жеке адамдардың пайдасына қарай шешім шығара алады, олардың
құқықтары бұзылған жағдайда жеке адамдардың пайдасына қарай әділ
компенсация жөнінде үкім де шығара алады[5]. Екіншіден, жеке адамдардың
тікелей қатысуымен қатынастарды реттейтін халықаралық (және еуропалық)
құқық нормаларының қолданылуы. Еуропалық сот халықаралық құқық бойынша
жеке адамдардың алдында тұрған мемлекеттердің міндеттемелерімен байланысты
талас-егестерді шешеді. Үшіншіден, халықаралық соттағы процесс пен ұлттық
соттағы процесстің өзара әрекеті. Халықаралық (еуропалық) сот пен ұлттық
соттағы процесстердің арасында тығыз байланыс бар. Мысалы, жеке адам
мемлекет ішіндегі құқық қорғаудың барлық құралдарын сарқа пайдаланып
болғасын,адам құқықтары бойынша еуропалық сотқа өзінің құқықтарын қорғау
мақсатында өтініш жасай алады[6.б.56]. Осының барысында процес басқа
сатыға,ұлт үстінен жоғары (наднациональный) сатыға өтеді: ұлттық соттағы
процесс,ұлттық процесс барысында жеке адамның құқықтарын қорғау
халықаралық соттың зерттеу обьектісіне айналады. Төртіншіден, сот
қызметінде құқық көздері құқық принциптерінің, қатысушы- мемлекеттер үшін
ортақ халықаралық келісімдердің қолданылуы[7.б.12]. Еуропалық сот талас-
егестерді шешу барысында, халықаралық құқықтың қайсыбір нормаларын
түсіндіру барысында қатысушы- мемлекеттерде қалыптасқан құқық принциптерін
қолданады. Бесіншіден, еуропалық соттың прецеденттері құқық көздері болып
табылады. Өзінің сот шешімдерінде еуропалық сот берген еуропалық құқық
нормаларына түсінік берудің ресми және кейін қолданылуы үшін,соның ішінде
ұлттық соттар қолдануы үшін міндетті сипаты бар.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы Еуропалық сотта адам құқықтарын қорғау
нысандарын жеке құқықтық нысанда сипатталуында болып отыр. Адам құқықтары
жөніндегі Еуропалық сотта адам құқықтарын және бостандықтарын қорғаудаында
қалыптасқан ережелердің дамуына, әр түрлі реттеу нысанындағы
аспектісінкөрсетілген мәселелерді жеке зерттелуі қамданған. Салыстыру
әдісінің негізінде адам құқықтарын қорғау табиғаты, құрылым механизмі,
процедурасы, материалдық-құқықтық негіздері, құқықтық реттеу актілерін
қабылдаудың салдарының салыстырылуы ашылады. Салыстыру процессі кезінде дау
субьектілерінің құқықтық статусы, халықаралық құқық нормаларының
құқықшығарушылығы мен жүзеге асырылуы,олардың қандай-да бір нысанда
көрінуінің аспектісіндегі халықаралық- құқықтық дәлелденуі мәселелері
қозғалады.
Зерртеу пәні Еуропалық сотта адам құқықтарын және бостандықтарын
қорғау жөніндегі істерді қарау кезінде пайда болатын халықаралық қатынастар
болып табылады. Оларға біріншіден адам құқықтарын Еуропалық сотта істі
қорғау түсінігі, құқықтық табиғаты, екіншіден, Еуропалық сотта істі қорғау
кезеңдері, бейбіт әдістері және оларды шешуге әсер ететін факторлар кіреді.
Зерртелу тақырыбының теориялық негіздері мен дайындалу дәрежесі. Адам
құқықтарын Еуропалық сотқа шағымдану арқылы қорғау нысандар халықаралық
–құқықтық регламентациясы халықаралық құқық нормаларының әр түрлі құқық
салаларымен және институттарымен жүзеге асырылады. Адам құқықтарын
қорғаудағы нысандарды салыстыру аспектісіндегі мәселелердің кешенді анализі
ғылыми зерттеулердің әртүрлі бағыттарына негізделеді.
Зерттеудің нормативті-құқықтық негізін мемлекеттік территорияның
құқықтық мәртебесінің, істегі келіспеушіліктерді шешетін әдістері мен
нысандарының негіздерін бекітетін халықаралық құқықтық қайнар көздері
құрайды. Ең маңызды көздерге БҰҰ-ң Жарғысы,Адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғау жөніндегі Еуропалық Конвенция және т.б.
Зерттеудің методологиялық негізін тәсілдер мен әдістер құрайды.
Зерттелеген негізді тану үшін және негізгі заңдылықтарын түсіну үшін келесі
логикалық тәсілдер қолданылады: салыстыру жүйесі,логикалық анализ, соттық
тәжірибені талдау,жалпылау, заңды анализ әдісі.
Зерртеудің теориялық және практикалық маңызы Еуропалық сотта болған
істерді зерттеумен байланысты келеді.Яғни, Еуропалық сот шешімдерін және
қорытындыларын зерттеу негізінде пайда болады.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты Адам құқықтары мен бостандықтарын
Еуропалық сотта шешудегі рөлі,оның нысандарының анализі, халықаралық құқық
пен дүниежүзілік ынтымақтастыққа сәйкес өзара әрекет ету перспективасын
және дамуын анықтау.
1 ЕУРОПАЛЫҚ СОТ ЕУРОПАДАҒЫ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУДЫҢ НЕГІЗГІ КЕПІЛІ РЕТІНДЕ
1.1 Еуропалық соттың құрылу тарихы және негізгі функциялары мен құзыреті
Адам құқықтары жөніндегі еуропалық комиссия бірінші түскен
Конвенциямен кепілдендірілетін бұзылған құқықтар мен бостандықтар жөніндегі
арыздарды қарауға кірген 1955 жылдан бастап Конвенция соңғы Хаттама
жазылған 2004 жылға дейін Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау
жөніндегі Конвенцияның қадағалау жүйесі қатты өзгерген.
Алғашқы өзгерістер Еуропалық соттың қызметінің ұйымдастыру мен оның
құзыреті жөніндегі жеке аспектілеріне байланысты болды. Мысалы,
Конвенцияның №2 Хаттамасына сәйкес Еуропалық сотқа Еуропа Кеңесінің
Министрлер комитетінің сауалнамасы бойынша қосымша қорытындыларды шығару
құзыретіне ие болды.
Бірақ орталық және шығыс Еуропа мемлекеттері Еуропалық Кеңеске
қосылып, мүше-мемлекеттер саны өсуі (1998 жылы Еуропа Кеңесі құрамында 40
мемлекет болды) және осыған байланысты Комиссия мен Сотқа түскен арыздардың
көбеюі,сонымен қатар Комиссия,Соттың және Еуропа Кеңесінің Министрлер
комитеті арыздарды қарау процедурасының көп қадамды болуы, және Комиссия
мен Соттың функцияларының ұқсастығы арыздары қарау мерзімдерінің орташа
есептегенде 5-6,ал кейде 8-9 жылдарға дейін ұзап кетті [8.б.85].
Қазіргі кезде Еуропада 30-ға жуық ірі халықаралық ұйым бар,олардың
әрқайсысы еуропалық құрлықтың проблемаларын шешудің өзіндік жолдарын
ұсынады. Олардың ішінде Еуропа Кеңесі (1949ж. құрылған) сияқты өте ескі
және ірі халықаралық ұйымның неғұрлым маңызды рөл атқаратындығы сөзсіз.
Бүгінде Еуропа Кеңесіне әртүрлі әлеуметтік-экономикалық деңгейде тұрған 40-
тан аса мемлекет кіреді. Менің жеке көзқарасым бойынша, Еуропа Кеңесін
құрудағы негізгі идея- бұл әр адамның өзін мейлінше толық көрсетуі мен
жаһандық адамзат проблемаларын шешудің мақсаттарына қызмет ететін
біртұтас еуропалық кеңістік құру.
1994 жылдың қаңтар айында Еуропалық сотта 2700 іс болды,оладың 1500
әлі қарауға да жатқызылмаған. Еуропалық комиссияның және Еуропалық соттың
қызметін жеке аспектілер бойынша дамыту, Конвенцияның жалпы қадағалау
жүйесінің қарқынды жұмыс істеуіне ықпал етпейтіні анықталды. Әр жеке
адамның намысын және өмірін құрметтеу адам құқығының негіздері ретінде
көптеген дүниежүзілік ұлы діндер мен философиялық білімде бар. Адам
құқықтарын сатып алуға , мұра ретінде алуға болмайды, адам нәсіліне,
жынысына, тіліне, дініне, саяси және басқа да нанымдарына, ұлттық және
әлеуметтік жаратылысына, мүліктік жағдайына, тумысына және басқа
жағдайларға тәуелсіз беріледі және әр адаммен біртұтас болып келеді.
Адам және мемлекет арасындағы қарым-қатынастырда адам құқығы маңызды
рольге ие. Ол әр адам үстіндегі мемлекеттік қызметтің жүзеге асырылуын
реттейді, мемлекетпен қатынастағы азаматтарға бостандықтарын береді.
Конвенцияның жалпы қадағалау жүйесі келесідей үш іс-шаралар тобын қамтитын
қайта ұйымдастыруды қажет етті:
Жеке шағымдарды беру процедурасын жеңілдету мақсатымен жеке
тұлғаларға Адам құқықтары жөніндегі Комиссиядан өтпей-ақ Еуропалық Сотқа
тікелей жүгіну құқығын беру;
Адам құқықтарын және бостандықтарын қорғаудың жоғары сапада сақтай
отырып, шағымдарды қарау процессін тездету шаралары;
Жалпы Конвенцияның қадағалау жүйесінің эффектілігін жоғарлату
шараларын ұйымдастыру.
Бұл мақсаттарды жүзеге асыру шаралары Конвенцияның Конвенцияға сәйкес
қадағалау жүйесін қайта ұйымдастыру туралы 1994 жылдың 11 мамырда қол
қойылған және 1998 жылдың 1 қарашасында күшіне енген №11 Хаттамасында
белгіліенген [9].
Еуропа Кеңесі гуманитарлық ынтымақтастықтың мәселелеріне жауапты орталық
халықаралық ұйымға айналды. Осыған байланысты, Еуропа Кеңесінің сот
механизмінің қызметін реттейтін негізгі құжат- адам құқықтары бойынша
Еуропалық конвенция болып табылатындығын айта кеткен жөн. Құрылған құрылым
шеңберінде қатысушы мемлекеттер тарапынан да, сондай-ақ, халықаралық
ұйымның өзінің тарапынан да жасалған халықаралық келісімдердің бірыңғай
түсіндірілуі мен қолданылуын, ережелерінің сақталуын қамтамасыз ету қажет
болды. Аталмыш функция халықаралық ұйымның-адам құқықтары бойынша
Еуропалық соттың құрылымына кіретін Еуропа Кеңесінің сот органына жүктелген
болатын. Уақыт өте келе адам құқықтары бойынша Еуропалық соттың сот қызметі
еуропалық құқықтың тиімділігі мен оның одан арғы дамуының маңызды
факторының негізгі кепілдіктерінің біріне айналды.
Кез келген мемлекетте, тіпті тұрақты демократиялы елдердің өзінде де
адам құқықтары мен бостандығының бұзылуы орын алатындығын айта кету керек.
Халықаралық (еуропалық) сот пен ұлттық соттағы процесстердің арасында тығыз
байланыс бар. Мысалы, жеке адам мемлекет ішіндегі құқық қорғаудың барлық
құралдарын сарқа пайдаланып болғасын,адам құқықтары бойынша еуропалық
сотқа өзінің құқықтарын қорғау мақсатында өтініш жасай алады. Осының
барысында процес басқа сатыға , ұлт үстінен жоғары (наднациональный) сатыға
өтеді: ұлттық соттағы процесс,ұлттық процесс барысында жеке адамның
құқықтарын қорғау халықаралық соттың зерттеу обьектісіне айналады.
Төртіншіден, сот қызметінде құқық көздері құқық принциптерінің, қатысушы-
мемлекеттер үшін ортақ халықаралық келісімдердің қолданылуы. Еуропалық
сот талас-егестерді шешу барысында, халықаралық құқықтың қайсыбір
нормаларын түсіндіру барысында қатысушы- мемлекеттерде қалыптасқан құқық
принциптерін қолданады. Бесіншіден, еуропалық соттың прецеденттері құқық
көздері болып табылады. Өзінің сот шешімдерінде еуропалық сот берген
еуропалық құқық нормаларына түсінік берудің ресми және кейін қолданылуы
үшін,соның ішінде ұлттық соттар қолдануы үшін міндетті сипаты бар.
№11 Хаттамаға сәйкес:
1.Барлық шағымдар Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық Сотпен қаралатын
болды, ал Комиссия функциялары мен аткаратын қызметтері Сотқа берілді;
2.Жеке шағымдар және мемлекетаралық даулар Еуропалық Сотқа
шағымданатын болды;
3. Конвенцияны талдау және қолдану бойынша сұрақтардың барлығы
Еуропалық сотта қаралды. Сонымен қатар, Еуропалық сотта Конвенцияның 1963
жылғы 6 мамырдағы № 2 Адам құқықтары жөніндегі еуропалық соттың
консультативті шешімдір шығару құзыреті туралы Хаттамасымен белгіленген
Еуропа Кеңесінің Министрлер комитетінің сұранысы бойынша консультативті
шешімдер шығару құқығы сақталды [10].
4.Бұрын әрайлық сессиялар тәртібімен жұмыс істеген Еуропалық сот енді
тұрақты негізде жұмыс істеуді бастады.
5. Еуропа Кеңесiнiң Министрлерiнiң комитетi iстiң маңызы бойынша
қаулыны шығару өкiлеттiгінен айрылып қалды, дегенмен Конвенцияның мүше-
мемлекеттерiнiң Еуропалық соттың қаулыларының орындауын бақылауды iске
асыру құқығын сақтады.
Еуропалық сот және Комиссия №11 Хаттаманың күшіне енуінен кейін де
түскен шағымдарды қарайды жалғастыра берді. №11 Хаттаманың күшіне енуіне
дейін қарауға жататын деп анықталған шағымдар бұрынғы жүйемен қарастырылды.
Қайта ұйымдастыру кезінде қарауға жататындығы бойынша қарастырылған кез-
келген шағым, Еуропалық сотпен тек істің маңызы бойынша ғана қаралды. №11
Хаттаманың күшіне ену күнінен 12 ай аралығында Комиссия шығарған арыздар,
Конвенцияның бұрынғы 48 бабына сәйкес Сотқа тапсырылған. Конвенцияның
бұрынғы 35 бабына сәйкесжаңа Сотқа тапсырылмаған істер Еуропа Кеңесінің
Министрлен комитетіне берілген болатын.
Конвенцияның № 11 Хаттамасы күшіне енген күннен бастап сол уақытқа
дейін өз функцияларын жүзеге асырған Еуропалық сот қызметін тоқтатты.
Бұрынғы Соттың қарауында жатқан хаттар жаңа Соттың Үлкен палатасына
өткізілді[11.б.123].
Сонымен қатар, 1998 жылдың 4 қарашасында қабылданған еуропалық соттың
Регламенті 2000-2005 жылдар аралығанда көптеген мәселелер бойынша
өзгертілермен толтырылған. Бұл өзгертулер 2000 жылдың 8 желтоқсан, 2002
жылдың 17 маусым және 8 шілде, 2005 жылдың 1 желтоқсан және 2006 жылдың 29
мамыр күндері енгізілген. Регламент мәтініне Сот Регламентінің 32 б.
сәйкес Еуропалық Соттың Төрағасы Тергеу әрекеті туралы Қосымша, Алдын-
ала шаралар жөнінде, Шағымдану , Әрекеттесуші іс-қағаздар туралы
тәжірибелік инструкцияларды қосқан[12]. Бұл Ережелер,бір жағынан,
тараптарға олардың Сотпен көптеген аспектілер бойынша әрекеттесуі туралы
қажетті мәліметтерді беру, екінші жағынан, Соттың істерді қарауда біркелкі
процедураларды енгізу мақсатымен енгізілген. Мәселен,жыл сайын тек қана
Ұлыбританияның өзінде Еуропа Кеңесіне мыңнан астам шағымдар түседі, оны
адам құқықтары бойынша Еуропалық сот табысты турде шешуде. Әр жеке адамның
намысын және өмірін құрметтеу адам құқығының негіздері ретінде көптеген
дүниежүзілік ұлы діндер мен философиялық білімде бар.
Адам құқықтарын сатып алуға , мұра ретінде алуға болмайды, адам
нәсіліне, жынысына, тіліне, дініне, саяси және басқа да нанымдарына, ұлттық
және әлеуметтік жаратылысына, мүліктік жағдайына, тумысына және басқа
жағдайларға тәуелсіз беріледі және әр адаммен біртұтас болып келеді.
Адам және мемлекет арасындағы қарым-қатынастырда адам құқығы маңызды
рольге ие. Ол әр адам үстіндегі мемлекеттік қызметтің жүзеге асырылуын
реттейді, мемлекетпен қатынастағы азаматтарға бостандықтарын береді.
Қазақстан Республикасы үшін адам құқықтары бойынша Еуропалық соттың
қызметі,біздің еліміздің еуропалық елдермен тығыз мәдени және
экономикалық,саяси гуманитарлық байланыстарын ескере отырып,үлкен
қызығушылық тудырады. Еуропалық тәжірибені біздің заңгерлеріміз соттық-
құқықтық реформаны жургізуде және қалың жұртшылық үшін ақпараттық мәлімет
ретінде пайдалана алады. Сонымен қатар,әртүрлі халықаралық келісімдерді
жүзеге асыру барысында адам құқықтарының бұзылуы, қазақстандық және
сондай-ақ , еуропалық сот органдары шешуге тиісшағымлар тәрізді талас-
тартысты сәттер де жиі туындайды. Соған сәйкес тек соттың тұрған жерінің іс
жүргізу заңы қолданылады. Демек, қазақстандықтардың, соның ішінде Еуропа
Кеңесі елдерінде бұзылған құқықтарын тиімді қорғауды ұйымдастыру үшін
олардың соттық-құқықтық жүйесінің принциптерін және адам құқықтары бойынша
Еуропалық конвенцияны жақсы білу қажет.
Осылайша, Еуропалық соттың қызметiнiң ұйымы 2007 жылдың 1 ақпанындағы
күйi бойынша №11-шi Хаттаманың редакциясындағы Конвенцияның 2-шi
бөлiмiмен, Еуропалық сотының Регламентiмен жоғары аталған оған өзгерiстер
және қосымшалар редакциясында реттелген[13].
Еуропалық сотттың құзыреті. Еуропалық сот Конвенцияға қатысушы
мемлекеттердің олардың заңдылығындағы әр адамның Конвенцияда және оның
Хаттамаларында көзделген құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету
міндеттемесін атқарылуын қадағалау үшін адам құқықтары мен бостандықтарын
қорғау жөніндегі Еуропалық конвенция негізінде құрылды. Осыған байланысты,
Еуропалық соттың Еуропалық Конвенцияда және онық Хаттамаларында көзделген
адам құқықтары мен бостандықтарының бұзылуы негізінде түскен шағымдарды
қарау құзыреті бар.
Осылайша, Ресейге қарсы Бурков ісінде Семейдегі ядролық сынақтар
кезінде зардап шеккен шағымданушы қажетті деңгейде әлеуметтік қамтамаыз
етілмеген деп нұсқады. Еуропалық сот қарауға жататындығы бойынша шағымды
қабылдамады, оны Еуропалық сотқа іс бойынша жауапкер-мемлекетпен
қамтамасыз етілетін әлеуметтік кепілдіктердің сапасы мен деңгейін қарау
оның құзыретіне кірмейді деп түсіндірді.
Конвенция мен оның Хаттамаларында көптеген әлеуметтік және
экономикалық адам құқықтары орнын таппады.,мысалы ақысыз тұрғын үй алуға
құқық, еңбек ету құқығы, ақысыз медициналық қызметпен қамтамасыз етілу
құқығы, белгілі-бір әлеуметтік деңгейін сақтау үшін мемлекет атынан қаржылы
көмек алуға және т.б. Еуропалық сотта аталғандардың біреуі де
қарастырылмайды және бұл сұрақтар бойынша түскен шағымдар қаралуға жатпайды
деп танылады.
Бұдан басқа, еуропа Кеңесінің барлық мемлекеттері мүшелер болып
табылатын Конвенциядан ерекшелінеті оған қосымша Хаттамаларды
ратификациялау міндетті болып табылдмайды, сол себепті мемлекеттер
мемлекеттер әр түрлі Хаттамалардың қатысушылары болып табылады. Еуропалық
соттың қарауына белгілі-бір Хаттамамен көзделетін құқықтары мен
бостандықтары бұзылғаны жөнінде шағымдарды қарауға құзыреті бар,егер бұл
Хаттама жауапкер-мемлекетпен ратификацияланған болса.
Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөніндегі Еуропалық Ковенция
– ықшамды және қысқаша халықаралық-құқықтық акт болып табылады, оның
жағдайлары Еуропалық сотпен әр қаралатын істерге қатысты талқыланады.
Конвенциямен және оның Хаттамаларымен кепілдендірген құқықтар мен
бостандықтарды талқылай, Еуропалық сот,өзінің белгілі-бір құқықтық сұрақ
бойынша позициясын басшылыққа алып, Ковенцияның мақсаттарына сәйкес
олардың көлемі мен мазмұнын ашады, шағымның қаралуғы жататындығы жөнінде
немесе шағымданушының құқықбұзушылығы жөнінде шешім шығарады.
Осылайша, Ресейге қарсы О.В.Р. ісінде нотариус қызметінен шешілген
шағымданушы біріккен палатадағы міндетті мүшелік оның ұйым құқйқғйн бұзады
деп мәлімдеді. Бірақ Еуропалық сот оның арызын қабылдамады,өйткен
гуманитарлы қызметтерді, профсоюздардан айырмаш Ресейге қарсы Черепков
ісінде шағымданушы оның көптеген жылдан бері ұзаған активті және пассивті
сайлау құқықтарының бұзылуына шағымданыған .Еуропалық сот шағымданушышың
шағымын қарауға жатпайды деп таныған,оның пікірі бойынша, жергілікті өкілді
сайлауға Ковенцияның бірінші Хаттамасаның 3 бабына таралмайды.
1998 жылдың шілде айында Ульяновсктың облыстық соты Халықтық
демократиялық Ватан пратиясының жергілікті бөлімінің қызметін
халықаралық және діни қарама-қайшылықтарды тұтандырғандықтан тоқтатты.
Партия оның әділ сот шеімі мен бейбіт жиналыстар мен ұжымдар құру
құқығының бұзылу зардап шегушісі деп өзін танытты . Еуропалық сот бұл
шағымды қарауға жатпайды деп таныды,себебі ол өз құзыреті бойынша әділ сот
шешімін саяси емес, тек қана азаматтық істер бойынша ғана шығара алады.
Конвенция мен оның Хаттамаларымен ұсынылған құқықтар мен
бостандықтардың көлемі мен мазмұны ашу және талқылау нәтижесінде
айтарлықтай кеңейді, себебі фактілі дербес құқықтар қосылды.
Мысалы, Біріккен Корольдікке голдер ісі Қаулысында Еуропалық сот әділ
сот шешімі құқығы ішіне азаматтардың дербес қорғау сот құралдары ретінде
әділдікті қолжетерлік ету қажет деп айтты.
Конвенцияның мәтінінің 6 бабында әділдікке қолжетерлік құқығы
тікелей бекітілмегеннен,оның бұзылуы Еуропалық сотқа Конвенцияның 6
бабаының 1 тармақшасына сілтей жүгінуге негіз бола алады.
Біріккен корольдікке қарсы Джеймс және тағы басқалары ісінде
Еуропалық сот Конвенцияның номер бірінші Хаттамасының 1 бабы өзіне үш
бөлек, бірақ өз ішінде байланысқан нормаларды қосады: өзінің мүлкісін
құрметтеу құқығы; тұлғанын мүлкінен тәркілеу негіздері және мүліктің
орындалуын қадағалау тәртібі.
Еуропалық сотқа жүгінгенде шағымданушы үш нормалардың біреуне бөлек
шағымдау құқығы бар, Конвенцияның номір бірінші Хаттамасының 1 бабында
көзделген құқықтың бұзылуын негізге алады.
Еуропалық соттың құзыреті немесе сот терминолониясына сәйкес ratione
materia,сонымен қатар Конвенцияның мүше-мемлекеттердің егемендігімен және
ұлттық құқықтық қорғалу құралдарына қатысты Сот қызметінің субсидиарлы
қағидасымен анықталады.
Еуропалық сот шағым бойынша жауапкер-мемлекеттің соттарының жоғары
тұрған сот инстанцияларына қатысты функцияларын атқармайды, және мемлекет
сотымен шығарылған үкімді өзгертуге немесе күшін жоюға құқығы жоқ, сонымен
қатар шағымданушының іс жағдайларына жаңа баға беруге, оның кінәлілгі
жөнінде дәлелдемелерге, куәлардың сөздеріне және істің басқа да
жағдайларына. Сот ұлттық сот және әкімшілік органдармен жіберілген
Еуропалық Конвенцияда көрсетілген фактілі қателерді бағаламайды және
өзгертпейді. Еуропалқ соттың заңдардың күшін жою немесе оны қажет ету
құқығы жоқ, сонымен қатар қаулылардың, шешімдердің, үкім мен т.б.
мемлекеттік нормативті актілердің және белгілі-бір іске қатысты қандай да
бір билік шараларының қолдануын талап тет алмайды.
Барлық ішкі құқықтық қорғалу құралдарының пайдалану. Конвенцияның 35
бабына сәйкес қабылдануға жарамдылығы бойынша сот істі қабылдай алады,
халықаралық құқықтың номаларымен жалпы бекітілгендей, егер барлық ішкі
құқық қорғалу құралдары пайдаланып болса.
Еуропалық сот өзінің қаулыларында Келісуше тараптарға мемлекеттерге
шағымдар сотқа түсер алдында, оның негізі болған себептердің алдын-алуға
мүмкіншілік беру керек деп бірталай рет айтқан болатын. Осыған байланысты
мемлекеттер халықаралық органдар алдында өздерінің әрекеттері үшін
жауапкершіліктен, өзінің құқықтық жүйесін пайдаланып іс жағдайын өзгертуге
мүмкіншілік алғанға дейін, босатылады.
Құқықтық қорғалудың мемлекет ішіндегі құралдары- мемлекеттің сот және
әкімшілік органдары, шағымданушышың ісін қарауға, ол істің мәні бойынша
шешім шығаруға құзыретті органдар. Органдардың құзыреттілігі мемлекеттердің
заңдарына сәйкес анықталады.
Құқықтық қорғалудың ішікі құралдарын пайдалану талабын орындау
кезінде, шағымданушы ұлттық заңдардың барлық талаптарын орындауға
міндетті. Егер өзінің жеке себебеіне байланысты шағымданушы кассациондық
инстанцияға жүгіну мерзімінде шағымданбаса, Еуропалық сот оның арызын
қабылдамайды, себебі шағымданушының бұл әрекетті жасауға барлық
мүмкіншіліктері болған, бірақ ол оны істемеді.
Өзінің еуропалық сотқа өтінішінде Мәскеу бизнесмены А. Козлов ресей
прокуратурасы оның кәсіпорнының меншігіне заңсыз түрде тәркілеу жасағаны
жөнінде айтты. Азамат Козлов өзінің шағымымен Мәскеудің жалпы
юрисдикциясындағы көптеген соттарына жүгінген, бірақ бұ ліс арбитражды
соттар қарауына жататындығы себебіне басқа,азамат жүгінген соттарда
қаралмады. Бірақ шағымданушы арбитраджық сотқа жүгінбеді, сол себептен
Еуропалық сот Козлов шағымын қарауға жатпайтындығы жөнінде шешім шығарды.
Сот ішкі құқыққорғалудың барлық құралдарын пайдалану талабын орындамады деп
Козловтың әрекетін түсіндірді.
Әр мемлекетте,Конвенция мүшесінде қызмет ететін сот және әкімшілік
органдар түрлілігі мен көптілігін ескере тұра, Еуропалық сот
мемлкетішіндегі құқыққорғалу құралдарын пайдалану талабын орындауға қатысты
шағымданушы құқықтарын қорғау мақсатымен жүгінетін органдар үшін бірталай
критерийлер тізімін құрған:
1.Қолжетімділік. Мемлекет заңдары шағымданушы арыздайтын әр органның заң
күші, жүгіну мерзімі және тәртібі, лауазымы мен құзыреті, нақты түрде
көрсетілуі керек. Шағымданушы бұл мәліметтеремн танысуға мүмкіншілікке ие
болу керек, және бұл мәлімттер өз уақытында түсінікті тілмен жазылу керек.
Бұдан басқа шағымданушы үшінші тұлғаның қатысуынсыз өз құқықтарын қорғау
үшін сәйкес органдарға жүгіну құқығын имедену керек.
2. Эффектілігі. Шағымданушы өз құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін
тараптардың құқықтары мен міндеттерін анықтайтын және шағымданушышың ісі
бойынша шешім шығаруға құзыретті, әкімшілік немесе сот органдарына жүгінуге
тиісті. Мысалы: Ресей Федерайиясының адам құқықтары жөніндегі Құзыретті
тұлға сот үкімдерінің күшін жоюға, жауапкер немесе талапкер пайдасына шешім
шығаруға құқығы жоқ,сол себепті еуропалық соттың пікірінше Құзыреттіге
жүгіну эффективті емес.
Тиімділікке нақты мүмкіншілктері бар жүгінулер эффектілік критерийіне
жауап береді.
Мысалы, Киганның Бірікке Корольдікке қарсы ісінде шағымданушы ұлттық
Жоғарғы сотқа жүгінбеді, және ішкімемлекеттік құқыққорғау құралдарын толық
пайдалану қағидасын бұзды деп мәлімдеген жауапкер-мемлекеттің өтінішін
Еуропалық сот қабылдамады, бұл шешімді Жоғарғы Соттың тәжірибесіне қарасақ,
бұл сотқа жүгіну істің мәні бойынша шағымданушы пайдасына шешім күтуге
мүмкіншілік болмағанымен түсіндірді.
Егер мемлекетішіндегі құқыққорғау құралы эффектілік пен қолжетімдік
критерийлеріне жауап бермесе, шағымданушы оларды өз құқықтары мен
бостандықтарын қорғау үшін пайдалануы міндетті емес. Бірақ ішкі мемлекеттік
құқыққорғау құралдарын толық пайдалану қағидасы бұзылмайды. Бірақ, егер
шағымданушы өз құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсатымен белгілі-бір
сот немесе әкімшілік органдарына жүгінбесе, ол Еуропалық сотқа неге екенін
түсіндіріп, бұл органдарға жүгіну эффектілі еместігі туралы нақты
дәлелдермен келтіруі керек. Егер шағымданушы өзінің позициясын дәлелдейтін
барлық жоғары атаып кеткен талаптарды орындамаса, Еуропалық сот оның
шағымын қарауға жатпайтындығы жөнінде шешім шығарады.
2. Еуропалық сот қызметінің құқықтық негізі
Батыс Европадағы Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көптеген
адамдардың соғыстың құрбандары болғаннан және жаңа
экономикалық,саяси,әлеуметтік мәселелері пайда болған уақытта Еуропа Кеңесі
шеңберінде адам құқытарын және бостандықтарын сақтау жөніндегі Еуропалық
Конвенцияның әзірленуі басталды. Екінші дүниежүзілік соғыс нәтижелері
адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мақсатында жоғары
дәрежеге жету үшін, ұлттық күштермен емес,халықаралық дәрежеде, адам
құқықтарын және бостандықтарын кепілдендіретін тізбе болатын аймақтық
халықаралық-құқықтық актісін қабылдау және мемлекеттердің бірігуі арқылы
шешу қажеттілігінің негізі болды. 1948 жылдың 10желтоқсандағы Біріккен
Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясымен қабылданған Адам құқықтарының жалпы
декларациясы осындай халықаралық-құқықтық акт болып табылды. Бірақ, Адам
құқытарының жалпы декларациясы ұсынылатын сипатта болғанмен қатар,
Біріккен Ұлттар Ұйымында қарастырылған адам құқықтары мен бостандықтары
толық кепілдендіру үшін арнайы жүйесі жоқ. Ол үшін арнайы құзыреттері бар
қадағалау жүйесі қажет болды.
Нәтижесінде, Адам құқықтары жөніндегі еуропалық сот Конвенцияның
құрылу мақсаттарын былай сипаттайды: Келісетін мемлекеттермен сақталатын
олардың құзыретіндегі тұлғалармен қатынастардағы белгілі –бір халықаралық
стандарттарды қабылдау [14].
1950жылдың 4 қарашасында Рим қаласында Еуропа Кеңесінің мүше-
мемлекеттері 2-14 баптарда құқықтар мен бостандықтар тізімі көрсетілген
Адам құқықтарын және бостандықтарын қорғау жөніндегі конвенциясына қол
қойды. Олардың ішінде, өмір сүру құқығы,еркіндік,жеке қолсұғылмаушылық
құқығы ,сөз бостандығы және ассоциация еркіндігі құқығы көрсетілген.
Берілген Конвенция негізінде, Адам құқықтары бойынша Еуропалық соттың
классикалық халықаралық сотпен және еуропалық қауымдастық сотымен ұқсайтын
жақтары көп. Айталық, халықаралық сот процедураларының негізгі
сипаттамалары- сот органының тәуелсіздігі, халықаралық құқықтың негізінде
құқықтық талас- егестердің шешілуі, алдын-ала анықталған істі қарау
тәртібі , шешімдердің міндеттеушілік сипаты адам құқықтары бойынша
еуропалық сотқа да тән. Дегенмен, адам құқықтары бойынша еуропалық сотқа
тән бірқатар ерекшеліктер де бар. Біріншіден, аталмыш халықаралық сотқа
жеке адамдардың тікелей қол жеткізе білуі. Қоғамның құқықты мүшелері мен
заңды құқықтары бар адамдар тікелей өтініш жасауға, және осы сотта қарсы
жақ ретінде сөйлеуге құқылы. Еуропалық сот жеке адамдардың пайдасына қарай
шешім шығара алады, олардың құқықтары бұзылған жағдайда жеке адамдардың
пайдасына қарай әділ компенсация жөнінде үкім де шығара алады. Екіншіден,
жеке адамдардың тікелей қатысуымен қатынастарды реттейтін халықаралық
(және еуропалық) құқық нормаларының қолданылуы. Еуропалық сот халықаралық
құқық бойынша жеке адамдардың алдында тұрған мемлекеттердің
міндеттемелерімен байланысты талас-егестерді шешеді. Үшіншіден, халықаралық
соттағы процесс пен ұлттық соттағы процесстің өзара әрекеті,қызметті жүзеге
асыру үшін қадағалау жүйесі бар,ол үш органнан тұрады: Адам құқықтары
жөніндегі Еуропалық комиссия,Адам құқықтары мен негізгі бостандықтары
жөніндегі Еуропалық сот, Еуропа Кеңесінің Министрлер комитеті.
Конвенцияның 59бабы 2-тармақшаға сәйкес, Конвенция он грамотамен
Еуропа Кеңесінің Бас хатшысына сақталуына тапсырылғанннан кейін өз
күшіне енеді. Белгіленген грамоталар саны 1953 жылдың 3 қыркүйегінде
жиналды. Бұл күн- Еуропа Кеңесінің Адам құқықтары мен бостандықтарын
қорғау жөніндегі конвенцияның күшіне енген күн.
Конвенцияда қарастырылған құқықтар мен бостандықтардың бұзылуы
жөнінде шағымдану құқығына ие субьектілер тек мемлекеттер ғана емес,сонымен
қатар жеке тұлғалар да болды. Бұл жағдай Конвенцияның революциялық
қағидасы болды [15].
Халықаралық дәрежеде адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау соттық қорғау
барлық тұлғалар қолын жеткізе алатындай деңгейге жетті.
Жеке шағымдану институтының пайда болуы кез-келген заңды және
жеке тұлғаның өз құқықтары мен бостандықтарының Конвенцияға мүше-
мемлекетпен бұзылуы жөнінде,келген арыздарды қарайтын, ол бойынша
қадағалауды жүргізетін және шешім шығаратын халықаралық сот инстанциясына
хабарлау құқығын иемденуі.
Жеке тұлғалардың Еуропалық сотқа жеке арыздарымен жүгіну құқығын
Конвенцияға мүше-мемлекеттер мемлекеттік егемендіктің және мемлекеттің жеке
істеріне қол сұғылуы ретінде түсінді. Осыған байланысты келесідей
компромисстік шешім қабылданды: Конвенцияға мүше-мемлекет өз атына түскен
шағымды заңды және құқықтық негізі бар деген жариялым жасағаннан кейін
ғана, заңды және жеке тұлғалар Сотқа және Комиссияға жүгіну құқығын алады.
Бұндай жарияланым үшін ешқандай мерзім қойылмаған, осыған байланысты оның
міндетті түрде түсетініне кепілдік болған жоқ. Мысалы: Франция өз
азаматтарына Комиссия және Сотқа жүгіну құқығын тек Конвенцияны бекіткеннен
30 жылдан кейін ғана берді [16].
Конвенцияның қадағалаау жүйесі өз қызметін жүзеге асыруды бастамас
бұрын, бұл аумақтық халықаралық-құқықтық актінің сегіз мүше-мемлекеттердің
өтініші түсу қажет болды.
Мүше –мелекеттердің оларға қарсы шағым түскен кезде жеке келісімінің
болуы қажеттілігі нәтижесінде, Адам құқықтарын және бостандықтарын қорғау
жөніндегі Комиссия қызметіндегі бірінші шағымдарды тек 1955 жылы ғана
қарады,ал Адам құқықтарын және бостандықтарын қорғау жөніндегі Еуропалық
сот Комиссиямен қарастырылатын мәселелер бойынша бірінші қорытынды шешімді
1959 жылы шығарды [17.б.118].
Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық сот бірінші Қаулыны Ирландияға
қарсы Лоулес ісі бойынша 1961 жылдың 7 сәуірінде шығарды.
Конвенцияға Адам құқытары жөнінде Еуропалық Комиссия және Сот жеке
арыздарды қарау құқығы енгізілуі адам құқықтарын қорғау жөнінде қосымша
кепілдік ретінде қарастырылды. Сол себептен Конвенцияның қадағалау жүесінің
қызметін ұйымдастыру, түскен шағымдарды қарау мемлекетаралық дауларға
негізделді. Бірақ, Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық сот өз қызметінің
алғашқы 30 жыл ішінді бір ғана мемлекетаралық дауды қарастырды- Қаулысы
1978 жылы шыққан Біріккен Корольдікке қарсы Ирландия ісі бойынша[19].
Iстердiң басым көпшiлiктерi бойынша жеке тұлғалар болды. Жеке
арыздардың анық басымдылығы Конвенцияның процедуралық бақылау тетiгiнiң
қайта ұйымдастырылуын және арыздардың қарастырылуына өзгерiстердiң
енгiзуiн бiртiндеп қажеттiлiк анықталды.
Бұл тенденциялар бастапқы шағылысуды адамның құқықтары жөніндегі
Еуропалық комиссия Қаулылары және Еуропалық соттың Регламентiнде тапты[20].
Мысалы, комиссияның алдын ала сұрағына, 1960 жылғы Ирландияға қарсы
Лоулес арызы бойынша Еуропалық сот оның баяндамасы бойынша мәлiмдеушiнiң
жазбаша ескертулерiмен мiндеттi түрде танысуы қажет пе, сот iстiң қарастыру
кезiнде мәлiмдеушiнiң сотта қатысуы ескерiлмейді деген терiс жауап бердi.
Ашық тыңдауларда Комиссия және жауапкер- мемлекеттiң өкiлдерi ғана сөз
сөйлей алады.
Мәлiмдеушiге және оның өкiлiне қарсы мемлекетпен қатар тыңдауларға
қатысу құқығы берілмегені теңдiк және тараптардың жарысатындығының
қағидасын бұзды.Еуропалық сот пайда болатын тәжiрибенiң өзгерiстерi үшiн
Еуропалық соттың Регламентiне өзгерiстерiнiң енгiзулерiне келтiрген
бiртiндеп адымдарды қабылдады. Мысалы, тұлға мәлiмдеушi соттың
Регламентiнiң 1983 жыл қабылданған жаңа редакцияларында процесстегi
тараптың мәртебесiн алды, бiрақ дербес сапада емес, Еуропаның Кеңесiнiң кез
келген мүше-мемлекет қолданатын қорғаушы бола алатын өз өкiлiнiң бетте.
Өзгерiстер тараптардың iс жүргiзу мiндеттерi мен құқықтарына ғана
емес,адамның кепiлдендіруші құқықтар мен бостандықтарының тiзбесіне де
әсер тигiздi. 1952 -2004 жылдар аралығында Конвенцияның Құқықтар мен
бостандықтар 1 Бөлімін толықтыратын алты Хаттама бектілді. Шағымдарды
қарау процедурасын өзгертетін және толықтыратын Конвенцияға 1963-1992
жылдар аралығында тағы алты Хаттама бекітілді[21.б.35].
Бірақ Еуропа Кеңесіне жаңа мемлекеттердің қосылуы және Адам құқықтары
жөніндегі Комиссия мен Еуропалық сотқа түсетін арыздардың көбеюі бұл
жүйенің қиындата түскен жұмысты орындау үшін құрылымды қайта ұйымдастыру
қажеттілігін туындатты.
1992 жылы Конвенцияның қадағалау жүйесін нақтылы қайта ұйымдастыруды
Еуропа Кеңесінің Парламеннтік Ассамблея қолдады, ал 1993 жылдың қазан
айында Еуропа Кеңесінің мүше-мемлекеттер үкіметтері мен мемлекет
басшыларымен бұл жөнінде шешім қабылданды. 1993 жылдың 9 желтоқсандағы
Вена Декларациясына сәйкес, Конвенцияның біртұтас бөлігі ретінде
Еуропалық сот болған органдардың орнын басады деп жазылған. Ал 1994 жылы
Конвенцияға №11 Хаттама қосымша бекітілді [22]. Бұл Хаттамаға сәйкес, Адам
құқықтары жөніндегі Еуропалық сот Еуропа Кеңесінде болған үш тармақты
қадағалау жүйесін айырбастады.
2 АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ ЖӨНІНДЕГІ ЕУРОПАЛЫҚ СОТ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Адамның өз құқықтарын Еуропалық сотта қорғау құқығы
Қазақстан Республикасы 1950 жылғы Адам құқықтарын және бостандықтарын
қорғау жөніндегі Еуропалық Конвенциясына қосылмаған болғандықтан, Ресей
Федерациясын мысал ретінде алдым. РФ-ң Конституциясының 3 Б. 46 б. Сәйкес
Ресей Федерациясының халықаралық келісім-шарттарына сай әркімнің адам
құқықтарын және бостандықтарын қорғау жөніндегі органдарға жүгіну құқығы
бар,егер барлық басқа құқыққорғау тәсілдері біткен болса [23.б.45].
Біріккен Ұлттар Үйымы саласында адам құқықтары жөніндегі алты Конвенция
бар: Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық пакт;
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық пакт;
Нәсілдік кемсітудің барлық формаларын жою туралы Конвенция; Әйелдерге
қатысты дискриминацияның барлық түрлерін жою туралы Конвенция; Қинауға және
тағы басқа қатаң, адамгершіліксіз немесе адамның абыройын түсіретін жаза
түрлеріне қарсы Конвенция; Балалар құқықтары туралы Конвенция. Оның
көмегімен халықаралық және ұлттық құқытың жүйелердің өзара әрекетінің жаңа
деңгейі айқындалған адам құқықтары бойынша еуропалық соттың нақ осы
ерекшелікті белгілері еуропалық құқық кепілдендірген, барынша тиімді
құқықтар мен бостандықтарды қорғау механизмін жасауға мүмкіндік береді.
Адам құқықтары бойынша еуропалық сот құруды 1950 жылы еуропалық Конвенция
кепілдендірген, құқықтар мен бостандықтарды қорғаудың тиімді жүйесін жасау
мақсатында,адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау жөніндегі
еуропалық Конвенция алдын-ала қарастырғанын айта кеткен жөн.
адам абыройын түсіретін,адамгершіліксіз қинау мен жазалар түрлерін
жою;
• құлдықты, мәжбүрлі немесе міндетті еңбек түрлерін жою;
• еркіндік және қауіпсіздікке құқық;
• тәуелсіз сот пен демократиялық процессуалдық құқықтарға;
• жеке және отбасылық өмірді құрметтеу құқығы;
• хат-алмасу құпиясы мен қолсұғылмаушылыққа құқық;
• дін,ар-намыс, және ойлау құқығы;
• бейбітшілік мақсаттағы жиналыстар мен ассоцияацияларды құру құқығы;
• некеге тұру құқығы;
• бұзылған құқықтар қалпына келтіру мақсатымен тәжірибедегі құралдарды
қолдану құқығы.
Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөніндегі Еуропалық Конвенциядағы
құқықтар мен бостандықтар тізімін келесі хаттамалар толықтырды: 1952 жылдың
20 наурыдағы Бірінші хаттама жеке-меншік құқығын, білім алі құқығын, құпия
дауыс беру арқылы мүше-мемлекеттердің мерзімді еркін сайлауды өткізу
құқықтарын қамтиды. 1963 жылдың 16 қыркүйектегі Төртінші хаттама Конвенция
мен Бірінші хаттамамен көрсетілген құқықтар мен бостандықтар тізімін
кеңейтті. Оған: келісімді міндеттемелерді орындау мүмкіндігі болмау
себебінен бас бостандығынан айыруды тыю, тұрақты тұру орнын ерікті түрде
таңдау және мемлекет аймағы бойынша еркін жүріп-тұру құқығы, өз мемлекетін
және тағы да басқа кез-келген мемлекеттен кету құқығы, мемлекеттен азаматты
қууды жою және өз азаматтығындағы мемлекетке еркін кіру құқығы,
шетелдіктерді ұжымдық қууды тыю жатады. Адам құқықтары жөніндегі
Еуропалық соттың судьялары Еуроап Кеңесінің мүше санымен анқталады
және жеке сипатта шығады. Дауды қараудың бірінші сатысында тараптар
Сот хатшысына әртүрлі жазбаша құжаттарды ұсынады. Кейін Сот жариялы
тыңдауларға өтеді. Мүдделі мемлекеттерістің тараптары болып табылады.
Сот тыңдауында Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық комиссия да
қатысады, өзінің мүшелерін делегаттар ретінде жібереді. Бірақ дауларда
Комиссия тарап ретінде қатыспайды, ол тек жария мүдделерді қорғау
үшін Сотқа көмек көрсетеді. От Жарғысында, жеке тұлға тыңдауға
қатысқысы келсе, қатысу құқығын алу үшін өтініш жаза алады деп
жазылған. Оның мүдделерін, бұл істі Комиссияда қарау сатысында
дауға қатысып қарастырған қорғаушы Сотта қорғай алады. Сот шешімді
дауыс көпшілігімен шығарады. Сот шешімі мүдделі мемлекет үшін
міндетті сипатта болып қорытынды акт ретінде шығарылады. Егер Сот
Конвенцияны бұзуды орнатса, зардап шегушіні әділ өтеумен қамтамасыз
ете алады. Алтынша хаттама өлім жазасын қайтарып алады.
1984 жылдың 22 қарашасындағы Жетінші хаттама шетелдіктерді жөнелтудегі
тәртіпті реттейді, сонымен қатар, хаттамада төмен тұрған соттардың
шешімдерін жоғарғы инстанциялы соттарда қайта қарау құқығы, заңсыз жазамен
келтірілген залалды өтеу құқығы, жұбайлардың теңдік құқығы қарастырылған.
1990 жылдың 6 қарашасындағы Тоғызынша хаттама (баяндамаларды қарау
сұрақтары, петицияларды беру процедуралары,оларды Еуропалық сотқа жіберу).
Оныншы хаттама 1992 жылы 25 наурызда бекітілді,ал құрылған қадағалау
жүйесіне құрылымдық өзгерістерді енгізуді қамтитын Он бірінші хаттама 1994
жылдың 11 мамыр күні қабылданды.
Конвенцияға қосылу, оған барлық хаттамаларға да қосылуды білдірмейді.
Басқа жағынан, хаттамаларға тек қана Конвенцияға мүше-мемлекет қосыла
алады.
Еуропалық сот пен Еуропалық комиссия Азаматтық құқықтар мен міндеттер
концепциясын бірталай рет зерттегеніне қарамастан, толық көлемде әлі
сипатталмаған және жалпы бағыттаушы ретінде ғана келтіріледі. Маңызды болып
тұрған жағдай халықаралық құжаттарды қолданылатын азаматтық құқық
түсінігі тар саласандағы түсінікке сай емес.
Еуропалық сот және Еуропалық комиссия салалық классификацияны иемдейтін
құқықшығармашылық сипатқа емес, және бұндай сұрақты қарастыратын құзыретті
орган сипатына да ие емес(арбитражды сот, әскери трибунал және т.б.),
құқық сипатына ғана ие деп санайды.
Австрияға қарсы Ригайзен ісі бойынша (Австриялық мүлікті сату сатып-алу
комиссиясы ауылшаруашылық қоныстарды сатып алу актісін бекітуден бас
тартты,сол себептен сатып салу шарты күшін жойды). Еуропалық сот бұл сұрақ
бойынша Еуропалық Конвенцияның 6 б. жеке тұлғанаң құқықтарына қол сұғатын
сот ісін жүргізуді қамтитындықтан қолдануға жатады деп шешті және осы
жағдайдақолданылып жатқан заңшығарушылық актінің сипаты мен
(азаматтық,әкімшілік және т.б.),бұл істің юристдикциясындағы орган
сипатының (сот,әкімшілік сот және т.б.) маңызы жоқ деген қорытындыға жетті
[25.б.41].
Азаматтық құқық түсінігі жеке тұлғаның құқықтарына қол сұға алатын
жария құқықтық қатынастар кең спектрін де, жекеқұқықтық қатынастарды да
қосады. Германияға қарсы Кониг ісінде Еуропалық сот Конвенцияның 6б.
Мемлекет өзі тәуелсіз құрылым ретінде де жұмыс істегенде қолдануға
жататындығын мақұлдады. Бұл жағдайда құқықтық қатынастың бұзылған құқық
азаматтық ие ма деген сұрақты қарастырғанда маңызы бар. Құқықтың
азаматтық сипаты бойынша тәжірибе төмендегідей анықтаманы
дәлелдейді: Адам құқықтарын бұзу және орындауды әділ шешу туралы
шешімдер мемлекеттік құқық анықтамасы бойынша емес, құқықтың мазмұны
мен маңызы бойынша жүзеге асырылады, барлық жеке деген істерге
жататын құқықтар берілген жағдайда азаматтық деп қарастырылады.
Егер белгілі – бір әрекет әкімшілік шешімді қажет етсе, бұл факті
әрекетті жекеқұқықтық сипатынан айырмайды, бұл мәселемен байланысты
даулар соттың қарауына жатады (Кониг ісі) [26.б.32].
Сот контекстінің мазмұны мен істің зардаптарында жария және азаматтық
деп элементі бойынша классификацияланады, егер ұлттық құқықтық жүйеде
құқық жария дап анықталса. Бұл жағдайда, Еуропалық Конвенцияның 6 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 ЕУРОПАЛЫҚ СОТ ЕУРОПАДАҒЫ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУДЫҢ НЕГІЗГІ КЕПІЛІ РЕТІНДЕ
1.1 Еуропалық соттың құрылу тарихы және негізгі функциялары мен құзыреті
1.2 Еуропалық сот қызметінің құқықтық негізі
2 АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ ЖӨНІНДЕГІ ЕУРОПАЛЫҚ СОТ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Адамның өз құқықтарын Еуропалық сотта қорғау құқығы
2.2. Еуропалық сот қызметі
2.2.1 Еуропалық сот қызметін жүзеге асырушы органдар
2.2.2 Еуропалық соттағы судьялар және ad hoc судьяларының мәртебесі
2.3 Еуропалық соттағы процесс
3 ЕУРОПАЛЫҚ СОТ ТӘЖІРИБЕСІНДЕГІ ІСТЕРГЕ ҚЫСҚАША ТАЛДАУ
3.1Киган Ирландияға қарсы ісі бойынша қысқаша талдау
3.2 Касадо Кока Испанияға қарсы ісі бойынша қысқаша талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Адам құқықтарының бұзылуы көптеген жылдар бойы адамзат aлдында тұрған
маңызды мәселелердің - бipi болып табылады. Жеке адамға қол сұқпау құқығы,
өмір сүру құқығы сияқты адамның табиғи құқықтары көптеген жылдар бойы
негізгі құқықтар ретіннде танылмады. Біздің қоғамның дамуемен мемлекеттер
бұл мәселеге назар аудара бастады.
Адам құқытары мен бостандықтарын- қорғау мен бекiту аясындағы
халықаралық ынтымақтастық екі бағыт бойынша жүрді. Біpiншi адам құқықтарын
бекіту аясындағы арнайы және жалпы актілерді қабылдау және өңдеумен
сипаттaлады. Eкiншi -адам құқықтарын қорғаудағы нақты жүйені құру және оның
жүзеге асырылуын қадағалау бойынша мемлекеттердін ынтымақтасатығы. Адам
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету саласындағы және мемлекеттердің
қызметін қадағалау функциясы мен істеткен халықаралық-құқықтық актілердегі
және мемлекеттердің iшкi адам құқықтары иен бостандықтары жөніндегі
заңдарында және жүйелендірілген және жазып алықған халықаралық органдардың
кешенді қорғау және қамтамасыз ету жүйесін құру халықаралық құқықтың ең
негізгі функциясы болып табылады. Қазіргі кезде адам құқықтар аясында
мемлекеттер ькнтымақтастығының негізгі ерекшеліктерінің бірi мемлекеттердің
өздеріне алған заң міндеттемелерін жүзеге асыруды халықаралық қадағалау
жүйесін құру болып табылады. Жиырмасыншы ғасырдың eкiншi жартысынндағы адам
құқықтарын халықаралық реттеудегі функционалдыда, аумақтық деңгейде екі
маңызды жетістіктердің- бipi халықаралық қадағалаудың қалануы мен жұмыс
істеуі болып табылады.
Аталып кеткен адам құқықтарын және бостандықтарын бекіту аясындағы
ынтымақтастық бағыттарының субьектілері ретінде, көбiнесе мемлекеттер,
халықаралық үкіметаралық ұйымдар болып табылады.
Адам құқықтары жөніндегі халықаралық-құқықтық актілердің қабылдануы мен
өңделуінде негізгі ролді атқаратындықтан, мемлекеттер халықаралық
ынтымақтастықтың жетекші орнын алуда. Сонымен қатар мемлекеттердің негігзі
функциясы -адам құқықтарын қорғау болып табылатын әмбебап халықаралық
ұйымдарды, адам құқықтарын қорғау мәселелеімен айналысатын мамандандырылған
халықаралық үкіметаралық ұйымдарды құруда да маңызы зор. Мемлекеттерге адам
құқықтарын бұзумен байланысты сұрақтарды халықаралық ұйымдардың
талқылаууына ерікті түрде тапсыруға жол ашық. Бұл процесс, көбінесе
халықаралық келісімдер негізінде жүзеге асырылады. 1966 ж. Азaматтық және
саяси құқықтары жөніндегі халықаралық пактіге тиісті 1950 ж. адам құқықтары
мен негізгі бостандықтар жөніндегі Еуропалық конвенцияның, 1969 ж. Адам
құқықтары жөніндегі Американдық конвенцияның ережелері aлғашкы
Факультативті хаттамада бар.
Барлық келісімшарттар халықаралық ұйымдарда жеке өтініштерді
қарастыру мүмкінндігін ескереді. Қaзiргi заттанға сай мемлекеттердің құрған
халықаралық бақылау органдарының рөлі әрдайым өсуде. БҰҰ –ның қызметі мен
түрлі әмбебап және аймақтық келісімдерде олардың қызметтері мен
өкілеттіліктеріне ең көп назар аударылады.
Білетініміздей, халықаралық қатынастарда, халықаралық құқықтың
қағидалары мен нормаларын қадағалайтын және қажетті жағдайда оларды
жүзеге асырып, алынған міндеттемелер үшін санкциялар салатын
мемлекетүстіндегі билік жоқ.Сол себептен, мемлекеттер халықаралық
қадағалау механизмінің құрылуын ескерді. Бұл- Адам құқықтары мен
бостандықтары жөніндегі Еуропалық Конвенцияның негізінде Еуропа Кеңесімен
құрылған 1950 жылдың 4 қарашасында қол қойылған Адам құқықтары жөніндегі
еуропалық сот [1].
Мен дипломдық жұмыстың мақсаты ретінде Еуропалық сот жүйесі арқылы
адам құқықтарының бұзылуын шешуді алып отырмын. Сонымен қатар, адам
құқықтарын қалпына келтіру, қорғау және реттеудегі Адам құқықтары
жөніндегі Еуропалық соттың рөлін ашуға тырысамын.
Қазіргі кезде Еуропада 30-ға жуық ірі халықаралық ұйым бар,олардың
әрқайсысы еуропалық құрлықтың проблемаларын шешудің өзіндік жолдарын
ұсынады. Олардың ішінде Еуропа Кеңесі (1949ж. құрылған) сияқты өте ескі
және ірі халықаралық ұйымның неғұрлым маңызды рөл атқаратындығы сөзсіз.
Бүгінде Еуропа Кеңесіне әртүрлі әлеуметтік-экономикалық деңгейде тұрған 40-
тан аса мемлекет кіреді [2]. Менің жеке көзқарасым бойынша, Еуропа Кеңесін
құрудағы негізгі идея- бұл әр адамның өзін мейлінше толық көрсетуі мен
жаһандық адамзат проблемаларын шешудің мақсаттарына қызмет ететін
біртұтас еуропалық кеңістік құру.
Еуропа Кеңесі гуманитарлық ынтымақтастықтың мәселелеріне жауапты
орталық халықаралық ұйымға айналды. Осыған байланысты, Еуропа Кеңесінің
сот механизмінің қызметін реттейтін негізгі құжат- адам құқықтары бойынша
Еуропалық конвенция болып табылатындығын айта кеткен жөн. Құрылған құрылым
шеңберінде қатысушы мемлекеттер тарапынан да, сондай-ақ, халықаралық
ұйымның өзінің тарапынан да жасалған халықаралық келісімдердің бірыңғай
түсіндірілуі мен қолданылуын, ережелерінің сақталуын қамтамасыз ету қажет
болды. Аталмыш функция халықаралық ұйымның-адам құқықтары бойынша
Еуропалық соттың құрылымына кіретін Еуропа Кеңесінің сот органына жүктелген
болатын. Уақыт өте келе адам құқықтары бойынша Еуропалық соттың сот қызметі
еуропалық құқықтың тиімділігі мен оның одан арғы дамуының маңызды
факторының негізгі кепілдіктерінің біріне айналды.
Кез келген мемлекетте, тіпті тұрақты демократиялы елдердің өзінде де
адам құқықтары мен бостандығының бұзылуы орын алатындығын айта кету керек.
Мәселен,жыл сайын тек қана Ұлыбританияның өзінде Еуропа Кеңесіне мыңнан
астам шағымдар түседі, оны адам құқықтары бойынша Еуропалық сот табысты
турде шешуде[3.б.25].
Қазақстан Республикасы үшін адам құқықтары бойынша Еуропалық соттың
қызметі,біздің еліміздің еуропалық елдермен тығыз мәдени және
экономикалық,саяси гуманитарлық байланыстарын ескере отырып,үлкен
қызығушылық тудырады. Еуропалық тәжірибені біздің заңгерлеріміз соттық-
құқықтық реформаны жургізуде және қалың жұртшылық үшін ақпараттық мәлімет
ретінде пайдалана алады. Сонымен қатар,әртүрлі халықаралық келісімдерді
жүзеге асыру барысында адам құқықтарының бұзылуы, қазақстандық және
сондай-ақ , еуропалық сот органдары шешуге тиісшағымлар тәрізді талас-
тартысты сәттер де жиі туындайды. Соған сәйкес тек соттың тұрған жерінің іс
жүргізу заңы қолданылады. Демек, қазақстандықтардың, соның ішінде Еуропа
Кеңесі елдерінде бұзылған құқықтарын тиімді қорғауды ұйымдастыру үшін
олардың соттық-құқықтық жүйесінің принциптерін және адам құқықтары бойынша
Еуропалық конвенцияны жақсы білу қажет.
Бұдан басқа да, жақсы ұйымдасқан және тиімді қызмет етіп тұрған адам
құқықтары бойынша еуропалық сот, құқықтық мемлекет ғимаратының іргетасын
және Қазақстан республикасы азаматтарының құқықтық мәдениетінің негіздерін
қалаушы қазақстандық Заң шығарушылар үшін де маңызды болып табылады.
Адам құқықтары бойынша Еуропалық соттың классикалық халықаралық
сотпен және еуропалық қауымдастық сотымен ұқсайтын жақтары көп. Айталық,
халықаралық сот процедураларының негізгі сипаттамалары- сот органының
тәуелсіздігі, халықаралық құқықтың негізінде құқықтық талас- егестердің
шешілуі, алдын-ала анықталған істі қарау тәртібі, шешімдердің
міндеттеушілік сипаты адам құқықтары бойынша еуропалық сотқа да тән [4].
Дегенмен, адам құқықтары бойынша еуропалық сотқа тән бірқатар ерекшеліктер
де бар. Біріншіден, аталмыш халықаралық сотқа жеке адамдардың тікелей қол
жеткізе білуі. Қоғамның құқықты мүшелері мен заңды құқықтары бар адамдар
тікелей өтініш жасауға, және осы сотта қарсы жақ ретінде сөйлеуге құқылы.
Еуропалық сот жеке адамдардың пайдасына қарай шешім шығара алады, олардың
құқықтары бұзылған жағдайда жеке адамдардың пайдасына қарай әділ
компенсация жөнінде үкім де шығара алады[5]. Екіншіден, жеке адамдардың
тікелей қатысуымен қатынастарды реттейтін халықаралық (және еуропалық)
құқық нормаларының қолданылуы. Еуропалық сот халықаралық құқық бойынша
жеке адамдардың алдында тұрған мемлекеттердің міндеттемелерімен байланысты
талас-егестерді шешеді. Үшіншіден, халықаралық соттағы процесс пен ұлттық
соттағы процесстің өзара әрекеті. Халықаралық (еуропалық) сот пен ұлттық
соттағы процесстердің арасында тығыз байланыс бар. Мысалы, жеке адам
мемлекет ішіндегі құқық қорғаудың барлық құралдарын сарқа пайдаланып
болғасын,адам құқықтары бойынша еуропалық сотқа өзінің құқықтарын қорғау
мақсатында өтініш жасай алады[6.б.56]. Осының барысында процес басқа
сатыға,ұлт үстінен жоғары (наднациональный) сатыға өтеді: ұлттық соттағы
процесс,ұлттық процесс барысында жеке адамның құқықтарын қорғау
халықаралық соттың зерттеу обьектісіне айналады. Төртіншіден, сот
қызметінде құқық көздері құқық принциптерінің, қатысушы- мемлекеттер үшін
ортақ халықаралық келісімдердің қолданылуы[7.б.12]. Еуропалық сот талас-
егестерді шешу барысында, халықаралық құқықтың қайсыбір нормаларын
түсіндіру барысында қатысушы- мемлекеттерде қалыптасқан құқық принциптерін
қолданады. Бесіншіден, еуропалық соттың прецеденттері құқық көздері болып
табылады. Өзінің сот шешімдерінде еуропалық сот берген еуропалық құқық
нормаларына түсінік берудің ресми және кейін қолданылуы үшін,соның ішінде
ұлттық соттар қолдануы үшін міндетті сипаты бар.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы Еуропалық сотта адам құқықтарын қорғау
нысандарын жеке құқықтық нысанда сипатталуында болып отыр. Адам құқықтары
жөніндегі Еуропалық сотта адам құқықтарын және бостандықтарын қорғаудаында
қалыптасқан ережелердің дамуына, әр түрлі реттеу нысанындағы
аспектісінкөрсетілген мәселелерді жеке зерттелуі қамданған. Салыстыру
әдісінің негізінде адам құқықтарын қорғау табиғаты, құрылым механизмі,
процедурасы, материалдық-құқықтық негіздері, құқықтық реттеу актілерін
қабылдаудың салдарының салыстырылуы ашылады. Салыстыру процессі кезінде дау
субьектілерінің құқықтық статусы, халықаралық құқық нормаларының
құқықшығарушылығы мен жүзеге асырылуы,олардың қандай-да бір нысанда
көрінуінің аспектісіндегі халықаралық- құқықтық дәлелденуі мәселелері
қозғалады.
Зерртеу пәні Еуропалық сотта адам құқықтарын және бостандықтарын
қорғау жөніндегі істерді қарау кезінде пайда болатын халықаралық қатынастар
болып табылады. Оларға біріншіден адам құқықтарын Еуропалық сотта істі
қорғау түсінігі, құқықтық табиғаты, екіншіден, Еуропалық сотта істі қорғау
кезеңдері, бейбіт әдістері және оларды шешуге әсер ететін факторлар кіреді.
Зерртелу тақырыбының теориялық негіздері мен дайындалу дәрежесі. Адам
құқықтарын Еуропалық сотқа шағымдану арқылы қорғау нысандар халықаралық
–құқықтық регламентациясы халықаралық құқық нормаларының әр түрлі құқық
салаларымен және институттарымен жүзеге асырылады. Адам құқықтарын
қорғаудағы нысандарды салыстыру аспектісіндегі мәселелердің кешенді анализі
ғылыми зерттеулердің әртүрлі бағыттарына негізделеді.
Зерттеудің нормативті-құқықтық негізін мемлекеттік территорияның
құқықтық мәртебесінің, істегі келіспеушіліктерді шешетін әдістері мен
нысандарының негіздерін бекітетін халықаралық құқықтық қайнар көздері
құрайды. Ең маңызды көздерге БҰҰ-ң Жарғысы,Адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғау жөніндегі Еуропалық Конвенция және т.б.
Зерттеудің методологиялық негізін тәсілдер мен әдістер құрайды.
Зерттелеген негізді тану үшін және негізгі заңдылықтарын түсіну үшін келесі
логикалық тәсілдер қолданылады: салыстыру жүйесі,логикалық анализ, соттық
тәжірибені талдау,жалпылау, заңды анализ әдісі.
Зерртеудің теориялық және практикалық маңызы Еуропалық сотта болған
істерді зерттеумен байланысты келеді.Яғни, Еуропалық сот шешімдерін және
қорытындыларын зерттеу негізінде пайда болады.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты Адам құқықтары мен бостандықтарын
Еуропалық сотта шешудегі рөлі,оның нысандарының анализі, халықаралық құқық
пен дүниежүзілік ынтымақтастыққа сәйкес өзара әрекет ету перспективасын
және дамуын анықтау.
1 ЕУРОПАЛЫҚ СОТ ЕУРОПАДАҒЫ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУДЫҢ НЕГІЗГІ КЕПІЛІ РЕТІНДЕ
1.1 Еуропалық соттың құрылу тарихы және негізгі функциялары мен құзыреті
Адам құқықтары жөніндегі еуропалық комиссия бірінші түскен
Конвенциямен кепілдендірілетін бұзылған құқықтар мен бостандықтар жөніндегі
арыздарды қарауға кірген 1955 жылдан бастап Конвенция соңғы Хаттама
жазылған 2004 жылға дейін Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау
жөніндегі Конвенцияның қадағалау жүйесі қатты өзгерген.
Алғашқы өзгерістер Еуропалық соттың қызметінің ұйымдастыру мен оның
құзыреті жөніндегі жеке аспектілеріне байланысты болды. Мысалы,
Конвенцияның №2 Хаттамасына сәйкес Еуропалық сотқа Еуропа Кеңесінің
Министрлер комитетінің сауалнамасы бойынша қосымша қорытындыларды шығару
құзыретіне ие болды.
Бірақ орталық және шығыс Еуропа мемлекеттері Еуропалық Кеңеске
қосылып, мүше-мемлекеттер саны өсуі (1998 жылы Еуропа Кеңесі құрамында 40
мемлекет болды) және осыған байланысты Комиссия мен Сотқа түскен арыздардың
көбеюі,сонымен қатар Комиссия,Соттың және Еуропа Кеңесінің Министрлер
комитеті арыздарды қарау процедурасының көп қадамды болуы, және Комиссия
мен Соттың функцияларының ұқсастығы арыздары қарау мерзімдерінің орташа
есептегенде 5-6,ал кейде 8-9 жылдарға дейін ұзап кетті [8.б.85].
Қазіргі кезде Еуропада 30-ға жуық ірі халықаралық ұйым бар,олардың
әрқайсысы еуропалық құрлықтың проблемаларын шешудің өзіндік жолдарын
ұсынады. Олардың ішінде Еуропа Кеңесі (1949ж. құрылған) сияқты өте ескі
және ірі халықаралық ұйымның неғұрлым маңызды рөл атқаратындығы сөзсіз.
Бүгінде Еуропа Кеңесіне әртүрлі әлеуметтік-экономикалық деңгейде тұрған 40-
тан аса мемлекет кіреді. Менің жеке көзқарасым бойынша, Еуропа Кеңесін
құрудағы негізгі идея- бұл әр адамның өзін мейлінше толық көрсетуі мен
жаһандық адамзат проблемаларын шешудің мақсаттарына қызмет ететін
біртұтас еуропалық кеңістік құру.
1994 жылдың қаңтар айында Еуропалық сотта 2700 іс болды,оладың 1500
әлі қарауға да жатқызылмаған. Еуропалық комиссияның және Еуропалық соттың
қызметін жеке аспектілер бойынша дамыту, Конвенцияның жалпы қадағалау
жүйесінің қарқынды жұмыс істеуіне ықпал етпейтіні анықталды. Әр жеке
адамның намысын және өмірін құрметтеу адам құқығының негіздері ретінде
көптеген дүниежүзілік ұлы діндер мен философиялық білімде бар. Адам
құқықтарын сатып алуға , мұра ретінде алуға болмайды, адам нәсіліне,
жынысына, тіліне, дініне, саяси және басқа да нанымдарына, ұлттық және
әлеуметтік жаратылысына, мүліктік жағдайына, тумысына және басқа
жағдайларға тәуелсіз беріледі және әр адаммен біртұтас болып келеді.
Адам және мемлекет арасындағы қарым-қатынастырда адам құқығы маңызды
рольге ие. Ол әр адам үстіндегі мемлекеттік қызметтің жүзеге асырылуын
реттейді, мемлекетпен қатынастағы азаматтарға бостандықтарын береді.
Конвенцияның жалпы қадағалау жүйесі келесідей үш іс-шаралар тобын қамтитын
қайта ұйымдастыруды қажет етті:
Жеке шағымдарды беру процедурасын жеңілдету мақсатымен жеке
тұлғаларға Адам құқықтары жөніндегі Комиссиядан өтпей-ақ Еуропалық Сотқа
тікелей жүгіну құқығын беру;
Адам құқықтарын және бостандықтарын қорғаудың жоғары сапада сақтай
отырып, шағымдарды қарау процессін тездету шаралары;
Жалпы Конвенцияның қадағалау жүйесінің эффектілігін жоғарлату
шараларын ұйымдастыру.
Бұл мақсаттарды жүзеге асыру шаралары Конвенцияның Конвенцияға сәйкес
қадағалау жүйесін қайта ұйымдастыру туралы 1994 жылдың 11 мамырда қол
қойылған және 1998 жылдың 1 қарашасында күшіне енген №11 Хаттамасында
белгіліенген [9].
Еуропа Кеңесі гуманитарлық ынтымақтастықтың мәселелеріне жауапты орталық
халықаралық ұйымға айналды. Осыған байланысты, Еуропа Кеңесінің сот
механизмінің қызметін реттейтін негізгі құжат- адам құқықтары бойынша
Еуропалық конвенция болып табылатындығын айта кеткен жөн. Құрылған құрылым
шеңберінде қатысушы мемлекеттер тарапынан да, сондай-ақ, халықаралық
ұйымның өзінің тарапынан да жасалған халықаралық келісімдердің бірыңғай
түсіндірілуі мен қолданылуын, ережелерінің сақталуын қамтамасыз ету қажет
болды. Аталмыш функция халықаралық ұйымның-адам құқықтары бойынша
Еуропалық соттың құрылымына кіретін Еуропа Кеңесінің сот органына жүктелген
болатын. Уақыт өте келе адам құқықтары бойынша Еуропалық соттың сот қызметі
еуропалық құқықтың тиімділігі мен оның одан арғы дамуының маңызды
факторының негізгі кепілдіктерінің біріне айналды.
Кез келген мемлекетте, тіпті тұрақты демократиялы елдердің өзінде де
адам құқықтары мен бостандығының бұзылуы орын алатындығын айта кету керек.
Халықаралық (еуропалық) сот пен ұлттық соттағы процесстердің арасында тығыз
байланыс бар. Мысалы, жеке адам мемлекет ішіндегі құқық қорғаудың барлық
құралдарын сарқа пайдаланып болғасын,адам құқықтары бойынша еуропалық
сотқа өзінің құқықтарын қорғау мақсатында өтініш жасай алады. Осының
барысында процес басқа сатыға , ұлт үстінен жоғары (наднациональный) сатыға
өтеді: ұлттық соттағы процесс,ұлттық процесс барысында жеке адамның
құқықтарын қорғау халықаралық соттың зерттеу обьектісіне айналады.
Төртіншіден, сот қызметінде құқық көздері құқық принциптерінің, қатысушы-
мемлекеттер үшін ортақ халықаралық келісімдердің қолданылуы. Еуропалық
сот талас-егестерді шешу барысында, халықаралық құқықтың қайсыбір
нормаларын түсіндіру барысында қатысушы- мемлекеттерде қалыптасқан құқық
принциптерін қолданады. Бесіншіден, еуропалық соттың прецеденттері құқық
көздері болып табылады. Өзінің сот шешімдерінде еуропалық сот берген
еуропалық құқық нормаларына түсінік берудің ресми және кейін қолданылуы
үшін,соның ішінде ұлттық соттар қолдануы үшін міндетті сипаты бар.
№11 Хаттамаға сәйкес:
1.Барлық шағымдар Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық Сотпен қаралатын
болды, ал Комиссия функциялары мен аткаратын қызметтері Сотқа берілді;
2.Жеке шағымдар және мемлекетаралық даулар Еуропалық Сотқа
шағымданатын болды;
3. Конвенцияны талдау және қолдану бойынша сұрақтардың барлығы
Еуропалық сотта қаралды. Сонымен қатар, Еуропалық сотта Конвенцияның 1963
жылғы 6 мамырдағы № 2 Адам құқықтары жөніндегі еуропалық соттың
консультативті шешімдір шығару құзыреті туралы Хаттамасымен белгіленген
Еуропа Кеңесінің Министрлер комитетінің сұранысы бойынша консультативті
шешімдер шығару құқығы сақталды [10].
4.Бұрын әрайлық сессиялар тәртібімен жұмыс істеген Еуропалық сот енді
тұрақты негізде жұмыс істеуді бастады.
5. Еуропа Кеңесiнiң Министрлерiнiң комитетi iстiң маңызы бойынша
қаулыны шығару өкiлеттiгінен айрылып қалды, дегенмен Конвенцияның мүше-
мемлекеттерiнiң Еуропалық соттың қаулыларының орындауын бақылауды iске
асыру құқығын сақтады.
Еуропалық сот және Комиссия №11 Хаттаманың күшіне енуінен кейін де
түскен шағымдарды қарайды жалғастыра берді. №11 Хаттаманың күшіне енуіне
дейін қарауға жататын деп анықталған шағымдар бұрынғы жүйемен қарастырылды.
Қайта ұйымдастыру кезінде қарауға жататындығы бойынша қарастырылған кез-
келген шағым, Еуропалық сотпен тек істің маңызы бойынша ғана қаралды. №11
Хаттаманың күшіне ену күнінен 12 ай аралығында Комиссия шығарған арыздар,
Конвенцияның бұрынғы 48 бабына сәйкес Сотқа тапсырылған. Конвенцияның
бұрынғы 35 бабына сәйкесжаңа Сотқа тапсырылмаған істер Еуропа Кеңесінің
Министрлен комитетіне берілген болатын.
Конвенцияның № 11 Хаттамасы күшіне енген күннен бастап сол уақытқа
дейін өз функцияларын жүзеге асырған Еуропалық сот қызметін тоқтатты.
Бұрынғы Соттың қарауында жатқан хаттар жаңа Соттың Үлкен палатасына
өткізілді[11.б.123].
Сонымен қатар, 1998 жылдың 4 қарашасында қабылданған еуропалық соттың
Регламенті 2000-2005 жылдар аралығанда көптеген мәселелер бойынша
өзгертілермен толтырылған. Бұл өзгертулер 2000 жылдың 8 желтоқсан, 2002
жылдың 17 маусым және 8 шілде, 2005 жылдың 1 желтоқсан және 2006 жылдың 29
мамыр күндері енгізілген. Регламент мәтініне Сот Регламентінің 32 б.
сәйкес Еуропалық Соттың Төрағасы Тергеу әрекеті туралы Қосымша, Алдын-
ала шаралар жөнінде, Шағымдану , Әрекеттесуші іс-қағаздар туралы
тәжірибелік инструкцияларды қосқан[12]. Бұл Ережелер,бір жағынан,
тараптарға олардың Сотпен көптеген аспектілер бойынша әрекеттесуі туралы
қажетті мәліметтерді беру, екінші жағынан, Соттың істерді қарауда біркелкі
процедураларды енгізу мақсатымен енгізілген. Мәселен,жыл сайын тек қана
Ұлыбританияның өзінде Еуропа Кеңесіне мыңнан астам шағымдар түседі, оны
адам құқықтары бойынша Еуропалық сот табысты турде шешуде. Әр жеке адамның
намысын және өмірін құрметтеу адам құқығының негіздері ретінде көптеген
дүниежүзілік ұлы діндер мен философиялық білімде бар.
Адам құқықтарын сатып алуға , мұра ретінде алуға болмайды, адам
нәсіліне, жынысына, тіліне, дініне, саяси және басқа да нанымдарына, ұлттық
және әлеуметтік жаратылысына, мүліктік жағдайына, тумысына және басқа
жағдайларға тәуелсіз беріледі және әр адаммен біртұтас болып келеді.
Адам және мемлекет арасындағы қарым-қатынастырда адам құқығы маңызды
рольге ие. Ол әр адам үстіндегі мемлекеттік қызметтің жүзеге асырылуын
реттейді, мемлекетпен қатынастағы азаматтарға бостандықтарын береді.
Қазақстан Республикасы үшін адам құқықтары бойынша Еуропалық соттың
қызметі,біздің еліміздің еуропалық елдермен тығыз мәдени және
экономикалық,саяси гуманитарлық байланыстарын ескере отырып,үлкен
қызығушылық тудырады. Еуропалық тәжірибені біздің заңгерлеріміз соттық-
құқықтық реформаны жургізуде және қалың жұртшылық үшін ақпараттық мәлімет
ретінде пайдалана алады. Сонымен қатар,әртүрлі халықаралық келісімдерді
жүзеге асыру барысында адам құқықтарының бұзылуы, қазақстандық және
сондай-ақ , еуропалық сот органдары шешуге тиісшағымлар тәрізді талас-
тартысты сәттер де жиі туындайды. Соған сәйкес тек соттың тұрған жерінің іс
жүргізу заңы қолданылады. Демек, қазақстандықтардың, соның ішінде Еуропа
Кеңесі елдерінде бұзылған құқықтарын тиімді қорғауды ұйымдастыру үшін
олардың соттық-құқықтық жүйесінің принциптерін және адам құқықтары бойынша
Еуропалық конвенцияны жақсы білу қажет.
Осылайша, Еуропалық соттың қызметiнiң ұйымы 2007 жылдың 1 ақпанындағы
күйi бойынша №11-шi Хаттаманың редакциясындағы Конвенцияның 2-шi
бөлiмiмен, Еуропалық сотының Регламентiмен жоғары аталған оған өзгерiстер
және қосымшалар редакциясында реттелген[13].
Еуропалық сотттың құзыреті. Еуропалық сот Конвенцияға қатысушы
мемлекеттердің олардың заңдылығындағы әр адамның Конвенцияда және оның
Хаттамаларында көзделген құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету
міндеттемесін атқарылуын қадағалау үшін адам құқықтары мен бостандықтарын
қорғау жөніндегі Еуропалық конвенция негізінде құрылды. Осыған байланысты,
Еуропалық соттың Еуропалық Конвенцияда және онық Хаттамаларында көзделген
адам құқықтары мен бостандықтарының бұзылуы негізінде түскен шағымдарды
қарау құзыреті бар.
Осылайша, Ресейге қарсы Бурков ісінде Семейдегі ядролық сынақтар
кезінде зардап шеккен шағымданушы қажетті деңгейде әлеуметтік қамтамаыз
етілмеген деп нұсқады. Еуропалық сот қарауға жататындығы бойынша шағымды
қабылдамады, оны Еуропалық сотқа іс бойынша жауапкер-мемлекетпен
қамтамасыз етілетін әлеуметтік кепілдіктердің сапасы мен деңгейін қарау
оның құзыретіне кірмейді деп түсіндірді.
Конвенция мен оның Хаттамаларында көптеген әлеуметтік және
экономикалық адам құқықтары орнын таппады.,мысалы ақысыз тұрғын үй алуға
құқық, еңбек ету құқығы, ақысыз медициналық қызметпен қамтамасыз етілу
құқығы, белгілі-бір әлеуметтік деңгейін сақтау үшін мемлекет атынан қаржылы
көмек алуға және т.б. Еуропалық сотта аталғандардың біреуі де
қарастырылмайды және бұл сұрақтар бойынша түскен шағымдар қаралуға жатпайды
деп танылады.
Бұдан басқа, еуропа Кеңесінің барлық мемлекеттері мүшелер болып
табылатын Конвенциядан ерекшелінеті оған қосымша Хаттамаларды
ратификациялау міндетті болып табылдмайды, сол себепті мемлекеттер
мемлекеттер әр түрлі Хаттамалардың қатысушылары болып табылады. Еуропалық
соттың қарауына белгілі-бір Хаттамамен көзделетін құқықтары мен
бостандықтары бұзылғаны жөнінде шағымдарды қарауға құзыреті бар,егер бұл
Хаттама жауапкер-мемлекетпен ратификацияланған болса.
Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөніндегі Еуропалық Ковенция
– ықшамды және қысқаша халықаралық-құқықтық акт болып табылады, оның
жағдайлары Еуропалық сотпен әр қаралатын істерге қатысты талқыланады.
Конвенциямен және оның Хаттамаларымен кепілдендірген құқықтар мен
бостандықтарды талқылай, Еуропалық сот,өзінің белгілі-бір құқықтық сұрақ
бойынша позициясын басшылыққа алып, Ковенцияның мақсаттарына сәйкес
олардың көлемі мен мазмұнын ашады, шағымның қаралуғы жататындығы жөнінде
немесе шағымданушының құқықбұзушылығы жөнінде шешім шығарады.
Осылайша, Ресейге қарсы О.В.Р. ісінде нотариус қызметінен шешілген
шағымданушы біріккен палатадағы міндетті мүшелік оның ұйым құқйқғйн бұзады
деп мәлімдеді. Бірақ Еуропалық сот оның арызын қабылдамады,өйткен
гуманитарлы қызметтерді, профсоюздардан айырмаш Ресейге қарсы Черепков
ісінде шағымданушы оның көптеген жылдан бері ұзаған активті және пассивті
сайлау құқықтарының бұзылуына шағымданыған .Еуропалық сот шағымданушышың
шағымын қарауға жатпайды деп таныған,оның пікірі бойынша, жергілікті өкілді
сайлауға Ковенцияның бірінші Хаттамасаның 3 бабына таралмайды.
1998 жылдың шілде айында Ульяновсктың облыстық соты Халықтық
демократиялық Ватан пратиясының жергілікті бөлімінің қызметін
халықаралық және діни қарама-қайшылықтарды тұтандырғандықтан тоқтатты.
Партия оның әділ сот шеімі мен бейбіт жиналыстар мен ұжымдар құру
құқығының бұзылу зардап шегушісі деп өзін танытты . Еуропалық сот бұл
шағымды қарауға жатпайды деп таныды,себебі ол өз құзыреті бойынша әділ сот
шешімін саяси емес, тек қана азаматтық істер бойынша ғана шығара алады.
Конвенция мен оның Хаттамаларымен ұсынылған құқықтар мен
бостандықтардың көлемі мен мазмұны ашу және талқылау нәтижесінде
айтарлықтай кеңейді, себебі фактілі дербес құқықтар қосылды.
Мысалы, Біріккен Корольдікке голдер ісі Қаулысында Еуропалық сот әділ
сот шешімі құқығы ішіне азаматтардың дербес қорғау сот құралдары ретінде
әділдікті қолжетерлік ету қажет деп айтты.
Конвенцияның мәтінінің 6 бабында әділдікке қолжетерлік құқығы
тікелей бекітілмегеннен,оның бұзылуы Еуропалық сотқа Конвенцияның 6
бабаының 1 тармақшасына сілтей жүгінуге негіз бола алады.
Біріккен корольдікке қарсы Джеймс және тағы басқалары ісінде
Еуропалық сот Конвенцияның номер бірінші Хаттамасының 1 бабы өзіне үш
бөлек, бірақ өз ішінде байланысқан нормаларды қосады: өзінің мүлкісін
құрметтеу құқығы; тұлғанын мүлкінен тәркілеу негіздері және мүліктің
орындалуын қадағалау тәртібі.
Еуропалық сотқа жүгінгенде шағымданушы үш нормалардың біреуне бөлек
шағымдау құқығы бар, Конвенцияның номір бірінші Хаттамасының 1 бабында
көзделген құқықтың бұзылуын негізге алады.
Еуропалық соттың құзыреті немесе сот терминолониясына сәйкес ratione
materia,сонымен қатар Конвенцияның мүше-мемлекеттердің егемендігімен және
ұлттық құқықтық қорғалу құралдарына қатысты Сот қызметінің субсидиарлы
қағидасымен анықталады.
Еуропалық сот шағым бойынша жауапкер-мемлекеттің соттарының жоғары
тұрған сот инстанцияларына қатысты функцияларын атқармайды, және мемлекет
сотымен шығарылған үкімді өзгертуге немесе күшін жоюға құқығы жоқ, сонымен
қатар шағымданушының іс жағдайларына жаңа баға беруге, оның кінәлілгі
жөнінде дәлелдемелерге, куәлардың сөздеріне және істің басқа да
жағдайларына. Сот ұлттық сот және әкімшілік органдармен жіберілген
Еуропалық Конвенцияда көрсетілген фактілі қателерді бағаламайды және
өзгертпейді. Еуропалқ соттың заңдардың күшін жою немесе оны қажет ету
құқығы жоқ, сонымен қатар қаулылардың, шешімдердің, үкім мен т.б.
мемлекеттік нормативті актілердің және белгілі-бір іске қатысты қандай да
бір билік шараларының қолдануын талап тет алмайды.
Барлық ішкі құқықтық қорғалу құралдарының пайдалану. Конвенцияның 35
бабына сәйкес қабылдануға жарамдылығы бойынша сот істі қабылдай алады,
халықаралық құқықтың номаларымен жалпы бекітілгендей, егер барлық ішкі
құқық қорғалу құралдары пайдаланып болса.
Еуропалық сот өзінің қаулыларында Келісуше тараптарға мемлекеттерге
шағымдар сотқа түсер алдында, оның негізі болған себептердің алдын-алуға
мүмкіншілік беру керек деп бірталай рет айтқан болатын. Осыған байланысты
мемлекеттер халықаралық органдар алдында өздерінің әрекеттері үшін
жауапкершіліктен, өзінің құқықтық жүйесін пайдаланып іс жағдайын өзгертуге
мүмкіншілік алғанға дейін, босатылады.
Құқықтық қорғалудың мемлекет ішіндегі құралдары- мемлекеттің сот және
әкімшілік органдары, шағымданушышың ісін қарауға, ол істің мәні бойынша
шешім шығаруға құзыретті органдар. Органдардың құзыреттілігі мемлекеттердің
заңдарына сәйкес анықталады.
Құқықтық қорғалудың ішікі құралдарын пайдалану талабын орындау
кезінде, шағымданушы ұлттық заңдардың барлық талаптарын орындауға
міндетті. Егер өзінің жеке себебеіне байланысты шағымданушы кассациондық
инстанцияға жүгіну мерзімінде шағымданбаса, Еуропалық сот оның арызын
қабылдамайды, себебі шағымданушының бұл әрекетті жасауға барлық
мүмкіншіліктері болған, бірақ ол оны істемеді.
Өзінің еуропалық сотқа өтінішінде Мәскеу бизнесмены А. Козлов ресей
прокуратурасы оның кәсіпорнының меншігіне заңсыз түрде тәркілеу жасағаны
жөнінде айтты. Азамат Козлов өзінің шағымымен Мәскеудің жалпы
юрисдикциясындағы көптеген соттарына жүгінген, бірақ бұ ліс арбитражды
соттар қарауына жататындығы себебіне басқа,азамат жүгінген соттарда
қаралмады. Бірақ шағымданушы арбитраджық сотқа жүгінбеді, сол себептен
Еуропалық сот Козлов шағымын қарауға жатпайтындығы жөнінде шешім шығарды.
Сот ішкі құқыққорғалудың барлық құралдарын пайдалану талабын орындамады деп
Козловтың әрекетін түсіндірді.
Әр мемлекетте,Конвенция мүшесінде қызмет ететін сот және әкімшілік
органдар түрлілігі мен көптілігін ескере тұра, Еуропалық сот
мемлкетішіндегі құқыққорғалу құралдарын пайдалану талабын орындауға қатысты
шағымданушы құқықтарын қорғау мақсатымен жүгінетін органдар үшін бірталай
критерийлер тізімін құрған:
1.Қолжетімділік. Мемлекет заңдары шағымданушы арыздайтын әр органның заң
күші, жүгіну мерзімі және тәртібі, лауазымы мен құзыреті, нақты түрде
көрсетілуі керек. Шағымданушы бұл мәліметтеремн танысуға мүмкіншілікке ие
болу керек, және бұл мәлімттер өз уақытында түсінікті тілмен жазылу керек.
Бұдан басқа шағымданушы үшінші тұлғаның қатысуынсыз өз құқықтарын қорғау
үшін сәйкес органдарға жүгіну құқығын имедену керек.
2. Эффектілігі. Шағымданушы өз құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін
тараптардың құқықтары мен міндеттерін анықтайтын және шағымданушышың ісі
бойынша шешім шығаруға құзыретті, әкімшілік немесе сот органдарына жүгінуге
тиісті. Мысалы: Ресей Федерайиясының адам құқықтары жөніндегі Құзыретті
тұлға сот үкімдерінің күшін жоюға, жауапкер немесе талапкер пайдасына шешім
шығаруға құқығы жоқ,сол себепті еуропалық соттың пікірінше Құзыреттіге
жүгіну эффективті емес.
Тиімділікке нақты мүмкіншілктері бар жүгінулер эффектілік критерийіне
жауап береді.
Мысалы, Киганның Бірікке Корольдікке қарсы ісінде шағымданушы ұлттық
Жоғарғы сотқа жүгінбеді, және ішкімемлекеттік құқыққорғау құралдарын толық
пайдалану қағидасын бұзды деп мәлімдеген жауапкер-мемлекеттің өтінішін
Еуропалық сот қабылдамады, бұл шешімді Жоғарғы Соттың тәжірибесіне қарасақ,
бұл сотқа жүгіну істің мәні бойынша шағымданушы пайдасына шешім күтуге
мүмкіншілік болмағанымен түсіндірді.
Егер мемлекетішіндегі құқыққорғау құралы эффектілік пен қолжетімдік
критерийлеріне жауап бермесе, шағымданушы оларды өз құқықтары мен
бостандықтарын қорғау үшін пайдалануы міндетті емес. Бірақ ішкі мемлекеттік
құқыққорғау құралдарын толық пайдалану қағидасы бұзылмайды. Бірақ, егер
шағымданушы өз құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсатымен белгілі-бір
сот немесе әкімшілік органдарына жүгінбесе, ол Еуропалық сотқа неге екенін
түсіндіріп, бұл органдарға жүгіну эффектілі еместігі туралы нақты
дәлелдермен келтіруі керек. Егер шағымданушы өзінің позициясын дәлелдейтін
барлық жоғары атаып кеткен талаптарды орындамаса, Еуропалық сот оның
шағымын қарауға жатпайтындығы жөнінде шешім шығарады.
2. Еуропалық сот қызметінің құқықтық негізі
Батыс Европадағы Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көптеген
адамдардың соғыстың құрбандары болғаннан және жаңа
экономикалық,саяси,әлеуметтік мәселелері пайда болған уақытта Еуропа Кеңесі
шеңберінде адам құқытарын және бостандықтарын сақтау жөніндегі Еуропалық
Конвенцияның әзірленуі басталды. Екінші дүниежүзілік соғыс нәтижелері
адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мақсатында жоғары
дәрежеге жету үшін, ұлттық күштермен емес,халықаралық дәрежеде, адам
құқықтарын және бостандықтарын кепілдендіретін тізбе болатын аймақтық
халықаралық-құқықтық актісін қабылдау және мемлекеттердің бірігуі арқылы
шешу қажеттілігінің негізі болды. 1948 жылдың 10желтоқсандағы Біріккен
Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясымен қабылданған Адам құқықтарының жалпы
декларациясы осындай халықаралық-құқықтық акт болып табылды. Бірақ, Адам
құқытарының жалпы декларациясы ұсынылатын сипатта болғанмен қатар,
Біріккен Ұлттар Ұйымында қарастырылған адам құқықтары мен бостандықтары
толық кепілдендіру үшін арнайы жүйесі жоқ. Ол үшін арнайы құзыреттері бар
қадағалау жүйесі қажет болды.
Нәтижесінде, Адам құқықтары жөніндегі еуропалық сот Конвенцияның
құрылу мақсаттарын былай сипаттайды: Келісетін мемлекеттермен сақталатын
олардың құзыретіндегі тұлғалармен қатынастардағы белгілі –бір халықаралық
стандарттарды қабылдау [14].
1950жылдың 4 қарашасында Рим қаласында Еуропа Кеңесінің мүше-
мемлекеттері 2-14 баптарда құқықтар мен бостандықтар тізімі көрсетілген
Адам құқықтарын және бостандықтарын қорғау жөніндегі конвенциясына қол
қойды. Олардың ішінде, өмір сүру құқығы,еркіндік,жеке қолсұғылмаушылық
құқығы ,сөз бостандығы және ассоциация еркіндігі құқығы көрсетілген.
Берілген Конвенция негізінде, Адам құқықтары бойынша Еуропалық соттың
классикалық халықаралық сотпен және еуропалық қауымдастық сотымен ұқсайтын
жақтары көп. Айталық, халықаралық сот процедураларының негізгі
сипаттамалары- сот органының тәуелсіздігі, халықаралық құқықтың негізінде
құқықтық талас- егестердің шешілуі, алдын-ала анықталған істі қарау
тәртібі , шешімдердің міндеттеушілік сипаты адам құқықтары бойынша
еуропалық сотқа да тән. Дегенмен, адам құқықтары бойынша еуропалық сотқа
тән бірқатар ерекшеліктер де бар. Біріншіден, аталмыш халықаралық сотқа
жеке адамдардың тікелей қол жеткізе білуі. Қоғамның құқықты мүшелері мен
заңды құқықтары бар адамдар тікелей өтініш жасауға, және осы сотта қарсы
жақ ретінде сөйлеуге құқылы. Еуропалық сот жеке адамдардың пайдасына қарай
шешім шығара алады, олардың құқықтары бұзылған жағдайда жеке адамдардың
пайдасына қарай әділ компенсация жөнінде үкім де шығара алады. Екіншіден,
жеке адамдардың тікелей қатысуымен қатынастарды реттейтін халықаралық
(және еуропалық) құқық нормаларының қолданылуы. Еуропалық сот халықаралық
құқық бойынша жеке адамдардың алдында тұрған мемлекеттердің
міндеттемелерімен байланысты талас-егестерді шешеді. Үшіншіден, халықаралық
соттағы процесс пен ұлттық соттағы процесстің өзара әрекеті,қызметті жүзеге
асыру үшін қадағалау жүйесі бар,ол үш органнан тұрады: Адам құқықтары
жөніндегі Еуропалық комиссия,Адам құқықтары мен негізгі бостандықтары
жөніндегі Еуропалық сот, Еуропа Кеңесінің Министрлер комитеті.
Конвенцияның 59бабы 2-тармақшаға сәйкес, Конвенция он грамотамен
Еуропа Кеңесінің Бас хатшысына сақталуына тапсырылғанннан кейін өз
күшіне енеді. Белгіленген грамоталар саны 1953 жылдың 3 қыркүйегінде
жиналды. Бұл күн- Еуропа Кеңесінің Адам құқықтары мен бостандықтарын
қорғау жөніндегі конвенцияның күшіне енген күн.
Конвенцияда қарастырылған құқықтар мен бостандықтардың бұзылуы
жөнінде шағымдану құқығына ие субьектілер тек мемлекеттер ғана емес,сонымен
қатар жеке тұлғалар да болды. Бұл жағдай Конвенцияның революциялық
қағидасы болды [15].
Халықаралық дәрежеде адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау соттық қорғау
барлық тұлғалар қолын жеткізе алатындай деңгейге жетті.
Жеке шағымдану институтының пайда болуы кез-келген заңды және
жеке тұлғаның өз құқықтары мен бостандықтарының Конвенцияға мүше-
мемлекетпен бұзылуы жөнінде,келген арыздарды қарайтын, ол бойынша
қадағалауды жүргізетін және шешім шығаратын халықаралық сот инстанциясына
хабарлау құқығын иемденуі.
Жеке тұлғалардың Еуропалық сотқа жеке арыздарымен жүгіну құқығын
Конвенцияға мүше-мемлекеттер мемлекеттік егемендіктің және мемлекеттің жеке
істеріне қол сұғылуы ретінде түсінді. Осыған байланысты келесідей
компромисстік шешім қабылданды: Конвенцияға мүше-мемлекет өз атына түскен
шағымды заңды және құқықтық негізі бар деген жариялым жасағаннан кейін
ғана, заңды және жеке тұлғалар Сотқа және Комиссияға жүгіну құқығын алады.
Бұндай жарияланым үшін ешқандай мерзім қойылмаған, осыған байланысты оның
міндетті түрде түсетініне кепілдік болған жоқ. Мысалы: Франция өз
азаматтарына Комиссия және Сотқа жүгіну құқығын тек Конвенцияны бекіткеннен
30 жылдан кейін ғана берді [16].
Конвенцияның қадағалаау жүйесі өз қызметін жүзеге асыруды бастамас
бұрын, бұл аумақтық халықаралық-құқықтық актінің сегіз мүше-мемлекеттердің
өтініші түсу қажет болды.
Мүше –мелекеттердің оларға қарсы шағым түскен кезде жеке келісімінің
болуы қажеттілігі нәтижесінде, Адам құқықтарын және бостандықтарын қорғау
жөніндегі Комиссия қызметіндегі бірінші шағымдарды тек 1955 жылы ғана
қарады,ал Адам құқықтарын және бостандықтарын қорғау жөніндегі Еуропалық
сот Комиссиямен қарастырылатын мәселелер бойынша бірінші қорытынды шешімді
1959 жылы шығарды [17.б.118].
Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық сот бірінші Қаулыны Ирландияға
қарсы Лоулес ісі бойынша 1961 жылдың 7 сәуірінде шығарды.
Конвенцияға Адам құқытары жөнінде Еуропалық Комиссия және Сот жеке
арыздарды қарау құқығы енгізілуі адам құқықтарын қорғау жөнінде қосымша
кепілдік ретінде қарастырылды. Сол себептен Конвенцияның қадағалау жүесінің
қызметін ұйымдастыру, түскен шағымдарды қарау мемлекетаралық дауларға
негізделді. Бірақ, Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық сот өз қызметінің
алғашқы 30 жыл ішінді бір ғана мемлекетаралық дауды қарастырды- Қаулысы
1978 жылы шыққан Біріккен Корольдікке қарсы Ирландия ісі бойынша[19].
Iстердiң басым көпшiлiктерi бойынша жеке тұлғалар болды. Жеке
арыздардың анық басымдылығы Конвенцияның процедуралық бақылау тетiгiнiң
қайта ұйымдастырылуын және арыздардың қарастырылуына өзгерiстердiң
енгiзуiн бiртiндеп қажеттiлiк анықталды.
Бұл тенденциялар бастапқы шағылысуды адамның құқықтары жөніндегі
Еуропалық комиссия Қаулылары және Еуропалық соттың Регламентiнде тапты[20].
Мысалы, комиссияның алдын ала сұрағына, 1960 жылғы Ирландияға қарсы
Лоулес арызы бойынша Еуропалық сот оның баяндамасы бойынша мәлiмдеушiнiң
жазбаша ескертулерiмен мiндеттi түрде танысуы қажет пе, сот iстiң қарастыру
кезiнде мәлiмдеушiнiң сотта қатысуы ескерiлмейді деген терiс жауап бердi.
Ашық тыңдауларда Комиссия және жауапкер- мемлекеттiң өкiлдерi ғана сөз
сөйлей алады.
Мәлiмдеушiге және оның өкiлiне қарсы мемлекетпен қатар тыңдауларға
қатысу құқығы берілмегені теңдiк және тараптардың жарысатындығының
қағидасын бұзды.Еуропалық сот пайда болатын тәжiрибенiң өзгерiстерi үшiн
Еуропалық соттың Регламентiне өзгерiстерiнiң енгiзулерiне келтiрген
бiртiндеп адымдарды қабылдады. Мысалы, тұлға мәлiмдеушi соттың
Регламентiнiң 1983 жыл қабылданған жаңа редакцияларында процесстегi
тараптың мәртебесiн алды, бiрақ дербес сапада емес, Еуропаның Кеңесiнiң кез
келген мүше-мемлекет қолданатын қорғаушы бола алатын өз өкiлiнiң бетте.
Өзгерiстер тараптардың iс жүргiзу мiндеттерi мен құқықтарына ғана
емес,адамның кепiлдендіруші құқықтар мен бостандықтарының тiзбесіне де
әсер тигiздi. 1952 -2004 жылдар аралығында Конвенцияның Құқықтар мен
бостандықтар 1 Бөлімін толықтыратын алты Хаттама бектілді. Шағымдарды
қарау процедурасын өзгертетін және толықтыратын Конвенцияға 1963-1992
жылдар аралығында тағы алты Хаттама бекітілді[21.б.35].
Бірақ Еуропа Кеңесіне жаңа мемлекеттердің қосылуы және Адам құқықтары
жөніндегі Комиссия мен Еуропалық сотқа түсетін арыздардың көбеюі бұл
жүйенің қиындата түскен жұмысты орындау үшін құрылымды қайта ұйымдастыру
қажеттілігін туындатты.
1992 жылы Конвенцияның қадағалау жүйесін нақтылы қайта ұйымдастыруды
Еуропа Кеңесінің Парламеннтік Ассамблея қолдады, ал 1993 жылдың қазан
айында Еуропа Кеңесінің мүше-мемлекеттер үкіметтері мен мемлекет
басшыларымен бұл жөнінде шешім қабылданды. 1993 жылдың 9 желтоқсандағы
Вена Декларациясына сәйкес, Конвенцияның біртұтас бөлігі ретінде
Еуропалық сот болған органдардың орнын басады деп жазылған. Ал 1994 жылы
Конвенцияға №11 Хаттама қосымша бекітілді [22]. Бұл Хаттамаға сәйкес, Адам
құқықтары жөніндегі Еуропалық сот Еуропа Кеңесінде болған үш тармақты
қадағалау жүйесін айырбастады.
2 АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ ЖӨНІНДЕГІ ЕУРОПАЛЫҚ СОТ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Адамның өз құқықтарын Еуропалық сотта қорғау құқығы
Қазақстан Республикасы 1950 жылғы Адам құқықтарын және бостандықтарын
қорғау жөніндегі Еуропалық Конвенциясына қосылмаған болғандықтан, Ресей
Федерациясын мысал ретінде алдым. РФ-ң Конституциясының 3 Б. 46 б. Сәйкес
Ресей Федерациясының халықаралық келісім-шарттарына сай әркімнің адам
құқықтарын және бостандықтарын қорғау жөніндегі органдарға жүгіну құқығы
бар,егер барлық басқа құқыққорғау тәсілдері біткен болса [23.б.45].
Біріккен Ұлттар Үйымы саласында адам құқықтары жөніндегі алты Конвенция
бар: Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық пакт;
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық пакт;
Нәсілдік кемсітудің барлық формаларын жою туралы Конвенция; Әйелдерге
қатысты дискриминацияның барлық түрлерін жою туралы Конвенция; Қинауға және
тағы басқа қатаң, адамгершіліксіз немесе адамның абыройын түсіретін жаза
түрлеріне қарсы Конвенция; Балалар құқықтары туралы Конвенция. Оның
көмегімен халықаралық және ұлттық құқытың жүйелердің өзара әрекетінің жаңа
деңгейі айқындалған адам құқықтары бойынша еуропалық соттың нақ осы
ерекшелікті белгілері еуропалық құқық кепілдендірген, барынша тиімді
құқықтар мен бостандықтарды қорғау механизмін жасауға мүмкіндік береді.
Адам құқықтары бойынша еуропалық сот құруды 1950 жылы еуропалық Конвенция
кепілдендірген, құқықтар мен бостандықтарды қорғаудың тиімді жүйесін жасау
мақсатында,адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау жөніндегі
еуропалық Конвенция алдын-ала қарастырғанын айта кеткен жөн.
адам абыройын түсіретін,адамгершіліксіз қинау мен жазалар түрлерін
жою;
• құлдықты, мәжбүрлі немесе міндетті еңбек түрлерін жою;
• еркіндік және қауіпсіздікке құқық;
• тәуелсіз сот пен демократиялық процессуалдық құқықтарға;
• жеке және отбасылық өмірді құрметтеу құқығы;
• хат-алмасу құпиясы мен қолсұғылмаушылыққа құқық;
• дін,ар-намыс, және ойлау құқығы;
• бейбітшілік мақсаттағы жиналыстар мен ассоцияацияларды құру құқығы;
• некеге тұру құқығы;
• бұзылған құқықтар қалпына келтіру мақсатымен тәжірибедегі құралдарды
қолдану құқығы.
Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөніндегі Еуропалық Конвенциядағы
құқықтар мен бостандықтар тізімін келесі хаттамалар толықтырды: 1952 жылдың
20 наурыдағы Бірінші хаттама жеке-меншік құқығын, білім алі құқығын, құпия
дауыс беру арқылы мүше-мемлекеттердің мерзімді еркін сайлауды өткізу
құқықтарын қамтиды. 1963 жылдың 16 қыркүйектегі Төртінші хаттама Конвенция
мен Бірінші хаттамамен көрсетілген құқықтар мен бостандықтар тізімін
кеңейтті. Оған: келісімді міндеттемелерді орындау мүмкіндігі болмау
себебінен бас бостандығынан айыруды тыю, тұрақты тұру орнын ерікті түрде
таңдау және мемлекет аймағы бойынша еркін жүріп-тұру құқығы, өз мемлекетін
және тағы да басқа кез-келген мемлекеттен кету құқығы, мемлекеттен азаматты
қууды жою және өз азаматтығындағы мемлекетке еркін кіру құқығы,
шетелдіктерді ұжымдық қууды тыю жатады. Адам құқықтары жөніндегі
Еуропалық соттың судьялары Еуроап Кеңесінің мүше санымен анқталады
және жеке сипатта шығады. Дауды қараудың бірінші сатысында тараптар
Сот хатшысына әртүрлі жазбаша құжаттарды ұсынады. Кейін Сот жариялы
тыңдауларға өтеді. Мүдделі мемлекеттерістің тараптары болып табылады.
Сот тыңдауында Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық комиссия да
қатысады, өзінің мүшелерін делегаттар ретінде жібереді. Бірақ дауларда
Комиссия тарап ретінде қатыспайды, ол тек жария мүдделерді қорғау
үшін Сотқа көмек көрсетеді. От Жарғысында, жеке тұлға тыңдауға
қатысқысы келсе, қатысу құқығын алу үшін өтініш жаза алады деп
жазылған. Оның мүдделерін, бұл істі Комиссияда қарау сатысында
дауға қатысып қарастырған қорғаушы Сотта қорғай алады. Сот шешімді
дауыс көпшілігімен шығарады. Сот шешімі мүдделі мемлекет үшін
міндетті сипатта болып қорытынды акт ретінде шығарылады. Егер Сот
Конвенцияны бұзуды орнатса, зардап шегушіні әділ өтеумен қамтамасыз
ете алады. Алтынша хаттама өлім жазасын қайтарып алады.
1984 жылдың 22 қарашасындағы Жетінші хаттама шетелдіктерді жөнелтудегі
тәртіпті реттейді, сонымен қатар, хаттамада төмен тұрған соттардың
шешімдерін жоғарғы инстанциялы соттарда қайта қарау құқығы, заңсыз жазамен
келтірілген залалды өтеу құқығы, жұбайлардың теңдік құқығы қарастырылған.
1990 жылдың 6 қарашасындағы Тоғызынша хаттама (баяндамаларды қарау
сұрақтары, петицияларды беру процедуралары,оларды Еуропалық сотқа жіберу).
Оныншы хаттама 1992 жылы 25 наурызда бекітілді,ал құрылған қадағалау
жүйесіне құрылымдық өзгерістерді енгізуді қамтитын Он бірінші хаттама 1994
жылдың 11 мамыр күні қабылданды.
Конвенцияға қосылу, оған барлық хаттамаларға да қосылуды білдірмейді.
Басқа жағынан, хаттамаларға тек қана Конвенцияға мүше-мемлекет қосыла
алады.
Еуропалық сот пен Еуропалық комиссия Азаматтық құқықтар мен міндеттер
концепциясын бірталай рет зерттегеніне қарамастан, толық көлемде әлі
сипатталмаған және жалпы бағыттаушы ретінде ғана келтіріледі. Маңызды болып
тұрған жағдай халықаралық құжаттарды қолданылатын азаматтық құқық
түсінігі тар саласандағы түсінікке сай емес.
Еуропалық сот және Еуропалық комиссия салалық классификацияны иемдейтін
құқықшығармашылық сипатқа емес, және бұндай сұрақты қарастыратын құзыретті
орган сипатына да ие емес(арбитражды сот, әскери трибунал және т.б.),
құқық сипатына ғана ие деп санайды.
Австрияға қарсы Ригайзен ісі бойынша (Австриялық мүлікті сату сатып-алу
комиссиясы ауылшаруашылық қоныстарды сатып алу актісін бекітуден бас
тартты,сол себептен сатып салу шарты күшін жойды). Еуропалық сот бұл сұрақ
бойынша Еуропалық Конвенцияның 6 б. жеке тұлғанаң құқықтарына қол сұғатын
сот ісін жүргізуді қамтитындықтан қолдануға жатады деп шешті және осы
жағдайдақолданылып жатқан заңшығарушылық актінің сипаты мен
(азаматтық,әкімшілік және т.б.),бұл істің юристдикциясындағы орган
сипатының (сот,әкімшілік сот және т.б.) маңызы жоқ деген қорытындыға жетті
[25.б.41].
Азаматтық құқық түсінігі жеке тұлғаның құқықтарына қол сұға алатын
жария құқықтық қатынастар кең спектрін де, жекеқұқықтық қатынастарды да
қосады. Германияға қарсы Кониг ісінде Еуропалық сот Конвенцияның 6б.
Мемлекет өзі тәуелсіз құрылым ретінде де жұмыс істегенде қолдануға
жататындығын мақұлдады. Бұл жағдайда құқықтық қатынастың бұзылған құқық
азаматтық ие ма деген сұрақты қарастырғанда маңызы бар. Құқықтың
азаматтық сипаты бойынша тәжірибе төмендегідей анықтаманы
дәлелдейді: Адам құқықтарын бұзу және орындауды әділ шешу туралы
шешімдер мемлекеттік құқық анықтамасы бойынша емес, құқықтың мазмұны
мен маңызы бойынша жүзеге асырылады, барлық жеке деген істерге
жататын құқықтар берілген жағдайда азаматтық деп қарастырылады.
Егер белгілі – бір әрекет әкімшілік шешімді қажет етсе, бұл факті
әрекетті жекеқұқықтық сипатынан айырмайды, бұл мәселемен байланысты
даулар соттың қарауына жатады (Кониг ісі) [26.б.32].
Сот контекстінің мазмұны мен істің зардаптарында жария және азаматтық
деп элементі бойынша классификацияланады, егер ұлттық құқықтық жүйеде
құқық жария дап анықталса. Бұл жағдайда, Еуропалық Конвенцияның 6 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz