Банктің валюталық тәуекелін талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ТҰРҒЫСЫНДАҒЫ БАНКТЕР ТӘУЕКЕЛДЕРІН
БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
... .
1.1 Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін қалыптастырудың өзекті
мәселелері 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.2 Банктік тәуекелдерді басқарудың теориялық аспектілері 12
... ... ... ... ... ... ..
1.3 Банктерде тәуекелді басқаруды ұйымдастырудың жай-күйі, оның даму
деңгейі және банк қызметіне ықпал етуі 18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
2 ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚ БАНК АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУ
ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 29
2.1 Банктің несиелік тәуекелдерін басқару қызметін 29
талдау ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Банктің валюталық тәуекелін 39
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Банктің өтімділік тәуекелі және оны талдау 45
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
3 БАНК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.1 Интернет-банкинг шеңберінде тәуекелдерді басқару жүйесі 51
... ... ... ... ...
3.2 Комплаенс-бақылау қызметін қолданумен банктің бедел тәуекелін
бағалау және басқару аспектілері 55
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 65
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
А ҚОСЫМШАСЫ – Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның 2010 жылғы жылдық жиынтық
есептемесі, Қаржылық тәуекелдерді басқару бөлімі ... ... 67
Б ҚОСЫМШАСЫ – Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның 2009 жылғы жылдық жиынтық
есептемесі, Қаржылық тәуекелдерді басқару бөлімі ... ... 79
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі банктік тәуекелдер жүйесінің
макроэкономикалық процестерге ұлғаймалы әсер етуімен негізделеді. Бұл әсер
экономикадағы өзгерістер кезеңінде айрықша арта түседі. Біздің
экономикамыздағы даму басымдықтарын жоғары технологиялық салаларға
аусытырмай, олардың жедел модернизациясы мен дамуынсыз біздің еліміздің
дамыған елдер деңгейіне жетуі мүмкін емес. Бұл мәселені шешу еліміздің
ресурстарын, оның интеллектуалдық және технологиялық әлеуетін мәнді
шоғырландыруды, сонымен қатар елдің банк жүйесінің белсенді қатысуын талап
етеді. Осы орайда тек мемлекеттік қаржылық институттардың тәуекелдерін
басқару бойынша саясат қана емес, сондай-ақ екінші деңгейлі банктердің
тәуекелдерін басқару саясаты да бәсекегеқабілетті экономиканы тиімді
модернизациялау үшін жағымды жағдайлар жасауға оңтайлы бағытталуы
объективті қажеттілік болып табылады.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, реттеуші мемлекеттік органдардың бірқатар
шешімдері банктік тәуекелдердің бірқатары үшін қозғалтқыш бола алады.
Сондықтан да, коммерциялық банктер біріншіден, Ұлттық банк пен реттеуші
органдардың әрекеттерін болжай алуы қажет, екіншіден, осы әсерлерді жоятын
тәуекелдерді басқарудың қажетті құралдарын иеленуі қажет, басқа жағынан
коммерциялық банктер несие (депозиттік немесе өзге қызметтер) саясатының
құралдарын таңдау кезінде мүмкін банктік тәуекелдер деңгейлерін жеткілікті
түрде объективті бағалауы қажет.
Банктік тәуекел-менеджменттің көптеген жекелеген мәселелерін шешудің
және ақша-несие саясаты жағдайларының жеткілікті жоғары деңгейлеріне
қарамастан, банктік тәуекелдерді басқарудың қолданыстағы құралдарының
әсерін бағалау мәселелері әрі қарай зерттеулер жүргізуді қажет етеді.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Дипломдық жұмыста зерттеліп отырған
мәселелерге экономикалық әдебиеттерде үлкен көңіл бөлінген.
Банктік тәуекелдердің бәсекеге қабілеттілік табиғатын, олардың
сыныптамасын зерттеудің теориялық-әдістемелік аспектілеріне шетелдік және
отандық ғалымдардың еңбектері арналған, атап көрсетсек, олар Н. Хамитов,
Г. Абдрахманова, Е.Сигаев, Г. Маргацкая, Л.Корнилова,
И.Кляхина, В. Кузнецов, И. Лаврушин, А. Лобанов, О. Осипенко, В. Севрук, Д.
Синки, Н. Соколинская, В. Тен, Л. Тепман, Т.У. Кох, С. Филин.
Елдің бәсекеге қабілеттілігі жағдайындағы банктік тәуекелдерді басқару
процесін зерттеуге М.С. Сатубалдин, Г.К. Демеуова, Ш. Абдильманов, Л.
Айманов, А.Нурумов, М. Кенжегузин, В. Додонов сынды еліміздің экономист
ғалымдары елеулі үлестерін қосқан.
Шетелдік коммерциялық банктерде қолданылатын тәуекелдерді басқару
әдістерін зерттеуді С. Насибян, П.С. Роуз, Т. Струченкова, Е. Ширинская
және т.б. жүзеге асырады.
Сонымен бірге банктік тәуекелдерді басқарудың көптеген аспектілері әлі
де жеткілікті түрде зерттелмеген болып қалуда.
Зерттеудің мақсаттары және міндеттері. Зерттеудің мақсаты – банк
жүйесіндегі тәуекелдерді басқарудың теориялық және тәжірибелік зерттеулері
және Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының қызметіндегі
тәуекелдерді басқару қызметін талдау негізінде банктік тәуекелдерді
басқаруды жетілдіру тұрғысындағы инновациялық бағыттарды ұсыну.
Қойылған мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста келесі міндеттерді шешу
қарастырылған:
- бәсекеге қабілеттілік, тәуекел және белгісіздік
санаттарына шетелдік және қазақстандық зерттеушілердің
еңбектеріндегі көзқарастар дамуын қарастыру;
- коммерциялық банктерде тәуекелдерді басқарудың теориялық
негіздерін зерттеу;
- банктерде тәуекелді басқаруды ұйымдастырудың жай-күйі, оның даму
деңгейі және банк қызметіне ықпал етуін зерттеу;
- нақты банк мысалында банк қызметінде кездесетін тәуекелдерді
басқару қызметіне және саясатына талдау жасау;
- жүргізілген теориялық және практикалық зерттеулер және талдаулар
негізінде банк қызметіндегі тәуекелдерді басқаруды жетілдіру
жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі – қаржы нарығының түрлі сегменттеріндегі банктік
тәуекелдерді басқару нысандары мен құралдарын қолдануға бағытталған
Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының қызметі.
Зерттеу пәні – бәсекелестік орта және қаржылық дағдарыс жағдайында банк
қызметіндегі тәуекелдерді басқару процесінде қалыптасатын экономикалық
қатынастар жиынтығы.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі болып екінші деңгейлі
банктердегі тәуекел-менеджмент саласындағы отандық және шетелдік экономист-
ғалымдардың еңбектері табылады.
Зерттеудің ақпараттық негізі ретінде Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің статистикалық мәліметтері, Қазақстан Республикасының, Қаржы
нарықтары мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау бойынша Агенттіктің
заңнамалық актілері, Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының
аналитикалық жылдық есептіліктері, Қазақстан Республикасы қаржы
нарықтарының жекелеген сегменттерінің қызметін реттейтін нормативтік-
құқықтық құжаттар, аталмыш мәселе төңірегіндегі басылымдар мен
монографиялар.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі зерттеудің мақсаттары және
міндеттерімен анықталған. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ТҰРҒЫСЫНДАҒЫ БАНКТЕР
ТӘУЕКЕЛДЕРІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін қалыптастырудың өзекті
мәселелері
Әлемдік өндірістің өнеркәсіптік өндіріс және қызмет көрсету салаларының
қазіргі технологиялық өзгерістерге негізделген даму үрдістері уақыт
талабынан туындайды. Экономикалық өсудің дәстүрлі бағыттарының
мүмкіндіктері қанат жая бастаған шақта жаңа үрдістердің, инновациялық
үдерістер жүйесінің басымдығы айқындалып отыр. Мұның өзі ХХІ ғасырдағы
экономикалық өсу тағдыры ғылыми сана, инновациялық процестер, жаңа
технологиялар, өнімдер мен қызмет көрсетулер үлесінде екендігін білдірсе
керек. Инновациялық бағдар тек қана бүгінгі күннің емес, сонымен бірге кез-
келген сферадағы адамзат іс-әрекетінің болашағын да көрсетеді.
Бүгінгі жаһандану жағдайында қатаң бәсекелестік күреске төтеп беру үшін
бәсекеге қабілетті экономиканы қалыптастырып, оны модернизациялау және
әртараптандыру, яғни инновациялық даму жолына бағыттау кез-келген елдің
алдында тұрған үлкен міндет. Себебі, инновациялық дамудың өзі ұлттық
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін көтерудің ең маңызды факторы. Ал,
инновациялық дамудың мақсаты – ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін
арттыру негізінде сапалы экономикалық өсуге жету.
Қазақстанның қазіргі кездегі даму жолы елдің әлемдік қатаң бәсекелік
күресте экономикалық, әлеуметтік, саяси, экологиялық, жалпы алғанда ұлттық
шаруашылықтың кез-келген саласы жағынан мықты болуы мақсатында туындауында.
Себебі елдің экономикалық жағдайы мен даму болашағын бейнелейтін негізгі
көрсеткіштердің бірі – ұлттық бәсекеге қабілеттілік.
Қазақстан үшін өзінің бәсекелік артықшылықтарын үйлесімді пайдалана
отырып, тауарлар мен қызмет көрсетудің, техника мен технологиялардың
әлемдік нарығының серпінді бөлігіне айналуы бүгінде, келешекте де өзекті
мәселе болып қала бермек [1,77б.].
Ұлттық бәсекеге қабілеттілік ұғымы туралы қазақстандық ғалымдардың
көзқарастарына тоқталар болсақ, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым
академиясының академигі Я.Ә. Әубәкіровтың пікірінше, кейінгі жылдары
бәсекелестік теориясында жаһандану аясының кеңеюіне байланысты жаңа
аспектілер пайда болды. Егер бұрын экономикалық әдебиеттерде бәсеке тауар
өндірушілер арасындағы қарым-қатынас ретінде қарастырылса, қазір бәсеке
заңдылықтары қоғамдық қатынастар аясында кеңінен тарап, елдің, ұлттың,
мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігін толығымен қамтуда.
ХХ ғасырдың 90-жылдарының соңынан бастап қазақстандық экономика қалыпты
деңгейде өсті. Экономиканың өсуін көптеген экономистер елдің минералды
ресурстарын экспорттаудан түсетін түсімдер арқылы, яғни әлемдік нарықта осы
тау-кен, мұнай-газ салаларының өнімдеріне деген бағаның жоғарылауымен
байланыстырылады. Бұл, әрине, қазіргі экономикалық даму қағидаттарына
біршама қайшы келеді. Қазақстан ғалымдарының айтуы бойынша шикізаттық даму
моделі тек Қазақстанның ұлттық мүддесіне ғана емес, әлемдік даму үрдісіне
де сәйкес келмейді. Әлемдік экономикада білімді, инновацияны маңызды
экономикалық ресурс ретінде пайдалану негізінде экономикалық өсудің жаңа
типі қалыптасты, яғни әлеуметтік-экономикалық дамудың инновациялық жолына
өту кезеңі басталып кетті.
Қазақстанда ұлттық бәсекеге қабілеттілікті арттыру мақсатында бірқатар
іс-шаралар жүргізіліп жатқаны белгілі. Олардың қатарын 1997 жылы Елбасының
ұсынысымен қабылданған Қазақстан-2030 ұзақ мерзімді даму стратегиясы, ҚР
индустриалды иннговациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған
Стратегиясы, сонымен қатар мемлекет басшысының 2010 жылдың мамырындағы Нұр-
Отан халықтық демократиялық партиясының 12 съезінде ұсынған Қазақстан
экономикасының дағдарыстан кейінгі серпінді даму жоспарының негізгі
қағидалары және басқалары бар.
Әлемдік нарықта бәсекелік күреске төтеп беруге нық тұратын өнеркәсібі
дамыған елдерде заман талабына сай технологияларға негізделген және елдің
бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі көздері болып табылатын
салаларды дамытуға қомақты қаржы бөліп, үлкен зер салуда.
Төменде ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін құраушылары
бейнеленген (1-сурет).
Сурет 1. Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің құраушылары[1]
Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілік ахуалын сипаттау үшін
М.Портердің бәсекелік ромб (немесе бәсекелік алмас) көрсеткіштер
жиынтығы - өндіріс факторлары мен сұраныс жағдайы, бірлескен және қызмет
көрсетуші салалар, бәсеке мен стартегиялық даму жағдайы қарастырылды. Осы
үлгінің негізінде бәсекеге қабілеттілікті арттыру факторларының қатары
кеңейтіліп толықтырылды (2-cурет).
Сурет 2. Бәсекеге қабілеттілікті арттыру факторлары жүйесіндегі
инновациялық даму үлгісі[2]
Аталмыш үлгіде Қазақстан экономикасын әлемдік даму үрдістеріне сәйкес
дамыту үшін елдің бәсекелік артықшылықтарын тиімді пайдалана отырып, үлгіде
көрініс тапқан құрауыштардың құндылықтарының негізінде жетілдіріліп отыр.
Елдің бәсекеге қабілеттілігі еркін және әділетті нарықтық жағдайлар
шеңберінде халықаралық нарықтың талаптарына сай келетін, сонымен қатар өз
азаматтарының нақты табыстарын арттыратын тауарлар мен қызметтер өндіруге
қабілеттілік дәрежесі болып табылады. Ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігін бағалаудың үш санаты қолданылады, осы үшеуі бойынша
Қазақстанда регресс байқалады. Жалпы талаптарды бағалайтын бірінші санат
бойынша (макроэкономикалық индекстер, мемлекеттік және жеке институттардың
деңгейі, инфрақұрылым, денсаулық сақтау және жалпы білім беру) индекс
төмендеп, республикамыз 15 жайғасымды жоғалтты. Әрбір индекс бойынша
Қазақстан төмен түсті, соның ішінде негізінен ұлттық жинақтар
көрсеткіштерінің төмендеуі мен инфляцияның өсуі салдарынан (1-кесте).
Кесте 1
Елдің бәсекеге қабілеттілігіне қойылатын жалпы талаптар
бойынша Қазақстанның көрсеткіштері
Атауы Индексі Орны
2007 2008 2009 2007 2008 2009
Жалпы балл 4,6 4,4 4,11 61 65 66
Институттар 3,6 3,67 3,71 75 80 81
Инфрақұрылым 3,3 3,22 3,26 68 71 76
Макроэкономикалық 5,6 5,63 4,87 10 25 74
тұрақтылық
Денсаулық сақтау және 6,1 5,09 5,3 86 94 81
жалпы білім беру жүйесі
Е С К Е Р Т У - [2] әдебиеттен алынған
Осы орайда, өзекті мәселелердің бірі қаржы секторының тұрақтылығы болып
табылады. Соңғы жылдары халықаралық валюта қоры миссиясы эксперттерінің
айтуынша, екінші деңгейлі банктер тарапынан өз міндеттемелерін орындамаудың
мүмкін сценариін болдырмау мақсатында банктік секторды пруденциалды
реттеуді күшейту шаралары қажет. Осы тұрғыда Қаржылық қадағалау
агенттігінің осы саладағы әрекеттерінде алға жылжушылық байқалды. Ал
банктердің сыртқы қарызды реттеуі бойынша шаралары тек үлкен қауіп
төнгеннен кейін ғана қатаңдатылды. Нәтижесі ретінде Банк секторының
тұрақтылық дәрежесі көрсеткіші 38 жайғасымға (124-ші орын) құлдырады.
Халықаралық келісімдер банкінің мамандары жасаған сыныптамаға сүйене
отырып, дамыған несие-қаржылық қатынастары бар елдерде соңғы жылдары кең
таралған банктік мониторинг жүйесін ұйымдастырудың тәсілдемелерін
қарастырайық. Бұл тәсілдемелер банк қызметін талдаудың түрлі нысандарына
бағытталған, сондықтан оларды таңдау көбіне бағалаудың дәлдігін анықтайды.
Банктердегі басқару сапасын жалпы бағалауды жүргізу кезінде
тәуекелдерді басқару жүйесінің келесі сенімді құрауыштарына ерекше көңіл
бөлінеді:
- директорлар кеңесі мен басқарма тарапынан белсенді қадағалау:
саясат, тәртіптер және шектердің дұрыстығы;
- тәуекел көлемін есептеу, мониторинг және басқарушылық ақпараттық
жүйелердің дұрыстығы;
- барлығын қамтитын ішкі бақылау [2, 126б.].
2. Банктік тәуекелдерді басқарудың теориялық аспектілері
Бүгінгі таңда банк секторы Қазақстанның қаржы жүйесінің ең сыйымды және
жылдам дамушы сегменті болып табылады. Соңғы жылдары республиканың банк
жүйесі ТМД елдері ішінде қарқынды дамуымен ерекшеленді. Осы процеске салық-
бюджет саясатының салиқалы бағытының қолдауы, мұнай экспортынан кірістің
өсуі, сондай-ақ елдің қаржы жүйесінде пәрменді реформалар жүргізуге арқа
сүйеген қолайлы макроэкономикалық жағдай ықпал етті. Екінші деңгейдегі
банктердің (ЕДБ) активтері 2000 жылы
527,9 млрд. теңгеден 2009 жылы 8,8 трлн. теңгеге дейін өсті (өсім 1581,1 %-
ды құрады), меншікті капиталда, сондай-ақ 97,6 млрд. теңгеден 879,5 млрд.
теңгеге дейін өсті (өсім 801,1 % құрады). Осы өте жоғары көрсеткіштер басқа
да салыстырмалы көрсеткіштермен расталады. Мәселен, Қазақстан
Республикасының ЖІӨ қатысында ЕДБ активтері 2000 жылы 20,3%-дан 2009 жылы
91,1 % -ға дейін өсті. Қазақстан Республикасының Қаржылық қадағалау
агенттігі жақын арадағы үш жылда екінші деңгейдегі банктердің меншікті
капиталы үш есеге, активтері екі есеге, несиелер мөлшері – 2,5 есеге,
несилер мен депозиттер мөлшері – үш есеге өседі деп болжайды. Қадағаланатын
үрдіс
ҚР ҰБ екінші деңгейдегі банктерге қойылатын талаптарды олардың қаржылық
тұрақтылығы мен сенімділігін арттыру мақсатында бірте-бірте қатаңдату
саясатымен тікелей байланысты.
Қазіргі заманғы банк жүйесін құруда қол жеткізген табыстарға
қарамастан, қазіргі таңда қазақстандық банктер алдында бірқатар ағымдағы
мәселелер мен проблемалардың шешімін табу қажет, оларды ойдағыдай іске
асыру банктердің сенімділігі мен тиімділігін арттыруға септігін тигізеді.
Қазақстанда банк ісін тиімді дамытудың маңызды элементі несиелік
ұйымдардың ішкі және сыртқы бақылау жүйесін құру тәсілдемелерін жетілдіру
болып табылады. Жүргізілген зерттеулер нарық жағдайында бақылаудың мәні де
өзгеретінін көрсетті, ендігі уақытта ол:
– басқарушылық қызметтің ажырамас бөлігі;
– басқарушылық шешім қабылдау процесінде ақпараттық қамтамасыз етудің
көзі;
– басқарушылық шешімдердің орындалуы туралы қажетті ақпарат алуға
болатын кері байланыс механизмі ретінде болады [3, 178б.].
Банк тәуекелдері экономикалық тәуекелдер санатына кіретіні белгілі,
сонымен бірге олардың өзіндік ерекшеліктері бар. Кез келген тәуекелді
оқиғаның салдарынан банкке шығын, залал келтірілуі немесе банктің имиджіне
көлеңке түсуі мүмкін, ал осы залалды бірқатар уақыт өткеннен кейін ғана
бағалау мүмкін. Тәуекелдің осындай көп жақтылығы оны бірнеше қырынан қарау
қажет екенін растайды, ал осыдан бағалайтын көп жіктелім мен тәсілдеме
пайда болады. Кез келген өндірістік және коммерциялық қызмет өзіне тән
тәуекелді болып табылады, өйткені іс-әрекет басталғанда олардың тиімділігі
ішінара ғана белгілі.
Тәуекел кәсіпорындар мен коммерциялық банктердің өзара іс-әрекет жасау
жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады. Банктер мен кәсіпорындардың өзара
іс-әрекет жасау тәуекелдігін кешенді бағалау әдістемесі бар, оны
төмендегі формула бойынша есептеуге болады:
(1)
мұнда: Rф(сов) – өзара іс-әрекет жасаудың нақты жиынтық тәуекел
көрсеткіші;
bk – топтық нақты тәуекелдің (кәсіпорын мен банктің) k-ші көрсеткішінің
маңызын сипаттайтын параметр;
Rф(r)k – топтық нақты тәуекелдің k-ші көрсеткіші [4, 45б.].
Біз зерттеген менеджмент және тәуекел-менеджменті теорияларының
негізінде тәуекел-менеджменттің банк қызметіндегі маңызын білдіретін
анықтаманы ұсынамыз: тәуекел-менеджмент банк қызметінде ұйымдастырылған
жүйе болып табылады. Осы жүйенің мақсаты банк тәуекелдерін барынша
қысқарту, олардың алдын алу, қадағалау, оларды бақылау және мониторинг
жүргізу, сондай-ақ жоспарланған пайданы алу және банктің имиджін нарықтың
тұрақты қаржы субъектісі ретінде сақтау үшін барынша күш-жігер салу болып
табылады.
Тәуекел-менеджментті ұйымдастыру үшін банктердің қосымша қаржы шығыны,
басқару, қадағалау және талдау жүйелерінің болуын, сонымен бірге тәуекелге
бас ұра алатын және банктің беделі, оның қаржылық жай-күйі немесе тіпті
банкроттық жөнінде сөз қозғалған қиын жағдайда жеке-дара дұрыс шешім
қабылдай алатын жоғары білікті мамандарды даярлауды қажет етеді.
Шетелдік тәжірибені зерттеу банк жүйесінде тәуекел-менеджментті күшейту
проблемасы батыс Еуропа елдерінде өзекті болып табылатынын көрсетті. Осы
елдерде сыртқы аудиторлар жылына бір рет жүзеге асыратын сыртқы бақылаумен
салыстырғанда жұмыстағы жол берілген кателіктерді, туындайтын тәуекелдерді
ерте білу және ықтимал шығындар мен залалдардың алдын алу мақсатында күн
сайын жүргізілетін ішкі бақылаудың күшейгені байқалады.
Коммерциялық банктерде тәуекелдерді басқаруды тиімді жүзеге асыруда
банктік тәуекелдерді сыныптаудың маңызы зор болып табылады. Осы орайда
қазақстандық ғалымдар тарапынан жүргізілген зерттеулер незініде банктік
тәуекелдерді сыныптауды түрлі тәсілдемелері қарастырылған [5, 88б.].
Зерттеулер көрсетіп отырғандай, тәуекелдерді бағалау мен басқару
тиімділігі көбіне оның сыныптамасымен анықталады. Ғылыми негізделген
сыныптама әрбір тәуекелдің оның жалпы жүйесіндегі орнын нақты анықтауға
мүмкіндік береді.
Келесі суретте М.С. Сатубалдин тарапынан ұсынылған сыныптама көрініс
тапқан (3-сурет).
Сурет 3. Банктік тәуекелдердің сыныптамасы[3]
Төменде берілген суретте экономист-ғалым Г.К. Демеуованың банктік
тәуекелдерді сыныптау үлгісі берілген (4-сурет).
Сурет 4. Банктік тәуекелдердің сыныптамасы[4]
Ал Қазақстанның Ұлттық банкі банк қызметінің тәуекелін басқару мен
мониторингінде тәуекелді келесі түрлерге бөлуді ұсынады:
1) кредит тәуекелі;
2) пайыз тәуекелі;
3) өтімділіктің ысырап болу тәуекелі;
4) операциялық тәуекел;
5) валюталық тәуекел;
6) баға тәуекелі;
7) ел (трансферлік) тәуекел;
8) құқықтық тәуекел;
9) бедел тәуекелі [8].
Банк қызметінде кез келген операция орындағанда тәуекелдік болады,
өйткені тәуекелдіксіз кәсіпкерлікті елестету мүмкін емес. Банк
операцияларымен байланысты тәуекелдіктерді басқару – іс жүзінде банк
қоржынымен, яғни банктің кірісін қамтамасыз ететін активтердің қажетті
жиынымен байланысты тәуекелдіктерді басқару болып табылады.
Банкроттық немесе банкті тарату адамдардың түрлі санаттарын (жеке
тұлғалар, заңды тұлғалар, кәсіпкерлер, басқа қаржы мекемелері) орасан зор
қаржы қиындықтарына ұшыратады.
Тәуекелдерді басқару функциясы банк қызметінің барлық бағыттарымен
ұштасады. Бірқатар қаржы тәуекелдері актив операциялармен, ең алдымен
кредиттік және инвестициялық қызметпен байланысты. Салымдарға,
депозиттерге, құнды қағаздарға есеп айырысу және ағымдағы шоттардағы
қалдықтар түрінде қаражат тарту жөніндегі қызмет көптеген тәуекелдермен
байланысты.
Банк экономикалық жүйенің сенімділігінің негізін қалайды, сондықтан
өзінің анықтамасына сәйкес қоғамның ең сенімді институттарының бірі болуы
мүмкін. Біздің экономикалық және құқықтық орта тұрақсыздығымызда банктер
мемлекеттік қолдаудың болмауынан және қалыптасқан қоғамдық дәстүрлерге арқа
сүйемей өз клиенттерінің қаражатын сақтап қана қоймай, іс жүзінде өздері
көбейтуге тиіс.
Банкте тәуекел-менеджмент жүйесін құру тәуекел болуы мүмкін
операциялардың ашықтығы мен оларды уақытында анықтауға ықпал етуі тиіс.
Банктердің басым көпшілігі клиенттердің (салымшылардың) қаражатымен жұмыс
істейтіндіктен, ішкі тәуекел-менеджмент жүйесінің болуы тәуекелдермен бетпе-
бет келуді барынша төмендету және тиісінше банктің залалдарын қысқартуға
ықпал етуге тиіс деп ойлаймыз.
Мұның өзінде тәуекел-менеджмент жүйесі банктің ішкі бақылау жұмысының
төмендегі жалпы және ерекше принциптеріне сәйкес болуға тиіс:
– тұтастай ішкі бақылау жүйесіне қатысты және банктің жұмыс
тиімділігіне ықпал ететін принциптер;
– басқару жүйесін ұйымдастыруға қатысты принциптер;
– тәуекел факторларын басқаруға қатысты принциптер;
– ақпаратқа қатысты принциптер;
– электрондық ақпараттық жүйелерге қатысты принциптер.
Қорытындыланған сапа көрсеткіштерін белгілеу үшін тәуекел-менеджменттің
ойдағыдай процесіне тән сипаттамалар анықталды, олар: ашықтық, өлшем
дәлдігі, уақтылы сапалы ақпарат, әртараптандыру, дербестік, егжей-тегжей
стратегиясы. Соңғы жылдары салада тәуекелдерді басқарудың арнайы
механизмдері әзірленген болатын. Жүргізілген талдау тәуекелдерді басқаруды
келесі жүйеге біріктіру тәсілдемесін жасауға және әрбір элемент шектерінде
топтардан тәуекел-менеджмент құралдарын жеке бөліп алуға мүмкіндік береді
(2-кесте).
Қазіргі заманғы банктер тәуекелдерді басқару жүйелерін қалыптастырғанда
бірқатар қиындықтармен кездеседі. Осы проблемаларды төмендегі санаттар
түрінде құрылымдарға бөлуге болады:
1. Ұйымдастыру проблемалары: банк акционерлері тарапынан тәуекел
-менеджментінің маңызын (пайдалылыққа баса назар аударуын, шетелдік
тәжірибеге қарамастан біздің тарихымызда сол немесе басқа тәуекелдердің
ықпал ету салдарынан акционерлер залал шеккен дағдарыстардың болмағанын)
жеткіліксіз түсіну.
2. Кадр проблемалары: тәуекелдерді басқару саласында білікті
қызметкерлердің болмауы тәуекел-менеджменттің құрылу тиімділігін
айтарлықтай төмендетеді, бұл жүргізілген мөлшерлік есептеулердің
нақтылығы мен объективтілігіне әсер етеді.
3. Техникалық проблемалар нақты тарихи және талдау деректерінің болмауы
немесе олардың қорытындыланбауы. Біздің экономика жағдайына
бейімделген және бүкіл банк жүйесі шеңберінде салыстырма талдау
жасауға мүмкіндік беретін әдістемелердің болмауы.
Ұқсас мысал ретінде әлемдік тәжірибені пайдалану, сондай-ақ халықаралық
стандарттарды (Базель ІІ) кезең-кезеңмен енгізу негізінде тәуекелдерді
басқару жүйесін құрып пайдалануға болады. Осы жүйеде тәуекелдерді бағалау
математикалық модельдерді қолдану нәтижесі емес, ол үздіксіз процесс
ретінде қарастырылады. Базель ІІ-нің негізін қалаушы бағыттарының біріне
сәйкес мониторинг, яғни несиетік ұйымның қаржылық жай-күйін бағалау,
бақылау және болжау мақсатында оны жүйелі түрде бақылау қарастырылады.
Мониторингпен қолданылу саласы, несиелік қоржын, қамтамасыз ету,
тәуекелдер, лимиттер, өтімділік, нарық ортасы және т.б. қамтылады. Базель
ІІ-де басқарушылық есеп тәуекелдерді басқару жүйесінің ажырамас бөлігі
болып табылады.
Кесте 2
Тәуекелдерді басқару жүйесі
Тәуекелдерді басқару жүйесінің элементтері
Операция жүргізуден Тәуекелдерді болжау Ысырапты материалдық
ішінара немесе өтеу
толықтай бас тарту
1. Сенімсіз клиенттер 1. Ықтимал ысыраптың 1. Сақтандыру.
мен әріптестерді барынша көп шамасын және 2. Хеджерлеу
анықтау. барынша аз шамасын алдын 3. Ішкі бақылауды
2. Тәуекелі жоғары ала есептеу. күшейту.
операциялардан бас 2. Ысыраптың ықтималдығын4. Тәуекелдер
тарту. анықтау. мониторингін енгізу
3. Қисынсыз ысырапқа 3. Ықтимал ысыраптың
жол бермеу. уақытын есептеу.
Тәуекелдерді басқару объектілері
1. Қаржы тәуекелі 1. Өтімділік тәуекелі 1. Пайыздық тәуекел
2. Валюталық тәуекел 2. Операциялық тәуекел 2. Қор тәуекелі.
3. Несиетік тәуекел 3.Валюталық тәуекел.
4. Инвестициялық 4. Несиетік тәуекел.
тәуекел 5. Инвестициялық тәуекел
Е С К Е Р Т У - [9] әдебиеттен алынған
Тәуекел-менеджментті талдауда төмендегі факторлар назарға алынады:
– банк басшылығы біліктілігін, басшылық жасау және әкімшілік ету
қабілетін көрсетуге тиіс;
– банк басшылығы заңнаманы және белгіленген ішкі ережелерді, ҚР ҰБ
тің және ҚҚА-тің, сондай-ақ ішкі және сыртқы аудиторлардың
ұсыныстарын сақтауға;
– банк басшылығы экономикалық ахуалдың өзгеруіне, банк ортасының
өзгеруіне бейімделуін (тактика мен стратегияның оралымдылығын)
көрсетуге тиіс;
– банк басшылығы тиісті ішкі жұмыс ережелерінің әзірленуі және
олардың орындалуы үшін толықтай жауап беруге;
– банк басшылығы тәуекелдерді басқарудың тиісті біліктілігін
қамтамасыз ету мақсатында қызметкерлерді оқытуға;
– банк басшылығы пайдакүнем іс-әрекеттердің кез келген көрінісі,
әсіресе банкпен ерекше қатынастар байланысты тұлғаларға жеңілдікпен
қарыз беруге қатысты сынға ұшырайды.
Банктік бизнестің қазіргі уақыттағы интенсивті дамуы жағдайында
тәуекелдерді басқару мәселелері қазақстандық банктік жүйенің жағдайына кері
әсерін тигізетін ең маңызды факторлардың бірі болып тиабылады. Дамудың
соңғы нәтижелері көп жағдайда қадағалаушы органдар тарапынан банктерді
басқару сапасын бағалауға және банктің меншік иелері мен банктің басқару
органдарының мұндай бағалаудың банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету
мақсатында тек қадағалаушы органдар үшін ғана емес, сондай-ақ банктік
қауымдастық үшін қажет екендігін түсінуіне байланысты болады [9, 133б.].
3. Банктерде тәуекелді басқаруды ұйымдастырудың жай-күйі, оның даму
деңгейі және банк қызметіне ықпал етуі
Барлық дерлік шетелдік банктердің дербес тәуекел-менеджменті бар, олар
туындайтын тәуекелдердің ерте анықтауға, сондай-ақ ықтимал ысырап пен
залалдарға жол бермеуге ықпал етеді. Ал отандық практикада банктердің
барлығы тәуекел-менеджменті жүйесін құрудың қажеттілігін әлі де болса
мойындамай және оның қажеттілігін бағаламай отыр. Ал тәуекел-менеджемент
жүйесі құрылған банктерде банк менеджментінің осы маңызды құрылымының
міндеттер мен принциптері әлі де толықтай белгіленбеген.
Кредиттік тәуекелдің шығу тегі ықтимал қарыз алушының кредит төлеу
қабілеті, сондай-ақ оның өзіне алған міндеттемелерді орындауға
жауапкершілікпен қарайтыны жөніндегі толық ақпараттың болмауымен
байланысты. Осы себептен кредит беруші әрқашан ысырапқа тап болуы
тәуекеліне бас тігеді. Аталмыш фактор тараптарға қалыптасқан жағдайдан
пайда алуға мүмкіндік береді. Кредит беруші жағдайды бағалай отырып нақты
мәміле үшін кредит бойынша көтеріңкі пайыз тағайындауы мүмкін, бұл жерде
қызметті сатып алушы да тәуекелге бас тігеді. Алайда қарыз алушылар өзінің
кредит төлеуге қабілеттілігіне қатысты банкті алдайды, сондықтан кредиттік
тәуекел қарыз берушіге ауыртпалық салады.
Банктер кредит нарығында таралған ақпараттың сапасын төмендегі
факторлардың есебінен жақсартады:
– банк пен клиенттің арасында қалыптасқан қатынастар, клиенттің
кредиттік тарихы жағымды болған жағдайда ол қаржы делдалдарына
инвестициялық жобаларды іске асыруға мүмкіндік береді. Тек банк қана
клиенттер туралы мәліметтерді пайдалана алады, ал мұның өзі капитал
нарығында бәсекелестер мен кредиторлар алдында оған артықшылық
берілуін қамтамасыз етеді;
– кәсіпорынның банк кредитіне қол жеткізуі нарыққа оның қаржылық жай-
күйін және даму келешегін жариялау болып табылады;
– қарыз берушілерді бақылауды жүзеге асырғанда банктердің сараптама
жүргізуі капиталдар нарығымен салыстырғанда олардың осы салада да
артықшылыққа ие болуын қамтамасыз етеді.
Кредиттік тәуекелді төмендетуде ықтимал қарыз алушылардың қаржылық жай-
күйі мен кредиттік тарихтары туралы мәліметтер бар, шетелде кеңінен
таралған дерекқорлардың маңызы зор. Кредиттік талдау үшін кәсіпорындар
бойынша кешенді анықтамалар дайындайтын кредиттік бюро маңызды ақпарат көзі
болып табылады. Ақпараттық компаниялар осы тектес қызметтер көрсетеді,
сондай-ақ олар рейтингтер жасап, оларды жариялайды.
Банктердің тәуекелдік стратегиялары мәселелерін қарастыра отырып,
банктердің тәуекелдерді басқару жөніндегі әлемдік ауқымды тәжірибесінің
болуына қарамастан, отандық банк жүйесінде проблемалық активтердің, атап
айтқанда қайтарылмаған кредиттер үлесінің жылдан-жылға артуы байқалады. Бұл
жағдай тәуекелдер әруақытта қалыптасқан жағдайға сәйкес бағаланбайтынын
растайды. Екінші деңгейдегі банктер әрбір тәуекелді жағдай бойынша сыни
ахуалды нақты бағалау мақсатында тәуекел-менеджмент жүйесінің рөлін, маңызы
мен функционалдық сапасын күшейту қажет.
Банк активтері мен пассивтерінің жай-күйін талдау нәтижесінде әдебиетте
банктердің тәуекел-менедежмент жүйесін енгізу мен дамуының екі негізгі
себептері жеке бөлініп атап өтіледі. Біріншіден, көптеген банктердің
басшылығы тәуекел-менеджментті дамытудың қажет екенін, онсыз бүкіл банктің
тұрақты дамуы қиын болатынын түсінді. Бұл бүкіл тәуекел басқару жүйесінің
дербес дамуында ойдағыдай табыстарға жетуге септігін тигізді. Сонымен
бірге, олар халықаралық қаржы институттарымен ынтымақтастық жасау қажет
екенін, бұл халықаралық стандарттарға жетуге ықпал ететінін түсінді.
Екінші жағынан, тәуекел-менеджменттің дамыған жүйесінің болуын
халықаралық деңгейдегі де, сондай-ақ республика үкіметі деңгейіндегі
қадағалаушы-реттеуші органдардың өздері де қолдайды. Банктердің қазіргі
заманғы тәуекел-менеджментті өз еркі бойынша енгізуге мүмкіндігінің
болмауын ескере отырып, ҚҚА екінші деңгейдегі банктерде тәуекелдерді
басқару жүйесінің жұмысын енгізіп, ұйымдастыруды міндеттейтін нұсқаулықты
қолданысқа енгізуге шешім қабылдады. Сонымен бірге банктердің тәуекел-
менеджмент жүйесін дербес халықаралық аудиторлық компаниялардың жылына бір
рет міндетті аудит жүргізу банктерге қойылатын тағы бір маңызды талап
ретінде қойылды [10, 75б.].
Соңғы он жылда, 80-ші және 90-шы жылдардың ортасындағы нарықты реттеу
нәтижесінде инновациялық процестердің ауқымы түбегейлі өзгерді. Бұрын соңды
осынша қысқа уақыт аралығында мұндай көп өзгеріс болмаған. Сондықтан тек
жаңа қаржы өнімдері мен қызметтердің пайда болуы ғана барлық өзгерістерге
қарамастан нарыққа тұрақтылықты және басқаруды сақтап қалуға көмектесті.
Әлбетте, халықаралық бірлесу мен шаруашылық қызметті ғаламдандыру,
халықаралық нарықтардың тұрақсыздануы мен экономикалық дамудың әркелкі
дамуының күшеюі қаржы инжинирингінің пайда болуының негізгі себебіне
айналды.
Шетелдік зерттеулердің көпшілігі практикалық бағытты ұстанады, олардың
авторлары нарық тәуекелдерін төмендету мақсатында банктердің күнделікті
жұмысында қолданылатын нақты сызбалар мен механизмдер әзірлегісі келген.
Еңбектердің басым көпшілігінде мәмілелерді және түрлі банк операцияларын
секъютеризациялаудың түрлі формалары, сондай-ақ банк құралдарының сол
немесе басқа түрлерін қолдану жөнінде айтылады.
Қаржы инновациялары – қаржы нарығы құралдарының, сондай-ақ банк
құралдарының дамуында байқалатын ұзақ мерзімді процесс.
Қаржы инновациялары – аса маңызды ауыспалылардың, адам капиталының,
нарық жағдайының, реттеу және банк қызметкерлерінің корпоративтік мәдениет
жүйесінің функциясы.
Білім әлеуетін басқару жүйесінде инновация жасау және оны енгізуде адам
капиталы негізгі рөл атқарады. Қаржы инновациясы банк жүйесінің қазіргі
заманда дамуының ең айқын әрі маңызды үрдісі болып табылады.
Инновациялық құралдарды іздестіру мен енгізу макроортадағы, нарық
жағдаятындағы өзгерістермен, сондай-ақ ғылыми-техникалық прогрестің
жетістіктерімен байланысты (5-сурет).
Сурет 5. Банк ортасында қаржы инновацияларының қалыптасу жағдайы[5]
Банк тәуекелдерін басқару саясаты банктің жалпы қаржы стратегиясының
бөлігі болып табылады, ол түрлі қаржы операцияларын жүзеге асырумен
байланысты тәуекелдердің қаржылық салдарын ырықтандыру жөніндегі іс-шаралар
жүйесін әзірлейді. Алайда соңғы уақытта тәуекелдерді басқару саласында жаңа
үрдістер пайда болды: тәуекелдер айқындала түсті, тәуекел мөлшерін
анықтайтын әдістер кеңірек пайдаланады, тәуекел жан-жақты бақылауға алынып,
өлшене бастады, жаңа әдістемелер мен ұйымдастырушылық технологиялар пайда
болды. Осының барлығы менеджмент тарапынан да, сондай-ақ тәуекелдерді
басқару проблемаларына меншік иелері тарапынан да баса назар аударуына
себеп болды.
Қазақстанда банк мекемелері көп және олардың барлығының меншік
капиталының біршама төмен болуынан оларда тұрақсыздық орнауы мүмкін, демек
клиенттердің, инвесторлардың және салымшылардың тарапынан банк жүйесіне
сенімсіздік тудыруы – Қазақстандық банк жүйесінің бірінші және ең басты
проблемасы болып табылады. Әлемде және Қазақстан көлемінде де күшейіп бара
жатқан бәсекелестік Ұлттық банк тарапынан өздерінің меншік қаражатының
мөлшерін Қазақстанға келетін әлемдік банк институттарымен бәсекеге түсуге
мүмкіндік беретін деңгейге жеткізу үшін күш-жігер жұмсауды қажет етеді.
Сондықтан Қазақстанның банк қызметін сауықтыру үшін банктердің меншікті
капиталын ұлғайту және тиісінше тұтастай банк жүйесінің тәуекелін төмендету
жолында іс-әрекет жасау қажет. Банктердің меншікті капиталын ұлғайту
әдістері көп емес. Ең алдымен, бұл инвесторлардың арасында қосымша акциялар
эмиссиясын қарастырады. Іс жүзінде акциялар эмиссиясында нарықтың жаңа
эмиссиялар сатып алу мүмкіндігі әрдайым ескерілуге тиіс.
Банк өз инвестицияларының сенімділігіне сенімді болғанда ғана нақты
құралды пайдалана бастайды. Банк үшін жаңа құралдарға және инвестициялық
салаларға салымдар, банктер арасындағы өршіп келе жатқан бәсеке нәтижесінде
ғана салынады.
Қарастыруды қажет ететін келесі мәселе – Ұлттық банк жүйесінің бәсекеге
қабілеттілігін жақсарту жолдары. Қазақстандық банк жүйесінің шетелдік
банктерден айырмашылығы – көрсетілетін қызметтер аясының тарлығы. Мәселен
қазақстандық банктер практикасында қолданылатын тек дәстүрлі құралдар
банктерге қойылатын талаптарға жауап бермейді.
Банктердің практикасына электрондық төлем карточкаларын енгізу
көрсетілетін қызметтер аясын кеңейтудің екінші келешек жолының мол бағыты
болып табылады. Аталмыш нарық қазіргі таңда іс жүзінде әлі құрылған жоқ, ал
оның келешегі – аса мол.
Қазақстан банктері ұсынатын қызметтердің саны тым шамалы, ал
қызметкерлердің саны әлемдік практикамен салыстырғанда керісінше өте көп
екенін айтып өту қажет. Демек, қазақстандық банктер жаңа қызметтер енгізу,
сондай-ақ банк жұмысын автоматтандыру және қызметкерлер санын қысқарту
арқылы өзінің пайдалылығын айтарлықтай арттыруға және тиісінше өздерінің
бәсекелік жайғасымдарын елеулі жоғарылатуы мүмкін.
Кепілзат облигацияларын шығару активтерді секъюритизациялаудың
инновациялық процесіне жатады. Айтарлықтай тәуекелге ұрындыратын банк
операцияларын секъюритизациялау бір жақты мағынада айтқанда өтімсіз
активтерді нарық үшін қолайлырақ формаға, яғни құнды қағаздарға
шоғырландырып өзгертуді білдіреді. Секъюритизация банк институттарының
активтері мен міндеттемелерінің құрамы мен құрылымына айтарлықтай ықпал
етеді:
– ипотекамен, банк акцептерімен қамтамасыз етілген облигациялар,
коммерциялық қағаздар, құнды қағаздар нарығын пайдалану арқылы
дәстүрлі банк несиелеуден ілгері жылжу байқалады, сонымен бірге
банктер ұзақ мерзімді айналыстағы құнды қағаздар нарығында белсенді
қарыз беруші ретінде болады;
– көбінесе облигациялар мен айналатын депозиттік сертификаттар шығару
арқылы;
– банктер ішкі қысқа мерзімді ақша нарықтары мен қысқа мерзімді құнды
қағаздар нарықтарындағы инвестициялар мен қарыздар арқылы ішкі
банкаралық нарықтарда толық құқықты және белсенді қатысушыға
айналады;
– банктер халықаралық қор нарығына кеңінен енеді – 80-ші жылдардың
бірінші жартысына халықаралық несиетегі құрылымы синдикатталған банк
несиелерінен басым көпшілігі активтерді секъюритизациялауға көшті;
банктер халықаралық облигациялар нарығында қарыз берушіге айналды.
Банк тәуекелдерін басқару саясаты банктің жалпы қаржы стратегиясының
бөлігі болып табылады, ол түрлі қаржы операцияларын жүзеге асырумен
байланысты тәуекелдердің қаржылық салдарын ырықтандыру жөніндегі іс-шаралар
жүйесін әзірлейді. Алайда соңғы уақытта тәуекелдерді басқару саласында жаңа
үрдістер пайда болды: тәуекелдер айқынырақ, тәуекелді мөлшерін анықтайтын
әдістер кеңірек пайдаланып, тәуекел жан-жақты бақылай отырып, өлшене
бастады, жаңа әдістемелер мен ұйымдастырушылық технологиялар пайда болды.
Осының барлығы менеджмент тарапынан да, сондай-ақ тәуекелдерді басқару
проблемаларына меншік иелері тарапынан да баса назар аударуына себеп болды.
Қазіргі уақытта банктер тәуекелге ұшырау қаупінің алдын алу үшін банк
бейім тәуекелдердің барлық түрлерін сәйкестендіруді, бағалауды, бақылап,
қадағалауды қамтамасыз ететін жүйені ұйымдастыруға, сондай-ақ осы
тәуекелдерге барабар меншікті капиталдың болуын қарастыруға тиіс.
Банктердің және клиенттердің тәуекелді операцияларын басқарудағы басты
міндет тәуекелдің сол немесе басқа түрін өзіне алуы өзін ақтайтынын білу
және операциялар бойынша ықтимал ысырапты шектеуге бағытталған оңтайлы
шешім қабылдау болып табылады.
Тәуекелдерді кешенді басқару жүйесі ықтимал ысырапты толықтай
болдырмайтын қорғаныс емес, алайда олардың жиынтығының ықпалы күтілетін
мөлшерден тыс ысырапқа әкеп соқтырмайды. Жүйе банк бизнесінің тәуекелдер
жиынтығын шоғырландыруға және жағдай қолайсыз дамығанда ықтимал ысырапты
төмендетуге мүмкіндік береді. Коммерциялық банк менеджментінде тәуекел-
менеджментті ұйымдастыру сызбасын әзірледік (6-сурет).
Сурет 6. ЕДБ-де тәуекел-менеджментін ұйымдастыру сызбасы[6]
Әлемнің ең ірі корпорацияларының тәжірибесін зерттеу негізінде
әзірленген сызбадан тәуекел-менеджменті бөлімі банк Басқармасымен бір
деңгейде қарастырылғаны көрінеді. Бұл тәуекел-менеджмент бөлімінің
функционалдық маңызы банк Басқармасымен бірдей екенін растайды. Егер банк
Басқармасы бүкіл банк жұмысын ағымдағы және жедел басқару үшін жауап берсе,
онда тәуекел-менеджмент бөлімі тәуекелдерді үйлестіру мен басқаруды
Басқарма деңгейінде ұйымдастыруға тиіс. Осы бөлімге жұмыс істеу үшін
нарықты тамаша білетін, экономиканың барлық салаларының клиенттерімен жұмыс
тәжірибесі бар, қаржы нарықтарында практикалық тәжірибесі мол, нақты
жағдайға ұқсас болжам жасай алатын және тәуекелмен жұмыс істегенде маңызы
зор кәсіби пайымдау қабілеті бар мамандар қабылдануға тиіс. Сонымен бірге
осы мамандар тәуекел жағдайды бағалай алуға, операция жасалған жағдайда
келешектегі кірістер мен залалды бағалай алуға, яғни мәміленің жан-жағын
барынша қарастыруға тиіс.
Тәуекел-менеджмент бөлімінің жұмысын ұйымдастырудың ұсынылып отырған
біріктірілген сызбасы – банктің барлық басқа бөлімдерімен және
бөлімшелерімен өзара тығыз байланысты біртұтас жүйе, сондықтан ол барлық
бизнес-процестерді қамтитын банк қызметінің ажырамас бөлігі болып табылады.
Осы бөлімнің міндетінің бірі – банк басшылығын сол немесе басқа операцияның
ықтимал салдары жөнінде уақытында хабардар ету болып табылады. Бұл
жүргізілген жұмыстың нәтижелілігін көрсетеді. Сонымен бірге тәуекел-
менеджменттің басты мақсаты – қандай нашар жағдайда да банктің банкроттығы
жөніндегі мәселе қарастырылмауға тиіс.
Біздің ойымызша, екінші деңгейдегі банктерде ұйымдастырылған тәуекел-
менеджмент бөлімі жұмыстың тиімділігін арттыру мақсатында төмендегі
принциптерге негізделуге тиіс, біз оларды сондықтан практикаға енгізуді
ұсынамыз:
– тәуекел құнын бағалау принципі, яғни банк белгіленген сәтте бас
тігетін жиынтық тәуекел банктің меншік капиталының мөлшерінен
аспауға тиіс;
– тәуекелдің салмақтылық принципі, яғни аз ғана үшін көппен тәуекел
етуге болмайды, сондықтан банк мамандары тәуекелдің салдарын барынша
есептеп, болжауға тиіс;
– операцияның табыстылығына сенімді болу принципі, яғни сенімсіздік
болмаса жағымды шешім қабылдануға тиіс (егер сенімсіздік 50 %-ды
және одан астамды құраса, онда осы операция бойынша жағымсыз шешім
қабылдаған орынды );
– ресурстарды салудың сәйкестік принципі, яғни кірістілік деңгейі
бойынша ұқсас қаражат салатын бағыт әркезде табылады, сонымен бірге
қарап талдау, салмақтау және ресурстар бастапқы салынған бағытпен
салыстыру қажет;
– тәуекелді жабу принципі, яғни операция сәтсіз болған жағдайда банк
оның есебінен ысырапты әркезде жабатын резерв болуы тиіс.
Тәуекел-менеджмент жұмысында тәуекелді сәттер мен оқиғаларды басқару
әрі үйлестіру жөнінде дәстүрлі емес шараларды жиі қолдануға тура келеді.
Біз банк менеджерлері тәуекелі жоғары және сол немесе басқа шешімді
таңдау қиындығымен байланысты проблемалық жағдайларда пайдалана алатын
модель ұсынып отырмыз. Аталмыш модельді құру қиындығы ең алдымен
қалыптасқан жағдайдың маңызды қырларын кешенді жүйелі сипаттауды қажет
ететін модельдеу мәселесін қоюмен байланысты. Тәуекелдерді реттеу жөніндегі
жағдайды модельдеу өлшемдердің белгісіздігімен және тұрақсыздығымен
байланысты, сондықтан модель құрғанда нақты объектінің ұқсас үлгісін
пайдаланған орынды.
Ұқсатып модельдеу – жүйелерді зерттейтін әмбебап әдіс, оның жұмысы сол
немесе басқа да кездейсоқ (атап айтқанда, кездейсоқ мөлшерлерді іске
асырудан) факторларға байланысты. Ұқсас модель жүйенің жұмыс істеу процесін
бірте-бірте жүйелі түрде қайталайды, зерттеуші сол кезде қандай
мағыналардың сол немесе басқа параметрлерді қабылдайтынын қадағадауға
мүмкіндік алады [11, 95б.].
Тәуекел-менеджментті ұйымдастырудың жаңа механизмі жаңа тәсілдемелерді
талап етеді, олардың біреуі – шешім қабылдау, математикалық модельдеу
теорияларының, жүйелерді, ақпараттық және ұйымдастыруды модельдеу
теориялары түйісуінде орналасқан контроллинг жүйесін енгізу болып табылады.
Контроллинг – тәуекел-менеджменттің аса маңызды элементтерінің бірі болып
табылады, сонымен бірге ол барлық қажетті ішкі және сыртқы ақпарат
жүйеленіп, талданып және басқарушылық шешім қабылдайтын тұлғаларға
жіберілетін жағдайды қамтамасыз етеді. Контроллинг деген басшылық және банк
басшылығын қолдау шеңберіндегі ақпарат арқылы жүзеге асырылатын жеке
функцияны білдіреді. Оған жалпы мақсатқа сәйкес деректерді өңдеу (жинау,
дайындау, топтау, жүйелеу), сондай-ақ мақсатқа жетуде бақылау кіреді.
Жалпы айтқанда контроллинг – жағдайды меңгеру, процестерді басқару әрі
реттеу, сондай-ақ оған шығындарды есептеу. Біздің жағдайда конроллинг банк
тәуекелдерін бақылауды, олардың математикалық есептеуді, сондай-ақ
тәуекелділіктің қажеттілігін және түпкілікті нәтижесін анықтауды қамтамасыз
етуге тиіс.
Контролингке көптеген міндеттер жүктелген. Олардың ең негізгілері:
– біріктірілген жоспарлау;
– тәуекелдің пайдалылығын, өтімділікті және тәуекелді төмендетуді
қамтамасыз етуді бақылау болып табылады.
Сонымен бірге контроллингте – қызметті басқару, қарсы іс-әрекет жасау
немесе күшейту жөнінде алдын ала іс-шара қолдануға мүмкіндік беретін
ақпаратпен уақытында әрі толық қамтамасыз ету мақсаты қойылады.
Тәуекел-менеджментінің құрамдас бөлігі ретіндегі контроллингтің
тұжырымды негізі мына элементтерден құралады, олар:
– жағдайды талдау;
– стратегиялық контроллинг;
– жедел контроллинг.
Жағдайды талдау деген нәтижесінде межеленген уақыт сәтінде банктің
немесе жекелеген актив операциялардың нақты жай-күйі анықтау үшін толықтай
түгендеуді білдіреді. Жағдайды талдауда тиісті ішкі ақпарат пайдаланады, ол
тиісінше өңделуге тиіс. Ішкі талдауда жалпы банк талданады, сонымен бірге
актив және пассив операциялардың жекелеген бағыттары талданады; банктің
қоржындары (инвестициялық, несиелік, депозиттік және т.б.) талданады.
Сыртқы деректерді пайдалану қолда бар деректерге байланысты, олардың
ішінен релеванттық ақпарат (мысалы, нарықты талдау, бәсекелестердің
(қоршаған ортаны) қызметін талдау), саланы (қаржы нарығын) талдау, банк
қызметтеріне сұранысты және т.б. талдау алынуы мүмкін. Банктің жалпы
стратегиясы жағдайға байланысты айқындалады, сондықтан дамуды талдау,
өзінің маңызы бойынша тәуекел-менеджменттегі стратегиялық контроллингке
ұқсас болса да экономикалық, техникалық, экологиялық, саяси және т.б.
талдаудың қосымша, алайда маңызды бағыты болып табылады.
Жағдайды талдау бойынша жасалатын қорытындылар әр түрлі болжанатын
жағдайлардағы түсініктермен толықтырылуға тиіс, яғни жоспарлы мақсаттармен
қатар балама жоспарлар да әзірленуі мүмкін, олар қаралғаннан кейін ең
пайдалы стратегия бойынша шешім қабылданады.
Тәуекел-менеджменттегі стратегиялық контроллингтің міндеті – банктің
және оның ұзақ мерзімді операцияларының жоспарлы дамуын қамтамасыз ету
болып табылады. Бұл үшін банктің құрылымдық жүйелері мен ықтимал
мүмкіндіктері бағаланады. Сонымен бірге төмендегі әдістер пайдаланылады:
– стратегиялық баланс, яғни қызмет мүмкіндіктері мен нақты бағыт
тарын салыстыру (активтер мен пассивтердің арақатынасы; ұзақ
мерзімді несиетер және ұзақ мерзімді салымдар мен депозиттердің
арақатынасы; банктің қысқа мерзімге тартылған салымдары мен қысқа
мерзімге тартылған қаражатының арақатынасы және т.б), осының
негізінде араласуды және үйлестіруді қажет ететін осал тұстар
анықталады;
– сценарий техникасы (банк қызметінің келешек сценарийі және мақсатқа
жету жолдары);
– қызмет ауқымын қарастыру (капитал салынатын нарықтарды зерттеу және
бағалау, болжамдар, банктің даму модельдерін жасау);
– инновациялар (техникалық және технологиялық) [12, 122б.].
Екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерінің дәрежесі өте жоғары актив
операцияларының түрлері бойынша тәуекелдің ықтимал деңгейін көрсететін
шкала әзірледік (3,4 - кестелер).
Кесте 3
Банктің несиелік және инвестициялық операциялары бойынша Кп жол
берілетін ысырап коэффициентінің мағыналары
Көрсеткіштер Тәуекел деңгейіне ықпал ететін факторлар
сырт-ішкі Қарыз алушының Несиетер салынатын сала
қы қаржылық жай-
күйі
Тұрақ-Тұрақ-сыМемлекеттікШОБ, Халық
ты з мекемелер халыққа (тұтыну
және ірі ипотека несиетері)
корпора-ция
лар
Несиелер:
қысқа 0,1 0,1 0,1 0,3 - 0,25 0,20
мерзімді 0,2 0,2 0,2 0,7 0,25 0,5 0,40
орта мерзімді0,3 0,3 0,3 1,0 0,3 0,75 0,60
ұзақ мерзімді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ТҰРҒЫСЫНДАҒЫ БАНКТЕР ТӘУЕКЕЛДЕРІН
БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
... .
1.1 Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін қалыптастырудың өзекті
мәселелері 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.2 Банктік тәуекелдерді басқарудың теориялық аспектілері 12
... ... ... ... ... ... ..
1.3 Банктерде тәуекелді басқаруды ұйымдастырудың жай-күйі, оның даму
деңгейі және банк қызметіне ықпал етуі 18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
2 ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚ БАНК АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУ
ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 29
2.1 Банктің несиелік тәуекелдерін басқару қызметін 29
талдау ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Банктің валюталық тәуекелін 39
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Банктің өтімділік тәуекелі және оны талдау 45
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
3 БАНК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.1 Интернет-банкинг шеңберінде тәуекелдерді басқару жүйесі 51
... ... ... ... ...
3.2 Комплаенс-бақылау қызметін қолданумен банктің бедел тәуекелін
бағалау және басқару аспектілері 55
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 65
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
А ҚОСЫМШАСЫ – Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның 2010 жылғы жылдық жиынтық
есептемесі, Қаржылық тәуекелдерді басқару бөлімі ... ... 67
Б ҚОСЫМШАСЫ – Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның 2009 жылғы жылдық жиынтық
есептемесі, Қаржылық тәуекелдерді басқару бөлімі ... ... 79
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі банктік тәуекелдер жүйесінің
макроэкономикалық процестерге ұлғаймалы әсер етуімен негізделеді. Бұл әсер
экономикадағы өзгерістер кезеңінде айрықша арта түседі. Біздің
экономикамыздағы даму басымдықтарын жоғары технологиялық салаларға
аусытырмай, олардың жедел модернизациясы мен дамуынсыз біздің еліміздің
дамыған елдер деңгейіне жетуі мүмкін емес. Бұл мәселені шешу еліміздің
ресурстарын, оның интеллектуалдық және технологиялық әлеуетін мәнді
шоғырландыруды, сонымен қатар елдің банк жүйесінің белсенді қатысуын талап
етеді. Осы орайда тек мемлекеттік қаржылық институттардың тәуекелдерін
басқару бойынша саясат қана емес, сондай-ақ екінші деңгейлі банктердің
тәуекелдерін басқару саясаты да бәсекегеқабілетті экономиканы тиімді
модернизациялау үшін жағымды жағдайлар жасауға оңтайлы бағытталуы
объективті қажеттілік болып табылады.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, реттеуші мемлекеттік органдардың бірқатар
шешімдері банктік тәуекелдердің бірқатары үшін қозғалтқыш бола алады.
Сондықтан да, коммерциялық банктер біріншіден, Ұлттық банк пен реттеуші
органдардың әрекеттерін болжай алуы қажет, екіншіден, осы әсерлерді жоятын
тәуекелдерді басқарудың қажетті құралдарын иеленуі қажет, басқа жағынан
коммерциялық банктер несие (депозиттік немесе өзге қызметтер) саясатының
құралдарын таңдау кезінде мүмкін банктік тәуекелдер деңгейлерін жеткілікті
түрде объективті бағалауы қажет.
Банктік тәуекел-менеджменттің көптеген жекелеген мәселелерін шешудің
және ақша-несие саясаты жағдайларының жеткілікті жоғары деңгейлеріне
қарамастан, банктік тәуекелдерді басқарудың қолданыстағы құралдарының
әсерін бағалау мәселелері әрі қарай зерттеулер жүргізуді қажет етеді.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Дипломдық жұмыста зерттеліп отырған
мәселелерге экономикалық әдебиеттерде үлкен көңіл бөлінген.
Банктік тәуекелдердің бәсекеге қабілеттілік табиғатын, олардың
сыныптамасын зерттеудің теориялық-әдістемелік аспектілеріне шетелдік және
отандық ғалымдардың еңбектері арналған, атап көрсетсек, олар Н. Хамитов,
Г. Абдрахманова, Е.Сигаев, Г. Маргацкая, Л.Корнилова,
И.Кляхина, В. Кузнецов, И. Лаврушин, А. Лобанов, О. Осипенко, В. Севрук, Д.
Синки, Н. Соколинская, В. Тен, Л. Тепман, Т.У. Кох, С. Филин.
Елдің бәсекеге қабілеттілігі жағдайындағы банктік тәуекелдерді басқару
процесін зерттеуге М.С. Сатубалдин, Г.К. Демеуова, Ш. Абдильманов, Л.
Айманов, А.Нурумов, М. Кенжегузин, В. Додонов сынды еліміздің экономист
ғалымдары елеулі үлестерін қосқан.
Шетелдік коммерциялық банктерде қолданылатын тәуекелдерді басқару
әдістерін зерттеуді С. Насибян, П.С. Роуз, Т. Струченкова, Е. Ширинская
және т.б. жүзеге асырады.
Сонымен бірге банктік тәуекелдерді басқарудың көптеген аспектілері әлі
де жеткілікті түрде зерттелмеген болып қалуда.
Зерттеудің мақсаттары және міндеттері. Зерттеудің мақсаты – банк
жүйесіндегі тәуекелдерді басқарудың теориялық және тәжірибелік зерттеулері
және Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының қызметіндегі
тәуекелдерді басқару қызметін талдау негізінде банктік тәуекелдерді
басқаруды жетілдіру тұрғысындағы инновациялық бағыттарды ұсыну.
Қойылған мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста келесі міндеттерді шешу
қарастырылған:
- бәсекеге қабілеттілік, тәуекел және белгісіздік
санаттарына шетелдік және қазақстандық зерттеушілердің
еңбектеріндегі көзқарастар дамуын қарастыру;
- коммерциялық банктерде тәуекелдерді басқарудың теориялық
негіздерін зерттеу;
- банктерде тәуекелді басқаруды ұйымдастырудың жай-күйі, оның даму
деңгейі және банк қызметіне ықпал етуін зерттеу;
- нақты банк мысалында банк қызметінде кездесетін тәуекелдерді
басқару қызметіне және саясатына талдау жасау;
- жүргізілген теориялық және практикалық зерттеулер және талдаулар
негізінде банк қызметіндегі тәуекелдерді басқаруды жетілдіру
жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі – қаржы нарығының түрлі сегменттеріндегі банктік
тәуекелдерді басқару нысандары мен құралдарын қолдануға бағытталған
Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының қызметі.
Зерттеу пәні – бәсекелестік орта және қаржылық дағдарыс жағдайында банк
қызметіндегі тәуекелдерді басқару процесінде қалыптасатын экономикалық
қатынастар жиынтығы.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі болып екінші деңгейлі
банктердегі тәуекел-менеджмент саласындағы отандық және шетелдік экономист-
ғалымдардың еңбектері табылады.
Зерттеудің ақпараттық негізі ретінде Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің статистикалық мәліметтері, Қазақстан Республикасының, Қаржы
нарықтары мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау бойынша Агенттіктің
заңнамалық актілері, Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының
аналитикалық жылдық есептіліктері, Қазақстан Республикасы қаржы
нарықтарының жекелеген сегменттерінің қызметін реттейтін нормативтік-
құқықтық құжаттар, аталмыш мәселе төңірегіндегі басылымдар мен
монографиялар.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі зерттеудің мақсаттары және
міндеттерімен анықталған. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ТҰРҒЫСЫНДАҒЫ БАНКТЕР
ТӘУЕКЕЛДЕРІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін қалыптастырудың өзекті
мәселелері
Әлемдік өндірістің өнеркәсіптік өндіріс және қызмет көрсету салаларының
қазіргі технологиялық өзгерістерге негізделген даму үрдістері уақыт
талабынан туындайды. Экономикалық өсудің дәстүрлі бағыттарының
мүмкіндіктері қанат жая бастаған шақта жаңа үрдістердің, инновациялық
үдерістер жүйесінің басымдығы айқындалып отыр. Мұның өзі ХХІ ғасырдағы
экономикалық өсу тағдыры ғылыми сана, инновациялық процестер, жаңа
технологиялар, өнімдер мен қызмет көрсетулер үлесінде екендігін білдірсе
керек. Инновациялық бағдар тек қана бүгінгі күннің емес, сонымен бірге кез-
келген сферадағы адамзат іс-әрекетінің болашағын да көрсетеді.
Бүгінгі жаһандану жағдайында қатаң бәсекелестік күреске төтеп беру үшін
бәсекеге қабілетті экономиканы қалыптастырып, оны модернизациялау және
әртараптандыру, яғни инновациялық даму жолына бағыттау кез-келген елдің
алдында тұрған үлкен міндет. Себебі, инновациялық дамудың өзі ұлттық
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін көтерудің ең маңызды факторы. Ал,
инновациялық дамудың мақсаты – ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін
арттыру негізінде сапалы экономикалық өсуге жету.
Қазақстанның қазіргі кездегі даму жолы елдің әлемдік қатаң бәсекелік
күресте экономикалық, әлеуметтік, саяси, экологиялық, жалпы алғанда ұлттық
шаруашылықтың кез-келген саласы жағынан мықты болуы мақсатында туындауында.
Себебі елдің экономикалық жағдайы мен даму болашағын бейнелейтін негізгі
көрсеткіштердің бірі – ұлттық бәсекеге қабілеттілік.
Қазақстан үшін өзінің бәсекелік артықшылықтарын үйлесімді пайдалана
отырып, тауарлар мен қызмет көрсетудің, техника мен технологиялардың
әлемдік нарығының серпінді бөлігіне айналуы бүгінде, келешекте де өзекті
мәселе болып қала бермек [1,77б.].
Ұлттық бәсекеге қабілеттілік ұғымы туралы қазақстандық ғалымдардың
көзқарастарына тоқталар болсақ, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым
академиясының академигі Я.Ә. Әубәкіровтың пікірінше, кейінгі жылдары
бәсекелестік теориясында жаһандану аясының кеңеюіне байланысты жаңа
аспектілер пайда болды. Егер бұрын экономикалық әдебиеттерде бәсеке тауар
өндірушілер арасындағы қарым-қатынас ретінде қарастырылса, қазір бәсеке
заңдылықтары қоғамдық қатынастар аясында кеңінен тарап, елдің, ұлттың,
мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігін толығымен қамтуда.
ХХ ғасырдың 90-жылдарының соңынан бастап қазақстандық экономика қалыпты
деңгейде өсті. Экономиканың өсуін көптеген экономистер елдің минералды
ресурстарын экспорттаудан түсетін түсімдер арқылы, яғни әлемдік нарықта осы
тау-кен, мұнай-газ салаларының өнімдеріне деген бағаның жоғарылауымен
байланыстырылады. Бұл, әрине, қазіргі экономикалық даму қағидаттарына
біршама қайшы келеді. Қазақстан ғалымдарының айтуы бойынша шикізаттық даму
моделі тек Қазақстанның ұлттық мүддесіне ғана емес, әлемдік даму үрдісіне
де сәйкес келмейді. Әлемдік экономикада білімді, инновацияны маңызды
экономикалық ресурс ретінде пайдалану негізінде экономикалық өсудің жаңа
типі қалыптасты, яғни әлеуметтік-экономикалық дамудың инновациялық жолына
өту кезеңі басталып кетті.
Қазақстанда ұлттық бәсекеге қабілеттілікті арттыру мақсатында бірқатар
іс-шаралар жүргізіліп жатқаны белгілі. Олардың қатарын 1997 жылы Елбасының
ұсынысымен қабылданған Қазақстан-2030 ұзақ мерзімді даму стратегиясы, ҚР
индустриалды иннговациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған
Стратегиясы, сонымен қатар мемлекет басшысының 2010 жылдың мамырындағы Нұр-
Отан халықтық демократиялық партиясының 12 съезінде ұсынған Қазақстан
экономикасының дағдарыстан кейінгі серпінді даму жоспарының негізгі
қағидалары және басқалары бар.
Әлемдік нарықта бәсекелік күреске төтеп беруге нық тұратын өнеркәсібі
дамыған елдерде заман талабына сай технологияларға негізделген және елдің
бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі көздері болып табылатын
салаларды дамытуға қомақты қаржы бөліп, үлкен зер салуда.
Төменде ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін құраушылары
бейнеленген (1-сурет).
Сурет 1. Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің құраушылары[1]
Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілік ахуалын сипаттау үшін
М.Портердің бәсекелік ромб (немесе бәсекелік алмас) көрсеткіштер
жиынтығы - өндіріс факторлары мен сұраныс жағдайы, бірлескен және қызмет
көрсетуші салалар, бәсеке мен стартегиялық даму жағдайы қарастырылды. Осы
үлгінің негізінде бәсекеге қабілеттілікті арттыру факторларының қатары
кеңейтіліп толықтырылды (2-cурет).
Сурет 2. Бәсекеге қабілеттілікті арттыру факторлары жүйесіндегі
инновациялық даму үлгісі[2]
Аталмыш үлгіде Қазақстан экономикасын әлемдік даму үрдістеріне сәйкес
дамыту үшін елдің бәсекелік артықшылықтарын тиімді пайдалана отырып, үлгіде
көрініс тапқан құрауыштардың құндылықтарының негізінде жетілдіріліп отыр.
Елдің бәсекеге қабілеттілігі еркін және әділетті нарықтық жағдайлар
шеңберінде халықаралық нарықтың талаптарына сай келетін, сонымен қатар өз
азаматтарының нақты табыстарын арттыратын тауарлар мен қызметтер өндіруге
қабілеттілік дәрежесі болып табылады. Ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігін бағалаудың үш санаты қолданылады, осы үшеуі бойынша
Қазақстанда регресс байқалады. Жалпы талаптарды бағалайтын бірінші санат
бойынша (макроэкономикалық индекстер, мемлекеттік және жеке институттардың
деңгейі, инфрақұрылым, денсаулық сақтау және жалпы білім беру) индекс
төмендеп, республикамыз 15 жайғасымды жоғалтты. Әрбір индекс бойынша
Қазақстан төмен түсті, соның ішінде негізінен ұлттық жинақтар
көрсеткіштерінің төмендеуі мен инфляцияның өсуі салдарынан (1-кесте).
Кесте 1
Елдің бәсекеге қабілеттілігіне қойылатын жалпы талаптар
бойынша Қазақстанның көрсеткіштері
Атауы Индексі Орны
2007 2008 2009 2007 2008 2009
Жалпы балл 4,6 4,4 4,11 61 65 66
Институттар 3,6 3,67 3,71 75 80 81
Инфрақұрылым 3,3 3,22 3,26 68 71 76
Макроэкономикалық 5,6 5,63 4,87 10 25 74
тұрақтылық
Денсаулық сақтау және 6,1 5,09 5,3 86 94 81
жалпы білім беру жүйесі
Е С К Е Р Т У - [2] әдебиеттен алынған
Осы орайда, өзекті мәселелердің бірі қаржы секторының тұрақтылығы болып
табылады. Соңғы жылдары халықаралық валюта қоры миссиясы эксперттерінің
айтуынша, екінші деңгейлі банктер тарапынан өз міндеттемелерін орындамаудың
мүмкін сценариін болдырмау мақсатында банктік секторды пруденциалды
реттеуді күшейту шаралары қажет. Осы тұрғыда Қаржылық қадағалау
агенттігінің осы саладағы әрекеттерінде алға жылжушылық байқалды. Ал
банктердің сыртқы қарызды реттеуі бойынша шаралары тек үлкен қауіп
төнгеннен кейін ғана қатаңдатылды. Нәтижесі ретінде Банк секторының
тұрақтылық дәрежесі көрсеткіші 38 жайғасымға (124-ші орын) құлдырады.
Халықаралық келісімдер банкінің мамандары жасаған сыныптамаға сүйене
отырып, дамыған несие-қаржылық қатынастары бар елдерде соңғы жылдары кең
таралған банктік мониторинг жүйесін ұйымдастырудың тәсілдемелерін
қарастырайық. Бұл тәсілдемелер банк қызметін талдаудың түрлі нысандарына
бағытталған, сондықтан оларды таңдау көбіне бағалаудың дәлдігін анықтайды.
Банктердегі басқару сапасын жалпы бағалауды жүргізу кезінде
тәуекелдерді басқару жүйесінің келесі сенімді құрауыштарына ерекше көңіл
бөлінеді:
- директорлар кеңесі мен басқарма тарапынан белсенді қадағалау:
саясат, тәртіптер және шектердің дұрыстығы;
- тәуекел көлемін есептеу, мониторинг және басқарушылық ақпараттық
жүйелердің дұрыстығы;
- барлығын қамтитын ішкі бақылау [2, 126б.].
2. Банктік тәуекелдерді басқарудың теориялық аспектілері
Бүгінгі таңда банк секторы Қазақстанның қаржы жүйесінің ең сыйымды және
жылдам дамушы сегменті болып табылады. Соңғы жылдары республиканың банк
жүйесі ТМД елдері ішінде қарқынды дамуымен ерекшеленді. Осы процеске салық-
бюджет саясатының салиқалы бағытының қолдауы, мұнай экспортынан кірістің
өсуі, сондай-ақ елдің қаржы жүйесінде пәрменді реформалар жүргізуге арқа
сүйеген қолайлы макроэкономикалық жағдай ықпал етті. Екінші деңгейдегі
банктердің (ЕДБ) активтері 2000 жылы
527,9 млрд. теңгеден 2009 жылы 8,8 трлн. теңгеге дейін өсті (өсім 1581,1 %-
ды құрады), меншікті капиталда, сондай-ақ 97,6 млрд. теңгеден 879,5 млрд.
теңгеге дейін өсті (өсім 801,1 % құрады). Осы өте жоғары көрсеткіштер басқа
да салыстырмалы көрсеткіштермен расталады. Мәселен, Қазақстан
Республикасының ЖІӨ қатысында ЕДБ активтері 2000 жылы 20,3%-дан 2009 жылы
91,1 % -ға дейін өсті. Қазақстан Республикасының Қаржылық қадағалау
агенттігі жақын арадағы үш жылда екінші деңгейдегі банктердің меншікті
капиталы үш есеге, активтері екі есеге, несиелер мөлшері – 2,5 есеге,
несилер мен депозиттер мөлшері – үш есеге өседі деп болжайды. Қадағаланатын
үрдіс
ҚР ҰБ екінші деңгейдегі банктерге қойылатын талаптарды олардың қаржылық
тұрақтылығы мен сенімділігін арттыру мақсатында бірте-бірте қатаңдату
саясатымен тікелей байланысты.
Қазіргі заманғы банк жүйесін құруда қол жеткізген табыстарға
қарамастан, қазіргі таңда қазақстандық банктер алдында бірқатар ағымдағы
мәселелер мен проблемалардың шешімін табу қажет, оларды ойдағыдай іске
асыру банктердің сенімділігі мен тиімділігін арттыруға септігін тигізеді.
Қазақстанда банк ісін тиімді дамытудың маңызды элементі несиелік
ұйымдардың ішкі және сыртқы бақылау жүйесін құру тәсілдемелерін жетілдіру
болып табылады. Жүргізілген зерттеулер нарық жағдайында бақылаудың мәні де
өзгеретінін көрсетті, ендігі уақытта ол:
– басқарушылық қызметтің ажырамас бөлігі;
– басқарушылық шешім қабылдау процесінде ақпараттық қамтамасыз етудің
көзі;
– басқарушылық шешімдердің орындалуы туралы қажетті ақпарат алуға
болатын кері байланыс механизмі ретінде болады [3, 178б.].
Банк тәуекелдері экономикалық тәуекелдер санатына кіретіні белгілі,
сонымен бірге олардың өзіндік ерекшеліктері бар. Кез келген тәуекелді
оқиғаның салдарынан банкке шығын, залал келтірілуі немесе банктің имиджіне
көлеңке түсуі мүмкін, ал осы залалды бірқатар уақыт өткеннен кейін ғана
бағалау мүмкін. Тәуекелдің осындай көп жақтылығы оны бірнеше қырынан қарау
қажет екенін растайды, ал осыдан бағалайтын көп жіктелім мен тәсілдеме
пайда болады. Кез келген өндірістік және коммерциялық қызмет өзіне тән
тәуекелді болып табылады, өйткені іс-әрекет басталғанда олардың тиімділігі
ішінара ғана белгілі.
Тәуекел кәсіпорындар мен коммерциялық банктердің өзара іс-әрекет жасау
жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады. Банктер мен кәсіпорындардың өзара
іс-әрекет жасау тәуекелдігін кешенді бағалау әдістемесі бар, оны
төмендегі формула бойынша есептеуге болады:
(1)
мұнда: Rф(сов) – өзара іс-әрекет жасаудың нақты жиынтық тәуекел
көрсеткіші;
bk – топтық нақты тәуекелдің (кәсіпорын мен банктің) k-ші көрсеткішінің
маңызын сипаттайтын параметр;
Rф(r)k – топтық нақты тәуекелдің k-ші көрсеткіші [4, 45б.].
Біз зерттеген менеджмент және тәуекел-менеджменті теорияларының
негізінде тәуекел-менеджменттің банк қызметіндегі маңызын білдіретін
анықтаманы ұсынамыз: тәуекел-менеджмент банк қызметінде ұйымдастырылған
жүйе болып табылады. Осы жүйенің мақсаты банк тәуекелдерін барынша
қысқарту, олардың алдын алу, қадағалау, оларды бақылау және мониторинг
жүргізу, сондай-ақ жоспарланған пайданы алу және банктің имиджін нарықтың
тұрақты қаржы субъектісі ретінде сақтау үшін барынша күш-жігер салу болып
табылады.
Тәуекел-менеджментті ұйымдастыру үшін банктердің қосымша қаржы шығыны,
басқару, қадағалау және талдау жүйелерінің болуын, сонымен бірге тәуекелге
бас ұра алатын және банктің беделі, оның қаржылық жай-күйі немесе тіпті
банкроттық жөнінде сөз қозғалған қиын жағдайда жеке-дара дұрыс шешім
қабылдай алатын жоғары білікті мамандарды даярлауды қажет етеді.
Шетелдік тәжірибені зерттеу банк жүйесінде тәуекел-менеджментті күшейту
проблемасы батыс Еуропа елдерінде өзекті болып табылатынын көрсетті. Осы
елдерде сыртқы аудиторлар жылына бір рет жүзеге асыратын сыртқы бақылаумен
салыстырғанда жұмыстағы жол берілген кателіктерді, туындайтын тәуекелдерді
ерте білу және ықтимал шығындар мен залалдардың алдын алу мақсатында күн
сайын жүргізілетін ішкі бақылаудың күшейгені байқалады.
Коммерциялық банктерде тәуекелдерді басқаруды тиімді жүзеге асыруда
банктік тәуекелдерді сыныптаудың маңызы зор болып табылады. Осы орайда
қазақстандық ғалымдар тарапынан жүргізілген зерттеулер незініде банктік
тәуекелдерді сыныптауды түрлі тәсілдемелері қарастырылған [5, 88б.].
Зерттеулер көрсетіп отырғандай, тәуекелдерді бағалау мен басқару
тиімділігі көбіне оның сыныптамасымен анықталады. Ғылыми негізделген
сыныптама әрбір тәуекелдің оның жалпы жүйесіндегі орнын нақты анықтауға
мүмкіндік береді.
Келесі суретте М.С. Сатубалдин тарапынан ұсынылған сыныптама көрініс
тапқан (3-сурет).
Сурет 3. Банктік тәуекелдердің сыныптамасы[3]
Төменде берілген суретте экономист-ғалым Г.К. Демеуованың банктік
тәуекелдерді сыныптау үлгісі берілген (4-сурет).
Сурет 4. Банктік тәуекелдердің сыныптамасы[4]
Ал Қазақстанның Ұлттық банкі банк қызметінің тәуекелін басқару мен
мониторингінде тәуекелді келесі түрлерге бөлуді ұсынады:
1) кредит тәуекелі;
2) пайыз тәуекелі;
3) өтімділіктің ысырап болу тәуекелі;
4) операциялық тәуекел;
5) валюталық тәуекел;
6) баға тәуекелі;
7) ел (трансферлік) тәуекел;
8) құқықтық тәуекел;
9) бедел тәуекелі [8].
Банк қызметінде кез келген операция орындағанда тәуекелдік болады,
өйткені тәуекелдіксіз кәсіпкерлікті елестету мүмкін емес. Банк
операцияларымен байланысты тәуекелдіктерді басқару – іс жүзінде банк
қоржынымен, яғни банктің кірісін қамтамасыз ететін активтердің қажетті
жиынымен байланысты тәуекелдіктерді басқару болып табылады.
Банкроттық немесе банкті тарату адамдардың түрлі санаттарын (жеке
тұлғалар, заңды тұлғалар, кәсіпкерлер, басқа қаржы мекемелері) орасан зор
қаржы қиындықтарына ұшыратады.
Тәуекелдерді басқару функциясы банк қызметінің барлық бағыттарымен
ұштасады. Бірқатар қаржы тәуекелдері актив операциялармен, ең алдымен
кредиттік және инвестициялық қызметпен байланысты. Салымдарға,
депозиттерге, құнды қағаздарға есеп айырысу және ағымдағы шоттардағы
қалдықтар түрінде қаражат тарту жөніндегі қызмет көптеген тәуекелдермен
байланысты.
Банк экономикалық жүйенің сенімділігінің негізін қалайды, сондықтан
өзінің анықтамасына сәйкес қоғамның ең сенімді институттарының бірі болуы
мүмкін. Біздің экономикалық және құқықтық орта тұрақсыздығымызда банктер
мемлекеттік қолдаудың болмауынан және қалыптасқан қоғамдық дәстүрлерге арқа
сүйемей өз клиенттерінің қаражатын сақтап қана қоймай, іс жүзінде өздері
көбейтуге тиіс.
Банкте тәуекел-менеджмент жүйесін құру тәуекел болуы мүмкін
операциялардың ашықтығы мен оларды уақытында анықтауға ықпал етуі тиіс.
Банктердің басым көпшілігі клиенттердің (салымшылардың) қаражатымен жұмыс
істейтіндіктен, ішкі тәуекел-менеджмент жүйесінің болуы тәуекелдермен бетпе-
бет келуді барынша төмендету және тиісінше банктің залалдарын қысқартуға
ықпал етуге тиіс деп ойлаймыз.
Мұның өзінде тәуекел-менеджмент жүйесі банктің ішкі бақылау жұмысының
төмендегі жалпы және ерекше принциптеріне сәйкес болуға тиіс:
– тұтастай ішкі бақылау жүйесіне қатысты және банктің жұмыс
тиімділігіне ықпал ететін принциптер;
– басқару жүйесін ұйымдастыруға қатысты принциптер;
– тәуекел факторларын басқаруға қатысты принциптер;
– ақпаратқа қатысты принциптер;
– электрондық ақпараттық жүйелерге қатысты принциптер.
Қорытындыланған сапа көрсеткіштерін белгілеу үшін тәуекел-менеджменттің
ойдағыдай процесіне тән сипаттамалар анықталды, олар: ашықтық, өлшем
дәлдігі, уақтылы сапалы ақпарат, әртараптандыру, дербестік, егжей-тегжей
стратегиясы. Соңғы жылдары салада тәуекелдерді басқарудың арнайы
механизмдері әзірленген болатын. Жүргізілген талдау тәуекелдерді басқаруды
келесі жүйеге біріктіру тәсілдемесін жасауға және әрбір элемент шектерінде
топтардан тәуекел-менеджмент құралдарын жеке бөліп алуға мүмкіндік береді
(2-кесте).
Қазіргі заманғы банктер тәуекелдерді басқару жүйелерін қалыптастырғанда
бірқатар қиындықтармен кездеседі. Осы проблемаларды төмендегі санаттар
түрінде құрылымдарға бөлуге болады:
1. Ұйымдастыру проблемалары: банк акционерлері тарапынан тәуекел
-менеджментінің маңызын (пайдалылыққа баса назар аударуын, шетелдік
тәжірибеге қарамастан біздің тарихымызда сол немесе басқа тәуекелдердің
ықпал ету салдарынан акционерлер залал шеккен дағдарыстардың болмағанын)
жеткіліксіз түсіну.
2. Кадр проблемалары: тәуекелдерді басқару саласында білікті
қызметкерлердің болмауы тәуекел-менеджменттің құрылу тиімділігін
айтарлықтай төмендетеді, бұл жүргізілген мөлшерлік есептеулердің
нақтылығы мен объективтілігіне әсер етеді.
3. Техникалық проблемалар нақты тарихи және талдау деректерінің болмауы
немесе олардың қорытындыланбауы. Біздің экономика жағдайына
бейімделген және бүкіл банк жүйесі шеңберінде салыстырма талдау
жасауға мүмкіндік беретін әдістемелердің болмауы.
Ұқсас мысал ретінде әлемдік тәжірибені пайдалану, сондай-ақ халықаралық
стандарттарды (Базель ІІ) кезең-кезеңмен енгізу негізінде тәуекелдерді
басқару жүйесін құрып пайдалануға болады. Осы жүйеде тәуекелдерді бағалау
математикалық модельдерді қолдану нәтижесі емес, ол үздіксіз процесс
ретінде қарастырылады. Базель ІІ-нің негізін қалаушы бағыттарының біріне
сәйкес мониторинг, яғни несиетік ұйымның қаржылық жай-күйін бағалау,
бақылау және болжау мақсатында оны жүйелі түрде бақылау қарастырылады.
Мониторингпен қолданылу саласы, несиелік қоржын, қамтамасыз ету,
тәуекелдер, лимиттер, өтімділік, нарық ортасы және т.б. қамтылады. Базель
ІІ-де басқарушылық есеп тәуекелдерді басқару жүйесінің ажырамас бөлігі
болып табылады.
Кесте 2
Тәуекелдерді басқару жүйесі
Тәуекелдерді басқару жүйесінің элементтері
Операция жүргізуден Тәуекелдерді болжау Ысырапты материалдық
ішінара немесе өтеу
толықтай бас тарту
1. Сенімсіз клиенттер 1. Ықтимал ысыраптың 1. Сақтандыру.
мен әріптестерді барынша көп шамасын және 2. Хеджерлеу
анықтау. барынша аз шамасын алдын 3. Ішкі бақылауды
2. Тәуекелі жоғары ала есептеу. күшейту.
операциялардан бас 2. Ысыраптың ықтималдығын4. Тәуекелдер
тарту. анықтау. мониторингін енгізу
3. Қисынсыз ысырапқа 3. Ықтимал ысыраптың
жол бермеу. уақытын есептеу.
Тәуекелдерді басқару объектілері
1. Қаржы тәуекелі 1. Өтімділік тәуекелі 1. Пайыздық тәуекел
2. Валюталық тәуекел 2. Операциялық тәуекел 2. Қор тәуекелі.
3. Несиетік тәуекел 3.Валюталық тәуекел.
4. Инвестициялық 4. Несиетік тәуекел.
тәуекел 5. Инвестициялық тәуекел
Е С К Е Р Т У - [9] әдебиеттен алынған
Тәуекел-менеджментті талдауда төмендегі факторлар назарға алынады:
– банк басшылығы біліктілігін, басшылық жасау және әкімшілік ету
қабілетін көрсетуге тиіс;
– банк басшылығы заңнаманы және белгіленген ішкі ережелерді, ҚР ҰБ
тің және ҚҚА-тің, сондай-ақ ішкі және сыртқы аудиторлардың
ұсыныстарын сақтауға;
– банк басшылығы экономикалық ахуалдың өзгеруіне, банк ортасының
өзгеруіне бейімделуін (тактика мен стратегияның оралымдылығын)
көрсетуге тиіс;
– банк басшылығы тиісті ішкі жұмыс ережелерінің әзірленуі және
олардың орындалуы үшін толықтай жауап беруге;
– банк басшылығы тәуекелдерді басқарудың тиісті біліктілігін
қамтамасыз ету мақсатында қызметкерлерді оқытуға;
– банк басшылығы пайдакүнем іс-әрекеттердің кез келген көрінісі,
әсіресе банкпен ерекше қатынастар байланысты тұлғаларға жеңілдікпен
қарыз беруге қатысты сынға ұшырайды.
Банктік бизнестің қазіргі уақыттағы интенсивті дамуы жағдайында
тәуекелдерді басқару мәселелері қазақстандық банктік жүйенің жағдайына кері
әсерін тигізетін ең маңызды факторлардың бірі болып тиабылады. Дамудың
соңғы нәтижелері көп жағдайда қадағалаушы органдар тарапынан банктерді
басқару сапасын бағалауға және банктің меншік иелері мен банктің басқару
органдарының мұндай бағалаудың банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету
мақсатында тек қадағалаушы органдар үшін ғана емес, сондай-ақ банктік
қауымдастық үшін қажет екендігін түсінуіне байланысты болады [9, 133б.].
3. Банктерде тәуекелді басқаруды ұйымдастырудың жай-күйі, оның даму
деңгейі және банк қызметіне ықпал етуі
Барлық дерлік шетелдік банктердің дербес тәуекел-менеджменті бар, олар
туындайтын тәуекелдердің ерте анықтауға, сондай-ақ ықтимал ысырап пен
залалдарға жол бермеуге ықпал етеді. Ал отандық практикада банктердің
барлығы тәуекел-менеджменті жүйесін құрудың қажеттілігін әлі де болса
мойындамай және оның қажеттілігін бағаламай отыр. Ал тәуекел-менеджемент
жүйесі құрылған банктерде банк менеджментінің осы маңызды құрылымының
міндеттер мен принциптері әлі де толықтай белгіленбеген.
Кредиттік тәуекелдің шығу тегі ықтимал қарыз алушының кредит төлеу
қабілеті, сондай-ақ оның өзіне алған міндеттемелерді орындауға
жауапкершілікпен қарайтыны жөніндегі толық ақпараттың болмауымен
байланысты. Осы себептен кредит беруші әрқашан ысырапқа тап болуы
тәуекеліне бас тігеді. Аталмыш фактор тараптарға қалыптасқан жағдайдан
пайда алуға мүмкіндік береді. Кредит беруші жағдайды бағалай отырып нақты
мәміле үшін кредит бойынша көтеріңкі пайыз тағайындауы мүмкін, бұл жерде
қызметті сатып алушы да тәуекелге бас тігеді. Алайда қарыз алушылар өзінің
кредит төлеуге қабілеттілігіне қатысты банкті алдайды, сондықтан кредиттік
тәуекел қарыз берушіге ауыртпалық салады.
Банктер кредит нарығында таралған ақпараттың сапасын төмендегі
факторлардың есебінен жақсартады:
– банк пен клиенттің арасында қалыптасқан қатынастар, клиенттің
кредиттік тарихы жағымды болған жағдайда ол қаржы делдалдарына
инвестициялық жобаларды іске асыруға мүмкіндік береді. Тек банк қана
клиенттер туралы мәліметтерді пайдалана алады, ал мұның өзі капитал
нарығында бәсекелестер мен кредиторлар алдында оған артықшылық
берілуін қамтамасыз етеді;
– кәсіпорынның банк кредитіне қол жеткізуі нарыққа оның қаржылық жай-
күйін және даму келешегін жариялау болып табылады;
– қарыз берушілерді бақылауды жүзеге асырғанда банктердің сараптама
жүргізуі капиталдар нарығымен салыстырғанда олардың осы салада да
артықшылыққа ие болуын қамтамасыз етеді.
Кредиттік тәуекелді төмендетуде ықтимал қарыз алушылардың қаржылық жай-
күйі мен кредиттік тарихтары туралы мәліметтер бар, шетелде кеңінен
таралған дерекқорлардың маңызы зор. Кредиттік талдау үшін кәсіпорындар
бойынша кешенді анықтамалар дайындайтын кредиттік бюро маңызды ақпарат көзі
болып табылады. Ақпараттық компаниялар осы тектес қызметтер көрсетеді,
сондай-ақ олар рейтингтер жасап, оларды жариялайды.
Банктердің тәуекелдік стратегиялары мәселелерін қарастыра отырып,
банктердің тәуекелдерді басқару жөніндегі әлемдік ауқымды тәжірибесінің
болуына қарамастан, отандық банк жүйесінде проблемалық активтердің, атап
айтқанда қайтарылмаған кредиттер үлесінің жылдан-жылға артуы байқалады. Бұл
жағдай тәуекелдер әруақытта қалыптасқан жағдайға сәйкес бағаланбайтынын
растайды. Екінші деңгейдегі банктер әрбір тәуекелді жағдай бойынша сыни
ахуалды нақты бағалау мақсатында тәуекел-менеджмент жүйесінің рөлін, маңызы
мен функционалдық сапасын күшейту қажет.
Банк активтері мен пассивтерінің жай-күйін талдау нәтижесінде әдебиетте
банктердің тәуекел-менедежмент жүйесін енгізу мен дамуының екі негізгі
себептері жеке бөлініп атап өтіледі. Біріншіден, көптеген банктердің
басшылығы тәуекел-менеджментті дамытудың қажет екенін, онсыз бүкіл банктің
тұрақты дамуы қиын болатынын түсінді. Бұл бүкіл тәуекел басқару жүйесінің
дербес дамуында ойдағыдай табыстарға жетуге септігін тигізді. Сонымен
бірге, олар халықаралық қаржы институттарымен ынтымақтастық жасау қажет
екенін, бұл халықаралық стандарттарға жетуге ықпал ететінін түсінді.
Екінші жағынан, тәуекел-менеджменттің дамыған жүйесінің болуын
халықаралық деңгейдегі де, сондай-ақ республика үкіметі деңгейіндегі
қадағалаушы-реттеуші органдардың өздері де қолдайды. Банктердің қазіргі
заманғы тәуекел-менеджментті өз еркі бойынша енгізуге мүмкіндігінің
болмауын ескере отырып, ҚҚА екінші деңгейдегі банктерде тәуекелдерді
басқару жүйесінің жұмысын енгізіп, ұйымдастыруды міндеттейтін нұсқаулықты
қолданысқа енгізуге шешім қабылдады. Сонымен бірге банктердің тәуекел-
менеджмент жүйесін дербес халықаралық аудиторлық компаниялардың жылына бір
рет міндетті аудит жүргізу банктерге қойылатын тағы бір маңызды талап
ретінде қойылды [10, 75б.].
Соңғы он жылда, 80-ші және 90-шы жылдардың ортасындағы нарықты реттеу
нәтижесінде инновациялық процестердің ауқымы түбегейлі өзгерді. Бұрын соңды
осынша қысқа уақыт аралығында мұндай көп өзгеріс болмаған. Сондықтан тек
жаңа қаржы өнімдері мен қызметтердің пайда болуы ғана барлық өзгерістерге
қарамастан нарыққа тұрақтылықты және басқаруды сақтап қалуға көмектесті.
Әлбетте, халықаралық бірлесу мен шаруашылық қызметті ғаламдандыру,
халықаралық нарықтардың тұрақсыздануы мен экономикалық дамудың әркелкі
дамуының күшеюі қаржы инжинирингінің пайда болуының негізгі себебіне
айналды.
Шетелдік зерттеулердің көпшілігі практикалық бағытты ұстанады, олардың
авторлары нарық тәуекелдерін төмендету мақсатында банктердің күнделікті
жұмысында қолданылатын нақты сызбалар мен механизмдер әзірлегісі келген.
Еңбектердің басым көпшілігінде мәмілелерді және түрлі банк операцияларын
секъютеризациялаудың түрлі формалары, сондай-ақ банк құралдарының сол
немесе басқа түрлерін қолдану жөнінде айтылады.
Қаржы инновациялары – қаржы нарығы құралдарының, сондай-ақ банк
құралдарының дамуында байқалатын ұзақ мерзімді процесс.
Қаржы инновациялары – аса маңызды ауыспалылардың, адам капиталының,
нарық жағдайының, реттеу және банк қызметкерлерінің корпоративтік мәдениет
жүйесінің функциясы.
Білім әлеуетін басқару жүйесінде инновация жасау және оны енгізуде адам
капиталы негізгі рөл атқарады. Қаржы инновациясы банк жүйесінің қазіргі
заманда дамуының ең айқын әрі маңызды үрдісі болып табылады.
Инновациялық құралдарды іздестіру мен енгізу макроортадағы, нарық
жағдаятындағы өзгерістермен, сондай-ақ ғылыми-техникалық прогрестің
жетістіктерімен байланысты (5-сурет).
Сурет 5. Банк ортасында қаржы инновацияларының қалыптасу жағдайы[5]
Банк тәуекелдерін басқару саясаты банктің жалпы қаржы стратегиясының
бөлігі болып табылады, ол түрлі қаржы операцияларын жүзеге асырумен
байланысты тәуекелдердің қаржылық салдарын ырықтандыру жөніндегі іс-шаралар
жүйесін әзірлейді. Алайда соңғы уақытта тәуекелдерді басқару саласында жаңа
үрдістер пайда болды: тәуекелдер айқындала түсті, тәуекел мөлшерін
анықтайтын әдістер кеңірек пайдаланады, тәуекел жан-жақты бақылауға алынып,
өлшене бастады, жаңа әдістемелер мен ұйымдастырушылық технологиялар пайда
болды. Осының барлығы менеджмент тарапынан да, сондай-ақ тәуекелдерді
басқару проблемаларына меншік иелері тарапынан да баса назар аударуына
себеп болды.
Қазақстанда банк мекемелері көп және олардың барлығының меншік
капиталының біршама төмен болуынан оларда тұрақсыздық орнауы мүмкін, демек
клиенттердің, инвесторлардың және салымшылардың тарапынан банк жүйесіне
сенімсіздік тудыруы – Қазақстандық банк жүйесінің бірінші және ең басты
проблемасы болып табылады. Әлемде және Қазақстан көлемінде де күшейіп бара
жатқан бәсекелестік Ұлттық банк тарапынан өздерінің меншік қаражатының
мөлшерін Қазақстанға келетін әлемдік банк институттарымен бәсекеге түсуге
мүмкіндік беретін деңгейге жеткізу үшін күш-жігер жұмсауды қажет етеді.
Сондықтан Қазақстанның банк қызметін сауықтыру үшін банктердің меншікті
капиталын ұлғайту және тиісінше тұтастай банк жүйесінің тәуекелін төмендету
жолында іс-әрекет жасау қажет. Банктердің меншікті капиталын ұлғайту
әдістері көп емес. Ең алдымен, бұл инвесторлардың арасында қосымша акциялар
эмиссиясын қарастырады. Іс жүзінде акциялар эмиссиясында нарықтың жаңа
эмиссиялар сатып алу мүмкіндігі әрдайым ескерілуге тиіс.
Банк өз инвестицияларының сенімділігіне сенімді болғанда ғана нақты
құралды пайдалана бастайды. Банк үшін жаңа құралдарға және инвестициялық
салаларға салымдар, банктер арасындағы өршіп келе жатқан бәсеке нәтижесінде
ғана салынады.
Қарастыруды қажет ететін келесі мәселе – Ұлттық банк жүйесінің бәсекеге
қабілеттілігін жақсарту жолдары. Қазақстандық банк жүйесінің шетелдік
банктерден айырмашылығы – көрсетілетін қызметтер аясының тарлығы. Мәселен
қазақстандық банктер практикасында қолданылатын тек дәстүрлі құралдар
банктерге қойылатын талаптарға жауап бермейді.
Банктердің практикасына электрондық төлем карточкаларын енгізу
көрсетілетін қызметтер аясын кеңейтудің екінші келешек жолының мол бағыты
болып табылады. Аталмыш нарық қазіргі таңда іс жүзінде әлі құрылған жоқ, ал
оның келешегі – аса мол.
Қазақстан банктері ұсынатын қызметтердің саны тым шамалы, ал
қызметкерлердің саны әлемдік практикамен салыстырғанда керісінше өте көп
екенін айтып өту қажет. Демек, қазақстандық банктер жаңа қызметтер енгізу,
сондай-ақ банк жұмысын автоматтандыру және қызметкерлер санын қысқарту
арқылы өзінің пайдалылығын айтарлықтай арттыруға және тиісінше өздерінің
бәсекелік жайғасымдарын елеулі жоғарылатуы мүмкін.
Кепілзат облигацияларын шығару активтерді секъюритизациялаудың
инновациялық процесіне жатады. Айтарлықтай тәуекелге ұрындыратын банк
операцияларын секъюритизациялау бір жақты мағынада айтқанда өтімсіз
активтерді нарық үшін қолайлырақ формаға, яғни құнды қағаздарға
шоғырландырып өзгертуді білдіреді. Секъюритизация банк институттарының
активтері мен міндеттемелерінің құрамы мен құрылымына айтарлықтай ықпал
етеді:
– ипотекамен, банк акцептерімен қамтамасыз етілген облигациялар,
коммерциялық қағаздар, құнды қағаздар нарығын пайдалану арқылы
дәстүрлі банк несиелеуден ілгері жылжу байқалады, сонымен бірге
банктер ұзақ мерзімді айналыстағы құнды қағаздар нарығында белсенді
қарыз беруші ретінде болады;
– көбінесе облигациялар мен айналатын депозиттік сертификаттар шығару
арқылы;
– банктер ішкі қысқа мерзімді ақша нарықтары мен қысқа мерзімді құнды
қағаздар нарықтарындағы инвестициялар мен қарыздар арқылы ішкі
банкаралық нарықтарда толық құқықты және белсенді қатысушыға
айналады;
– банктер халықаралық қор нарығына кеңінен енеді – 80-ші жылдардың
бірінші жартысына халықаралық несиетегі құрылымы синдикатталған банк
несиелерінен басым көпшілігі активтерді секъюритизациялауға көшті;
банктер халықаралық облигациялар нарығында қарыз берушіге айналды.
Банк тәуекелдерін басқару саясаты банктің жалпы қаржы стратегиясының
бөлігі болып табылады, ол түрлі қаржы операцияларын жүзеге асырумен
байланысты тәуекелдердің қаржылық салдарын ырықтандыру жөніндегі іс-шаралар
жүйесін әзірлейді. Алайда соңғы уақытта тәуекелдерді басқару саласында жаңа
үрдістер пайда болды: тәуекелдер айқынырақ, тәуекелді мөлшерін анықтайтын
әдістер кеңірек пайдаланып, тәуекел жан-жақты бақылай отырып, өлшене
бастады, жаңа әдістемелер мен ұйымдастырушылық технологиялар пайда болды.
Осының барлығы менеджмент тарапынан да, сондай-ақ тәуекелдерді басқару
проблемаларына меншік иелері тарапынан да баса назар аударуына себеп болды.
Қазіргі уақытта банктер тәуекелге ұшырау қаупінің алдын алу үшін банк
бейім тәуекелдердің барлық түрлерін сәйкестендіруді, бағалауды, бақылап,
қадағалауды қамтамасыз ететін жүйені ұйымдастыруға, сондай-ақ осы
тәуекелдерге барабар меншікті капиталдың болуын қарастыруға тиіс.
Банктердің және клиенттердің тәуекелді операцияларын басқарудағы басты
міндет тәуекелдің сол немесе басқа түрін өзіне алуы өзін ақтайтынын білу
және операциялар бойынша ықтимал ысырапты шектеуге бағытталған оңтайлы
шешім қабылдау болып табылады.
Тәуекелдерді кешенді басқару жүйесі ықтимал ысырапты толықтай
болдырмайтын қорғаныс емес, алайда олардың жиынтығының ықпалы күтілетін
мөлшерден тыс ысырапқа әкеп соқтырмайды. Жүйе банк бизнесінің тәуекелдер
жиынтығын шоғырландыруға және жағдай қолайсыз дамығанда ықтимал ысырапты
төмендетуге мүмкіндік береді. Коммерциялық банк менеджментінде тәуекел-
менеджментті ұйымдастыру сызбасын әзірледік (6-сурет).
Сурет 6. ЕДБ-де тәуекел-менеджментін ұйымдастыру сызбасы[6]
Әлемнің ең ірі корпорацияларының тәжірибесін зерттеу негізінде
әзірленген сызбадан тәуекел-менеджменті бөлімі банк Басқармасымен бір
деңгейде қарастырылғаны көрінеді. Бұл тәуекел-менеджмент бөлімінің
функционалдық маңызы банк Басқармасымен бірдей екенін растайды. Егер банк
Басқармасы бүкіл банк жұмысын ағымдағы және жедел басқару үшін жауап берсе,
онда тәуекел-менеджмент бөлімі тәуекелдерді үйлестіру мен басқаруды
Басқарма деңгейінде ұйымдастыруға тиіс. Осы бөлімге жұмыс істеу үшін
нарықты тамаша білетін, экономиканың барлық салаларының клиенттерімен жұмыс
тәжірибесі бар, қаржы нарықтарында практикалық тәжірибесі мол, нақты
жағдайға ұқсас болжам жасай алатын және тәуекелмен жұмыс істегенде маңызы
зор кәсіби пайымдау қабілеті бар мамандар қабылдануға тиіс. Сонымен бірге
осы мамандар тәуекел жағдайды бағалай алуға, операция жасалған жағдайда
келешектегі кірістер мен залалды бағалай алуға, яғни мәміленің жан-жағын
барынша қарастыруға тиіс.
Тәуекел-менеджмент бөлімінің жұмысын ұйымдастырудың ұсынылып отырған
біріктірілген сызбасы – банктің барлық басқа бөлімдерімен және
бөлімшелерімен өзара тығыз байланысты біртұтас жүйе, сондықтан ол барлық
бизнес-процестерді қамтитын банк қызметінің ажырамас бөлігі болып табылады.
Осы бөлімнің міндетінің бірі – банк басшылығын сол немесе басқа операцияның
ықтимал салдары жөнінде уақытында хабардар ету болып табылады. Бұл
жүргізілген жұмыстың нәтижелілігін көрсетеді. Сонымен бірге тәуекел-
менеджменттің басты мақсаты – қандай нашар жағдайда да банктің банкроттығы
жөніндегі мәселе қарастырылмауға тиіс.
Біздің ойымызша, екінші деңгейдегі банктерде ұйымдастырылған тәуекел-
менеджмент бөлімі жұмыстың тиімділігін арттыру мақсатында төмендегі
принциптерге негізделуге тиіс, біз оларды сондықтан практикаға енгізуді
ұсынамыз:
– тәуекел құнын бағалау принципі, яғни банк белгіленген сәтте бас
тігетін жиынтық тәуекел банктің меншік капиталының мөлшерінен
аспауға тиіс;
– тәуекелдің салмақтылық принципі, яғни аз ғана үшін көппен тәуекел
етуге болмайды, сондықтан банк мамандары тәуекелдің салдарын барынша
есептеп, болжауға тиіс;
– операцияның табыстылығына сенімді болу принципі, яғни сенімсіздік
болмаса жағымды шешім қабылдануға тиіс (егер сенімсіздік 50 %-ды
және одан астамды құраса, онда осы операция бойынша жағымсыз шешім
қабылдаған орынды );
– ресурстарды салудың сәйкестік принципі, яғни кірістілік деңгейі
бойынша ұқсас қаражат салатын бағыт әркезде табылады, сонымен бірге
қарап талдау, салмақтау және ресурстар бастапқы салынған бағытпен
салыстыру қажет;
– тәуекелді жабу принципі, яғни операция сәтсіз болған жағдайда банк
оның есебінен ысырапты әркезде жабатын резерв болуы тиіс.
Тәуекел-менеджмент жұмысында тәуекелді сәттер мен оқиғаларды басқару
әрі үйлестіру жөнінде дәстүрлі емес шараларды жиі қолдануға тура келеді.
Біз банк менеджерлері тәуекелі жоғары және сол немесе басқа шешімді
таңдау қиындығымен байланысты проблемалық жағдайларда пайдалана алатын
модель ұсынып отырмыз. Аталмыш модельді құру қиындығы ең алдымен
қалыптасқан жағдайдың маңызды қырларын кешенді жүйелі сипаттауды қажет
ететін модельдеу мәселесін қоюмен байланысты. Тәуекелдерді реттеу жөніндегі
жағдайды модельдеу өлшемдердің белгісіздігімен және тұрақсыздығымен
байланысты, сондықтан модель құрғанда нақты объектінің ұқсас үлгісін
пайдаланған орынды.
Ұқсатып модельдеу – жүйелерді зерттейтін әмбебап әдіс, оның жұмысы сол
немесе басқа да кездейсоқ (атап айтқанда, кездейсоқ мөлшерлерді іске
асырудан) факторларға байланысты. Ұқсас модель жүйенің жұмыс істеу процесін
бірте-бірте жүйелі түрде қайталайды, зерттеуші сол кезде қандай
мағыналардың сол немесе басқа параметрлерді қабылдайтынын қадағадауға
мүмкіндік алады [11, 95б.].
Тәуекел-менеджментті ұйымдастырудың жаңа механизмі жаңа тәсілдемелерді
талап етеді, олардың біреуі – шешім қабылдау, математикалық модельдеу
теорияларының, жүйелерді, ақпараттық және ұйымдастыруды модельдеу
теориялары түйісуінде орналасқан контроллинг жүйесін енгізу болып табылады.
Контроллинг – тәуекел-менеджменттің аса маңызды элементтерінің бірі болып
табылады, сонымен бірге ол барлық қажетті ішкі және сыртқы ақпарат
жүйеленіп, талданып және басқарушылық шешім қабылдайтын тұлғаларға
жіберілетін жағдайды қамтамасыз етеді. Контроллинг деген басшылық және банк
басшылығын қолдау шеңберіндегі ақпарат арқылы жүзеге асырылатын жеке
функцияны білдіреді. Оған жалпы мақсатқа сәйкес деректерді өңдеу (жинау,
дайындау, топтау, жүйелеу), сондай-ақ мақсатқа жетуде бақылау кіреді.
Жалпы айтқанда контроллинг – жағдайды меңгеру, процестерді басқару әрі
реттеу, сондай-ақ оған шығындарды есептеу. Біздің жағдайда конроллинг банк
тәуекелдерін бақылауды, олардың математикалық есептеуді, сондай-ақ
тәуекелділіктің қажеттілігін және түпкілікті нәтижесін анықтауды қамтамасыз
етуге тиіс.
Контролингке көптеген міндеттер жүктелген. Олардың ең негізгілері:
– біріктірілген жоспарлау;
– тәуекелдің пайдалылығын, өтімділікті және тәуекелді төмендетуді
қамтамасыз етуді бақылау болып табылады.
Сонымен бірге контроллингте – қызметті басқару, қарсы іс-әрекет жасау
немесе күшейту жөнінде алдын ала іс-шара қолдануға мүмкіндік беретін
ақпаратпен уақытында әрі толық қамтамасыз ету мақсаты қойылады.
Тәуекел-менеджментінің құрамдас бөлігі ретіндегі контроллингтің
тұжырымды негізі мына элементтерден құралады, олар:
– жағдайды талдау;
– стратегиялық контроллинг;
– жедел контроллинг.
Жағдайды талдау деген нәтижесінде межеленген уақыт сәтінде банктің
немесе жекелеген актив операциялардың нақты жай-күйі анықтау үшін толықтай
түгендеуді білдіреді. Жағдайды талдауда тиісті ішкі ақпарат пайдаланады, ол
тиісінше өңделуге тиіс. Ішкі талдауда жалпы банк талданады, сонымен бірге
актив және пассив операциялардың жекелеген бағыттары талданады; банктің
қоржындары (инвестициялық, несиелік, депозиттік және т.б.) талданады.
Сыртқы деректерді пайдалану қолда бар деректерге байланысты, олардың
ішінен релеванттық ақпарат (мысалы, нарықты талдау, бәсекелестердің
(қоршаған ортаны) қызметін талдау), саланы (қаржы нарығын) талдау, банк
қызметтеріне сұранысты және т.б. талдау алынуы мүмкін. Банктің жалпы
стратегиясы жағдайға байланысты айқындалады, сондықтан дамуды талдау,
өзінің маңызы бойынша тәуекел-менеджменттегі стратегиялық контроллингке
ұқсас болса да экономикалық, техникалық, экологиялық, саяси және т.б.
талдаудың қосымша, алайда маңызды бағыты болып табылады.
Жағдайды талдау бойынша жасалатын қорытындылар әр түрлі болжанатын
жағдайлардағы түсініктермен толықтырылуға тиіс, яғни жоспарлы мақсаттармен
қатар балама жоспарлар да әзірленуі мүмкін, олар қаралғаннан кейін ең
пайдалы стратегия бойынша шешім қабылданады.
Тәуекел-менеджменттегі стратегиялық контроллингтің міндеті – банктің
және оның ұзақ мерзімді операцияларының жоспарлы дамуын қамтамасыз ету
болып табылады. Бұл үшін банктің құрылымдық жүйелері мен ықтимал
мүмкіндіктері бағаланады. Сонымен бірге төмендегі әдістер пайдаланылады:
– стратегиялық баланс, яғни қызмет мүмкіндіктері мен нақты бағыт
тарын салыстыру (активтер мен пассивтердің арақатынасы; ұзақ
мерзімді несиетер және ұзақ мерзімді салымдар мен депозиттердің
арақатынасы; банктің қысқа мерзімге тартылған салымдары мен қысқа
мерзімге тартылған қаражатының арақатынасы және т.б), осының
негізінде араласуды және үйлестіруді қажет ететін осал тұстар
анықталады;
– сценарий техникасы (банк қызметінің келешек сценарийі және мақсатқа
жету жолдары);
– қызмет ауқымын қарастыру (капитал салынатын нарықтарды зерттеу және
бағалау, болжамдар, банктің даму модельдерін жасау);
– инновациялар (техникалық және технологиялық) [12, 122б.].
Екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерінің дәрежесі өте жоғары актив
операцияларының түрлері бойынша тәуекелдің ықтимал деңгейін көрсететін
шкала әзірледік (3,4 - кестелер).
Кесте 3
Банктің несиелік және инвестициялық операциялары бойынша Кп жол
берілетін ысырап коэффициентінің мағыналары
Көрсеткіштер Тәуекел деңгейіне ықпал ететін факторлар
сырт-ішкі Қарыз алушының Несиетер салынатын сала
қы қаржылық жай-
күйі
Тұрақ-Тұрақ-сыМемлекеттікШОБ, Халық
ты з мекемелер халыққа (тұтыну
және ірі ипотека несиетері)
корпора-ция
лар
Несиелер:
қысқа 0,1 0,1 0,1 0,3 - 0,25 0,20
мерзімді 0,2 0,2 0,2 0,7 0,25 0,5 0,40
орта мерзімді0,3 0,3 0,3 1,0 0,3 0,75 0,60
ұзақ мерзімді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz