Банк ресурстарын басқару жүйесінде коммерциялық банктердің депозиттік саясатын құру

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Зерттелетін тақырыптың маңыздылығы. Коммерциялық банктердің негізгі операциялары ретінде олардың депозиттік және несиелік операцияларын қарастыруға болады. Ал осы несиелік операцияларды жүзеге асыруда ең алдымен несиелік ресурстарды қалыптастыру маңызды болып табылады. Банктің депозиттік және өзге де пассивті операциялары несиелік ресурстарды қалыптастырудың басты көздері болып саналады.

Бүкіл банктік саясаттың ең маңызды құрамы болып банктік ресурстық базасын қалыптастыру саясаты болып табылады. Банктің пассивтік операциаларын жүргізуінің барысында құралған ресурстық базасы оның активтік операциаларына тарихи бастапқы және анықтаушылық ролін атқарды. Банк ресурстарының негізгі бөлігі, банктің депозиттік операцияларын жүргізуінің барысында құралады. Тиімді және дұрыс ұйымдастыруына байланысты несие ұйымының тұрақты жұмыс істеуі тәуелді болады.

Біздің мемлекетте депозиттік саясаттың қалыптасуына тиісті назар аударылмағанын айта кеткен жөн. Бұл, банктік қызметтерге сұраным ұсыныстан біршама артық болуы байланысты болды. Инфляцияның жоғарлығы, арзан ресурстардың бар болуы, доллардың үздіксіз өсуі - осы жағдайларлың барлығы банк операцияларының қауіп тегін өзгерте отырып пайданың жоғары нормасын қамтамассыз етті. Ал, «ұзақ» банкаралық несиелеу операцияларын қайта қаржыландыру қызметінің жақсы орындалып отырылуы, банктерге өз тартылған қаражаттарының құрылымын уайымдамауына мүмкіндік берді. Пайда мөлшерінің төмендеуімен дәстүрлі табыс көзінің, яғни банкаралық несие мен мерзімдік валюталық нарықтағы операцияларының жоғалуы, коммерциялық банктердің өздерінің тартылған қаражаттарының құрылымын оңтайландыру мен солардың пайыздық шығыстарының төмендетуі тұжырымындағы депозиттік саясатын құру сұрағы бірінші орында болды.

Коммерциялық банктердің несиелік ресурстарын құруда бірден-бір маңызды орын алатын депозиттік қызметтерді және оларды өткізу саясатын, сондай-ақ аталмыш несиелік ресурстарды тиімді пайдалану жолдарын іздестіру қажеттілігі дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі болып табылады.

Мәселенің зерттелу деңгейі. Коммерциялық банктердің ресурстық базасын қалыптастыру, соның ішінде несиелік ресурстарын құру, банктердің депозиттік қызметін одан әрі жетілдіру, несиелік ресурстарды қалыптастыру және оларды пайдалану қызметін тиімді басқару жүйесі әлі де нақты зерттелмеген. Сонымен қатар осы сұрақтардың зерттелуінің маңыздылығын көптеген экономист-ғылымдары ерекше көңіл аударып айтады. Зерттелімнің басты бөлімі тек депозиттік операция жүргізуімен депозиттік саясатты әзірлеу саласындағы банктік қызметтің бөлек бағыттарына ғана арналған. Сондай-ақ, осы сұрақтарға Казак А. Ю, Кочмола К. В., Панова Г. С., жұмыстары арналған. Осы ғалымдардың жұмыстарының зерттелуі, банк ресурстарын шоғырландыру үдерісіндегі коммерциялық банктің депозиттік саясатының оңтайлылығы жайында құрылған тұжырымдамалар жайындағы түсініктерді жүйеге келтіруге болжам жасады. Коммерциялық банктің депозиттік саясатын құру мен оны жүзеге асыруын зерттеу үдерісінде пассивтік операцияларының жүргізілуінің жалпы теориялық аспектілері қозғалғандықтан, бұл зерттеуге Бабичева Ю. А., Батракова Л. Г., Белоглазова Г. Н., Василишен Э. Н., Жуков Е. Ф., Иванов В. В., Каценеленбаум З. С., Колесников В. И., Коробова Г. Г., Косой М. А., Красавина Л. Н., Кроливецкая Л. П., Лаврушин О. И., Мамонова И. Д., Медведев П., Миловидов А. Д., және де басқаларының ғылыми жұмыстары маңызды роль атқарды.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты коммерциялық банктердің несиелік ресурстарын құру, несиелік ресурстарды құрудағы маңызды болып табылатын депозиттік қызметін және осы несиелік ресурстарды пайдалануды ұйымдастыруды теориялық зерттеу, нақты банк мысалында оның қаржылық нәтижелері мен депозиттік және несиелік қызметіне талдау жасау негізінде несиелік ресурстарды құру және оларды тиімді пайдалануды жетиілдіру жолдарын ұсыну.

Анықталған мақсат негізінде жұмыста келесі міндеттер қойылған:

- коммерциялық банктердің ресурстық базасын құрудағы депозиттердің ролін теориялық зерттеу;

- коммерциялық банктердің депозиттік операциялары мен депозиттік саясатын зерделеу;

- банктердің несиелік қызметінің теориялық аспектілерін зерттеу;

- нақты банк мысалында оның қызмет негіздеріне, депозиттік және несиелік қызметтеріне қаржылық талдау жасау;

- жүргізілген теориялық зерттеулер мен талдаулар нәтижесінде банктердің несиелік ресурстарын құру және пайдалану төңірегінде ұтымды ұсыныстар жасау.

Зерттеудің обьектісі: «АТФ Банк» акционерлік қоғамының несиелік ресурстарды құру және пайдалану қызметі.

Зерттеудің пәні коммерциялық банктердің несиелік ресурстарын құру және пайдалану үдерісінде пайда болатын экономикалық қатынастар болып табылады.

Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында әлемдік экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік ғалымдардың, экономистердің монографиялары мен баспасөз мақалалары, қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық, статистикалық құжаттар қолданылды.

Жұмысты жазу барысында несие нарығы қызметін реттейтін ҚР Заңдары мен басқа да нормативтік-құқықтық актілер, ҚР Президентінің Жарлықтары, Жолдаулары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ресей және отандық оқу әдебиеттері, ҚР Ұлттық банктің, ҚР қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігінің, «АТФ Банк» акционерлік қоғамының есептіліктері, әр түрлі деңгейлердегі конференциялардың материалдары, журналдар, сондай-ақ республикалық статистикалық талдау негізінде алынған талдамалық зерттеу материалдары пайдаланылды.

Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі зерттеудің мақсаттары және міндеттерімен анықталған. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН ҚҰРУ ЖӘНЕ НЕСИЕЛІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. 1 Коммерциялық банктердің несиелік ресурстарын құрудағы депозиттердің ролі

Өзінің іскерлігін жүзеге асыру үшін коммерциялық банктердің иелігінде нақты ресурстары болуы керек. Қазақстанда нарықтық қатынастар орнағанға дейін банктің ресурстық базасына аса мән беріле қоймаған. Оның көлемі және әсіресе құрылымы банк үшін аса маңызды болмаған. Нәтижесінде өзінің шотына босалқы ақшалай қаражаттарды тартуға қызығушылығы болмаған. Бұл әкімшілік - әміршілдік экономикада банктік ресурстарға мемлекеттік монополияның болуымен түсіндірілген, ал банктер арасында клиенттерді қатаң бөлумен, барлық кәсіпорындардың және мекемелердің өз ақшалай қаражаттарын нақты банктерде сақтаумен және өзінің есептерін солар арқылы жүргізумен, банктің активтік операцияларының көлемін анықтайтын несиелік салық лимиттерінің болуымен түсінідірілетін.

Шаруашылықтың нарықтық шарттарға өтуі, экономикалық дербес коммерциялық банктердің және кәсіпорындардың пайда болуы банк ресурстарының нарығын құруға себеп болады. Бақталастықтың болуы банктер арасында тартылған ресурстар үшін күресті күшейтеді.

Өзінің сандық және сапалық құрамы бойынша нақты коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы сияқты, сонымен бірге толығымен аудан бойынша ерекшеленуі мүмкін. Бұл көптеген факторларға байланысты, мысалы, банктің функциялау мерзімі, оның жарғылық капиталының көлемі, банк іскерлігінің ерекшелігі, банктің лицензиясымен қарастырылған операция құрамы, клиентураның саны мен сапасы, несиелеудегі банк саясаты, қаржылай нарыққа қатысу және де, банктік ресурстар нарығының жағдайы.

Коммерциялық банкке ресурстық базаны құру мақсатында әртүрлі көздерден ақшалай қаражаттарды тарту әрдайым, тәжірибе жүзінде күнде жүреді. Мұнда банктік ресурстардың абсолюттік көлемі күннің нәтижесі бойынша өзгермеуі мүмкін, немесе, керісінше азаюы мүмкін, себебі бір уақытта төлем уақытының болуына байланысты банк міндеттемелерін жабу немесе иелеріне ақшалай қаражаттарға қажеттілік туындауы, олардың төлем құжаттарына төлеуге шаруашылық субъектілер шотынан ақшалай қаражаттарды есептен шығару, және банк пассивтерінің азаюына әкелетін ағымдағы операциялар. Бірақ, ресурс көлемі - тұрақты көлем еместігіне қарамастан, толығымен есептік айға күнделікті ауытқылар деңгейлестіріледі және соңғы нәтижесінде бір салыстырмалы тұрақты деңгейге алып келеді (тенденция) .

Банк ресурстарының қысымға түсетін бөлігі жеке шот емес, заемдық қаражаттар есебінен құрылады. Банктердің қаражаттарды тарту мүмкіндігі шексіз және Ұлттық банк жағынан реттемеленген [1, 78б. ] .

Банктермен тартылатын қаражаттар құрамы бойынша әртүрлі. Олардың түрлерінің негізгісі болып, банктің клиентурамен жұмыс процесінде тартылған қаражаттары, жеке борышқорлық міндеттемелерін (депозиттік және жинақтаушы сертификаттар, вексельдер, облигациялар) шығару жолы бойынша шоғырландырылған қаражаттар және басқа несиелік мекемелерден ҚР Ұлттық банкінің қаражаттары бойынша банк аралық несие мен ссудаға алынған қаражаттар.

Банк ресурстарының жалпы сомасында тартылған ресурстар жеке орын алады. Олардың үлесі әртүрлі банктерде 75%-дан және жоғары ауытқиды. Барлық тартылатын қаражаттар банк үшін тартылған қаражаттар құрылымына байланысты төлемдік болады [2, 175б. ] .

Коммерциялық банктердің тартылған ресурстарының негізгі бөлігі болып депозиттер табылады, демек банк клиенттерінің - жеке және заңды тұлғалармен, демек кәсіпорындармен, серіктестіктермен, акционерлік қоғаммен нақты шотқа салынған және шот тәртібіне және банк заңдылықтарына сәйкес қолданылатын ақшалай қаражаттар.

1. Коммерциялық банктің пассивтік операциялары қаражат көздерін және банк байланысының табиғатын сипаттайды. Нақты осылар маңызды деңгейде банк ресурстарын қолдану бағыттарын және формаларын, шарттарын анықтайды, демек активтік операциялардың құрылымы мен құрамын.

Коммерциялық банк пассивтері активті операцияларды жүзеге асыру үшін негіз болып табылады және олардың даму масштабын анықтайды. Бір уақытта активтердің құрылымы мен сапасы пассив құрылымы мен депозиттік құралдардың әртүрлілігімен шарттасылады. Бұл өзара тәуелділіктің түсінігі коммерциялық банк активтері мен пассивтерін басқару негізінде жатыр.

Пассивтер мен активтерді басқару функциялары бір - бірімен өзара тығыз байланысты және банктің өтімділік деңгейіне пайдалылық әсер етеді. Жұмылдырылған қаражаттардың көлемін, мерзімін, бағасын анықтау активтік операцияларды басқару аумағында қарым - қатынастың барлық спектрін қозғайды.

Коммерциялық банктердің ресурстық базасының қазіргі құрылымы жеке қаражаттардың маңызды емес үлесімен сипатталады. Алғашқы этапта банктер айрықша болып табылады. Пассивтік операциялардың даму мөлшері бойынша жеке қаражат үлесі төмендейді. Жеке қаражаттардың негізгі тағайындауы болып банк тұрақтылығын қамтамасыз ету, тәуекелділікті салымдарды сақтандыру және коммерциялық банктердің активтік және пассивтік операцияларының даму шекарасын анықтау табылады.

Банктің ресурстық базасының негізін, тұрақтылығы оның өтімділік факторының бірі болып тартылғын қаражаттар табылады. Тартылған ресурстар мерзімінің тіркелуі бойынша екі топқа бөлінеді: басқарушылық ресурстар және ағымдағы пассивтер.

Пассивтің әрбір тобына көлемі мен орналасу мерзімі бойынша өзіне актив түрлері сәйкес болуы қажет. Осылайша, басқарушылық пасивтер мақсаттық, бағдарламалық несиелендіру үшін базаны құрады, ал ағымдағы пассивтер «қысқа ақша» нарығында операциялар үшін негіз болып табылады. Бұл қарым - қатынасты ресурс көздері мен оларды орналастыруда қолдау банктің қаржылық тұрақтылығының кепілі болып табылады.

Пассив құрылымының оңтайландырылуы, ресурстық базаның арзандауы, ескі қызметтің түрлендіруінің мүмкін болатын топтамасын іздеу және бар түрлерінің сапалы жетілдірілуіне байланысты, бұл тек бар клиенттердің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ғана емес, сонымен бірге жаңаларын тарту үшін, мысалы, тек қалталы клиенттерге қызмет көрсету бөлімін құру. Бұл арзан ресурстардың түсуіне жәрдем береді - есептік шотқа қаражат.

Банкирлер ресурстық базаны құруда, тартылатын ресурстардың нақты бағасына банктік жүйенің несиелік ресурсын реттеу қорына аударым нормативі әсер ететіндігін түсінуі қажет [3, 86б. ] .

Ресурстық базаның, оның құрылымының және сапасының, активтермен баланстандырылған тұрақтылығынан банктің толық жұмыс істеуіне байланысты. Нақты тартыста тез ауыспалы конъюнктура шартында, нарық қажеттілігіне оперативті қайта бағдарлануын банктер қалады, банктің қызмет көрсету сферасында тәжірибе жасалады, демек маркетингті дамытады.

2. Банктердің депозиттік операцияларының мәні мен мазмұны

Коммерциялық банктің пассивтік операциялары банктің қаражат көзін және байланыс табиғатын сипаттайды. Осылар маңызды деңгейде банктік ресурстарды қолдану бағытын және формасын, шарттарын анықтайды, демек активті операциялардың құрылымы мен құрамын.

Коммерциялық банктің депозиттік (салымдық) операциялары - қолданысқа дейінгі нақты мерзімге салымға заңды және жеке тұлғалардың қаражатын тарту бойынша операция, сонымен қатар клиенттердің есептік шотындағы қаражат қалдықтарын несиелік ресурс ретінде және инвестициялық іскерлікте қолдану үшін қолданылады. Салым (депозит) - бұл нақты шарттармен сақтау үшін олардың иелерінің банкке берген ақшалай (қолма-қол ақшалай және қолма-қол ақшасыз) қаражаттары. Депозиттік операциялар - бұған салымға қаражаттарды тартумен байланысты, банктің барлық қызметі жатады. Пассивтік операциялардың бұл тобының ерекшелігі болып банктің мұндай операцияларының көлеміне әлсіз бақылау жүргізетіндігі табылады, салымға қаражаттың орналасуына бастама салымшыларден болады. Мұнда тәжірибе көрсеткендей, салымгерді тек қана банк төлейтін пайыздар ғана емес, сонымен бірге банкке сеніп берілген қаражаттардың сақталуының сенімділігі [4, 128б. ] .

Депозиттік шоттар әртүрлі болуы мүмкін және оның топтастырылуының негізінде салым көздері, олардың мақсаттық тағайындауы, кірістілік деңгейі және т. б. жатыр, бірақ та жиі критерий болып салымшы категориясы және салымдарды алу формасы табылады.

Экономист-ғалымдар депозиттерді түрлі сипаттары бойынша жіктейді. Төмендегі кестеде салым түрлерінің жіктелуі берілген (1-кесте) .

Кесте 1

Әртүрлі белгілері бойынша салымдардың жіктелуі

Депозиттік операцияларды ұйымдастыру келесі принциптер қатарын сақтағанда жүзеге асады:

• ағымдағы пайданы алу және оны келешекте алу үшін де жағдай жасау;
• банктің оперативтік өтімділігін қолдау үшін депозиттік операцияларды басқаруда икемді саясат;
• депозиттік саясат және активтердің кірістілігі арасында келісушілік;
• клиенттерді тарту мақсатында банктік қызметті дамыту.

Сонымен қатар депозиттік операцияларды былайша топтастыруға болады:

1. салымшылар категориясынан:

• заңды тұлғалар депозиті (кәсіпорындар, мекемелер, басқа банктер) ;

- жеке тұлғалар депозиті.

2. экономикалық маңызы бойынша:

• салымшылар категориясы есебімен;
• алу формасы бойынша;
• сақталынып жатқан қаражаттарды қолдану тәртібі бойынша.

3. қаражаттарды алу формасы бойынша:

• мерзімдік депозиттер;
• талап етілгенге дейінгі депозиттер;
• халықтың жинақтаушы салымдары [6, 87б. ] .

Алу формасы бойынша депозиттердің топтамасын сызба түрінде 1-суретте көрсетуге болады.

Сурет 1. Алу бойынша коммерциялық банктердің депозиттерінің топтамасы1

Батыстағы банктердің тәжірибесінде алу мүмкіндігі бойынша депозиттер келесі категорияларға бөлінеді.

-«қапыл ақшалар», үлкен ықтималдық бойынша алынуы мүмкін (мысалы, пайыздық мөлшерлеменің өзгеруіне сезімтал депозиттер) ;

• сенімді емес, оның көлемінен 25-30% ғана көлемінде алынуы мүмкін;
• тұрақты қаражаттар (негізгі депозиттер), оларды алу мүмкіндігі ең аз.

Алу формасы бойынша депозиттер топтамасын егжей-тегжейлі қарастырайық. Талап етілгенге дейінгі дейінгі депозиттерден бастайық, олар банктің тартылған қаражаттар құрылымында ең көп үлес салмағына ие. Демек, талап етілгенге дейінгі депозиттерді клиент банкті алдын-ала ескертпей-ақ әр кезде қолдануы мүмкін қаражаттар. Оларға қаражатты мақсаттық пайдалану немесе есептеме жүргізуге байланысты ағымдағы, бюджеттік, есептік және басқа шоттардағы қаражаттар жатады.

Талап етілгенге дейінгі депозиттер өзінің негізінде тұрақты емес, коммерциялық банктің қолдану саласын шектейді. Осы себеп бойынша шоттардың иелеріне төменгі пайыз төленеді немесе төленбейді. Салымдарды тарту бойынша бақталастықтың өсу шартында коммерциялық банктер клиенттерді тарту және шоттардың иелеріне қосымша қызметтерді ұсыну жолымен талап етілгенге дейінгі салымдарды өсіруді ынталандырады. Банктер талап етілгенге дейінгі депозиттер бойынша ҚР Ұлттық банкінде ең аз көлемде резерв сақтауға міндетті.

Талап етілгенге дейінгі салым бойынша пайыздар салымшыға жылына бір рет жаңа тізбектік жылдың басында есептелінеді.

Талап етілгенге дейінгі депозиттер өте өтімді. Оардың иелері әр кезде талап етілгенге дейінгі шоттардағы ақшаны пайдалануына болады. Бұл шотқа ақша бөлшектеніп немесе толығымен салып және алуға шектеу болмайды, сонымен бірге ҚР Ұлттық банкі құрған тәртіпппен осы шоттан қолма-қол ақша алуға келісім беріледі. Басқаша айтқанда, олардың иелері үшін талап етілгенге дейінгі депозиттік шоттардың артықшылығы болып олардың жоғарғы өтімділігі табылады. Талап етілгенге дейінгі депозиттердлің иелері үшін негізгі кемшіліктері болып шот бойынша төменгі пайыздар төленуі, ал банкке өтімділікті қолдау үшін ең жоғарғы оперативтік резервтің болу қажеттілігі табылады. Осылайша, талап етілгенге дейінгі депозиттік шот ерекшелігін былайша сипаттауға болады:

• ақшаны алу және салу әр кезде шетеусіз жүзеге асуы қажет;
• шот иесі банкке шотты пайдаланғаны үшін нақты айлық мөлшерлеме түрінде комиссия төлейді,
• банк талап етілгенге дейінгі шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтауға жоғары емес пайыздық мөлшерлеме төлейді немесе төлемейді;
• банк талап етілгенге дейінгі депозиттер бойынша ҚР Ұлттық банкке міндетті резерв қорына өте жоғары мөлшерін аударады.

Қаражаттардың жоғары икемділігіне байланысты талап етілгенге дейінгі шоттардағы қалдық тұрақты емес, кейде өзгермелі. Бірақ, талап етілгенге дейінгі шоттардағы қаражаттардың жоғары өзгермелілігіне қарамай, оның ең аз, төмендемейтін қалдығын анықтау мүмкіндігі бар және оны тұрақты несиелік ресурс ретінде қолдануға болады.

Талап етілгенге дейінгі салымдар көмегімен банктің табыс табу тапсырмасы шешіледі, олар ең арзан ресурс болғандықтан, ал клиенттерпдің есептік және ағымдағы шоттарына қызмет көрсету ең төменгі. Коммерциялық банктің көбісінде талап етілгенге дейінгі депозиттер тартылған қаражаттар құрылымында ең жоғарғы үлес салмаққа ие. Бірақ оңтайлысы банк ресурстарындағы бұл қаражаттардың үлесі 30-36%-ға дейін. Банктің қаржылық ресурсында талап етілгенге дейінгі депозиттер үлесінің өсуі оның пайыздық шығындарын азайтады және банктік активтерде бұл қаражаттарды қолдану өте үлкен пайда алуға мүмкіндік береді. Бірақ сонымен бірге есептік шоттар - бұл пассивтің элементі. Сондықтан заемдық капиталда олардың жоғарғы үлесі банктің өтімділігін әлсіретеді. Осыған байланысты басқарудың маңызды тапсырмасы болып банктің депозиттік базасының оңтайлы құрылымын анықтау табылады.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс