Кәсіпорынның корпоративтік табыс салығын есептеу
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ШЫҒЫСТАРДЫ ТАНУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕГІ
КӨРІНІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 7
1.1 Шығыстарды мойындау әдістері мен
өлшемдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 7
1.2 Шығыстардың есепте көрініс табуы,қаржылық нәтижені анықтау ... ... 9
1.3 Жалпы және әкімшілік
шығыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
2 ЖАЛПЫ БӨЛІМ
2.1 ТОО ТК Гермес GROUP серіктестігінің шаруашылық әрекетімен танысу
2.2 ТОО ТК ГЕРМЕС GROUP серіктестігінің бухгалтерлік есеп құру негізі,
экономикалық талдау мен аудиті
2.3 ТОО ТК Гермес GROUP кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметіне талдау
2 ӘКІМШІЛІК ШЫҒЫСТАР
АУДИТІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..40
2.1 Әкімшілік қызметкерлер еңбекақысын төлеу бойынша есеп айырысудың
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..40
2.2 Жалпы және әкімшілік шығыстарды бақылау және
талдау ... ... ... ... ..49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 2
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .58
КІРІСПЕ
Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты
дамып, қоғамның экономикалық-әлеуметтік жағдайларына сай өзгерістерге
ұшырап келе жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен оқшауланатын
ғылым болып табылады. Белгілі ғалым Б.Де Солозано осы ғылым туралы
Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдыңда тұрады,
басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы
қажет емес- деген болса, оның әріптесі Р.А.Фаулки Есеп –бұл барлық
бизнестің тілі, яғни философиясы-деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның
қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өндейтін, есептейтін және оны
пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп
басқару жүйесінде ең маңызды орындардың бірін иеленеді. Бұған дәлел
ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымының 1992 жылы өткізген конференциясында
Есептей алмаған, басқара алмайды-деген сөздің бекер айтылмағандығын атап
өтуге болады. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға, оның қаржылық жағдайын
жоспарлау, бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындауы үшін
қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері мен
міндеттемелері, капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы
туралы ақпараттарды жинақтап көрсетеді.Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы
ұйымның табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық
нәтижесін анықтауға болады. Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі
қаржылық(сыртқы) және басқарушы (ішкі) есеп болып екіге бөлінеді.
Басқарушы есеп кәсіпорынның қаржылық ақпараттарын ішкі пайдаланушыларға
жеткізіп отыратын жүйе болса, қаржылық есеп жоғарыда айтылған қаржылық
ақпараттарды ішкі пайдаланушылармен қатар сыртқы пайдаланушыларға жеткізіп
отыратын жүйе. Яғни,басқарушы есептің мәліметін кәсіпорын басшылары қандай
да бір шешім қабылдау үшін пайдаланса, қаржылық есептің мәліметін бұлармен
қоса жабдықтаушы (мердігер) кәсіпорындар, банк мекемелері, салық органдары
және тағы да басқалары пайдаланады. Кез-келген ұйым үшін қаржылық есеп
міндетті түрде жүргізілетін болса, басқару есептің жүргізілуі және оның
тәртібі әрбір кәсіпорынның экономикалық саясатына байланысты.
Бүгінгі танда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты жаңа
кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің
маңызы мен рөлі арта түсуде. Осыған орай бухгалтерлік есептің маңызы мен
ролі арта түсуде .Осыған орай бухгалтерлік есептің мазмұны мен құрылымына
өзгерістер енгізілді. Еліміздегі жүргізіліп отырған бухгалтерлік есеп
жұмысы толығымен халықаралық қаржылық есеп беру талаптарына сай
орындалады. Міне, осыларды ескере отырып, бұрын есепші деп саналып келген
бухгалтер маманы кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтап, бағалап, есептеп
отырумен қатар кәсіпорынның алдындагы уақыттағы экономикалық әл-ауқатын
дамыту жолдарын жоспарлай білуі қажет. Сондықтан да кез келген елде
бухгалтер мамандарын барынша білімді етіп даярлау сол елдегі ұйымдардың
экономикалық жағынан тұрақты дамуына кепілдік береді. Еліміздің
экономикасындағы өзекті мәселелерінің бірі – бухгалтерлік есеп және есеп
беру жүйесін халықаралық стандарттар мен нормалар талаптарына
сәйкестендіру. Ол, әрине, халықтың жағдайын жақсартуға және
мемлекетіміздің экономикасы тұрақты өсуіне әсер етеді. Нарықтық экономика
жағдайында басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік есептің рөлі мен манызы
артуда. Басқару мен нарықтық экономиканың дамуына, әртүрлі деңгейдегі
басқару шешімдерін әзірлеуге, негіздеу мен қабылдауға субъектінің
нарықтағы іс-қимылын анықтап, бәсекелес-субъектіні айқындауға, сондай-ақ
субъектілердің қаржылық және шаруашылық қызметі туралы сапалы, уақытылы
ақпаратты қалыптастыру бухгалтерлік есептің басты мақсаттары болып
табылады.
Бухгалтерлік есеп – экономикалық білім жүйесіндегі негізгі
пәндердің бірі, әрі оны мамандығым деп таңдағандар үшін аса маңызды. Ол
шаруашылық жүргізуші кез келген субъект қызметінде жетекші орын алады.
Бухгалтерлік есептің мәліметтері негізінде барлық шаруашылық қызметтің іс-
әрекеті сипатталып, оның табысы немесе шығысы есепке алынады, қаржылық
жағдайы ашылып көрсетіледі. Бухгалтерлік есеп субъектілердің меншігін
сақтауды бақылауға және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті ақпараттарды
жинақтайды.
Қазіргі заман бухгалтерлері – бухгалтерлік есеп ауқымында алған
терең кәсіби білімі арқылы экономикалық талдау мен аудит дағдыларын
игеруі, сондай-ақ өндіріс процестерін басқара алуы тиіс. Ол Қазақстан
Республикасының азаматтық құқықтары мен заңнамаларын есепке ала отырып,
әртүрлі экономикалық шешімдер қабылдап, ұйымның келешектегі қызметін
жоспарлай білуі тиіс. Дипломдық жұмыстың құрылымдық элементтері болып
келесілер саналады:
• Титул парағы
• Мазмұны
• Кіріспе
• Негізгі бөлім
• Қорытынды
• Пайдаланған әдебиеттер тізімі
• Қосымшалар
Негізгі бөлімі үш тараудан(бөлімдерден)тұрады. Бұл тараулар дипломдық
жұмыстың мазмұнын ашады, өз кезегінде тараулар тараушаларға(параграфтарға)
бөлінеді. Жұмыстың ерекшеліктеріне байланысты бұл бөлім мәтіннен, мәтін мен
кестелерден немесе мәтіннен, кестелерден және басқа да иллюстрациялардан
тұрады.
Бірінші тарау теориялық бөлім болып саналады. Бұл тарауда зерттеу
объектісінің қысқаша экономикалық сипаттамасы беріледі. Бірінші тарау
тақырыптың теориялық аспектілерін ашады, яғни зерттеліп жатқан тақырыптың
ғылыми-методологиялық негізін құрайды.
Екінші тарау аналитикалық сипатта болады, талдау көрсетіледі.Талдау
тәжірибелік дәлелденеді, яғни сала немесе кәсіпорын мысалында жазылады.
Екінші тараудың саны мен сапасына байланысты ұсыныстардың тереңділігі мен
дәйектілігі анықталады. Жұмыстың негізгі бөлімінде кәсіпорынның қызметі
туралы жазған кезде графикалық (сызбалар, диаграммалар, кестелер және
т.б.), функционалды, математикалық, статистикалық және т.б. талдау әдістері
кең пайдаланылған. Көрсеткіштердің 3 жыл ішіндегі динамикасы, құрылымы,
құрамы анықталған.
Ақырғы үшінші тарау конструктивтік тарау болып саналады. Бұл бөлімде
алдынғы тараулардағы теориялық жағдайларды дәлелдейтін графикалық,
функционалдық, математикалық, нақты статистикалық материалдарды пайдалану
негізінде зерттелген мәселелердің нақты шешу жолдары, бағыттары
көрсетіледі. Зерттеу объектісінің қызметін жақсарту бойынша ұсыныстар
берілген. Жұмыстың мазмұнын ашқан кезде берілген мәселе бойынша қазіргі
кезде бар ойлар баяндалып қана қоймай, олардың даму тенденцияларын,
кемшіліктерін, олардың себептерін және оларды болдырмау жолдары
анықталған.Үшінші тарау теориялық және тәжірибелік тұрғыдан қарастырылған.
Бірінші жағдайда тарау жоба түрінде қарастырылады. Теориялық және
тәжірибелік мәселелер авторлық сипатта көрсетілген. Бұл тарауда зерттеліп
отырылған объектінің қызмет етуіндегі мәселелер қарастырылады. Екінші
тарауда қарастырылған талдау негізінде есептеулер жасалынып, мәселелердің
шешу жолдары беріледі, сонымен қатар шетелдік және отандық тәжірибе
қарастырылған. Дипломдық жұмыстың мазмұны тақырыпқа, зерттеліп отырған
мәселеге сәйкес болу арқылы анықталып, теориялық және нақты материалдар
негізінде жазылған.
Қорытынды дипломдық жұмыстың соңғы бөлімі болып табылады. Бұл бөлімде
зерттеу нәтижесінде пайда болған теориялық және тәжірибелік ұсыныстар
беріледі. Жұмыстың қорытындысын жазуды жеңілдету үшін әр бөлімнің соңында
қорытындылар қалыптастырылған, зерттеулердің нәтижелерін қорытқанда олар
қосылған. Қорытындыда тәжірибелік маңызы бар дипломдық жұмыстың мазмұнынан
шығатын ұсыныстар қарастырылады және зерттеу объектісі қызметіндегі
мәселелер бойынша берілген ұсыныстар мен шешімдерге баға берілген.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде барлық қолданылған әдебиеттер
тізімі көрсетілген.
Қосымшаларға орындаған дипломдық жұмысты толықтыратын материалдар
қосылған. Олар дипломдық жұмыстағы талдау жүргізіліп отырған кестелер,
графиктер мен схемалардан басқа жұмысқа кірмеген кестелер, графиктер,
схемалар, формулалар, есептер, нұсқаулар мен әдістемелер болып келеді.
Жұмыста пайдаланылған кәсіпорынның статистикалық және салықтық есебінің
материалдары қосылады. Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда
университетінде алған білімімізді тереңдету, бекіту және бухгалтерлік есеп,
аудит, экономикалық талдау аумағында іс тәжірибелік дағдыны арттыру
мақсатында осы тақырыпты тандадық.
1 ШЫҒЫСТАРДЫ ТАНУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕГІ КӨРІНІСІ
1.1 Шығыстарды мойындау әдістері мен өлшемдері
Шығыс - есепті кезең аралығындағы экономикалық табыстың активтердің
кері ағыны немесе пайдалануы түріндегі азаюына әкелетін қарыздардың пайда
болуы, бұлар меншікті капитал үлесінің иелері арасында бөлетіндерінен
басқасы.Нәтижелі шоттарды құру тәсілін,табыстар мен шығыстардың
құрамын,оларды есепке алу және есептеу тәртібін Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі анықтайды және қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары
талаптарына сәйкес банкті басқару және оған салық салу үшін жеткілікті
деңгейде түсінікті болуы қажет.Бухгалтерлік есептің жалпы қағидалары тануды
субъектінің қаржылық есебіне бап енгізу үрдісі ретінде анықтайды.Тану іске
қосылған соманың есепті қорытынды көрсеткіштерінде көрініс табуынан
тұрады.Шығыс баптарын қанағаттандыру өлшемдері мынадай:
- бап өлшеу үшін сәйкес негізге және іске қосылған сомаға саналы
бағалау жүргізу мүмкіндігіне ие;
- болашақта экономикалық жоғалтуға негізделген баптар үшін осындай
алынбай қалуы мүмкін ықтималдық кездеседі.Шығыс немесе шығындар алдында
мойындалған актив болашақтағы экономикалық пайданы ұстай алмаған жағдайда
мойындалады.Шығыстарды тану қағидаларын қолдану келесідей болуы мүмкін:
- өткізгенге дейін;
- өткізу кезінде;
- өткізгеннен кейін;
Табыстар мен шығыстар баптарын бөлек ашып қарастыруға алып келген жағдайлар
мыналарды қамтиды:
• тауарлы-материалдық қорлар құнының өткізудің таза құнына дейін,
ғимараттар мен құрал-жабдықтар құнының-қалпына келтіру құнына дейін
төмендеуі,сонымен қатар осындай төмендеуді қайта реверсиялау;
• қызмет құрылымының өзгеруі және құрылымының өзгеруі бойынша шығындарға
арналған кез келген резервтерді жою;
• жылжымайтын мүлік және құрал баптарының істен шығуы;
• ұзақ мерзімді инвестициялардың істен шығуы;
• үзілген операциялар;
• сот үрдістерін реттеу;
• резервтердің күшін жоюдың басқа да жағдайлары.
Әрбір үзілген операция үшін келесідей ашылулар жүргізіледі:
- үзілген операция сипаттамасы;
- есепке алу мақсатында операциялардың нақты үзілу күні;
- үзу әдісі(сату немесе бас тарту);
- операцияны үзуден түскен табыс немесе шығын және оларды өлшеу үшін
қолданылатын есептілік саясаты;
- әр есепті кезеңде күнделікті қызметтен сәйкес сомалармен түсетін
түсім,табыс немесе шығын.
Экономикалық шығындарды табыс алу үрдісінде қызметтерін және өнімдерін
пайдалану және тұтыну ретінде анықтауға болады.Шығыстар тек банк өнімдері
немесе қызметтері табысты қалыптастыру үрдісінде қолданылған кезде пайда
болады.Шығыстардың бухгалтерлік есеп шоттарында және қаржылық есептілікте
көрініс табуы,есептілік кезеңде не кешігіп,не мерзімінен бұрын
орындалады.Есепті кезең қабылданған табыс тұжырымдамасымен
анықталады.Шығыстар өнімдердің немесе қызметтердің құны төмендеуі орын
алғанда немесе болашақта бұларды пайдалану есебінен құн есімі ұсынылмаған
жағдайда көрініс табады.Ақша қаражаттарының келіп түсуіне негізделген
табыс тұжырымдамасы шығыс шегу кезеңіне уақыты бойынша шекті жақындатылып
көрсетілуі қажет.Шығыстар есепте сәйкестілік қағидасы бойынша себеп-
салдарлық байланыс негізінде көрсетілген табыспен мойындалады.Сәйкестілік
тек табыстар мен шығыстар арасында негізделген байланыс бекітілген
жағдайда орын алады.Ақша айналысы саласында атқаратын қызметі және
негізгі шаруашылық қызметімен байланысты банк қаражат жұмсайды.Олар екі
бөлікке бөлінеді: операциялық және әр түрлі шығындар және басқару
аппаратының шығындары.
Операциялық және әртүрлі шығындар құрамында ең үлкен үлес салмағы
банкаралық несие бойынша,мерзімді және талап етуге дейінгі салымдар
бойынша есептелінген және төленген пайыздар алады.
Басқару аппаратына кететін шығындар барлық қызметкерлердің,соның
ішінде басқару аппаратының жұмысшыларын қоса алғанда,еңбекақысын және
әлеуметтік қамтамасыз ету шығындарын қамтиды.Алайда акционерлердің
салымдары мен өндіріп алулары шығыс және табыс болып танылмайды.
Таза пайда табыстар мен шығыстар арасындағы айырма ретінде
анықталады және акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша
үлестірілуге жатады.
Шығындардың маңызды үлесін есеп айырысу,ағымдағы,корреспонденттік
шоттар және кәсіпорындар мен азаматтардың мерзімдік салымдары бойынша
есептелген пайыздар құрайды.
Салық салу мақсаты үшін нормаға келтірілген шығыстардың(өкілдік,
қызметіне байланысты іссапар шығындары,жарнама шығындары,оқыту
мекемелерімен келісім бойынша қызметкерлерді оқыту шығындары)асып кеткен
бөлігі жұмсауында қалған табысқа жатқызылады немесе арнайы қорлар арқылы
жабылады.Жылуға, жарыққа-өрттен қорғау және күзетті қамтамасыз ету
бөлімдері әкімшілік шығыстарға жатады.[15-616]
1. 2. Шығыстардың есепте көрініс табуы,қаржылық нәтижені анықтау
Соңғы қаржылық нәтиже –пайда немесе шығын- есепті кезең аралығында
банк алған шығыстар мен табыстарды салыстыру арқылы анықталады.Шығыстар
есептіліктің, сақтық және сәйкестіліктің негізгі халықаралық принциптерін
негізге ала отырып танылады.Әдетте есепті кезең аралығында танылған
шығыстардың барлық баптары шығынды анықтауға қолданылады.Осылармен бірге
шығынды анықтауға төтенше баптар және есепті бағалардағы өзгерістер
нәтижелері қолданылады.Осындай екі жағдай бар:маңызды қателерді түзету
және есептеу саясатындағы өзгерістер нәтижелері.
Іс жүзінде есепті кезеңдегі шығынды анықтауда қолданылатын барлық
шығыс баптары күнделікті қызмет барысында пайда болады.Сондықтан тек
кейбір жағдайларда ғана шаруашылық қызмет немесе операция төтенше баптың
пайда болуына әкеледі.
Төтенше баптар - кәсіпорынның күнделікті қызметінен айқын
ерекшеленетін шаруашылық қызмет немесе операциялардың жүзеге асуы
нәтижесінде пайда болатын шығындар,сондықтан олар жиі және ылғи да пайда
болады деп күтілмейді.
Шаруашылық қызмет немесе операциялардың төтенше баптардың пайда
болатынына негіз болатын жағдайлары активтердің экспроприациясы немесе
жер сілкінісі,басқа да дүлей апаттар.
Төтенше баптардың сипатын немесе сомасын ашу шығындар есебі
құрамында немесе қаржылық есеп ескертулерінде жасалған кезде шығындар
есебінде жасалуы мүмкін.
Тоқтатылған операциялар нәтижелері әдетте күнделікті қызметтен
түсетін шығынға енгізіледі.Алайда кейбір жағдайларда үзу шаруашылық
қызметінің немесе қалыпты емес операцияларды жүзеге асыру нәтижесінде
пайда болса және олардың үнемі қайталанып отырылуы қарастырылмаса, үзу
нәтижесінде пайда болған шығын төтенше баптар ретінде қарастырылады.
Экономикалық қызметке тән белгісіздік салдарынан қаржылық есептің
бірнеше баптары нақты өлшене алмайды.Бұл жағдайда соңғы мәліметтерді қоса
есептегендегі пікірталастарды енгізетін бағалау үдерісі
жүргізіледі.Мысалы,үмітсіз қарыздар,материалдық қалдықтардың
ескіруі,пайдалы қызмет ету мерзімі немесе амортизацияланатын активтердің
экономикалық пайдасын танудың күтілетін үлгісінің бағасы талап етілуі
мүмкін.Тиімді бағаларды пайдалану қаржылық есептерді құрудың маңызды
бөлігі болып табылады және олардың нақтылығының дәрежесін төмендетпейді.
Әр түрлі кезеңдердегі қаржылық есептердің сәйкестілігін қамтамасыз
ету мақсатында,есептік бағалардағы өзгерістердің бұрын кәдуілігі
кәсіпкерліктен түскен шығындар есебіне қосылған бағаларға әсері шығын
құрамына енгізіледі.
Қаржылық есептерді толтыру кезінде қате математикалық дұрыс
есептемеулер нәтижесінде ,есеп саясатын қолдануда,фактілерді дұрыс
талқыламау,жалған мәліметтер алу немесе абайсыздық нәтижесінде туындауы
мүмкін.Түзетулер,соның ішіндегі кезекті кезеңдегі әдетте ағымдағы жылдағы
шығындарды анықтауға негізделеді.
Болашақ кезеңдерге қатысты маңызды қатенің түзелуі сомалары есеп
берудегі бөлінбеген пайданың бастапқы сальдосын түзету жолымен
жүргізіледі.
Кезекті кезеңнің салыстырмалы мәліметтерін қоса есептегендегі
қаржылық есеп беруде маңызы зор қателер сол қате жіберілген есепті
кезеңде түзетілгендей етіп ұсынылады.Сондықтан әр ұсынылған есепті
кезеңге жататын түзету сомасы оның шығынын қамтиды.Ұсынылған кезеңдердің
ең алғашқысының бөлінбеген пайдасының алғашқы сальдосы қаржылық есеп
берудегі салыстырмалы мәліметтерге енгізілген кезеңнің алдындағы кезеңге
жататын түзету сомаларына түзетіледі.Өткен жылдардағы қаржылық
мәліметтерді баяндау сияқты кезекті кезеңдерге көрсетілген кез келген
басқа мәліметтер де басылымдарға қайта шығарылады.
Кәсіпорын активтерін жіктейді және соларға қарсы Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкісі анықтаған шарттарға сәйкес қажетті
мәжбүрлі шығындарды анықтайды.Мәжбүрлі шығындарды құру шығыс ретінде
танылады.
Егер шығынға қосылған соманы төлемеуіне немесе пайдаланбауына
қатысты сенімділік пайда болса, онда олар басында мойындалған шығынды
түзету ретінде анықталады.Алғашында есептен шығарылған активтердің
сомасын қайтару осы есептен шығару жүзеге асырылған баптардың орнын
толтырады.
Пайданы макрореттеу оны төмендету үшін қызмет етеді және баланстық
пайда мен таза пайдаға қатысты болып келеді. Сонымен қатар жиынтық
сомаларына толығымен тәуелді болатын және солармен қатар өсіп отыратын
міндетті төлемдер түрі бар.Яғни табыс өскен жағдайда,осы үрдіспен өсуіне
жол бермей, сәйкесінше шығыстар да
өседі.Жәрдемақыға,жарнамаға,амортиз ацияға,резервтерге,негізгі
құралдарды,техниканы және құрал-жабдықтарды сатып алу шығындарының шектен
тыс көп болуы таза табысты азайтады.
Шығыстар және шығындар шоттарының ерекшеліктері- олардың қаржылық-
шаруашылық қызметтің нәтижелері жйында есеп беру шоттары болып
табылатындығында.Оларды уақытша шоттар деп атайды,себебі,мәліметтерді тек
ағымдағы кезең үшін ғана жинақтауға қолданылады.Әдетте бір жыл болып
келетін әр есепті кезеңнің соңында олардың қалдықтары келесі кезеңге
ауыстырылады немесе жабылады.Бөлінбеген табыс туралы есеп берудегі бұл
кезең аралық көшіру жабылатын өткізбелер көмегімен жүзеге асады;олар-
әдетте екі мақсатқа қызмет етеді:таза табысты немесе шығынды бөлінбеген
пайдаға аудару,келесі есепті кезеңді бастау үшін әр уақытша шоттардан
нөлдік мөлшерлеме тағайындау.Осылайша,бұл шоттар келесі жылға
мәліметтерді уақытша жинақтау қызметтерін атқаруға дайын болады.
Бухгалтерлік баланс шоттары(активтер,міндеттемелер,менш ікті капитал)
кезең аралығында жабылмайды,сондықтан оларды тұрақты шоттар деп
атайды.Демек,бір есепті кезеңнің ақша қаражаты шотындағы ақырғы сальдо
кезекті кезеңде де осы шоттың ақырғы сальдосы болуы шарт.Тұрақты шоттағы
нөльдік сальдо тек көрсетілген объект(мысалға,құрал-жабдық) бұдан бұлай
кәсіпорын меншігінде болмаған жағдайда (немесе толығымен
амортизацияланған) орын алады.Баланстың әр шоты бойынша жыл соңындағы
қалдық Бас кітапқа кезекті кезеңнің бастапқы қалдығы ретінде аударылып
жазылады.
Шотты жабу- оның қалдығын келесі шотта өткізбе жолымен ауыстырып
жазуды білдіреді.Мысалға,кредиттік сальдосы бар шот (табыс шоты
сияқты)қалдыққа тең сомаға дебеттеліп және осы қалдық аударылып жазылатын
сомаға кредиттеліп жазылады.Жабылу үдерісінде кредиттік сальдо келесі
шотқа кредиті бойынша, ал дебеттік –дебеті бойынша аударылады.Жабылатын
өткізбелерге есепті кезеңнің соңғы күні қойылып,журналға кәдуілгі
Дебет=Кредит пішімінде кірістіріледі және дереу Бас кітапқа
тіркеледі.Шығыстар шоттарын жабу үдерісінде арнайы Салыққа дейінгі
табыс деп аталатын 4999 біріктірілген шоты қолданылады. Қаржылық-
шаруашылық қызмет нәтижелері жайында есептің барлық шоттары – шығыстар
және шығындар осы шотқа жабылады.Кредит немесе дебеті бойынша қорытынды
сомалардың арасындағы айырма кейіннен Бөлінбеген шығыншотына
аударылатын шығын сомасы болып табылады.
Жабылу үдерісі аяқталғаннан кейін қаржылық-шаруашылық қызмет
нәтижелері жайында есептің барлық шоттары нольдық сальдоға ие
болады.Содан кейін олар жаңа есепті кезеңде шығыстарды бейнелеуге дайын
болады.Баланстың барлық шоттарында келесі жылдың бастапқы қалдығы
ретінде аударылатын ақырғы қалдық болады.Дебет бойынша шығыстардың
баланстық шоттары жабылған кездегі шығыстарының сомалары және Бөлінбеген
таза кіріс (өтелмеген шығындар)3599 баланстық шотына есептен шығарылған
сомалар жүргізіледі.
4999 шоттың дебеті бойынша қалдық өз алдына шығыстардың табыстардан
асып кетуі нәтижесінде алынған шығынды көрсетеді, кері жағдайда 4999
шоттың кредиті бойынша табыс тұрақталады.
Шығын шеккен жағдайда келесі корреспонденция құрастырылады:
Дт 3599 Бөлінбеген таза кіріс(өтелмеген шығындар)
Кт 4999 Салыққа дейінгі кірістер.
Алынған қаржылық нәтиже дивидендтерді төлеуге жұмсалуы,резервтік
қорларға аударылуы немесе қайта инвестициялануы, яғни қызметті кеңейтуге
қолданылуы мүмкін.[18-87]
1.3 Жалпы және әкімшілік шығыстар
Бұл активті және 8 (№70,71,72,73,74,75,76,77) бөлімшеден тұратындығы
кестеден көрініп тұр.Шығыстардың барлық түрлері актив болып табылады және
активті шоттарда бейнеленеді.
Олардың келіп шығуын(көбеюін) қарастырамыз.
Бұл жағдайда олар дебет бойынша өтеді.Бұл жерде біз шығыстардың
қандай элементтерден пайда болатынына назар аударуымыз қажет.
А) Дайын өнім,тауарлар өткізудің өзіндік құнын анықтау.Бұл
операциялар №7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің
өзіндік құны шотының дебеті бойынша бейнеленеді.Шығыстар жұмсалған
шығындардың жиынтығынан пайда болатындықтан, шаруашылық операциялар
№1320,1330 шоттардың кредитінен №7010 шоттың дебеті жасалады.Бухгалтерлік
жазу төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Құжаттар
7010 -
1320,1330 Жұмсалған
шығындардың
жиынтығы,№10
журнал-ордер
(1)
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана активті
шоттар орналасқан.Бұл жағдайда (№1320)1-типті Активті-активті операция
орын алады,яғни баланстың тек қана активінде өзгерістер болады.Бір жағынан
кәсіпорынның өнім өндіру шығыстары көбейеді,екінші жағынан бір мезгілде
сол сомада оның материалдық ресурстарының мөлшері кемиді.
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз:кәсіпорында I жарты жылдықта өткізілген өнімнің
өзіндік құны 2007 жылғы маусым айындағы № 10 журнал-ордердің мәліметтері
бойынша 8350000 теңгені құрады.Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка
төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Сома Е с к е
р т у
7010 - 1320 = 8350000 1-типті операция
А(+) А(-)
(2)
б) Жұмыстар,қызметтер,өткізудің өзіндік құнын анықтау.
Бұл операциялар да № 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің
өзіндік құны шотының дебеті бойынша бейнеленеді.Шығыстар жұмсалған
шығындардың жиынтығынан келіп шығатындықтан, шаруашылық операциялар № 8010
шоттың кредитінен № 7010 шоттың дебетіне жасалады.Бухгалтерлік жазу
төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт
Құжаттар
7010 - 8010
Жұмсалған шығындардың
жиынтығы,№ 10 журнал-ордер
(3)
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана активті шот
орналасқан.Бұл жағдайда (№8010) 1-типті Активті-активті операция орын
алады,яғни баланстың тек қана активінде өзгерістер болады.Бір жағынан
кәсіпорынның өнім өндіру шығыстары көбейеді,екінші жағынан бір мезгілде
сол сомада оның негізгі өндірісінің мөлшері кемиді.
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: кәсіпорыда 9 ай ішінде өткізілген жұмыстардың
өзіндік құны 2007 жылы қыркүйек айындағы № 10 журнал-ордердің мәліметтері
бойынша 12350000 теңгені құрады. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка
төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Сома Е с к е
р т у
7010 - 8010 = 12350000 1-типті операция
А(+) А(-)
(4)
в) Сақтандыру ісіндегі шығындардың өзіндік құнын анықтау.
Бұл операциялар да №7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің
өзіндік құны шотының дебеті бойынша бейнеленеді.Шығыстар жұмсалған
шығындардың жиынтығынан келіп шығатындықтан,шаруашылық операциялар №
1010,1040 шоттың кредитінен № 7010 шоттың дебетіне жасалады.Бухгалтерлік
жазу төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт
Құжаттар
7010 -1010,1040
Сақтандыру
келісімшарттары,
төлем құжаттары
(5)
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана активті
шот орналасқан.Бұл жағдайда (№1010,1040)1-типті Активті-активті операция
орын алады,яғни баланстың тек қана активінде өзгерістер болады.Бір жағынан
кәсіпорынның қызмет ету шығыстары көбейеді,екінші жағынан бір мезгілде сол
сомада оның ақша қаражаттарының мөлшері кемиді.
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: Сенім сақтандыру компаниясында 2007 жылғы тамыз
айының 20 жұлдызындағы №1 реестірі мен келісімшарттары бойынша 4500000
теңгеге сақтандыру төлемдері жасалды. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка
төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Сома Е с к е
р т у
7010 - 1040 = 4500000 1-типті операция
А(+) А(-)
(6)
г) Дайын өнімді,тауарларды өткізу бойынша шығыстарға материалдар
шығыс ету. Бұл операциялар да №7110 Өнімдерді сату және қызметтерді
көрсету бойынша шығыстар шотының дебеті бойынша бейнеленеді.Шығыстар
жұмсалған шығындардың жиынтығынан келіп шығатындықтан,шаруашылық
операциялар № 1310,1317 шоттың кредитінен № 7110 шоттың дебетіне
жасалады.Бухгалтерлік жазу төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт
Құжаттар
7110 - 1310,1317
Материалдық есептер,
жүкқұжаттар
(7)
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана активті
шот орналасқан.Бұл жағдайда (№1310,1317)1-типті Активті-активті операция
орын алады,яғни баланстың тек қана активінде өзгерістер болады.Бір жағынан
кәсіпорынның өнімді өткізу бойынша шығыстары көбейеді,екінші жағынан бір
мезгілде сол сомада оның ақша қаражаттарының мөлшері кемиді.
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз:кәсіпорында тігілген аяқ киімдерді орау үшін 2007
жылғы маусым айындағы цех бастығының материалдық есебіне сәйкес 18000
теңгеге қағаз қорапшалары шығыс етілді. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка
төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Сома Е с к е
р т у
7110 - 1310= 18000 1-типті операция
А(+) А(-)
(8)
д) Өнімдерді,тауарларды өткізумен айналысатын жұмысшылардың еңбекақысын
есептеу. Бұл операциялар да №7110 Өнімдерді сату және қызметтерді көрсету
бойынша шығыстар шотының дебеті бойынша бейнеленеді.Шығыстар персоналға
еңбекақы есептеуден келіп шығатындықтан,шаруашылық операциялар № 681 шоттың
кредитінен № 7110 шоттың дебетіне жасалады.Бухгалтерлік жазу төмендегідей
болады:
Мысалы: Дт Кт
Құжаттар
7110 - 3350
Еңбекақы есептеу бойынша
есептеулер (9)
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана пассивті
шот орналасқан.Бұл жағдайда (№3350) баланстың активі мен пассиві көбейетін
3-типті Активті-пассивті операция орын алады.Бір жағынан кәсіпорынның
өнімді өткізу бойынша шығыстары,екінші жағынан бір мезгілде сол сомада
оның еңбекақы бойынша кредиторлық қарыздары көбейеді.
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз:кәсіпорында ағаш жәшіктерге цех өнімдерін
жайғастырумен айналысатын жұмысшыларға 2007 жылдың шілде айындағы
еңбекақыны есептеу мен жүктелімдерге сәйкес 168000 теңгеге еңбекақы
есептелді. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Сома Е с к е
р т у
7110 - 3350= 168000 3-типті операция
А(+) А(-)
(10)
е) Көмекші өндірістердің қызмет ету шығындарының өзіндік құнын анықтау.
Бұл операциялар да №7210 Әкімшілік шығыстар шотының дебеті бойынша
бейнеленеді.Шығыстар көмекші өндірістердің жұмсаған шығындарының
жиынтығынан келіп шығатындықтан,шаруашылық операциялар № 8030 шоттың
кредитінен № 7210 шоттың дебетіне жасалады.Бухгалтерлік жазу төмендегідей
болады:
Мысалы: Дт Кт
Құжаттар
7210 - 8030
Кәсіпорын бойынша бұйрық
материалдарды шығыс ету
актілері,материалдық
есептер
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана активті
шот орналасқан.Бұл жағдайда (№8030) 1-типті Активті-активті операция орын
алады,яғни баланстың тек қана активінде ғана өзгерістер болады.Бір жағынан
кәсіпорынның жалпы және әкімшілік шығыстары көбейеді,екінші жағынан бір
мезгілде сол сомада көмекші өндірістердің қызмет ету шығындарының мөлшері
кемиді.
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: кәсіпорында жалпы шаруашылық шығыстарға 2007 жылғы
қазан айының 3 жұлдызындағы материалдарды шығыс етудің №2 актісі мен
кәсіпорын бойынша бұйрыққа сәйкес 480000 теңге көлемінде қосалқы
өндірістердің қызмет ету шығындары шығыс етілді. Бұл жағдайда бухгалтерлік
проводка төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Сома Е с к
е р т у
7210 - 8030= 480000 1-типті операция
А(+) А(-)
(11)
ж) Әкімшілік-басқару персоналының іссапар шығыстарын шығыс ету.
Бұл операциялар да №7210 Әкімшілік шығыстар шотының дебеті бойынша
бейнеленеді.Шығыстар жұмсалған шығындар мен үстеме шығыстардың жиынтығынан
келіп шығатындықтан,шаруашылық операциялар № 3340 шоттың кредитінен № 7210
шоттың дебетіне жасалады.Бухгалтерлік жазу төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт
Құжаттар
7210 - 3340
Кәсіпорын бойынша бұйрық,
аванстық есептер
(12)
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана пассивті
шот орналасқан.Бұл жағдайда (№3340) баланстың активі мен пассиві көбейетін
3-типті Активті-пассивті операция орын алады.Бір жағынан кәсіпорынның
жалпы және әкімшілік шығыстары,екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға
шығындар бойынша кредиторлық қарыздары көбейеді.
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз:кәсіпорында директордың Астана қаласына қызмет
барысында іссапарының шығыстары 2007 жылғы мамыр айының 18 жұлдызындағы
№23 аванстық есеп кәсіпорын бойынша бұйрығына сәйкес 37000 теңге көлемінде
шығыс етіледі. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Сома
Е с к е р т у
7210 - 3340 = 37000 3-типті операция
А(+) А(-)
(13)
з) Қаржылық ресурстар немесе несиелерді пайдаланғаны үшін сыйақылар
есептеу.
Бұл операциялар да №7310 Сыйақылар бойынша шығыстар шотының дебеті
бойынша бейнеленеді.Шығыстар жұмсалған шығындар мен үстеме шығыстардың
жиынтығынан келіп шығатындықтан,шаруашылық операциялар № 3380 шоттың
кредитінен № 7310 шоттың дебетіне жасалады.Бухгалтерлік жазу төмендегідей
болады:
Мысалы: Дт Кт
Құжаттар
7310 - 3380
Банктердің
келісімдері,
сыйақылар
есептеу
бойынша
есептер
(14)
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана пассивті
шот орналасқан.Бұл жағдайда (№3380) баланстың активі мен пассиві көбейетін
3-типті Активті-пассивті операция орын алады.Бір жағынан кәсіпорынның
қаржыны пайдаланғаны үшін сыйақылар есептеу шығыстары,екінші жағынан бір
мезгілде сол сомаға аталған шығыстар бойынша кредиторлық қарыздары
көбейеді.
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз:кәсіпорында үстіміздегі жылдың I жарты жылдығында
банктің несиесін пайдаланғаны үшін 2007 жылдың маусым айындағы сыйақы
есептеу бойынша банктің келісімшарттары мен есептеріне сәйкес 42000 теңге
көлемінде сыйақы есептелді. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегідей
болады:
Мысалы: Дт Кт Сома
Е с к е р т у
7310 - 3380 = 42000 3-типті операция
А(+) П(+)
(15)
и) Өткізілген(жойылған)негізгі құралдардың қалдық құнының сомаларын шығыс
ету. Бұл операциялар да №7410 Активтердің шығуынан алынатын шығыстар
шотының дебеті бойынша бейнеленеді.Шығыстар жұмсалған шығындардың
жиынтығынан келіп шығатындықтан,шаруашылық операциялар № 2410,2417 шоттың
кредитінен № 7410 шоттың дебетіне жасалады.Бухгалтерлік жазу төмендегідей
болады:
Мысалы: Дт Кт
Құжаттар
7410 -2410,2417
Негізгі құралдарды
өткізу(жою)туралы
актілер,жүкқұжаттар
(16)
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана активті
шот орналасқан.Бұл жағдайда (№2410,2417)1-типті Активті-активті операция
орын алады,яғни баланстың тек қана активінде өзгерістер болады.Бір жағынан
кәсіпорынның негізгі құралдарды өткізу(жою) бойынша шығыстары
көбейеді,екінші жағынан бір мезгілде сол сомада негізгі құралдардың
мөлшері кемиді.
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: Кәсіпорында 2007 жылғы маусым айының 18
жұлдызындағы №6 шот-фактура мен негізгі құралды өткізу актісіне сәйкес
240000 теңге көлемінде қалдық құн бойынша диірменнің жабдығы өткізілді. Бұл
жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Сома Е с к е
р т у
7410 - 2413 = 240000 1-типті операция
А(+) П(+)
(17)
к) Кәсіпорынның корпоративтік табыс салығын есептеу. Бұл операциялар
да №7710 Корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстар шотының дебеті
бойынша бейнеленеді.Шығыстар корпоративтік табыс салығы бойынша жұмсалған
шығындар жиынтығынан келіп шығатындықтан,шаруашылық операциялар № 3110
шоттың кредитінен № 7710 шоттың дебетіне жасалады.Бухгалтерлік жазу
төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт
Құжаттар
7710 - 3110
Корпоративтік табыс салығының
есептелуі
(18)
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана пассивті
шот орналасқан.Бұл жағдайда (№3110) баланстың активі мен пассиві көбейетін
3-типті Активті-пассивті операция орын алады.Бір жағынан кәсіпорынның
корпоративтік салығы бойынша шығыстары,екінші жағынан бір мезгілде сол
сомаға аталған шығыстар бойынша кредиторлық қарыздары көбейеді.
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз:кәсіпорында 2006 жылы жылдық қаржылық- шаруашылық
қызметтің нәтижелері бойынша 2007 жылғы наурыз айының 29 жұлдызындағы салық
салу мөлшерлемелері бойынша есептеріне сәйкес 184000 теңге көлемінде
корпоративтік табыс салығы есептелді. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка
төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Сома
Е с к е р т у
7710 - 3110 = 184000 3-типті операция
А(+) П(+)
(19)
Енді шығыстардың кему(жабылу)жағдайларын қарастырамыз.
Бұл жағдайларда шығыстар кредит бойынша өтеді.Бұл жерде біз шығыстардың
жабылуының ерекшеліктеріне назар аударуымыз керек.
а ) Жиынтық табыс (залал)шотына шығыстарды жабу.Бұл операциялар
№7010,7110,7210,7310,7410,7710,7610 ,7620 Шығыстар шотының кредиті бойынша
бейнеленеді.Шығыстар жыл соңында жабылатындықтан,шаруашылық операциялар
жоғарыда көрсетілген шоттардың кредитінен тек қана №5410 Есептік жылдың
пайдасы(залалы) шотының дебетіне жабылады.Бұл операциялардың ерекшелігі
олардың жыл соңында тек қана бір рет жасалатындығынан тұрады.Бухгалтерлік
жазу төмендегідей болады:
Мысалы:
Дт Кт Құжаттар
Нұсқаулардың ережелері
5410 7010,7110,7210,7310
7410,7710,7610,7620
(20)
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана активті шот
орналасқан.Бұл жағдайда баланстың активі мен пассиві кемитін 4-типті
Пассивті-активті операция орын алады.Бір жағынан кәсіпорынның
шығыстарының мөлшері жабылады,екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға
жиынтық табыстың есебі кемиді(жұмсалады).
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз:кәсіпорында жыл соңында өткізілген өнімнің өзіндік
құнындағы бухгалтерлік есеп шоттардың Жұмыс жоспарының нұсқаулығына сәйкес
жиынтық табысты анықтау үшін 4400000 теңге №5410 шотқа жабылады. Бұл
жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Сома
Е с к е р т у
5410 - 7010 = 4400000 4-типті операция
П(-) А(-)
(21)
Бухгалтерлік есепте, қаржылық есепте табыс жұмыс істелген кезде
бейнеленеді, ал шағындар бухгалтерлік және қаржылық есепте болған кезде
бейнеленеді. Табыс қызмет орындалған кезде пайда болады және активтерді
ақшалық түрге айырбастау алдындағы кезеңде пайда болады деп санауға болады
(дебиторлық борыш).
Шығындардың жұмысының сапасын бағалап анықтаушы негізі
көрсеткіштердің бірі жалпы шығында едәуір үлесі бар өндіріс және өнімді
сату шығындары мен оның өзіндік құны.
Есеп саясатының сақталуына байланысты аудитор мынандай мәселелерді
анықтауға міндетті:
– тексеру кезеңінің басында белгіленген шығындар есебінің әдісінің
тұрақтығын, нормативтік құжаттарға сәйкестігін;
– есепті кезеңдер бойынша оның өзіндік құнына жатқызылған шығындарын
шектеудің сақталғандығын;
– материалдық шығындардың өнімнің өзіндік құнына дұрыс таратылып
жатқызылғандығы;
– негізгі құралдарға дұрыс тозу есептелгендегін;
– өндіріс шығындарын өндірілген МЕА-ге есептелген амортизациялану
сомасының дұрыстығын;
– үстеме шығындар сомасыының обьектілер бойынша таратылу әдістерінің
негізделгенін.
Өнім (жұмыс, қызмет) өндіруге жұмсалған өндірістік шығындар есебінің
дұрыстығын тексерген кезде, аудитор жылдың басында белгіленген шығындар
есебінің және өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің тұрақтылығын және
оның шығындарының салалық және ұйымдастыру ерекшеліктеріне сәйкестігін
анықтауға міндетті.
Өндірістегі шығындар мен өнімді өткізу (коммерциялық шығыстар)
туралы мәліметтер негізінде жұмыстар мен қызметтердің өндірістік және толық
өзіндік құны анықталады.
Өзіндік құнға енгізу әдісі бойынша барлық шығындар тікелей және
жанама(үстеме) болып бөлінеді.
Шығындар есебі №8010 Негізгі өндіріс,№ 7110 Өнімдерді сату және
қызмет көрсету бойынша шығыстар, №7210 Әкімшілік шығыстар,№7310
Сыйақылар бойынша шығыстар шоттарында жүргізіледі.
Бұл активті шоттар.Оларда шығындар дебет бойынша бейнеленеді,ал жылдың
соңында барлық көрсетілген шоттар (№8010 ден басқа)
№5410 Есептік жылдың пайдасы (залалы) шотына жабылады.
№ 8110 шоттың кредиті бойынша өнім шығарылуы немесе жұмыстар,қызметтер
атқарылуыменен бейнеленеді.Одан басқа № 8010 Негізгі өндіріс шоты № 80
бөлімше бойынша жинақтаушы болатындығын айтып кетуіміз қажет.Оған: № 8011
Материалдар, № 8012 Өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы,№8013
Еңбекақыдан есептелінген қаржылар,№8014 Өндірістегі үстеме шығыстар
шоттары кіреді.Бұл шоттар өтпелі(транзитті) болғандықтан,ай сайын жабылып
отырады ,шығындар № 8010
шотқа шығыс етіледі және өнім,жұмыстар мен қызметтердің жеке түрлері
бойынша үлестіріледі.
№ 7110 Өнімдерді сату және қызметтер көрсету бойынша шығыстар шоты
дебеті бойынша №7210 шотқа ұқсас байланысады, бірақ оған №2420 Негізгі
құралдардың тозуы шоттары қосылады,кредит бойынша жылдың соңында №5410
Есептік жылдың пайдасы (залалы) шотында жабылады.
№7310 Сыйақылар бойынша шығыстар шоты алынған несиелер,бағалы
қағаздар мен жалға беру келісімшарттары бойынша өсімдер,сыйақылар түрінде
төлеуге тиісті шоттар шығыстар туралы ақпаратты қорытуға арналған.
Калькуляцияның әр объектісі бойынша шығындардың жеке есебі жүргізіледі.
Активтер мен қызметтерді қолдануға кеткен шығындар есепте кезең шығындары
ретінде танылады және есептеледі.
Шығындар екі түрге бөлінеді:
- өнімді шығарумен байланысты тікелей шығындар. Олар тікелей өнімнің
өзіндік құнына қосылады;
- кезең шығындары - өткізу процесімен байланысты шығындар және жалпы
әкімшілік шығындар, процент бойынша шығындар. Бұл шығындар олар
туындаған кезең ішінде танылады.
Үстеме шығындар - өндіріске қызмет көрсетумен, негізгі және қосалқы
цехтардың жұмыстарын ұйымдастырумен байланысты шығындар. Олардың есебі 8040
Үстеме шығындар бөлімшесі шотының мына субшоттарды қолдана отырып
жүргізеді:
8041.01 Негізгі өндірістің үстеме шығындары
8042.02 Қосалқы өндірістің үстеме шығындары
Үстеме шығыстарды бөлгеннен кейін 8041, 8042 шоттар жабылуы керек.
Кезең шығындары:
- жалпы әкімшілік шығындар (7210) - өндірісті (жұмыс пен қызмет
көрсету) басқарумен және ұйымдастырумен байланысты шығындар;
- дайын өнімді (жұмыстар мен қызметтерді) өткізу бойынша шығындар
(7110);
- сыйақы түріндегі шығындар (7310).
Жалпы және әкімшілік шығындар 7210 шотының келесі субшоттарында есепке
алынады:
7210.01 Әкімшілік және шаруашылық шығындар
7210.02 Салық және бюджетке төленетін басқа да төлемдер бойынша
өсімпұлдар мен айыппұлдар.
Серіктестіктің табыс есебі БЕХС 18 Табыс сәйкес жүргізіледі. Мынадай
операциялардан туындайтын, жүйелі әрі жиі түсетін экономикалық пайда табыс
болып танылады:
- қаржылық есептілік бойынша аудиторлық қызмет көрсету;
- бухгалтерлік есепті ұйымдастыру, қалпына келтіру, жүргізу, қаржылық
және статистикалық есептілікті құру;
- салық декларациясын толтыру;
- қаржылық-шаруашылық қызметті талдау;
- қаржылық, салықтық, банктік және басқа да заң сұрақтары бойынша
кеңес беру, ақпараттық қызмет көрсету;
- адвокаттық қызметпен байланысты емес, заңдық қызметтер көрсету.
Өнімді, жұмысты, қызметті өткізуден түскен табыс есептеу әдісі бойынша
есепте көрсетіледі. Мына шоттар қолданылады:
6010 Өнімді өткізуден, қызметті көрсетуден түскен табыс
6020 Сатылған өнімнің қайтуы.
Шығындардың жұмысының сапасын бағалап анықтаушы негізі
көрсеткіштердің бірі жалпы шығында едәуір үлесі бар өндіріс және өнімді
сату шығындары мен оның өзіндік құны.[1-255]
№7310 Сыйақылар бойынша шығыстар
Мысалы: Дт
Кт
3380 Төлеуге тиіс қысқа мерзімді 5410 Есептік жылдың
сыйақылар
пайдасы(залалы)
Төленуге тиісті сыйақылар
(22)
№8010 Негізгі өндіріс шоты бойынша қалдық Аяқталмаған өндіріс бабы
бойынша баланстың активінде жазылады,ал шоттың өзі өндірістік өзіндік құнды
қалыптастыра отырып,өнімнің өзіндік құнын есептеп шығару (калькуляциялау)
үшін пайдаланылады.7410,7470 шоттар бойынша жасалатын аналитикалық
(талдамалық) есеп шығындардың баптарына қарай жүргізіледі,ондай шығындардың
номенклатурасын кәсіпорынның өзі әзірлейді.Сол шығын баптары бойынша
тізімдеме жүргізіледі.
Кезең шығыстарының есебі- өнім өндіруге кеткен шығыстардан кезеңдік
шығыстар болады және олар өндіріс көлеміне тәуелді емес,тұрақты сипатқа ие,
сатылған өнімнің,көрсетілген қызметтің нақты бір түрімен байланысты
емес.Шаруашылық жүргізуші субъект,еш нәрсе өндірмесе де,белгілі бір
кезеңдердің барысында кезең шығыстарын жасайды.Кезең шығыстарына мыналар
жатады:
• жалпы және әкімшілік шығыстар;
• пайыз бойынша шығыстар;
• тауарлы-материалдық запастарды сату бойынша шығыстар.
Бұл шығыстар тауарлы-материалдық запастардың қалдығына
жатқызылмайды,олар өзі орын алған есептік кезеңнің жиынтық табысын
азайтып есептен шығарылады.Олар сатылмаған өнімнің және аяқталмаған
өндірістің қалдықтарына жатқызылмайды.
Пайыздар(проценттер) бойынша шығысқа- банк несиесі және
жабдықтаушылардың берген несиесі бойынша,мүлікті жалға беру бойынша
төленетін пайыздар(проценттер) жатады.
Пайыздар(марапаттау) – несие алушының ақша капиталын несиеге алғаны
үшін несие берушіге төленетін табыстың бір бөлігі.Пайызды өтеудің көзі
қарыз капиталын пайдалану процесінен туындайтын құн болып табылады.
Пайыздар бойынша шығатын шығындардың есебі 831-Пайыздар бойынша
шығындар деп аталатын шотта жүргізіледі.Бұл -активтік,күрделі
шот.Пайыздар бойынша шығындардың талдамалық есебі проценттердің түрлері
бойынша ведомоста жүргізіледі.
Пайыздардың барлық түрлерін есептегенде 831-шоты дебеттеледі де,
4160-Төлемге арналған проценттер шоты кредиттеледі.
Пайыздардың барлық түрлерінің төлемі 4160-шотының дебеті және :
- пайыздар арнаулы шоттардан төленгенде 1060 – Банкідегі
арнаулы шоттардағы ақша шотының;
- пайыздар валюталық шоттардан төленген кезде 1040 –шотының ;
- пайыздар нақты ақшалай төленгенде 1010- шотының кредиті
бойынша көрініс береді.
Жылдың аяғында 831- шотта есепке алынған пайыздардың сомалары осы есеп
шоттың кредитінен 5610 шотының дебетіне көшіріліп жазылады.
Бұл жазбадан кейін 831- шоты жабылуы тиіс.
Жалпы және әкімшілік шығысы –шығыстың бұл түріне барлық және
өндірістік - шаруашылық қызметін басқаруға байланысты кезеңдік шығыстар
жатады.Бұл шығыстардың есебі 7210 Жалпы және әкімшілік шығыстары деп
аталатын активтік шотта жүргізіледі.
Жалпы және әкімшілік шығындарының талдамалы есебі келесі шығыс
баптарының типтік номенклатурасы бойынша жүргізіледі.[14-211]
1кесте –Жалпы және әкімшілік шығындарының есебі шығыс баптарының
типтік номенклатурасы
Баптар№ Шығыс баптарының мазмұны
1 2
1 Әкімшілік персоналға жататын,қызметкерлердің еңбекақысы
2 Шаруашылық және қызмет көрсетумен айналысатын қызметкерлердің
еңбекақысы
3 Басқару әкімшілік аппаратын,субъектінің қызмет көрсететін
құрылымдық бөлімшелерін,материалдық-техникалық және
транспорттық қызмет көрсететіндерді ұстау.Оның ішінде қызмет
бабында пайдаланатын жеңіл транспортын ұстаудың шығысы және
қызмет бабы үшін жеке жеңіл транспортын пайдалану шығысын
компенсациялау.
4 Байланыс торабы,дабыл қағу құралдары,есептеу орталықтары және
басқада өндіріске жатпайтын техникалық құралдары(жалпы
шаруашылыққа арналған негізгі құралдардың тозуы;ғимараттарды
ағымдық жөндеуге және ұстауға кеткен шығыстары және жалпы
шаруашылыққа арналған инвентары)
5 Қазба саласындағы дайындық жұмыстары бойынша шығындары,егер
олар күрделі шығындарға жатпайтын болса(яғни негізгі қор
ретінде капиталанбайтын болса)
6 Субъектінің салынып жатқан объектісін басқаруға кеткен
шығыны,егер де олар болмаса,онда оның орнын техникалық
қадағалаушылар атқарады,сондай-ақ жаңадан салынған объектіні
пайдалануға кеткен шығындары
7 Жобаларда және ҚМЖ (СМР) бітпегендерді қалпына келтіру
бойынша шығыстары,сондай-ақ бақылау жүргізумен байланысты
шығыстары және басқа да шығындары
8 Әкімшілік басқару жүйесін және құралын жетілдірумен байланысты
шығыстары
9 Банкі көрсеткен қызметін төлеу
10 Басқа ұйымдардың жалпы шаруашылықты басқаруды жүзеге асыруға
көрсеткен қызметі үшін төлем жасау,егер де кәсіпорында ондай
функционалдық қызметі болмаса
11 Әкімшілік басқару персоналдарына жұмсалған іссапар шығыстары
12 Кеңселік,баспалық,почта-телеграфты қ және телефондық шығыстары
13 Өкілеттік шығыстары
14 Қызмет көрсететін өндіріс пен шаруашылықтарды ұстау бойынша
шығыстары
15 Жұмыс күшін қабылдауды ұйымдастыруға,мамандарды
оқытуға,компенсацияға,комиссиондық шығыстарға кеткен шығындары
16 Жалпы шаруашылық арналымындағы негізгі құралдарды жалға беру
бойынша шығыстары
17 Салықтар,алымдар
18 Коммуналдық қызмет,қызметкерлердің еңбегін қорғау,субъектіні
қорғау,өртке қарсы кеткен шығыстары,сауықтыру
шығыстары,директорлар кеңесіне кеткен шығыстары және басқа да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ШЫҒЫСТАРДЫ ТАНУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕГІ
КӨРІНІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 7
1.1 Шығыстарды мойындау әдістері мен
өлшемдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 7
1.2 Шығыстардың есепте көрініс табуы,қаржылық нәтижені анықтау ... ... 9
1.3 Жалпы және әкімшілік
шығыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
2 ЖАЛПЫ БӨЛІМ
2.1 ТОО ТК Гермес GROUP серіктестігінің шаруашылық әрекетімен танысу
2.2 ТОО ТК ГЕРМЕС GROUP серіктестігінің бухгалтерлік есеп құру негізі,
экономикалық талдау мен аудиті
2.3 ТОО ТК Гермес GROUP кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметіне талдау
2 ӘКІМШІЛІК ШЫҒЫСТАР
АУДИТІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..40
2.1 Әкімшілік қызметкерлер еңбекақысын төлеу бойынша есеп айырысудың
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..40
2.2 Жалпы және әкімшілік шығыстарды бақылау және
талдау ... ... ... ... ..49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 2
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .58
КІРІСПЕ
Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты
дамып, қоғамның экономикалық-әлеуметтік жағдайларына сай өзгерістерге
ұшырап келе жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен оқшауланатын
ғылым болып табылады. Белгілі ғалым Б.Де Солозано осы ғылым туралы
Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдыңда тұрады,
басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы
қажет емес- деген болса, оның әріптесі Р.А.Фаулки Есеп –бұл барлық
бизнестің тілі, яғни философиясы-деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның
қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өндейтін, есептейтін және оны
пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп
басқару жүйесінде ең маңызды орындардың бірін иеленеді. Бұған дәлел
ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымының 1992 жылы өткізген конференциясында
Есептей алмаған, басқара алмайды-деген сөздің бекер айтылмағандығын атап
өтуге болады. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға, оның қаржылық жағдайын
жоспарлау, бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындауы үшін
қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері мен
міндеттемелері, капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы
туралы ақпараттарды жинақтап көрсетеді.Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы
ұйымның табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық
нәтижесін анықтауға болады. Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі
қаржылық(сыртқы) және басқарушы (ішкі) есеп болып екіге бөлінеді.
Басқарушы есеп кәсіпорынның қаржылық ақпараттарын ішкі пайдаланушыларға
жеткізіп отыратын жүйе болса, қаржылық есеп жоғарыда айтылған қаржылық
ақпараттарды ішкі пайдаланушылармен қатар сыртқы пайдаланушыларға жеткізіп
отыратын жүйе. Яғни,басқарушы есептің мәліметін кәсіпорын басшылары қандай
да бір шешім қабылдау үшін пайдаланса, қаржылық есептің мәліметін бұлармен
қоса жабдықтаушы (мердігер) кәсіпорындар, банк мекемелері, салық органдары
және тағы да басқалары пайдаланады. Кез-келген ұйым үшін қаржылық есеп
міндетті түрде жүргізілетін болса, басқару есептің жүргізілуі және оның
тәртібі әрбір кәсіпорынның экономикалық саясатына байланысты.
Бүгінгі танда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты жаңа
кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің
маңызы мен рөлі арта түсуде. Осыған орай бухгалтерлік есептің маңызы мен
ролі арта түсуде .Осыған орай бухгалтерлік есептің мазмұны мен құрылымына
өзгерістер енгізілді. Еліміздегі жүргізіліп отырған бухгалтерлік есеп
жұмысы толығымен халықаралық қаржылық есеп беру талаптарына сай
орындалады. Міне, осыларды ескере отырып, бұрын есепші деп саналып келген
бухгалтер маманы кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтап, бағалап, есептеп
отырумен қатар кәсіпорынның алдындагы уақыттағы экономикалық әл-ауқатын
дамыту жолдарын жоспарлай білуі қажет. Сондықтан да кез келген елде
бухгалтер мамандарын барынша білімді етіп даярлау сол елдегі ұйымдардың
экономикалық жағынан тұрақты дамуына кепілдік береді. Еліміздің
экономикасындағы өзекті мәселелерінің бірі – бухгалтерлік есеп және есеп
беру жүйесін халықаралық стандарттар мен нормалар талаптарына
сәйкестендіру. Ол, әрине, халықтың жағдайын жақсартуға және
мемлекетіміздің экономикасы тұрақты өсуіне әсер етеді. Нарықтық экономика
жағдайында басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік есептің рөлі мен манызы
артуда. Басқару мен нарықтық экономиканың дамуына, әртүрлі деңгейдегі
басқару шешімдерін әзірлеуге, негіздеу мен қабылдауға субъектінің
нарықтағы іс-қимылын анықтап, бәсекелес-субъектіні айқындауға, сондай-ақ
субъектілердің қаржылық және шаруашылық қызметі туралы сапалы, уақытылы
ақпаратты қалыптастыру бухгалтерлік есептің басты мақсаттары болып
табылады.
Бухгалтерлік есеп – экономикалық білім жүйесіндегі негізгі
пәндердің бірі, әрі оны мамандығым деп таңдағандар үшін аса маңызды. Ол
шаруашылық жүргізуші кез келген субъект қызметінде жетекші орын алады.
Бухгалтерлік есептің мәліметтері негізінде барлық шаруашылық қызметтің іс-
әрекеті сипатталып, оның табысы немесе шығысы есепке алынады, қаржылық
жағдайы ашылып көрсетіледі. Бухгалтерлік есеп субъектілердің меншігін
сақтауды бақылауға және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті ақпараттарды
жинақтайды.
Қазіргі заман бухгалтерлері – бухгалтерлік есеп ауқымында алған
терең кәсіби білімі арқылы экономикалық талдау мен аудит дағдыларын
игеруі, сондай-ақ өндіріс процестерін басқара алуы тиіс. Ол Қазақстан
Республикасының азаматтық құқықтары мен заңнамаларын есепке ала отырып,
әртүрлі экономикалық шешімдер қабылдап, ұйымның келешектегі қызметін
жоспарлай білуі тиіс. Дипломдық жұмыстың құрылымдық элементтері болып
келесілер саналады:
• Титул парағы
• Мазмұны
• Кіріспе
• Негізгі бөлім
• Қорытынды
• Пайдаланған әдебиеттер тізімі
• Қосымшалар
Негізгі бөлімі үш тараудан(бөлімдерден)тұрады. Бұл тараулар дипломдық
жұмыстың мазмұнын ашады, өз кезегінде тараулар тараушаларға(параграфтарға)
бөлінеді. Жұмыстың ерекшеліктеріне байланысты бұл бөлім мәтіннен, мәтін мен
кестелерден немесе мәтіннен, кестелерден және басқа да иллюстрациялардан
тұрады.
Бірінші тарау теориялық бөлім болып саналады. Бұл тарауда зерттеу
объектісінің қысқаша экономикалық сипаттамасы беріледі. Бірінші тарау
тақырыптың теориялық аспектілерін ашады, яғни зерттеліп жатқан тақырыптың
ғылыми-методологиялық негізін құрайды.
Екінші тарау аналитикалық сипатта болады, талдау көрсетіледі.Талдау
тәжірибелік дәлелденеді, яғни сала немесе кәсіпорын мысалында жазылады.
Екінші тараудың саны мен сапасына байланысты ұсыныстардың тереңділігі мен
дәйектілігі анықталады. Жұмыстың негізгі бөлімінде кәсіпорынның қызметі
туралы жазған кезде графикалық (сызбалар, диаграммалар, кестелер және
т.б.), функционалды, математикалық, статистикалық және т.б. талдау әдістері
кең пайдаланылған. Көрсеткіштердің 3 жыл ішіндегі динамикасы, құрылымы,
құрамы анықталған.
Ақырғы үшінші тарау конструктивтік тарау болып саналады. Бұл бөлімде
алдынғы тараулардағы теориялық жағдайларды дәлелдейтін графикалық,
функционалдық, математикалық, нақты статистикалық материалдарды пайдалану
негізінде зерттелген мәселелердің нақты шешу жолдары, бағыттары
көрсетіледі. Зерттеу объектісінің қызметін жақсарту бойынша ұсыныстар
берілген. Жұмыстың мазмұнын ашқан кезде берілген мәселе бойынша қазіргі
кезде бар ойлар баяндалып қана қоймай, олардың даму тенденцияларын,
кемшіліктерін, олардың себептерін және оларды болдырмау жолдары
анықталған.Үшінші тарау теориялық және тәжірибелік тұрғыдан қарастырылған.
Бірінші жағдайда тарау жоба түрінде қарастырылады. Теориялық және
тәжірибелік мәселелер авторлық сипатта көрсетілген. Бұл тарауда зерттеліп
отырылған объектінің қызмет етуіндегі мәселелер қарастырылады. Екінші
тарауда қарастырылған талдау негізінде есептеулер жасалынып, мәселелердің
шешу жолдары беріледі, сонымен қатар шетелдік және отандық тәжірибе
қарастырылған. Дипломдық жұмыстың мазмұны тақырыпқа, зерттеліп отырған
мәселеге сәйкес болу арқылы анықталып, теориялық және нақты материалдар
негізінде жазылған.
Қорытынды дипломдық жұмыстың соңғы бөлімі болып табылады. Бұл бөлімде
зерттеу нәтижесінде пайда болған теориялық және тәжірибелік ұсыныстар
беріледі. Жұмыстың қорытындысын жазуды жеңілдету үшін әр бөлімнің соңында
қорытындылар қалыптастырылған, зерттеулердің нәтижелерін қорытқанда олар
қосылған. Қорытындыда тәжірибелік маңызы бар дипломдық жұмыстың мазмұнынан
шығатын ұсыныстар қарастырылады және зерттеу объектісі қызметіндегі
мәселелер бойынша берілген ұсыныстар мен шешімдерге баға берілген.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде барлық қолданылған әдебиеттер
тізімі көрсетілген.
Қосымшаларға орындаған дипломдық жұмысты толықтыратын материалдар
қосылған. Олар дипломдық жұмыстағы талдау жүргізіліп отырған кестелер,
графиктер мен схемалардан басқа жұмысқа кірмеген кестелер, графиктер,
схемалар, формулалар, есептер, нұсқаулар мен әдістемелер болып келеді.
Жұмыста пайдаланылған кәсіпорынның статистикалық және салықтық есебінің
материалдары қосылады. Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда
университетінде алған білімімізді тереңдету, бекіту және бухгалтерлік есеп,
аудит, экономикалық талдау аумағында іс тәжірибелік дағдыны арттыру
мақсатында осы тақырыпты тандадық.
1 ШЫҒЫСТАРДЫ ТАНУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕГІ КӨРІНІСІ
1.1 Шығыстарды мойындау әдістері мен өлшемдері
Шығыс - есепті кезең аралығындағы экономикалық табыстың активтердің
кері ағыны немесе пайдалануы түріндегі азаюына әкелетін қарыздардың пайда
болуы, бұлар меншікті капитал үлесінің иелері арасында бөлетіндерінен
басқасы.Нәтижелі шоттарды құру тәсілін,табыстар мен шығыстардың
құрамын,оларды есепке алу және есептеу тәртібін Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі анықтайды және қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары
талаптарына сәйкес банкті басқару және оған салық салу үшін жеткілікті
деңгейде түсінікті болуы қажет.Бухгалтерлік есептің жалпы қағидалары тануды
субъектінің қаржылық есебіне бап енгізу үрдісі ретінде анықтайды.Тану іске
қосылған соманың есепті қорытынды көрсеткіштерінде көрініс табуынан
тұрады.Шығыс баптарын қанағаттандыру өлшемдері мынадай:
- бап өлшеу үшін сәйкес негізге және іске қосылған сомаға саналы
бағалау жүргізу мүмкіндігіне ие;
- болашақта экономикалық жоғалтуға негізделген баптар үшін осындай
алынбай қалуы мүмкін ықтималдық кездеседі.Шығыс немесе шығындар алдында
мойындалған актив болашақтағы экономикалық пайданы ұстай алмаған жағдайда
мойындалады.Шығыстарды тану қағидаларын қолдану келесідей болуы мүмкін:
- өткізгенге дейін;
- өткізу кезінде;
- өткізгеннен кейін;
Табыстар мен шығыстар баптарын бөлек ашып қарастыруға алып келген жағдайлар
мыналарды қамтиды:
• тауарлы-материалдық қорлар құнының өткізудің таза құнына дейін,
ғимараттар мен құрал-жабдықтар құнының-қалпына келтіру құнына дейін
төмендеуі,сонымен қатар осындай төмендеуді қайта реверсиялау;
• қызмет құрылымының өзгеруі және құрылымының өзгеруі бойынша шығындарға
арналған кез келген резервтерді жою;
• жылжымайтын мүлік және құрал баптарының істен шығуы;
• ұзақ мерзімді инвестициялардың істен шығуы;
• үзілген операциялар;
• сот үрдістерін реттеу;
• резервтердің күшін жоюдың басқа да жағдайлары.
Әрбір үзілген операция үшін келесідей ашылулар жүргізіледі:
- үзілген операция сипаттамасы;
- есепке алу мақсатында операциялардың нақты үзілу күні;
- үзу әдісі(сату немесе бас тарту);
- операцияны үзуден түскен табыс немесе шығын және оларды өлшеу үшін
қолданылатын есептілік саясаты;
- әр есепті кезеңде күнделікті қызметтен сәйкес сомалармен түсетін
түсім,табыс немесе шығын.
Экономикалық шығындарды табыс алу үрдісінде қызметтерін және өнімдерін
пайдалану және тұтыну ретінде анықтауға болады.Шығыстар тек банк өнімдері
немесе қызметтері табысты қалыптастыру үрдісінде қолданылған кезде пайда
болады.Шығыстардың бухгалтерлік есеп шоттарында және қаржылық есептілікте
көрініс табуы,есептілік кезеңде не кешігіп,не мерзімінен бұрын
орындалады.Есепті кезең қабылданған табыс тұжырымдамасымен
анықталады.Шығыстар өнімдердің немесе қызметтердің құны төмендеуі орын
алғанда немесе болашақта бұларды пайдалану есебінен құн есімі ұсынылмаған
жағдайда көрініс табады.Ақша қаражаттарының келіп түсуіне негізделген
табыс тұжырымдамасы шығыс шегу кезеңіне уақыты бойынша шекті жақындатылып
көрсетілуі қажет.Шығыстар есепте сәйкестілік қағидасы бойынша себеп-
салдарлық байланыс негізінде көрсетілген табыспен мойындалады.Сәйкестілік
тек табыстар мен шығыстар арасында негізделген байланыс бекітілген
жағдайда орын алады.Ақша айналысы саласында атқаратын қызметі және
негізгі шаруашылық қызметімен байланысты банк қаражат жұмсайды.Олар екі
бөлікке бөлінеді: операциялық және әр түрлі шығындар және басқару
аппаратының шығындары.
Операциялық және әртүрлі шығындар құрамында ең үлкен үлес салмағы
банкаралық несие бойынша,мерзімді және талап етуге дейінгі салымдар
бойынша есептелінген және төленген пайыздар алады.
Басқару аппаратына кететін шығындар барлық қызметкерлердің,соның
ішінде басқару аппаратының жұмысшыларын қоса алғанда,еңбекақысын және
әлеуметтік қамтамасыз ету шығындарын қамтиды.Алайда акционерлердің
салымдары мен өндіріп алулары шығыс және табыс болып танылмайды.
Таза пайда табыстар мен шығыстар арасындағы айырма ретінде
анықталады және акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша
үлестірілуге жатады.
Шығындардың маңызды үлесін есеп айырысу,ағымдағы,корреспонденттік
шоттар және кәсіпорындар мен азаматтардың мерзімдік салымдары бойынша
есептелген пайыздар құрайды.
Салық салу мақсаты үшін нормаға келтірілген шығыстардың(өкілдік,
қызметіне байланысты іссапар шығындары,жарнама шығындары,оқыту
мекемелерімен келісім бойынша қызметкерлерді оқыту шығындары)асып кеткен
бөлігі жұмсауында қалған табысқа жатқызылады немесе арнайы қорлар арқылы
жабылады.Жылуға, жарыққа-өрттен қорғау және күзетті қамтамасыз ету
бөлімдері әкімшілік шығыстарға жатады.[15-616]
1. 2. Шығыстардың есепте көрініс табуы,қаржылық нәтижені анықтау
Соңғы қаржылық нәтиже –пайда немесе шығын- есепті кезең аралығында
банк алған шығыстар мен табыстарды салыстыру арқылы анықталады.Шығыстар
есептіліктің, сақтық және сәйкестіліктің негізгі халықаралық принциптерін
негізге ала отырып танылады.Әдетте есепті кезең аралығында танылған
шығыстардың барлық баптары шығынды анықтауға қолданылады.Осылармен бірге
шығынды анықтауға төтенше баптар және есепті бағалардағы өзгерістер
нәтижелері қолданылады.Осындай екі жағдай бар:маңызды қателерді түзету
және есептеу саясатындағы өзгерістер нәтижелері.
Іс жүзінде есепті кезеңдегі шығынды анықтауда қолданылатын барлық
шығыс баптары күнделікті қызмет барысында пайда болады.Сондықтан тек
кейбір жағдайларда ғана шаруашылық қызмет немесе операция төтенше баптың
пайда болуына әкеледі.
Төтенше баптар - кәсіпорынның күнделікті қызметінен айқын
ерекшеленетін шаруашылық қызмет немесе операциялардың жүзеге асуы
нәтижесінде пайда болатын шығындар,сондықтан олар жиі және ылғи да пайда
болады деп күтілмейді.
Шаруашылық қызмет немесе операциялардың төтенше баптардың пайда
болатынына негіз болатын жағдайлары активтердің экспроприациясы немесе
жер сілкінісі,басқа да дүлей апаттар.
Төтенше баптардың сипатын немесе сомасын ашу шығындар есебі
құрамында немесе қаржылық есеп ескертулерінде жасалған кезде шығындар
есебінде жасалуы мүмкін.
Тоқтатылған операциялар нәтижелері әдетте күнделікті қызметтен
түсетін шығынға енгізіледі.Алайда кейбір жағдайларда үзу шаруашылық
қызметінің немесе қалыпты емес операцияларды жүзеге асыру нәтижесінде
пайда болса және олардың үнемі қайталанып отырылуы қарастырылмаса, үзу
нәтижесінде пайда болған шығын төтенше баптар ретінде қарастырылады.
Экономикалық қызметке тән белгісіздік салдарынан қаржылық есептің
бірнеше баптары нақты өлшене алмайды.Бұл жағдайда соңғы мәліметтерді қоса
есептегендегі пікірталастарды енгізетін бағалау үдерісі
жүргізіледі.Мысалы,үмітсіз қарыздар,материалдық қалдықтардың
ескіруі,пайдалы қызмет ету мерзімі немесе амортизацияланатын активтердің
экономикалық пайдасын танудың күтілетін үлгісінің бағасы талап етілуі
мүмкін.Тиімді бағаларды пайдалану қаржылық есептерді құрудың маңызды
бөлігі болып табылады және олардың нақтылығының дәрежесін төмендетпейді.
Әр түрлі кезеңдердегі қаржылық есептердің сәйкестілігін қамтамасыз
ету мақсатында,есептік бағалардағы өзгерістердің бұрын кәдуілігі
кәсіпкерліктен түскен шығындар есебіне қосылған бағаларға әсері шығын
құрамына енгізіледі.
Қаржылық есептерді толтыру кезінде қате математикалық дұрыс
есептемеулер нәтижесінде ,есеп саясатын қолдануда,фактілерді дұрыс
талқыламау,жалған мәліметтер алу немесе абайсыздық нәтижесінде туындауы
мүмкін.Түзетулер,соның ішіндегі кезекті кезеңдегі әдетте ағымдағы жылдағы
шығындарды анықтауға негізделеді.
Болашақ кезеңдерге қатысты маңызды қатенің түзелуі сомалары есеп
берудегі бөлінбеген пайданың бастапқы сальдосын түзету жолымен
жүргізіледі.
Кезекті кезеңнің салыстырмалы мәліметтерін қоса есептегендегі
қаржылық есеп беруде маңызы зор қателер сол қате жіберілген есепті
кезеңде түзетілгендей етіп ұсынылады.Сондықтан әр ұсынылған есепті
кезеңге жататын түзету сомасы оның шығынын қамтиды.Ұсынылған кезеңдердің
ең алғашқысының бөлінбеген пайдасының алғашқы сальдосы қаржылық есеп
берудегі салыстырмалы мәліметтерге енгізілген кезеңнің алдындағы кезеңге
жататын түзету сомаларына түзетіледі.Өткен жылдардағы қаржылық
мәліметтерді баяндау сияқты кезекті кезеңдерге көрсетілген кез келген
басқа мәліметтер де басылымдарға қайта шығарылады.
Кәсіпорын активтерін жіктейді және соларға қарсы Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкісі анықтаған шарттарға сәйкес қажетті
мәжбүрлі шығындарды анықтайды.Мәжбүрлі шығындарды құру шығыс ретінде
танылады.
Егер шығынға қосылған соманы төлемеуіне немесе пайдаланбауына
қатысты сенімділік пайда болса, онда олар басында мойындалған шығынды
түзету ретінде анықталады.Алғашында есептен шығарылған активтердің
сомасын қайтару осы есептен шығару жүзеге асырылған баптардың орнын
толтырады.
Пайданы макрореттеу оны төмендету үшін қызмет етеді және баланстық
пайда мен таза пайдаға қатысты болып келеді. Сонымен қатар жиынтық
сомаларына толығымен тәуелді болатын және солармен қатар өсіп отыратын
міндетті төлемдер түрі бар.Яғни табыс өскен жағдайда,осы үрдіспен өсуіне
жол бермей, сәйкесінше шығыстар да
өседі.Жәрдемақыға,жарнамаға,амортиз ацияға,резервтерге,негізгі
құралдарды,техниканы және құрал-жабдықтарды сатып алу шығындарының шектен
тыс көп болуы таза табысты азайтады.
Шығыстар және шығындар шоттарының ерекшеліктері- олардың қаржылық-
шаруашылық қызметтің нәтижелері жйында есеп беру шоттары болып
табылатындығында.Оларды уақытша шоттар деп атайды,себебі,мәліметтерді тек
ағымдағы кезең үшін ғана жинақтауға қолданылады.Әдетте бір жыл болып
келетін әр есепті кезеңнің соңында олардың қалдықтары келесі кезеңге
ауыстырылады немесе жабылады.Бөлінбеген табыс туралы есеп берудегі бұл
кезең аралық көшіру жабылатын өткізбелер көмегімен жүзеге асады;олар-
әдетте екі мақсатқа қызмет етеді:таза табысты немесе шығынды бөлінбеген
пайдаға аудару,келесі есепті кезеңді бастау үшін әр уақытша шоттардан
нөлдік мөлшерлеме тағайындау.Осылайша,бұл шоттар келесі жылға
мәліметтерді уақытша жинақтау қызметтерін атқаруға дайын болады.
Бухгалтерлік баланс шоттары(активтер,міндеттемелер,менш ікті капитал)
кезең аралығында жабылмайды,сондықтан оларды тұрақты шоттар деп
атайды.Демек,бір есепті кезеңнің ақша қаражаты шотындағы ақырғы сальдо
кезекті кезеңде де осы шоттың ақырғы сальдосы болуы шарт.Тұрақты шоттағы
нөльдік сальдо тек көрсетілген объект(мысалға,құрал-жабдық) бұдан бұлай
кәсіпорын меншігінде болмаған жағдайда (немесе толығымен
амортизацияланған) орын алады.Баланстың әр шоты бойынша жыл соңындағы
қалдық Бас кітапқа кезекті кезеңнің бастапқы қалдығы ретінде аударылып
жазылады.
Шотты жабу- оның қалдығын келесі шотта өткізбе жолымен ауыстырып
жазуды білдіреді.Мысалға,кредиттік сальдосы бар шот (табыс шоты
сияқты)қалдыққа тең сомаға дебеттеліп және осы қалдық аударылып жазылатын
сомаға кредиттеліп жазылады.Жабылу үдерісінде кредиттік сальдо келесі
шотқа кредиті бойынша, ал дебеттік –дебеті бойынша аударылады.Жабылатын
өткізбелерге есепті кезеңнің соңғы күні қойылып,журналға кәдуілгі
Дебет=Кредит пішімінде кірістіріледі және дереу Бас кітапқа
тіркеледі.Шығыстар шоттарын жабу үдерісінде арнайы Салыққа дейінгі
табыс деп аталатын 4999 біріктірілген шоты қолданылады. Қаржылық-
шаруашылық қызмет нәтижелері жайында есептің барлық шоттары – шығыстар
және шығындар осы шотқа жабылады.Кредит немесе дебеті бойынша қорытынды
сомалардың арасындағы айырма кейіннен Бөлінбеген шығыншотына
аударылатын шығын сомасы болып табылады.
Жабылу үдерісі аяқталғаннан кейін қаржылық-шаруашылық қызмет
нәтижелері жайында есептің барлық шоттары нольдық сальдоға ие
болады.Содан кейін олар жаңа есепті кезеңде шығыстарды бейнелеуге дайын
болады.Баланстың барлық шоттарында келесі жылдың бастапқы қалдығы
ретінде аударылатын ақырғы қалдық болады.Дебет бойынша шығыстардың
баланстық шоттары жабылған кездегі шығыстарының сомалары және Бөлінбеген
таза кіріс (өтелмеген шығындар)3599 баланстық шотына есептен шығарылған
сомалар жүргізіледі.
4999 шоттың дебеті бойынша қалдық өз алдына шығыстардың табыстардан
асып кетуі нәтижесінде алынған шығынды көрсетеді, кері жағдайда 4999
шоттың кредиті бойынша табыс тұрақталады.
Шығын шеккен жағдайда келесі корреспонденция құрастырылады:
Дт 3599 Бөлінбеген таза кіріс(өтелмеген шығындар)
Кт 4999 Салыққа дейінгі кірістер.
Алынған қаржылық нәтиже дивидендтерді төлеуге жұмсалуы,резервтік
қорларға аударылуы немесе қайта инвестициялануы, яғни қызметті кеңейтуге
қолданылуы мүмкін.[18-87]
1.3 Жалпы және әкімшілік шығыстар
Бұл активті және 8 (№70,71,72,73,74,75,76,77) бөлімшеден тұратындығы
кестеден көрініп тұр.Шығыстардың барлық түрлері актив болып табылады және
активті шоттарда бейнеленеді.
Олардың келіп шығуын(көбеюін) қарастырамыз.
Бұл жағдайда олар дебет бойынша өтеді.Бұл жерде біз шығыстардың
қандай элементтерден пайда болатынына назар аударуымыз қажет.
А) Дайын өнім,тауарлар өткізудің өзіндік құнын анықтау.Бұл
операциялар №7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің
өзіндік құны шотының дебеті бойынша бейнеленеді.Шығыстар жұмсалған
шығындардың жиынтығынан пайда болатындықтан, шаруашылық операциялар
№1320,1330 шоттардың кредитінен №7010 шоттың дебеті жасалады.Бухгалтерлік
жазу төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Құжаттар
7010 -
1320,1330 Жұмсалған
шығындардың
жиынтығы,№10
журнал-ордер
(1)
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана активті
шоттар орналасқан.Бұл жағдайда (№1320)1-типті Активті-активті операция
орын алады,яғни баланстың тек қана активінде өзгерістер болады.Бір жағынан
кәсіпорынның өнім өндіру шығыстары көбейеді,екінші жағынан бір мезгілде
сол сомада оның материалдық ресурстарының мөлшері кемиді.
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз:кәсіпорында I жарты жылдықта өткізілген өнімнің
өзіндік құны 2007 жылғы маусым айындағы № 10 журнал-ордердің мәліметтері
бойынша 8350000 теңгені құрады.Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка
төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Сома Е с к е
р т у
7010 - 1320 = 8350000 1-типті операция
А(+) А(-)
(2)
б) Жұмыстар,қызметтер,өткізудің өзіндік құнын анықтау.
Бұл операциялар да № 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің
өзіндік құны шотының дебеті бойынша бейнеленеді.Шығыстар жұмсалған
шығындардың жиынтығынан келіп шығатындықтан, шаруашылық операциялар № 8010
шоттың кредитінен № 7010 шоттың дебетіне жасалады.Бухгалтерлік жазу
төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт
Құжаттар
7010 - 8010
Жұмсалған шығындардың
жиынтығы,№ 10 журнал-ордер
(3)
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана активті шот
орналасқан.Бұл жағдайда (№8010) 1-типті Активті-активті операция орын
алады,яғни баланстың тек қана активінде өзгерістер болады.Бір жағынан
кәсіпорынның өнім өндіру шығыстары көбейеді,екінші жағынан бір мезгілде
сол сомада оның негізгі өндірісінің мөлшері кемиді.
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: кәсіпорыда 9 ай ішінде өткізілген жұмыстардың
өзіндік құны 2007 жылы қыркүйек айындағы № 10 журнал-ордердің мәліметтері
бойынша 12350000 теңгені құрады. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка
төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Сома Е с к е
р т у
7010 - 8010 = 12350000 1-типті операция
А(+) А(-)
(4)
в) Сақтандыру ісіндегі шығындардың өзіндік құнын анықтау.
Бұл операциялар да №7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің
өзіндік құны шотының дебеті бойынша бейнеленеді.Шығыстар жұмсалған
шығындардың жиынтығынан келіп шығатындықтан,шаруашылық операциялар №
1010,1040 шоттың кредитінен № 7010 шоттың дебетіне жасалады.Бухгалтерлік
жазу төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт
Құжаттар
7010 -1010,1040
Сақтандыру
келісімшарттары,
төлем құжаттары
(5)
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана активті
шот орналасқан.Бұл жағдайда (№1010,1040)1-типті Активті-активті операция
орын алады,яғни баланстың тек қана активінде өзгерістер болады.Бір жағынан
кәсіпорынның қызмет ету шығыстары көбейеді,екінші жағынан бір мезгілде сол
сомада оның ақша қаражаттарының мөлшері кемиді.
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: Сенім сақтандыру компаниясында 2007 жылғы тамыз
айының 20 жұлдызындағы №1 реестірі мен келісімшарттары бойынша 4500000
теңгеге сақтандыру төлемдері жасалды. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка
төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Сома Е с к е
р т у
7010 - 1040 = 4500000 1-типті операция
А(+) А(-)
(6)
г) Дайын өнімді,тауарларды өткізу бойынша шығыстарға материалдар
шығыс ету. Бұл операциялар да №7110 Өнімдерді сату және қызметтерді
көрсету бойынша шығыстар шотының дебеті бойынша бейнеленеді.Шығыстар
жұмсалған шығындардың жиынтығынан келіп шығатындықтан,шаруашылық
операциялар № 1310,1317 шоттың кредитінен № 7110 шоттың дебетіне
жасалады.Бухгалтерлік жазу төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт
Құжаттар
7110 - 1310,1317
Материалдық есептер,
жүкқұжаттар
(7)
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана активті
шот орналасқан.Бұл жағдайда (№1310,1317)1-типті Активті-активті операция
орын алады,яғни баланстың тек қана активінде өзгерістер болады.Бір жағынан
кәсіпорынның өнімді өткізу бойынша шығыстары көбейеді,екінші жағынан бір
мезгілде сол сомада оның ақша қаражаттарының мөлшері кемиді.
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз:кәсіпорында тігілген аяқ киімдерді орау үшін 2007
жылғы маусым айындағы цех бастығының материалдық есебіне сәйкес 18000
теңгеге қағаз қорапшалары шығыс етілді. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка
төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Сома Е с к е
р т у
7110 - 1310= 18000 1-типті операция
А(+) А(-)
(8)
д) Өнімдерді,тауарларды өткізумен айналысатын жұмысшылардың еңбекақысын
есептеу. Бұл операциялар да №7110 Өнімдерді сату және қызметтерді көрсету
бойынша шығыстар шотының дебеті бойынша бейнеленеді.Шығыстар персоналға
еңбекақы есептеуден келіп шығатындықтан,шаруашылық операциялар № 681 шоттың
кредитінен № 7110 шоттың дебетіне жасалады.Бухгалтерлік жазу төмендегідей
болады:
Мысалы: Дт Кт
Құжаттар
7110 - 3350
Еңбекақы есептеу бойынша
есептеулер (9)
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана пассивті
шот орналасқан.Бұл жағдайда (№3350) баланстың активі мен пассиві көбейетін
3-типті Активті-пассивті операция орын алады.Бір жағынан кәсіпорынның
өнімді өткізу бойынша шығыстары,екінші жағынан бір мезгілде сол сомада
оның еңбекақы бойынша кредиторлық қарыздары көбейеді.
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз:кәсіпорында ағаш жәшіктерге цех өнімдерін
жайғастырумен айналысатын жұмысшыларға 2007 жылдың шілде айындағы
еңбекақыны есептеу мен жүктелімдерге сәйкес 168000 теңгеге еңбекақы
есептелді. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Сома Е с к е
р т у
7110 - 3350= 168000 3-типті операция
А(+) А(-)
(10)
е) Көмекші өндірістердің қызмет ету шығындарының өзіндік құнын анықтау.
Бұл операциялар да №7210 Әкімшілік шығыстар шотының дебеті бойынша
бейнеленеді.Шығыстар көмекші өндірістердің жұмсаған шығындарының
жиынтығынан келіп шығатындықтан,шаруашылық операциялар № 8030 шоттың
кредитінен № 7210 шоттың дебетіне жасалады.Бухгалтерлік жазу төмендегідей
болады:
Мысалы: Дт Кт
Құжаттар
7210 - 8030
Кәсіпорын бойынша бұйрық
материалдарды шығыс ету
актілері,материалдық
есептер
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана активті
шот орналасқан.Бұл жағдайда (№8030) 1-типті Активті-активті операция орын
алады,яғни баланстың тек қана активінде ғана өзгерістер болады.Бір жағынан
кәсіпорынның жалпы және әкімшілік шығыстары көбейеді,екінші жағынан бір
мезгілде сол сомада көмекші өндірістердің қызмет ету шығындарының мөлшері
кемиді.
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: кәсіпорында жалпы шаруашылық шығыстарға 2007 жылғы
қазан айының 3 жұлдызындағы материалдарды шығыс етудің №2 актісі мен
кәсіпорын бойынша бұйрыққа сәйкес 480000 теңге көлемінде қосалқы
өндірістердің қызмет ету шығындары шығыс етілді. Бұл жағдайда бухгалтерлік
проводка төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Сома Е с к
е р т у
7210 - 8030= 480000 1-типті операция
А(+) А(-)
(11)
ж) Әкімшілік-басқару персоналының іссапар шығыстарын шығыс ету.
Бұл операциялар да №7210 Әкімшілік шығыстар шотының дебеті бойынша
бейнеленеді.Шығыстар жұмсалған шығындар мен үстеме шығыстардың жиынтығынан
келіп шығатындықтан,шаруашылық операциялар № 3340 шоттың кредитінен № 7210
шоттың дебетіне жасалады.Бухгалтерлік жазу төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт
Құжаттар
7210 - 3340
Кәсіпорын бойынша бұйрық,
аванстық есептер
(12)
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана пассивті
шот орналасқан.Бұл жағдайда (№3340) баланстың активі мен пассиві көбейетін
3-типті Активті-пассивті операция орын алады.Бір жағынан кәсіпорынның
жалпы және әкімшілік шығыстары,екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға
шығындар бойынша кредиторлық қарыздары көбейеді.
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз:кәсіпорында директордың Астана қаласына қызмет
барысында іссапарының шығыстары 2007 жылғы мамыр айының 18 жұлдызындағы
№23 аванстық есеп кәсіпорын бойынша бұйрығына сәйкес 37000 теңге көлемінде
шығыс етіледі. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Сома
Е с к е р т у
7210 - 3340 = 37000 3-типті операция
А(+) А(-)
(13)
з) Қаржылық ресурстар немесе несиелерді пайдаланғаны үшін сыйақылар
есептеу.
Бұл операциялар да №7310 Сыйақылар бойынша шығыстар шотының дебеті
бойынша бейнеленеді.Шығыстар жұмсалған шығындар мен үстеме шығыстардың
жиынтығынан келіп шығатындықтан,шаруашылық операциялар № 3380 шоттың
кредитінен № 7310 шоттың дебетіне жасалады.Бухгалтерлік жазу төмендегідей
болады:
Мысалы: Дт Кт
Құжаттар
7310 - 3380
Банктердің
келісімдері,
сыйақылар
есептеу
бойынша
есептер
(14)
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана пассивті
шот орналасқан.Бұл жағдайда (№3380) баланстың активі мен пассиві көбейетін
3-типті Активті-пассивті операция орын алады.Бір жағынан кәсіпорынның
қаржыны пайдаланғаны үшін сыйақылар есептеу шығыстары,екінші жағынан бір
мезгілде сол сомаға аталған шығыстар бойынша кредиторлық қарыздары
көбейеді.
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз:кәсіпорында үстіміздегі жылдың I жарты жылдығында
банктің несиесін пайдаланғаны үшін 2007 жылдың маусым айындағы сыйақы
есептеу бойынша банктің келісімшарттары мен есептеріне сәйкес 42000 теңге
көлемінде сыйақы есептелді. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегідей
болады:
Мысалы: Дт Кт Сома
Е с к е р т у
7310 - 3380 = 42000 3-типті операция
А(+) П(+)
(15)
и) Өткізілген(жойылған)негізгі құралдардың қалдық құнының сомаларын шығыс
ету. Бұл операциялар да №7410 Активтердің шығуынан алынатын шығыстар
шотының дебеті бойынша бейнеленеді.Шығыстар жұмсалған шығындардың
жиынтығынан келіп шығатындықтан,шаруашылық операциялар № 2410,2417 шоттың
кредитінен № 7410 шоттың дебетіне жасалады.Бухгалтерлік жазу төмендегідей
болады:
Мысалы: Дт Кт
Құжаттар
7410 -2410,2417
Негізгі құралдарды
өткізу(жою)туралы
актілер,жүкқұжаттар
(16)
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана активті
шот орналасқан.Бұл жағдайда (№2410,2417)1-типті Активті-активті операция
орын алады,яғни баланстың тек қана активінде өзгерістер болады.Бір жағынан
кәсіпорынның негізгі құралдарды өткізу(жою) бойынша шығыстары
көбейеді,екінші жағынан бір мезгілде сол сомада негізгі құралдардың
мөлшері кемиді.
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: Кәсіпорында 2007 жылғы маусым айының 18
жұлдызындағы №6 шот-фактура мен негізгі құралды өткізу актісіне сәйкес
240000 теңге көлемінде қалдық құн бойынша диірменнің жабдығы өткізілді. Бұл
жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Сома Е с к е
р т у
7410 - 2413 = 240000 1-типті операция
А(+) П(+)
(17)
к) Кәсіпорынның корпоративтік табыс салығын есептеу. Бұл операциялар
да №7710 Корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстар шотының дебеті
бойынша бейнеленеді.Шығыстар корпоративтік табыс салығы бойынша жұмсалған
шығындар жиынтығынан келіп шығатындықтан,шаруашылық операциялар № 3110
шоттың кредитінен № 7710 шоттың дебетіне жасалады.Бухгалтерлік жазу
төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт
Құжаттар
7710 - 3110
Корпоративтік табыс салығының
есептелуі
(18)
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана пассивті
шот орналасқан.Бұл жағдайда (№3110) баланстың активі мен пассиві көбейетін
3-типті Активті-пассивті операция орын алады.Бір жағынан кәсіпорынның
корпоративтік салығы бойынша шығыстары,екінші жағынан бір мезгілде сол
сомаға аталған шығыстар бойынша кредиторлық қарыздары көбейеді.
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз:кәсіпорында 2006 жылы жылдық қаржылық- шаруашылық
қызметтің нәтижелері бойынша 2007 жылғы наурыз айының 29 жұлдызындағы салық
салу мөлшерлемелері бойынша есептеріне сәйкес 184000 теңге көлемінде
корпоративтік табыс салығы есептелді. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка
төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Сома
Е с к е р т у
7710 - 3110 = 184000 3-типті операция
А(+) П(+)
(19)
Енді шығыстардың кему(жабылу)жағдайларын қарастырамыз.
Бұл жағдайларда шығыстар кредит бойынша өтеді.Бұл жерде біз шығыстардың
жабылуының ерекшеліктеріне назар аударуымыз керек.
а ) Жиынтық табыс (залал)шотына шығыстарды жабу.Бұл операциялар
№7010,7110,7210,7310,7410,7710,7610 ,7620 Шығыстар шотының кредиті бойынша
бейнеленеді.Шығыстар жыл соңында жабылатындықтан,шаруашылық операциялар
жоғарыда көрсетілген шоттардың кредитінен тек қана №5410 Есептік жылдың
пайдасы(залалы) шотының дебетіне жабылады.Бұл операциялардың ерекшелігі
олардың жыл соңында тек қана бір рет жасалатындығынан тұрады.Бухгалтерлік
жазу төмендегідей болады:
Мысалы:
Дт Кт Құжаттар
Нұсқаулардың ережелері
5410 7010,7110,7210,7310
7410,7710,7610,7620
(20)
Жазудың дұрыстығын тексереміз:кредиттік жағында тек қана активті шот
орналасқан.Бұл жағдайда баланстың активі мен пассиві кемитін 4-типті
Пассивті-активті операция орын алады.Бір жағынан кәсіпорынның
шығыстарының мөлшері жабылады,екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға
жиынтық табыстың есебі кемиді(жұмсалады).
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз:кәсіпорында жыл соңында өткізілген өнімнің өзіндік
құнындағы бухгалтерлік есеп шоттардың Жұмыс жоспарының нұсқаулығына сәйкес
жиынтық табысты анықтау үшін 4400000 теңге №5410 шотқа жабылады. Бұл
жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегідей болады:
Мысалы: Дт Кт Сома
Е с к е р т у
5410 - 7010 = 4400000 4-типті операция
П(-) А(-)
(21)
Бухгалтерлік есепте, қаржылық есепте табыс жұмыс істелген кезде
бейнеленеді, ал шағындар бухгалтерлік және қаржылық есепте болған кезде
бейнеленеді. Табыс қызмет орындалған кезде пайда болады және активтерді
ақшалық түрге айырбастау алдындағы кезеңде пайда болады деп санауға болады
(дебиторлық борыш).
Шығындардың жұмысының сапасын бағалап анықтаушы негізі
көрсеткіштердің бірі жалпы шығында едәуір үлесі бар өндіріс және өнімді
сату шығындары мен оның өзіндік құны.
Есеп саясатының сақталуына байланысты аудитор мынандай мәселелерді
анықтауға міндетті:
– тексеру кезеңінің басында белгіленген шығындар есебінің әдісінің
тұрақтығын, нормативтік құжаттарға сәйкестігін;
– есепті кезеңдер бойынша оның өзіндік құнына жатқызылған шығындарын
шектеудің сақталғандығын;
– материалдық шығындардың өнімнің өзіндік құнына дұрыс таратылып
жатқызылғандығы;
– негізгі құралдарға дұрыс тозу есептелгендегін;
– өндіріс шығындарын өндірілген МЕА-ге есептелген амортизациялану
сомасының дұрыстығын;
– үстеме шығындар сомасыының обьектілер бойынша таратылу әдістерінің
негізделгенін.
Өнім (жұмыс, қызмет) өндіруге жұмсалған өндірістік шығындар есебінің
дұрыстығын тексерген кезде, аудитор жылдың басында белгіленген шығындар
есебінің және өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің тұрақтылығын және
оның шығындарының салалық және ұйымдастыру ерекшеліктеріне сәйкестігін
анықтауға міндетті.
Өндірістегі шығындар мен өнімді өткізу (коммерциялық шығыстар)
туралы мәліметтер негізінде жұмыстар мен қызметтердің өндірістік және толық
өзіндік құны анықталады.
Өзіндік құнға енгізу әдісі бойынша барлық шығындар тікелей және
жанама(үстеме) болып бөлінеді.
Шығындар есебі №8010 Негізгі өндіріс,№ 7110 Өнімдерді сату және
қызмет көрсету бойынша шығыстар, №7210 Әкімшілік шығыстар,№7310
Сыйақылар бойынша шығыстар шоттарында жүргізіледі.
Бұл активті шоттар.Оларда шығындар дебет бойынша бейнеленеді,ал жылдың
соңында барлық көрсетілген шоттар (№8010 ден басқа)
№5410 Есептік жылдың пайдасы (залалы) шотына жабылады.
№ 8110 шоттың кредиті бойынша өнім шығарылуы немесе жұмыстар,қызметтер
атқарылуыменен бейнеленеді.Одан басқа № 8010 Негізгі өндіріс шоты № 80
бөлімше бойынша жинақтаушы болатындығын айтып кетуіміз қажет.Оған: № 8011
Материалдар, № 8012 Өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы,№8013
Еңбекақыдан есептелінген қаржылар,№8014 Өндірістегі үстеме шығыстар
шоттары кіреді.Бұл шоттар өтпелі(транзитті) болғандықтан,ай сайын жабылып
отырады ,шығындар № 8010
шотқа шығыс етіледі және өнім,жұмыстар мен қызметтердің жеке түрлері
бойынша үлестіріледі.
№ 7110 Өнімдерді сату және қызметтер көрсету бойынша шығыстар шоты
дебеті бойынша №7210 шотқа ұқсас байланысады, бірақ оған №2420 Негізгі
құралдардың тозуы шоттары қосылады,кредит бойынша жылдың соңында №5410
Есептік жылдың пайдасы (залалы) шотында жабылады.
№7310 Сыйақылар бойынша шығыстар шоты алынған несиелер,бағалы
қағаздар мен жалға беру келісімшарттары бойынша өсімдер,сыйақылар түрінде
төлеуге тиісті шоттар шығыстар туралы ақпаратты қорытуға арналған.
Калькуляцияның әр объектісі бойынша шығындардың жеке есебі жүргізіледі.
Активтер мен қызметтерді қолдануға кеткен шығындар есепте кезең шығындары
ретінде танылады және есептеледі.
Шығындар екі түрге бөлінеді:
- өнімді шығарумен байланысты тікелей шығындар. Олар тікелей өнімнің
өзіндік құнына қосылады;
- кезең шығындары - өткізу процесімен байланысты шығындар және жалпы
әкімшілік шығындар, процент бойынша шығындар. Бұл шығындар олар
туындаған кезең ішінде танылады.
Үстеме шығындар - өндіріске қызмет көрсетумен, негізгі және қосалқы
цехтардың жұмыстарын ұйымдастырумен байланысты шығындар. Олардың есебі 8040
Үстеме шығындар бөлімшесі шотының мына субшоттарды қолдана отырып
жүргізеді:
8041.01 Негізгі өндірістің үстеме шығындары
8042.02 Қосалқы өндірістің үстеме шығындары
Үстеме шығыстарды бөлгеннен кейін 8041, 8042 шоттар жабылуы керек.
Кезең шығындары:
- жалпы әкімшілік шығындар (7210) - өндірісті (жұмыс пен қызмет
көрсету) басқарумен және ұйымдастырумен байланысты шығындар;
- дайын өнімді (жұмыстар мен қызметтерді) өткізу бойынша шығындар
(7110);
- сыйақы түріндегі шығындар (7310).
Жалпы және әкімшілік шығындар 7210 шотының келесі субшоттарында есепке
алынады:
7210.01 Әкімшілік және шаруашылық шығындар
7210.02 Салық және бюджетке төленетін басқа да төлемдер бойынша
өсімпұлдар мен айыппұлдар.
Серіктестіктің табыс есебі БЕХС 18 Табыс сәйкес жүргізіледі. Мынадай
операциялардан туындайтын, жүйелі әрі жиі түсетін экономикалық пайда табыс
болып танылады:
- қаржылық есептілік бойынша аудиторлық қызмет көрсету;
- бухгалтерлік есепті ұйымдастыру, қалпына келтіру, жүргізу, қаржылық
және статистикалық есептілікті құру;
- салық декларациясын толтыру;
- қаржылық-шаруашылық қызметті талдау;
- қаржылық, салықтық, банктік және басқа да заң сұрақтары бойынша
кеңес беру, ақпараттық қызмет көрсету;
- адвокаттық қызметпен байланысты емес, заңдық қызметтер көрсету.
Өнімді, жұмысты, қызметті өткізуден түскен табыс есептеу әдісі бойынша
есепте көрсетіледі. Мына шоттар қолданылады:
6010 Өнімді өткізуден, қызметті көрсетуден түскен табыс
6020 Сатылған өнімнің қайтуы.
Шығындардың жұмысының сапасын бағалап анықтаушы негізі
көрсеткіштердің бірі жалпы шығында едәуір үлесі бар өндіріс және өнімді
сату шығындары мен оның өзіндік құны.[1-255]
№7310 Сыйақылар бойынша шығыстар
Мысалы: Дт
Кт
3380 Төлеуге тиіс қысқа мерзімді 5410 Есептік жылдың
сыйақылар
пайдасы(залалы)
Төленуге тиісті сыйақылар
(22)
№8010 Негізгі өндіріс шоты бойынша қалдық Аяқталмаған өндіріс бабы
бойынша баланстың активінде жазылады,ал шоттың өзі өндірістік өзіндік құнды
қалыптастыра отырып,өнімнің өзіндік құнын есептеп шығару (калькуляциялау)
үшін пайдаланылады.7410,7470 шоттар бойынша жасалатын аналитикалық
(талдамалық) есеп шығындардың баптарына қарай жүргізіледі,ондай шығындардың
номенклатурасын кәсіпорынның өзі әзірлейді.Сол шығын баптары бойынша
тізімдеме жүргізіледі.
Кезең шығыстарының есебі- өнім өндіруге кеткен шығыстардан кезеңдік
шығыстар болады және олар өндіріс көлеміне тәуелді емес,тұрақты сипатқа ие,
сатылған өнімнің,көрсетілген қызметтің нақты бір түрімен байланысты
емес.Шаруашылық жүргізуші субъект,еш нәрсе өндірмесе де,белгілі бір
кезеңдердің барысында кезең шығыстарын жасайды.Кезең шығыстарына мыналар
жатады:
• жалпы және әкімшілік шығыстар;
• пайыз бойынша шығыстар;
• тауарлы-материалдық запастарды сату бойынша шығыстар.
Бұл шығыстар тауарлы-материалдық запастардың қалдығына
жатқызылмайды,олар өзі орын алған есептік кезеңнің жиынтық табысын
азайтып есептен шығарылады.Олар сатылмаған өнімнің және аяқталмаған
өндірістің қалдықтарына жатқызылмайды.
Пайыздар(проценттер) бойынша шығысқа- банк несиесі және
жабдықтаушылардың берген несиесі бойынша,мүлікті жалға беру бойынша
төленетін пайыздар(проценттер) жатады.
Пайыздар(марапаттау) – несие алушының ақша капиталын несиеге алғаны
үшін несие берушіге төленетін табыстың бір бөлігі.Пайызды өтеудің көзі
қарыз капиталын пайдалану процесінен туындайтын құн болып табылады.
Пайыздар бойынша шығатын шығындардың есебі 831-Пайыздар бойынша
шығындар деп аталатын шотта жүргізіледі.Бұл -активтік,күрделі
шот.Пайыздар бойынша шығындардың талдамалық есебі проценттердің түрлері
бойынша ведомоста жүргізіледі.
Пайыздардың барлық түрлерін есептегенде 831-шоты дебеттеледі де,
4160-Төлемге арналған проценттер шоты кредиттеледі.
Пайыздардың барлық түрлерінің төлемі 4160-шотының дебеті және :
- пайыздар арнаулы шоттардан төленгенде 1060 – Банкідегі
арнаулы шоттардағы ақша шотының;
- пайыздар валюталық шоттардан төленген кезде 1040 –шотының ;
- пайыздар нақты ақшалай төленгенде 1010- шотының кредиті
бойынша көрініс береді.
Жылдың аяғында 831- шотта есепке алынған пайыздардың сомалары осы есеп
шоттың кредитінен 5610 шотының дебетіне көшіріліп жазылады.
Бұл жазбадан кейін 831- шоты жабылуы тиіс.
Жалпы және әкімшілік шығысы –шығыстың бұл түріне барлық және
өндірістік - шаруашылық қызметін басқаруға байланысты кезеңдік шығыстар
жатады.Бұл шығыстардың есебі 7210 Жалпы және әкімшілік шығыстары деп
аталатын активтік шотта жүргізіледі.
Жалпы және әкімшілік шығындарының талдамалы есебі келесі шығыс
баптарының типтік номенклатурасы бойынша жүргізіледі.[14-211]
1кесте –Жалпы және әкімшілік шығындарының есебі шығыс баптарының
типтік номенклатурасы
Баптар№ Шығыс баптарының мазмұны
1 2
1 Әкімшілік персоналға жататын,қызметкерлердің еңбекақысы
2 Шаруашылық және қызмет көрсетумен айналысатын қызметкерлердің
еңбекақысы
3 Басқару әкімшілік аппаратын,субъектінің қызмет көрсететін
құрылымдық бөлімшелерін,материалдық-техникалық және
транспорттық қызмет көрсететіндерді ұстау.Оның ішінде қызмет
бабында пайдаланатын жеңіл транспортын ұстаудың шығысы және
қызмет бабы үшін жеке жеңіл транспортын пайдалану шығысын
компенсациялау.
4 Байланыс торабы,дабыл қағу құралдары,есептеу орталықтары және
басқада өндіріске жатпайтын техникалық құралдары(жалпы
шаруашылыққа арналған негізгі құралдардың тозуы;ғимараттарды
ағымдық жөндеуге және ұстауға кеткен шығыстары және жалпы
шаруашылыққа арналған инвентары)
5 Қазба саласындағы дайындық жұмыстары бойынша шығындары,егер
олар күрделі шығындарға жатпайтын болса(яғни негізгі қор
ретінде капиталанбайтын болса)
6 Субъектінің салынып жатқан объектісін басқаруға кеткен
шығыны,егер де олар болмаса,онда оның орнын техникалық
қадағалаушылар атқарады,сондай-ақ жаңадан салынған объектіні
пайдалануға кеткен шығындары
7 Жобаларда және ҚМЖ (СМР) бітпегендерді қалпына келтіру
бойынша шығыстары,сондай-ақ бақылау жүргізумен байланысты
шығыстары және басқа да шығындары
8 Әкімшілік басқару жүйесін және құралын жетілдірумен байланысты
шығыстары
9 Банкі көрсеткен қызметін төлеу
10 Басқа ұйымдардың жалпы шаруашылықты басқаруды жүзеге асыруға
көрсеткен қызметі үшін төлем жасау,егер де кәсіпорында ондай
функционалдық қызметі болмаса
11 Әкімшілік басқару персоналдарына жұмсалған іссапар шығыстары
12 Кеңселік,баспалық,почта-телеграфты қ және телефондық шығыстары
13 Өкілеттік шығыстары
14 Қызмет көрсететін өндіріс пен шаруашылықтарды ұстау бойынша
шығыстары
15 Жұмыс күшін қабылдауды ұйымдастыруға,мамандарды
оқытуға,компенсацияға,комиссиондық шығыстарға кеткен шығындары
16 Жалпы шаруашылық арналымындағы негізгі құралдарды жалға беру
бойынша шығыстары
17 Салықтар,алымдар
18 Коммуналдық қызмет,қызметкерлердің еңбегін қорғау,субъектіні
қорғау,өртке қарсы кеткен шығыстары,сауықтыру
шығыстары,директорлар кеңесіне кеткен шығыстары және басқа да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz