Екі жіпті үзілмелі РНҚ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ВИРУСТАРҒА ЖАЛПЫ ШОЛУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Вирустардың ашылу тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...5
1.2 Вирустардың физикалық, химиялық қасиеттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Вирустардың жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 16
1.4 Вирустардың репродукциясы, генетикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
1.5 Ортомикcовирустар тұқымдастығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 38
6. Тұмау вирусы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .40
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...45
2.1 Вирустарды қауызын жармаған тауық балапандарында өсіру
... ... ... ... ... ..45
2. Вирустарды анықтауда серологиялық реакциялар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...58
3.1 Тұмау вирусының түрлерін анықтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
3.2 Тұмау вирусының диагностикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
3.3 2009-2010 жылдар аралығындағы тұмау вирусымен ауырған
тұрғындардың салыстырмалы мониторингі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Вирустық инфекция денсаулық сақтауда практикалық
жағынан маңызды мәселе болып табылады. Бүгінгі таңда Қазақстан бойынша
тұмаумен сырқаттанушылар саны өте көп. Дүниежүзілік денсаулық сақтау
ұйымының ресми деректері бойынша әлемде 537 248 адам осы індетпен ауырып,
6972 адам көз жұмған. Тұмау індеті күн сайын жаңа елдерде тіркеліп, таралу
кеңістігін аша түсуде. Тұмау- адам жынысы мен жасына тәуелсіз оның ағзасына
зақым әкелетін вирустық инфекция. Тұмау- қатты токсикозбен, ринит түріндегі
құбылыстармен, мұрынның бітелуімен және тыныс алу жолдарының зақымдалуы мен
жөтелмен ерекшеленетін- аурудың қатты түрі. Тұмау вирусы өте оңай таралады.
Инфекцияның ең кең таралған жұғу жолы- ауа-тамшы жолы. Ауру немесе вирусы
бар адамның жөтелуі, түшкүруі, сөйлесуі барысында оның ауыз- мұрын қуысынан
ауру тудыратын микрофлорасы, соның ішінде, тұмау вирустары бар сілекей,
шырыш, қақырықтың кішкентай бөлшектері шашырайды. Тұмаудың инкубациялық
кезеңі, әдетте, 2- 5 күнге созылады. Кейін ауыр клиникалық шығу кезеңі
басталады. Аурудың ауыр өтуі денсаулықтың жалпы жағдайына, жас мөлшеріне
және бұрын вирустың сол түрінің жұққаны- жұқпағанына байланысты болып
табылады. Тұмау вирусы жыл сайын клетканың құрылымын өзгертіп, қайталанып
отыратын жалғыз жұқпалы ауру болып саналады.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) пайымдауынша дүние жүзінде
жыл сайын халықтың 5 тен 30 % дейінгі көлемдегі саны тұмау немесе соған
ұқсас аурулармен ауырады. Қазақстан Республикасы аумағында жыл сайын
індетті маусым кезеңінде тұмау және жедел респираторлық вирустық
жұқпалардың (ЖРВЖ) 1 млн жуық ауру оқиғасы тіркеледі. Тұмаумен көбінесе
аурушаң балалар, 65- тен асқан қарт адамдар, созылмалы аурулармен ауыратын
адамдар, медицина қызметкерлері ауырады. Жас балалар арасында тұмау ауруы,
жатып емделуді қажет ететін, құлақ іші қабынуы, жүрек және өкпе аурулары
түрінде көрініс беруі мүмкін. Ал сау адамдар арасында тұмау тыныс жолдары
ауруы түрінде 5- 6 күн көрініс береді. Тұмау ауруларының халыққа және ел
экономикасына келетін зардаптарды, жүрек-қан тамыры және қатерлі ісік
ауруларынан келетін зардаптармен қатар салыстыруға болады. Тұмауға және
оның зардаптарын жоюға дүние жүзінде жыл сайын 14,6 млн көлемінде доллар
жұмсалады. Тұмаудың алдын алудың ең сенімді әдісі- ол халықты оған қарсы
егу шаралары, олар жыл сайын тұмау індетінің таралу мерзімінің алдында
жүргізіледі. Тұмауға қарсы қолданылатын вакциналар қауіпсіз және олар
тұмаудың алдын алудағы жоғары нәтижелі шаралардың бірі болып саналады.
Қазақстан Республикасында 2008-2009 жылдардағы эпидмаусым кезеңінде
тіркеуден өткен тұмауға қарсы: Инфлювак (Нидерланды), Флюарикс (Германия),
Ваксигрипп (Франция) вакциналарын пайдалану ұсынылады. Вакцинация аурудың
халық арасында таралу қаупін мейлінше азайтады, 2 жасқа толмаған балалар
және 65 жастан асқан адамдар арасында инфекциядан кейінгі созылмалы
аурулардың тууы және қайтыс болу жағдайларын күрт төмендетеді. Тұмаудың
соңғы штамы А(H1N1)- нің таралуы пневмониямен ере жүруі мүмкін, ал бұл
денсаулығы нашарлаған адамдар үшін ерекше қауіпті. Вирустардың ішінде
адамға қауіптісі Н1, Н2, Н3 және N1, N2 түрлері болып табылады. Қазақстан
Республикасының Үкіметі және Денсаулық сақтау министрлігі біздің елде тұмау
вирусының таралуын болдырмау үшін қажетті шаралар жүргізілуде [1].
Диплом жұмысының мақсаты. 2009-2010 жылдар аралығындағы Талдықорған
қаласы бойынша тұрғындар арасында тұмау вирусының таралуын зерттеу.
Диплом жұмысының міндеттері:
1 Тұмау вирусының түрлерін анықтау
2 Тұмау вирусының диагностикасы
3 2009-2010 жылдар аралығындағы тұмау вирусымен ауырған тұрғындардың
салыстырмалы мониторингі.
1 ТҰМАУ ВИРУСЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Вирустардың ашылу тарихы
Вирустарды ең алғашқы рет 1892 жылы Д. И. Ивановский ашты. Ол өзінің
студент кезінде Украина мен Белоруссия жеріне темекі өсімдіктерінің ауруын
зерттеумен шұғылданды. Себебі ол аурудың зардабы өте үлкен шығын әкелетін.
Темекі өсімдігін зерттеуге сол кезде көп ғалымдар ат салыскан. Оған
Мейердің (Голландия) 1886 жылғы еңбектері мысал бола алады. Ивановский досы
Половцев екеуі ауруға ұшыраған темекі өсімдігінің жапырақтарын ұнтақтап,
оның сөлін сау жапырақтарға жаққан кезде, сау жапырақтар да ауруға ұшырады.
Осы ауру жапырақтардың сөлін сүзгіден өткізіп, ауру қоздыратын нәрсенің
бактериядан ұсақ екенін дәлелдеді. Ең негізгісі- осы сөлдің ауру қоздыратын
қасиеті анықталды. Демек, 1892 жыл- вирустың ашылу жылы болып есептеледі.
Осы жылы темекі өсімдігінің ауруын қоздырушы вирус белгілі болды. Бұл өте
үлкен жаңалық еді. Кох пен Пастердің аттары микробиология үшін каншалықты
зор болса, Ивановскийдің аты вирусология үшін сонша зор болып есептеледі.
Ивановский бұл вирусты микроскоп арқылы көруге болмайтынын және жасанды
қоректі орталарда өспейтінін мәлімдеді [2].
“Вирус” деген ұғымды бірінші рет Нидерланд ботанигі Бейеринк қолданды.
Ол ғалым темекі өсімдігі жапырақтарының ауруын зерттеп, Ивановскийдің
бақылауларын қайталады. Дегенмен ауруды қоздыратын “сұйық жұқпалы нәрсе”,
демек, “вирус” “у” екен деген пікір айтты. Вирус дегеніміз клеткасы жок,
өзіне тән геномы бар және жоғары сатыдағы организм клеткаларының ішінде
ғана тіршілік етіп, көбейе алатын арамтамақтар. Вирустардың- құрылысы өте
қарапайым ғана жанды нәрселер. Бұл дүниеде вирустан құрылымы қарапайым
нәрсе жоқ. Соңғы кезге дейін тірі нәрселердің бәрі клеткадан тұрады деп
келдік (жануарлар, өсімдіктер, бактериялар және адам организмі). Ал бертін
келе клеткаға дейін тірі нәрсенің бар екені белгілі болды. Олар- вирустар.
Оларды бактерия клеткасымен салыстырып көрсек, бактерияларда зат алмасады,
оларда ферменттер, өзіне тән химиялық реакциялар болады. Ал вирустарда
олардың бірде- бірі жоқ. Вирустардың ашылуы темекі өсімдіктері ауруын
зерттеумен тығыз байланысты. А.Мейер 1819-1882 жылдары аралығында темекі
дақылының ауруын зерттеп, ол өсімдіктердің қоректенуімен байланысты емес
екенін және ауру өсімдік шырындары арқылы берілетінін анықтады. Зерттелген
ауруды “темекі теңбіл” ауруы деп атады. Шырында ешбір бактерияларды
таппаған соң, ауру ферменттерге байланысты болуы мүмкін деп ойлады. Ал 1887
жылы орыс ғалымы Д.И. Ивановский мен В.В. Половцев, А. Мейер зерттеген
темекі теңбілі ауруының екі түрін рябуха мен темекі теңбілін тапты.
Кейіннен Д.И. Ивановский тек темекі теңбілімен айналысты. Ол ауру
жапырақтардың шырындарын Шеңберлен фильтрінен (бактерияларды ұстап қалатын)
өткізіп, алынған фильтратты сау жапырақтардың бетіне үйкеп жақты. Ауру
қоздырғыштарға байланысты болмаса, өсімдік сау қалуға тиісті еді. Бірақ
шырын сіңгеннен кейін сау өсімдік ауруға ұшырады, яғни теңбіл ауруының
белгілері пайда болады. Сау жапыраққа ауру жұқты деген болжамға келді.
Жүргізілген бүкіл тәжірибелердің нәтижелері мен алынған деректі
мәліметтердің бәрі бірдей болып шықты. Сонымен зерттелген фильтратта
бактериялардан өзгеше бір ауру қоздырғышы бар деген қорытындыға келді.
Бірақ оларды белгілі қоректік орталарда өсіре алмады. 1892 жылы Д.И.
Ивановскийдің жоғарыда айтылған жұмыстары Санк-Петербург ғылым
академиясының бюллетенінде басылып шықты. Д.И. Ивановскийден басқа М.
Бейеринк (1851-1931жж.) Голландия ғалымы да темекі теңбіл ауруын зерттеді.
Д.И. Ивановский сияқты ол да 1898 жылы белгісіз бір ауру қоздырғышы бар
екендігін дәлелдеді. Сонымен қатар жаңа қасиеттерін анықтады. Шырынды
кептіргенде және спиртпен өңдеп тұнбаға түсіргенде, инфекциялық қасиетін
жоғалтпайтындығын байқады. Мұндай ауру қоздырғышты Бейеринк латынша
“contagium vivum fluidum”( сұйық ауру қоздырғыш) деп атады. Ф.Лефлер мен
П.Фроски (1892) аусылмен ауыратын ірі қара малдардың ұлпаларында сүзгіден
өтетін және көбейе алатын қоздырғышты тапты. Көп кешікпей ұқсас деректер
адамның жұқпалы аурулар жөнінде алына бастады. Гаванада 1900 жылы сары
безгектің індеті пайда болды. Бұл аурудың қоздырғышы бөлініп алынбады.
Бірақ У.Рид ауру масалар арқылы таралатындығын, Д. Керфол ауру адамның
қанында сүзгіден өтетін қоздырғыш болатындығын дәлелдеді. Осындай сүзгіден
өтетін ауру қоздырғыштарын вирус ( лат.virus-у) деп атады. 1892 жылы
В.Бабеш және 1903 жылы А.Негри құтырған иттердің бас ми клеткаларында сау
клеткаларда болмайтын қосындыларды тапты. Әлі күнге дейін оларды Бабеш-
Негри денешіктері деп атайды. А.Боррель (1903) ісік аурулары вирустармен
байланысты болуы мүмкін деген ойға келді. Оны 1911 жылы П.Роус тауық
ісігінен және Р.Шауп (1932-1934жж.) қоян фибромасынан және попиллома
(бөртпесі) ісіктерінен вирусты бөліп алды. Полиомиелиттің вирусты табиғатын
К. Ландштейнер мен Э.Попперс (1909) ашты. 1933-1947 жылдары аралығында
адамда, жануарларда, құстарда тұмау ауруын тудыратын грипп вирустарының А,
В, С типтері ашылды. У.Смит, К.Эндрюс, П.Лэйдлау гриптің А- типін, Т.Фрэнс
пен Т.Меджилл В- типін, Т.Тэлор С- типін ашты [3].
Вирус қоздыратын аурулардың басым көпшілігі XX ғ. бірінші жартысында
ашылды. XX ғ. ортасында іштен не сыртқы ортаның зиянды әсерінен адамның
иммунды жүйесі бұзылып, ауру пайда болатындығы анықталды. Оларды иммунды
тапшылық ауруларға жатқызды. Бұл аурудың жаңа түрі, пневмоцитті пневмония,
1981 жылы АҚШ- та жас ер адамдардың арасында табылды. Кейін бұл ауруды AIDS
(Acquirea Immune Deficiencу Sуndrome), орысша СПИД (Синдром приобретенного
иммунодефицита), қазақша ЖИТС (Жүре пайда болатын иммундық тапшылық) деп
аталатын болды. Бактерияларды зақымдайтын агентті алғашқы рет Ф.Туорт
(1915) стафилококтарды зерттеу барысында ашты. Одан тәуелсіз Ф. Де Эрель
(1917) дизентерияны қоздыратын бактериялардың сүзгіден өтетін және бактерия
клеткаларын ыдырататын агентті бөліп алып, оны бактериофаг деп атады. Содан
бері фагтарды жан-жақты зерттейді. Олар медицинада диагностикалық мақсатта
қолданады, ал молекулярлы биология мен гендік инженерияда прокариот пен
эукариоттардың гендерін клондау үшін вектор ретінде пайдаланылады.
Вирустардың химиялық қасиеттерін анықтауына Ф.Стенли үлкен үлес қосты. Ол
1935 жылы темекі теңбіл вирусты таза кристалл күйінде бөліп алып, вирус
құрамындағы белоктың белсенділігін анықтады және оның белсенділігі тікелей
белок мөлшерімен байланысты екенін дәлелдеді. А.Херши мен М.Ченз (1952)
фагтардың генетикалық информациясы ДНҚ-да сақталатындығын және клетка
фагпен зақымданғанда оған тек ДНҚ- сы енетіндігін дәлелдеді. Кейін Френкель-
Конрад (1955) вирустардың РНҚ- сы да генетикалық информацияны
сақтайтындығын көрсетті, ал А. Гиеред пен Г. Шрамм (1956) темекі теңбіл
вирустың РНҚ- сы ауру қоздырғыш қасиетіне ие екенін ашты. Биохимиялық
әдістердің қолдануы вирустардың ферменттерін, нейраминидаза мен РНҚ-
полимеразаны ашуға мүмкіндік туғызды. Тіпті, 1970 жылы Г.Темин мен
Д.Балтимор саркома мен лейкоз қоздыратын вирустарда транскриптаза
ферментінің өзгеше түрін, кері транскриптазаны ашты. Сонымен, транскрипция
тікелей ДНҚ → иРНҚ жолымен емес, кері де иРНҚ → ДНҚ жолымен жүретіндігін
дәлелдеді. Бұл жұмыс үшін 1975 жылы Г.Темин мен Д.Балтимор Нобель сыйлығына
ие болды. Практикалық маңызды мәселелердің біреуі– жұқпалы аурудың белгілі
бір қоздырғышпен байланысты екенін дәлелдеу. Р.Кох (1876) бактериалды
аурулардың қоздырғыштарын анықтауға арналған постулаттарды ұсынды: патоген
(қоздырғыш) ауру белгілері бірдей адамдардың бәрінде болуы керек, патогенді
адамнан бөліп алып таза күйінде алу қажет, патогеннің таза дақылынан
алынған үлгісі сезімтал жануарларға енгізгенде ауру қоздыру қажет, ауру
жануарлардан бөлініп алынған патоген ауру адамнан бөлініп алынған
патогенмен бірдей болуы керек. Вирусты ауруларды анықтау үшін Т. Риверс
(1937) Кох постулаттарына кейбір өзгерістер енгізді. Кохтың екінші
постулатын вирусты сезімтал жануарлар организміне не олардың клеткасында
өсіру қажет деп өзгертті және қоздырғыштың сүзілгіштігін дәлелдеу керек
деген постулатты қосты [4].
№1 кесте
Тұмаудың пандемия және эпидемия кезінде айналымда жүретін
А – тұмау вирусының түр аралығы
Гемагглютинин және нейраминидаза Айналым кезеңі
белгісі
А(НОN1) 1874-1889жж.
А(Н1N1) 1889-1901жж.
А(Н2N2) 1901-1918жж.
А(Н0N1 , Н1N1) 1918-1957жж.
А(Н2N2) 1957-1968жж.
А(Н3N2) 1968ж
А(Н1N1) 1977ж
1874-1889 жылдар аралығында А типті (НОN1) тұмау вирусы таралды. 1889-
шы жылдан бастап А(Н1N1) тұмау вирусы пайда болып, 1901 жылы аяқталды. 1901-
1918 жылдар аралығында А типті (Н2N2) тұмау вирусы жүрді. Ал 1918 жылдан
бастап А типті (Н0N1 , Н1N1) вирустары қайтадан пайда болып, 1957 жылы
аяқталды. 1957-1968 жылдар аралығында қайтадан А типті (Н2N2) тұмау вирусы
жүрді. 1968 жылдан бері А типті (Н3N2) тұмау вирусының таралуы басталды. Ал
1977 жылдан А типті (Н1N1) тұмау вирусының қайта таралуы әлі де жалғасуда
[5].
1.2 Вирустардың физикалық және химиялық қасиеттері
Вирустар дүниесі өздерінің құрылымына, көлеміне, пішініне және химиялық
құрамына сәйкес әр түрлі болады. Могрhе- грек тілінен алынған пішін, бейне,
түрі деген сөз. Вирустардың мынандай түрлері бар: Икосаэдралық (икосаэдр-
20 қырлы көпбұрыш), немесе куб сияқты. Мал мен адамның жұқпалы ауруын
тарататын вирустардың негізгі көпшілігінің түрі осындай болады (олар-
реовирустар, пикорнавирустар, аденовирустар т.б.). Вирустардың таяқша
немесе цилиндр тәрізді түрлері (оларға рабдовирустар, өсімдік вирустары
жатады). Сферикалық немесе дөңгелек шар тәрізді түрлері (оларға
парамиксовирустар, ортомиксовирустар, ретровирустар т.б. жатады).
Сперматозойдқа ұқсас түрлері- олар бактериофагтар (бактериялардың
вирустары). Жіп тәрізді оралған түрлері кейбір бактериофагтарда кездеседі.
Сопақша түрлері кейбір өсімдіктер вирустарында кездеседі. Вирустардың
мөлшері де әр түрлі болады. Соған байланысты бірнеше топқа бөлінеді. Өте
ұсақ вирустар: олардың мөлшері 20-50 нм (парвовирустар, пикорнавирустар).
Үлкендігі орташа вирустар: мөлшері 50-150 нм (тогавирустар,
ортомиксовирустар, ретровирустар, аденовирустар). Ірі вирустар: олардың
мөлшері майда бактерияларға жетіп қалады (поксвирустар). Жануарлар
вирустары өздерінің құрамына сәйкес жай қарапайым (қабықшасыз) немесе
күрделі (қабықшалы) болып екіге бөлінеді. Жай вирустардың құрамында тек
нуклеин қышқылы мен белок қана болады, ал күрделі вирустардың қосымша
қабықшалары бар. Қабықшаның құрамында көмірсулар, липидтер, белоктар
болады. Вирустардың қандай түрі болмасын (жай немесе күрделі), олардың
генетикалық материалы вирустың тек ортасында ғана болады, ол жерді
“нуклеоид” деп атайды. Вирустардың клеткалардан ерекшелігі - вирустарда
нуклеин қышқылының тек бір түрі ғана болады: РНҚ немесе ДНҚ. Нуклеин
қышқылы сыртынан қабықпен қоршалған, ол қабат “капсид” (латын тілінен сарsа-
қап, тыс деген сөзінен алынған) деп аталады. Капсид белоктан тұрады.
Нуклеин қышқылын сол тысқы қабатымен қосып “нуклеокапсид” деп атайды. Жай
вирустарда “нуклеокапсид” “вирион” деген ұғыммен бірдей. Капсидтің өзі
капсомерден тұрады. Капсомердің вирустар құрамындағы саны мен орналасу
ерекшеліктері әр түрлі. Соған сәйкес вирустар бірнеше топқа бөлінеді. Ал
капсомердің өзі белгілі бір құрылымдардан тұрады, оны “құрылымды бөліктер”
деп атайды. Олар белоктың химиялық жетілген бір бөлігі. Құрылымды бөліктер
“белокты суббөліктерден” тұрады. Ал белокты суббөлік полипептид
тізбектерінен құралады. Полипептид тізбегі аминқышқылдарынан тұрады да әр
түрлі вирустарда түрліше болады. Демек, капсомер дегеніміз белок
суббөліктерінен тұратын үлкен агрегат. Мысалы: капсид- капсомер- құрылымды
бөлік- белокты суббөлік- полипептид тізбегі- аминқышқылы. Күрделі
вирустардың құрамында нуклеокапсидке қосса липопротеидтен тұратын сыртқы
қабықша бар. Оны “суперкапсид” немесе “пеплос” (гректің рерlоs- жапқыш,
жамылғыш деген сөзінен) деп атайды. Кейбір вирустардың суперкапсидінің
сыртқы жағында шығып тұратын өскіндері- “пепломерлері” бар. Күрделі
вирустардың нуклеокапсиді вирионның ортасында орналасады. Сондықтан да оны
“жүрекше” деп атайды [6].
Вирустардың бірнеше түрін электрондық микроскоп арқылы қарап көргенде
олардың капсомерлерінің орналасу ерекшеліктері белгілі болды және
капсомерлердің симметриялық жағдайда ғана орналасатыны анықталды. Осыған
байланысты капсид симметриясының мынандай түрлері болады: куб тәрізді
немесе икосаэдралық симметрия. Бұл симметрияның құрамы 20 қырлы көпбұрышқа
ұқсайды, яғни өзара бірдей 20 үшбұрыштан тұрады. Әрбір үшбұрыштың
қабырғасы, төбесі және қыры бар. Капсомерлер екіден (димер), үштен
(тример), төрттен (квадример), бестен (пентамер), алтыдан (гексомер) өзара
бірігіп вирусқа белгілі бір пішін береді, вирустар осыған сәйкес әр түрлі
болады. Куб тәрізді симметриядан тұратын вирустардың көбінің сыртқ
қабықшасы жоқ, оларға иридовирустар, аденовирустар, паповавирустар,
реовирустар, калицивирустар, пикорнавирустар, парвовирустар жатады.
Симметрияның спираль тәрізді немесе бұрама түрі. Мұндай жағдайда белок
молекулалары нуклеин қышкылының ұзын бойына оралып спираль сияқты
орналасады. Айтылған симметрия вирустарға түтікшеге ұқсас пішін береді.
Мұндай вирустардың белоктарының өзара белгілі бір қалыппен жиналу
ерекшелігі бар, соның арқасында біркелкі полипептид тізбегінен дұрыс
орналасқан капсид пайда болады. Бұл жаңалықты бірінші рет 50- ші жылдары
темекі ауруының вирусын зерттеген ғалымдар Шрамм мен Френкель- Конрат ашты.
Осындай орналасу ерекшеліктері генетикалық материалдың аса үнемі жұмсалуына
мүмкіндік береді. Белок молекулаларының спираль тәрізді орналасуы мына
жағдайларға байланысты: а) спираль айналымына, демек 1 толық айналымға
сәйкес, б) бір айналымға келетін бөліктер санына сәйкес, в) екі бөліктің
ара қашықтығына сәйкес, спиральді симметрия темекі ауруының вирусында терең
зерттелген. Онда 2150 белок молекуласының, 6000 нуклеоидтың бар екені
анықталады. Симметрияның күрделі түрі (поксвирустар, ретровирустар т. б.).
Вирустардағы симметрия түрі сол вирусқа ғана тән қасиет болып есептеледі.
Мысалы, симметрияның куб тәрізді түрі- пикорна- иридо-, аденовирустарда
болады. Спираль тәрізді түрі рабдо, ортомиксовирустарда, т.б. кездеседі.
Вириондардың құрамындағы нуклеин қышкылы мен капсомерлердің өзара байланысы
әр түрлі болады. Мысалы, спиральді симметриядан тұратын вирустарда белок
молекуласының әрбір бөлшегі (суббөлігі) нуклеин қышқылымен байланысады, ал
вирустардың икосаэдрдан тұратын симметриясында жағдай басқаша: белок
молекуласы бөлшектерінің бәрі бірдей нуклеин қышқылымен байланыса бермейді.
Себебі нуклеин қышқылы вирионның ішінде оралған күйде болғандықтан белоктық
суббөліктер сол нуклеин қышқылмен жақын келген жерінде ғана байланысады.
Жануарлар дүниесі вирустарының негізгі компоненті- белок. Вирион салмағы 50
проценттен 90 процентке дейін белоктан тұрады. Вирус құрамындағы құрылымды
белоктар: капсид белогы, өзекше белогы, мембрана белогы, суперкапсид белогы
және құрылымсыз белоктар (ферменттер) болып бөлінеді [7].
Жануарлар дүниесі вирустарының вирионында белоктардың саны түрліше.
Мысалы, калицивирустарда 1 белок болса, герпесвирус, поксвирустарда 20- дан
30-ға дейін құрылымдық белоктар бар. Вирустар құрамындағы белоктар
бактерия, өсімдіктер мен жануарлар белоктары сияқты 20 амин қышқылынан
тұрады. Полипептид тізбектеріндегі белок молекуласында 200-300- ге дейін
аминқышқылы әр түрлі байланыстарда кездеседі және ондай белоктардың
молекулалык салмағы өте жоғары болады. Мысалы, аусыл ауруы вирусының
молекулалық салмағы 20000-60000 Д. Полипептидтегі белок молекуласының
аминқышқылдары өзара пептидтік коваленттік байланыста болады.
Аминқышқылдары орналасуының белгілі бір жүйесі бар. Бұл жүйенің ерекшелігі
вирустың түріне сәйкес келеді. Әрбір аминқышқылында сілтілік (аминдық) топ-
(NН2) және қышқылдық (карбоксильдік) топ (СООН) бар. Олардың өзара
пептидтік (NН2-СООН) байланысы болады. Мысалы, темекі ауруының вирусында
пептидтік тізбек 158 аминқышқылдық қалдықтан тұрады. Белоктың түрі тек R-
тобы арқылы анықталады. Себебі, а- амин, және а- карбоксилдік топтар
пептидтік байланыстарда көрінбей орналасады. 1950 жылы Фридрих Сенгер деген
ғалым (екі рет Нобель сыйлығын алған) инсулин деген белок құрамын анықтады.
Ол белок 2-полипептид тізбегінен тұрады) және өзара дисульфидтік
байланыспен бірігеді. Екі тізбекте 52 аминқышқылы бар екен. Белок
молекулалары құрылысының төрт түрі болады. Аминқышқылдарының полипептид
тізбегінде орналасу жүйесін белок молекуласының “алғашқы құрылымы” деп
атайды. Осындай белоктың алғашқы құрылымы нәсілдік қасиетті сақтайды. Ал,
егер бір аминқышқылын өзгертіп не орнын ауыстырса, онда белоктың қасиеті
өзгеріп, жаңа белок пайда болады. Полипептид тізбегінің майысып немесе
бұрылып спираль тәрізді болуы мүмкін. Мұндай жағдайда спиральдағы
полипептидтер арасында сутегі арқылы байланыс пайда болады. Бұл байланыс
спиральдің беріктігін сақтайды. Осындай жағдайды белок молекуласының
“екінші құрылымы” “а-спираль” деп атайды. Спиральдар әр түрлі жағдайларға
байланысты пішінін өзгертуі мүмкін. Мұндай жағдайда аминқышқылдардың
тізбегі өзара немесе қоршаған ортамен бүйірдегі R тобы арқылы байланысады.
Сөйтіп полипептид тізбегі домаланып, глобулаға айналады. Бұл белок
молекуласының “үшінші құрылымы” болып саналады. Белок молекуласының өте
күрделі “төртінші құрылымы” да бар. Күрделі вирустардың сыртқы қабықшасында
белоктар, гликопротеидтер, липопротеидтер, гликолипопротеидтер түрінде
кездеседі. Вирустардың капсидтері белоктан тұрады және олардың қызметі
мынандай: 1. Қорғаныс міндетін атқарады. Себебі вирустардың сыртқы
қабықшасы болғандықтан нуклеин қышқылын, демек “алтын молекуласын” сақтап,
қорғайды. Өйткені тек осы молекулада ғана нәсілдік информация сақталады,
табиғат осындай етіп әдейі жаратқан. Оның мәнін мынандай жағдайдан көруге
болады: бізді қоршаған ортада вирустар тек вирион түрінде ғана кездеседі.
Ал капсидтің әр түрлі жағдайға шыдайтын қасиеті бар. Себебі белокты
ерітетін ферменттер оған әсер етпейді, ең бастысы- вирустың геномын
көптеген нуклеазалардан сақтауы керек. 2. Капсид белогы вирустардың
клеткаға жабысуын қамтамасыз етеді. Клеткаға вирустар өздерінің арнайы
рецепторлары арқылы ғана жабыса алады. Ол рецепторлар капсидтің белогында
немесе суперкапсидіндегі гликопротеидінде болады. Вирустың бұл
рецепторларын клеткада болатын рецепторлары “таниды”. Сондықтан да вирустар
өздерін “танитын” клеткаларға ғана жабысады. Эволюция кезінде әртүрлі
вирустарда түрліше рецепторлар пайда болған. 3. Жай вирустардағы белоктар,
күрделі вирустардағы глико,- липопротеидтер вирустарға антигендік қасиет
береді. Демек, табиғи ауырғанда немесе жануарларды еккенде арнаулы
антиденелердің пайда болуы осындай антигендік детерминаталарға байланысты
болады. Антигендік қасиеті белоктар түріне сәйкес болады. Вирустардың
қабықшалары сонымен қатар олардың гемагглютинациялық қан түйіршігі
жабыстыру және ферменттік нейраминидаза қасиеттерін де сақтайды.
Вирустардың көпшілігінің кұрамында ферменттер бар. Олар ДНҚ-ды және РНҚ-ды
вирустарда да кездеседі. Мысалы, герпесвирустарда, гепадновирустарда,
иридовирустарда, паповавирустарда ДНҚ- полимераза, ал поксвируста
ферменттің 10 түрі болады. РНҚ-ды вирустарда РНҚ- полимераза,
(транскриптаза), ретровирустарда кері транскриптаза бар. Кейбір ферменттер
вирустарға ғана тән, олар клеткаларда вирустың әсерінен пайда болады және
вирустардың нәсілдік қасиетіне сәйкес келеді. Мұндай ферменттер
пикорнавирустарда, тогавирустарда, парвовирустарда т.б. кездеседі. Оларға
қоса ферменттердің тағы бір тобы бар, олар вириондарда кездеспейді. Бұлар
клетканың өзіне ғана тән ферменттер. Сондықтан да тек вирустардың көбеюіне
ғана араласады. Ферменттердің бәрі вирустардың клетка ішінде көбейіп, өсіп-
өнуіне көп көмек көрсетеді. Зақымдалған клеткадағы күрделі процестерге
транскрипция, репликация және басқа да арнаулы биохимиялық реакцияларға
әсер етеді [8].
Вирустардың клеткалардан ерекшелігі, оларда нуклеин қышқылының тек бір
түрі ғана- ДНҚ немесе РНҚ кездеседі, ал клеткаларда ДНҚ мен РНҚ- ның екеуі
де болады. ДНҚ-ды вирустардың көпшілігінде екі жіпті дезоксирибонуклеин
қышқылы кездеседі (поксвирустар, герпесвирустар, иридовирустар,
аденовирустар, паповавирустар, гепаднавирустар). РНҚ-ды вирустарда көбіне
бір жіпті рибонуклеин қышқылы кездеседі (пикорнавирустар, калицивирустар,
тогавирустар, коронавирустар, парамиксовирустар). Вирустарда нуклеин
қышқылының басқа да түрлерінің кездесуі мүмкін. Олар бір жіптен тұратын
ДНҚ, екі жіптен тұратын РНҚ. ДНҚ және РНҚ- ның құрылымы сызықша, сақиналы
және үзілмелі пішінді болуы мүмкін. Демек, табиғат вирустарға әр түрлі
нуклеин қышқылын беріп, әрбір түрін әдейі жаттықтырып көріп, содан соң ғана
негізгі классикалық түрге көшкен сияқты. Мысалы- екі жіпті ДНҚ мен бір
жіпті спиральді РНҚ. Нуклеин қышқылдарының мұндай түрлері өсімдіктер мен
жануарлар клеткаларында кездеседі. Клеткаларда РНҚ-ның молекуласы әр түрлі
кызмет атқарады. иРНҚ- информациялы РНҚ- транскрипция арқылы пайда болады
(ДНҚ- нан “көшіріп жазу” ретінде ғана пайда болады). Бұл РНҚ- лы нәсілдік
информацияны рибосомға жеткізеді, ал ол жерде осы иРНҚ- на сәйкес белок
құралады. рРНҚ-рибосомдық РНҚ-клеткадағы рибосом құрамына кіреді. тРНҚ-
тасымалдаушы РНҚ- аминқышқылдарын рибосомға жеткізеді. Себебі рибосомда
белоктар құралады. Вирустар құрамында кездесетін нуклеин қышқылдарының
түрлерін мынандай етіп бөлуге болады: а) Екі спиральды (жіпті) сызықшалы
ДНҚ (герпес-, аденовирустарда т. б. болады). Екі спиральды сақиналы ДНҚ.
Екі спиральды сақиналы ДНҚ, бір жібі үзілмелі (гепатит В вируста). б) Екі
спиральды өзара шиеленіскен ДНҚ (паповавирустарда кездеседі). Бір жіпті
сызықшалы ДНҚ (парвовирустарда). Бір жіпті сақиналы ДНҚ (фагтарда.) ДНҚ-
ның м.с. әр түрлі вирустарда түрліше болып келеді: 1- 106 = дан 250- 10 ға
дейін кездеседі. Бір жіпті ДНҚ екі жіпті ДНҚ-нан жеңілдеу болады (1,5-106
және 5-250-106). Ең ауыр ДНҚ- иридовирустарда, шешек ауруының вирусында
болады (85-250•106). Адам және жануарлар дүниесі вирустарының ішінде РНҚ-ды
вирустар 80 процентке дейін жетеді. Вирустар құрамындағы РНҚ әр түрлі болып
келеді. РНҚ молекулалары мына төменде көрсетілгендей түрде кездеседі: бір
жіпті сызықшалы РНҚ. Атқаратын қызметіне сәйкес РНҚ екі түрге бөлінеді: а)
позитивті ( + ) геномы бар вирустар (“оң” жіпті РНҚ). Мұндай вирустардың
нәсілдік қасиетімен бірге информациялық қасиеті де бар. Сондықтан вирустың
РНҚ генетикалық информацияны өзі атқарып, рибосомдарға транскрипция кезінде
жеткізеді. Осындай жағдай пикорна-, тогавирустарда т.б. кездеседі. б)
Негативті ( - ) геномы бар вирустар. (“теріс” жіпті РНҚ) РНҚ молекуласы тек
қана генетикалық қызмет атқарады. Ал, информациялық қасиеті жаңадан пайда
болған комплементарлық РНҚ-ның жібі атқарады. Бұл процесс фермент
транскриптаза (немесе РНҚ- тәуелді РНҚ- полимераза) арқылы іске асады.
Мұндай ферменттер тек қана вирустар құрамында кездеседі. (парамиксо-, рабдо-
, ортамиксовирустарда). Ал адам, өсімдік, мал клеткаларында ондай фермент
жоқ. в) әрі “позитивті”, әрі “негативті” РНҚ-ның жіптері. Мұндай қасиеті
бар РНҚ ареновирустарда кездеседі екен. Бір жіпті, үзілмелі РНҚ. РНҚ-
үзілген фрагменттері әр түрлі информацияны сақтайды. РНҚ- ның мұндай
түрлері ортомиксо-, ареновирустарда кездеседі. Бір жіпті үзілмелі сақиналы
РНҚ- ның түрі. Мұндай сақиналы молекулалар соңындағы сутегі арқылы
байланысып тұрады. Бұларға буньявирустар жатады. Екі жіпті үзілмелі РНҚ.
Бұл РНҚ- ның ерекше түрі. Оған реовирустар жатады. Үзілімдер 10-12-ге
жетеді. Бір жіпті РНҚ екі молекуладан тұрады (өзара бірдей). РНҚ- ның
мұндай түрі ретровирустарда кездеседі. РНҚ- ды вирустардың РНҚ- ның
молекулалық салмағы да әр түрлі болып келеді және ДНҚ- ды вирустардың ДНҚ-
нан неғұрлым жеңіл болады. Вирустардың нуклеин қышқылының химиялық құрамы
белоктарға ұқсас. Олар оттегі, сутегі, азот, көмір және фосфордан тұрады.
Нуклеин қышқылының құрамында полимерлер болады. Ол полимерлер 3 түрлі
химиялық заттан тұрады: 1. азоттық негіздер: пурин немесе пиримидин. 2.
қант қалдығы- пентоза. 3. фосфор қышқылының қалдығы. Пуриндер- аденин мен
гуанин (А, Г) екі сақинадан тұрады. Пиримидиндер- тимин мен цитозин (Т, Ц)
ДНҚ құрамында болады, ал РНҚ-да тимин орнына урацил (У) болады. Т.Ц.У- алты
мүшелі бір сақинадан тұрады. ДНҚ құрамында қант (немесе пентоза)
дезоксирибоза, ал РНҚ-да рибоза түрінде кездеседі. Қант бес мүшелі
сақинадан тұрады. Қант қалдығы пуриндердің бірімен немесе пиримидинмен
байланысып “нуклеозид”, ал нуклеозид фосфат тобымен байланысып “нуклеотид”
құрады. Фосфат қалдығы нуклеозидқа қант арқылы байланысады. Екі
нуклеотидтің бірігуін-динуклеотид, 3-тринуклеотид, 4-тетрануклеотид деп
атайды. Полинуклеотид тізбегінде осындай нуклеотидтер жүз мыңдап кездеседі.
ДНҚ- өте үлкен органикалық молекула, ол мыңдаған, миллиондаған тіпті
миллиард нуклеотидтен тұрады, ал РНҚ- ның молекуласы одан да аз, барлығы 4-
6 мың нуклеотидтен тұрады. Мысалы, темекі ауруының вирусында РНҚ 6230
азоттық негізден тұрады, ал ішек микробының (Е.coli) ДНҚ- лы 20 млн, адам
хромосомының ДНҚ-лы 9 млрд. азот негіздерінен тұрады. Нуклеотидтердің
орналасу реті өте қатаң сақталады және нәсілдік қасиетті сақтау осы
орналасу ретіне тікелей байланысты. Нуклеин қышқылында нуклеотидтің 4 түрі
кездеседі (азоттық негіздерге сәйкес- А, Т, Г, Ц (У). Бұл жағдайда төрт
түсті моншақтардан құралған алқа тәрізді. Алқадағы моншақтар кез келген
қалыппен тізбектелуі мүмкін [9].
Американдық ғалым Э.Чаргафф ДНҚ-ның химиялық құрылысында болатын
маңызды бір заңдылықты тапты. Ол әр түрлі клеткалардан алынған ДНҚ-ның
көптеген түрлерін химиялық зерттеуден өткізіп, олардың құрамындағы пуриндық
негіздер қосындысы пиримидиндер негіздерінің қосындысына тең екенін
айқындап, А+Г=Т+Ц және Т=А, Г=Ц екенін тапты. Ағылшын ғалымдары М.Уилкинсон
мен Фрэнклин ДНҚ молекуласын рентген арқылы тексеріп, оның екі жіптен
тұратынын мәлімдеді. 1953 жылы американдық ғалым Д.Уотсон және ағылшын
ғалымы Ф.Крик Чаргафф пен Уилкинстің мәлімдемелеріне сәйкес ДНҚ
молекуласының моделін құрап көрді. Олар химиялық құрамына, физикалық және
химиялық қасиетіне сәйкес болжам жасап, ДНҚ- молекуласы екі жіптен тұратын
спираль деген тұжырымға келді. Сөйтіп екі жіптен тұратын спиральдің оңға
бұрылып, өзара байланысатынын айтты. Екі жіптен тұратын ол ашқыш, дәлірек
айтқанда қос ашқыш тәрізді екенін, оның бір айналымында 10 жұп нуклеотид
бар екенін айтты. Полинуклеотидтің қаңқасы өзара алмасып отыратын кант пен
фосфаттан тұрады. Олар өзара коваленттік байланыста болады және қант ДНҚ
молекуласының сырт жағында тұрады, ал азоттық негіздер оларға көлденең
келеді және іш жағында болады. Бірінші жіптің пурині екінші жіптің
пиримидінімен сутегі молекулалары арқылы байланысады. Мұндай жағдайда А- ға
қарама- қарсы болып Т, ал Г- ге қарсы Ц келеді, және керісінше Т- ға қарсы
А, Ц- ға қарсы Г тұрады. Негіздердің осылай орналасуы олардың арасындағы
өзара сәйкестікті сақтайды. Мысалы, бірінші жіпте нуклеотидтер мынандай
тәртіппен орналасса: Т, Ц, Г, Г, А, Ц, Ц..., онда екінші жіпте міндетті
түрде соған сәйкес А, Г, Ц, Ц, Т, Г, Г... болады. Соған байланысты ДНҚ
жіптері өзара алмаса алады. Егер пурин пуринмен байланысса, онда негіздер
жұбы өте үлкен болып молекула ішіне сыймас еді, ал пиримидин пиримидинмен
байланысса, онда керісінше азоттық негіздер өте аз, ДНҚ молекуласы бір
қалыпты болып бірімен-бірі бірдей қашықтықта бола алмас еді. Әрбір фосфор
қышқылының қалдығы қанттың 51 байланысады, ал екінші қант молекуласымен З1
жағынан бірігеді. Сөйтіп байланыс жүйесі 51 басталып, З1- ке қарай барады.
Келесі қант молекуласының қалдығымен тағы да 51 байланысады да, одан әрі
осы тәртіп сақталады. Мұны 51- З1 деп белгілейді. Ал ДНҚ-ның екінші жібінде
керісінше З1- 51 қарай болады, демек жіптер бір- біріне кері сәйкесте
болады (кері сәйкес- антипараллель). Нуклеотидтердің ДНҚ молекуласында
осылайша орналасуын ДНҚ молекуласының алғашқы кұрылымы дейді. Екі жіпті ДНҚ
диаметрі 2 нм, нуклеотидтер арасы 0,34нм, спиральдің бір орамы 3,4нм
(қадам), 1 қадамда 10 жұп нуклеотид бар. Ал ДНҚ молекуласының ұзындығы
вирустардың түріне байланысты әр түрлі. Мысалы, шешек ауруы вирусының ДНҚ
молекуласының ұзындығы 0,093мм, ал ішек таяқшасының ДНҚ молекуласының
ұзындығы 1,53мм, жеміс шіркейі (дрозофила) ДНҚ молекуласының ұзындығы
61,2мм, адамның ДНҚ молекуласының ұзындығы 2,0м. Әрине, молекуланың
ұзындығына сәйкес оның салмағы да өзгереді. Әр түрлі РНҚ молекулаларының
салмағы он мыңнан миллионға дейін болады, ал әр түрлі ДНҚ молекулаларының
салмағы миллионнан жүз миллион, тіпті миллиардқа дейін болады. Мысалы,
бактериофаг ДНҚ- ның молекуласы 120-160 миллионға жетеді. Бұл- өте үлкен
молекула [10].
Вирустағы нуклеин қышқылдары (ДНҚ немесе РНҚ) генетикалық информацияны
сақтайды және белоктардың құрамын қадағалайды. Мұндай тұжырымға келудің
негізін мынадай тәжірибе арқылы білуге болады: вирустар нуклеин қышқылын
белоктардан ажыратып, клеткаға ексе ондай клеткаларда вирустардың жаңа,
толық түрлері пайда болады. Осы тәжірибеден вирустардың көбеюіне, толық
сақталуына олардың нуклеин қышқылының керек екенін білуге болады. Қүрделі
вирустардың құрамында нуклеин қышқылы мен белоктан басқа липидтер,
көмірсулары болады.
Липидтер мөлшеріне қарай вирустар 3 топқа бөлінеді. 1. РНҚ- ды вирустар-
ортомиксовирустар, парамиксовирустар, рабдовирустар, тогавирустар,
ретровирустар. Бұл вирустар клетка цитоплазмасының қабыкшасынан бөлініп
көбеюіне байланысты олардың құрамындағы липидтер клетка липидтерінен
шығады. Липидтердің мөлшері вирустың құрғақ массасының 15- 35 процентіне
дейін болады. 2. ДНҚ-ды вирустар- покс-, герпес-, гепаднавирустар
тұқымдастары күрделі болып келеді. Оларда липидтер 5-6 процентке жетеді.
Шешек ауруының вирусы, гепаднавирустар цитоплазма қабықшасынан бүршіктеніп
шықпайды, олардың құрамындағы липидтер клетка липидтерінен шықпаған, ал
герпесвирустар клетка ядросында көбейеді, ядро қабықшасынан бүршіктену
арқылы шығып, сол ядро қабықшасының липидтерін өз кұрамына енгізеді. 3.
Липиді бар вирустардың үшінші тобы азғантай ғана бактериофагтар. Оларда
липидтер 12-15 процентке дейін болады. Негізінде липидтер вирустың сыртқы
жақ қабатында ғана болады және олар вирустарды тазартқан кезде жеңіл
бөлінеді. Липидтер вирустардың сыртқы қабықшасында орналасады. Сөйтіп
вирустың тұрақтылығын сақтайды. Осы билипид қабатынан гликопротеид
молекулалары өтеді де сыртқа шығыңқырап вирус рецепторларын кұрайды [11].
Ғалымдар бұрынғы кезде вирус қабықшасындағы қанттар полисахаридтер деп
ойласа, бертін келе вирус қабықшасында дербестік қант компоненттері жоқ, ал
көмірсулар олигосахарид түрінде белок немесе липидпен байланысып,
гликопротеид не гликолипопротеид түрінде кездесетіні белгілі болды. Вирус
құрамындағы көмірсулар саны әр түрлі болуы мүмкін. Кейде вирион массасының
10-13 процентіне жетеді. Көбіне күрделі вирустардың сыртқы қабықшасында
кездеседі (ортомиксо, парамиксо, флави, альфа, рабдо, ретровирустарда,
шешек ауруы вирусында, герпесвирустарда), жай вирустарда көмірсулар
болмайды. Углеводтар да липидтер сияқты клеткадан шығады. Мұндай болжамның
дәлелі мынадан белгілі болды: қант құрамы вирус өсетін клетка құрамына
сәйкес болады. Бұл қандай қанттар десек, олар- глюкоза, манноза, галактоза,
рамноза, фруктоза, нейрамин қышқылы көмірсулар вирустардың сыртқы
қабықшасында орналасады және белок, липидтермен байланыста болады.
Сондықтан олар тез бөлініп кетеді. Мысалы: нейрамин қышқылы нейраминидаза
ферменті арқылы вирустан тез бөлініп кетеді. Осындай жағдайда вирустың қан
түйіршіктерін біріктіру, жабысу қасиеттері жойылады. Гликопротеидтердің
көмірсу бөлшектері белок кұрамына әсер етеді, олар кейбір жерлерде негізгі
қаңқасы болып келеді. Оған қоса көмірсулар гликопротеидтерді ферменттердің
(протеаза) ерітуінен сақтайды. Вирус құрамында фосфаттар да болуы мүмкін,
олар бірде болса, бірде болмайды. Фосфорланған белоктар шешек ауруы
вирусында, герпесвирустарда, реовирустарда, аденовирустарда,
ретровирустарда, паповавирустарда, ортомиксовирустарда кездеседі.
Фосфорланған белоктардың атқаратын қызметі белгісіз [12].
1.3 Вирустардың жіктелуі
1971 - 1975 жылдары вирустар туралы жаңа деректер пайда болды, соған
сәйкес оларды (вирустарды) тұқымдасқа, туысқа бөле бастады. Қазіргі кезде
вирустарды бір жүйеге келтіру барлық вирустар үшін (омыртқалылар,
омыртқасыздар, өсімдіктер, қарапайымдар) бірдей. Бұл жүйе вирустардың
негізгі қасиеттеріне сүйенеді. Ол қасиеттер мыналар: нуклеин қышқылының
түрі, морфологиясы, антигендік қасиеттері, вирус геномының стратегиясы.
Осыған орай, негізгі антигендік қасиеті бірдей вирустардың морфологиясы
және нуклеин қышқылының түрі де бірдей болып шықты. Вирустар басқа да
қасиеттеріне байланысты бөлінеді. Ол қасиеттер мыналар: липопротеидтік
қабықшасының барлығына сәйкес, нәсілдік карым-қатынас феноменіне сәйкес,
вирусты кабылдайтын иесінің тобына сәйкес, зиянкестік қасиетіне сәйкес,
жұғу жолдарына сәйкес, географиялық таралуына сәйкес. Осы аталған
қасиеттеріне сәйкес вирустар мынадай иерархиялық деңгейге бөлінеді:
тұқымдастар, тұқымдастар тармағы, туыстар, түрлері. Одан жоғары иерархиялық
деңгей жасауға вирустардың эволюциясы жөніндегі білімнің жетіспеуі әсер
етті.
Вирустар тұқымдасының аты viridае деп аяқталады. Тұқымдастың өзі
туыстан тұрады және оның мүшелерінің антигендік қасиеті, морфологиясы,
сондай-ақ нуклеин қышқылының түрі бірдей болып келеді. Вирустардың
тұқымдастар тармағының аттары viridае деген жалғаумен аяқталады. Вирустар
туыстарының аты virus деп аяқталады. “Туыс”- дегеніміз физикалық, химиялық
және серологиялық қасиеттері бірдей бір топ вирустар. Туысқа кіретін
вирустардың эволюциялық жетілуі де бірдей [13].
Қазіргі кезде барлық дерлік вирустардың түрлері белгілі емес. Тек қана
аденовирустар тұқымдасының түрлері белгілі және түрлер вирустардың
иммунологиялық қасиетіне негізделген. Ал вирустардың иммунологиялық
қасиеттері бейтараптандырушы антиденелер арқылы анықталады, айрықша қан
сарысуы ғана анықтайды. Қазіргі кезде вирус тұқымдастарының саны 55-тен
артық. Вирустардың көпшілігі әлі бір жүйеге келіп реттелген жоқ. Ол жұмыс
әрі қарай өрби бермек. Адамдар мен жануарлар вирустары 19 топшаға
(тұқымдасқа) бөлінеді. Олардың жетеуі ДНҚ- ды, он екісі РНҚ- ды вирустар.
ДНҚ- ды вирустардың геномы бір жіпті екі жіпті, сызықшалы және сақиналы
ДНҚ-нан тұрады. Қазіргі кезде, адамдар мен жануарлар вирустарының ДНҚ-ы бар
7 топшасы тұқымдасы белгілі. Олар: Рохviridae, Негреsviridae,
Нераdnaviridae, Ігidoviridae, Adenoviridae, Papovaviridae, Parvoviridae.
1. Рохvігіdае тұқымдасы (ағылшынның рох- жара деген сөзінен алынған)-
поксвирустар. Рохvігіdае тұқымдасының вирустары өте үлкен, мөлшері жөнінен
бактерияларға жақын (300-400 нм, демек 0,3-0,4м). Вирустардың пішіні
кірпішке ұқсайды. Бұл вирустар күрделі вирустарға жатады. Себебі сыртқы
қабықшасы бар, ол қабықшада белоктар, липидтер, углеводтар, бүйір денелері
және өзекшесі бар. Бұл вирустардың нәсілдік аппараты (геномы) екі жіпті ДНҚ-
ның бір молекуласынан тұрады, м.с.85-240 мегадальтон (тд). Поксвирустар
құрамында 30- ға жақын құрылымдык белоктар, ДНҚ- на тәуелді- РНҚ
полимеразасы бар. Вирустар клетканың цитоплазмасында өсіп-жетіледі.
Вирустың жетілуі және жиналуы “вирустар фабрикасында” (вирус өсетін клетка
денешіктерінде) болады. Антигендік қасиеті өте күрделі. Барлық
поксвирустарда нуклеопротеиннан тұратын топқа лайықты айрықша жалпылама
антигені бар. Рохvігіdае тұқымдасы 2 тармақтан тұрады. Олар: 2.
Chordopoxvirinae- омыртқалылар поксвирусы. 3. Entomopoxvirinае- жәндіктер
поксвирусы. Chordopoxvirinae тармағы 6 туысқа бөлінеді: 1. Огthopoxvirinae
туысы (гректің оrthos- дұрыс деген сөзінен алынған). Бұл туысқа шешек ауруы
вирусы, шешек ауруы вирусынан алынған вакцина вирусы, сиыр шешегінің
вирусы, буйвол, түйе, жылқы шешектерінің вирустары жатады. Бұл туысқа
жататын вирустардың өзара антигендік байланысы бар. Ол байланысты
серологиялық реакция арқылы анықтайды және олар тауық эритроциттерін өзара
байланыстырады. 2. Рагарохvirus туысы (гректің рага- қасында, жанында деген
сөзінен алынған). Бұл туысқа қойдың жұқпалы тері іріңінің вирустары және
ешкі ауруы вирусы, сиыр стоматиті вирусы, дара тұяқтылар вирусы жатады. 3.
Аvipoxvirus туысы (латынша аvis- құс деген сөзден шыққан). Бұл топқа:
тауық, кептер, күркетауық, тоты құс, бұлдырық шешек ауруы вирустары жатады.
Олардың бәрінің де өзара серологиялық туыстығы бар. Бұл індет құстарда екі
түрде, яғни шешек ауруы және дифтеридтік түрде кездеседі. 4. Leporipovirus
туысы (латынның Lepus қоян деген сөзінен алынған). Бұл туысқа үй қоянының
және тиіндердің миксома фиброма вирустары жатады және бұл туысқа кіретін
вирустардың да өзара серологиялық байланысы бар. 5. Suipoxvirus туысы
(латынның sиіs- шошқа деген сөзінен алынған). Бұл туысқа шошқа шешегінің
вирусы жатады. 6. Саргipoxvirus туысы қой, ешкі шешек ауруының вирусы, ірі
қараның нодулярлы дерматитінің тері ауруын қоздыратын вирустары жатады.
2. Негрesviridае тұқымдасы (гректің hегро еңбектеу, таралу деген
сөзінен)- герпесвирустары. Бұл тұқымдастың вирустары табиғатта кең
таралған. Олардың мөлшері 120-200 нм, өте күрделі липидтен тұратын
қабықшасы бар. Сол қабықшаның сыртқы жағында инеге ұқсас, тікенекшесі бар.
Бұл вирустарда ДНҚ- лы екі жіптен тұрады, жіптер үзілмеген, молекулалық
сал. 54-92-106Д (дальтон). Вирустың сыртқы пішіні икосаэдрге ұқсас, куб
тәрізді капсиді 162 капсомерден тұрады. Бұл вирустардың құрамында 20- дан
аса құрылымдық белоктар бар және олар клеткада ДНҚ- на тәуелді ДНҚ-
полимеразасының пайда болуына әсер етеді. Герпесвирустардың өзара бір
жалпылама, түрге лайықты айрықша екі антигені бар. Вирустар ядрода ғана
көбейіп, жетіле алады және олардың қабықшасының сыртқы қабаты клетка
ядросының ішкі қабатының бүршіктенуінен пайда болады. Бұл тұқымдастағы
вирустар өздері тіршілік ететін иелерінің организмінде бүкіл өмір бойы
кездеседі. Герпесвирустар табиғатта көп тараған. Олар адамдарда, малда,
құста және суыққандыларда әртүрлі аурулар коздырады тез өтетін жергілікті
мүшелердің ауруы, бүкіл бір жүйелерде кездесетін аурулар, жасырын өтетін
аурулар, аса қатерлі ісік аурулары т. б. Герпесвирустар тұқымдасына 3 түрлі
тармақ кіреді: А, В, G. 1. Аlphaherpesvirinae тармағы бұларға адамдарда
болатын жай герпес вирусы, жеңіл шешек вирусы, жануарлардың герпесвирустары
(жылқының ринопневмония вирусы, ірі қараның жұқпалы ринотрахеитының вирусы,
ірі қараның катаральді қызбасы, қатерлі ауру қоздыратын вирустар. Ауески
ауруының вирусы, құстардың жұқпалы ларинготрахеитының вирусы, үйрек
обасының вирусы) жатады. Ауырған организмде вирустар белгілі бір аймақтағы
нерв клеткаларының жиналған жерінде ұялайды. 2. Веtaherpesvirinae тармағына
адам және тышқан цитомегаловирустары жатады. Ауырған организмде вирустар
олардың сілекей бездерінде кездеседі. Олар фибробластан тұратын клеткаларда
өсіп-жетіледі. 3. Gammaherpesvirinae бұл тармаққа кіретін вирустар тек
лимфоциттерде өсіп-жетіледі. Бұл вирустардың қатарына Энштейн-Барр вирусы
және Марек ауруының вирусы жатады. Бұл вирустар тек қана лимфобластан
тұратын клеткаларда ғана өсіп, көбейеді.
3. Нераdnaviridae тұқымдасы. Бұл топқа жататын вирустар: адамның бауыр
ауруының “В” вирусы, орман суының бауыр ауруының вирусы жерде жүретін
тиіннің және үйректің бауыр ауруының вирустары. Бұл вирустардың өсіп-
жетілетін орны бауыр клеткаларының (гепатоциттер) ядросы. Вирустардың
липидтен тұратын қабықшасы бар, вирионның үлкендігі 50 нм, пішіні
сферикалық болып келеді. ДНҚ- сақиналы келген бір молекуладан тұрады, м. с.
1,6-106.
4. Ігіdoviridае тұқымдасына иридовирустар жатады. Бұл тұқымдасқа
кіретін вирустар түрі иксоаэдрға ұқсас, мөлшері 130 нм. Бұл вирустарда
липидтен тұратын өте күрделі қабықша (шыбын шіркей вирустарында ғана жоқ),
20 шақты құрылымдық белоктар бар. Вирустардың геномы (нәсілдік қасиеті) екі
жіпті ДНҚ-нан тұрады. Вирустар клетканың цитоплазмасында өсіп көбейеді.
Клеткадан бүршіктену арқылы бөлінеді немесе клетка жарылған кезде шығады.
Иридовирустар тұқымдасы бірнеше туыстан тұрады. Олар жылқының африка обасы
ауруының вирустары, ұзын сирақ вирустары, қоңыз және маса вирустары. т. б.
5. Аdепoviridае тұқымдасына (гректің adeno- без деген сөзінен шыққан)
аденовирустар жатады. Бұл вирустарды ең алғашқы рет Rowe деген ғалым 1953
жылы балалардың тамақ бездерінің клеткаларын пробиркада ұзақ уақыт өсіріп,
зерттеудің нәтижесінде осы бездердің клеткаларынан бөліп алды. Бұл
тұқымдастың вирустары икосаэдрға ұқсас, капсиді куб тәрізді симметриядан
тұрады, оның құрамында 252 капсомер бар, үлкендігі 70- 90 нм, қабықшасы
бар. Нәсілдік негізі екі жіпті ДНҚ-нан тұрады. Оның м.с. (20-25) • 106. Бұл
вирустардың құрамында оннан аса құрылымдық белоктар бар, ДНҚ- на тәуелді
ДНҚ-полимеразадан тұратын ферменті, жалпылама, түрге лайықты айрықша
антигендері бар (90- нан аса антиген белгілі). Бұл антигендерді тек
серологиялық реакциялармен ғана анықтайды (КБР, ГАТР, ДПР). Аденовирустар
клетка ядросында ғана өсіп-көбейеді, ал вирустардың сыртқа шығуы ядро
мембранасының жарылып, клетканың өлуімен аяқталады. Аденовирустар адамға,
жануарларға, құсқа және сүтқоректілерге ауру таратады. Аденовирустар
аденосателиттердің (ДИ-бөлшектерінің) өсуіне жағдай жасайды. Аденовирустар
тұқымдасы вирустардың көпшілігінің “түрге” дейін реттелген бірден-бір
тұқымдасы болып табылады. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ВИРУСТАРҒА ЖАЛПЫ ШОЛУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Вирустардың ашылу тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...5
1.2 Вирустардың физикалық, химиялық қасиеттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Вирустардың жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 16
1.4 Вирустардың репродукциясы, генетикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
1.5 Ортомикcовирустар тұқымдастығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 38
6. Тұмау вирусы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .40
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...45
2.1 Вирустарды қауызын жармаған тауық балапандарында өсіру
... ... ... ... ... ..45
2. Вирустарды анықтауда серологиялық реакциялар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...58
3.1 Тұмау вирусының түрлерін анықтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
3.2 Тұмау вирусының диагностикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
3.3 2009-2010 жылдар аралығындағы тұмау вирусымен ауырған
тұрғындардың салыстырмалы мониторингі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Вирустық инфекция денсаулық сақтауда практикалық
жағынан маңызды мәселе болып табылады. Бүгінгі таңда Қазақстан бойынша
тұмаумен сырқаттанушылар саны өте көп. Дүниежүзілік денсаулық сақтау
ұйымының ресми деректері бойынша әлемде 537 248 адам осы індетпен ауырып,
6972 адам көз жұмған. Тұмау індеті күн сайын жаңа елдерде тіркеліп, таралу
кеңістігін аша түсуде. Тұмау- адам жынысы мен жасына тәуелсіз оның ағзасына
зақым әкелетін вирустық инфекция. Тұмау- қатты токсикозбен, ринит түріндегі
құбылыстармен, мұрынның бітелуімен және тыныс алу жолдарының зақымдалуы мен
жөтелмен ерекшеленетін- аурудың қатты түрі. Тұмау вирусы өте оңай таралады.
Инфекцияның ең кең таралған жұғу жолы- ауа-тамшы жолы. Ауру немесе вирусы
бар адамның жөтелуі, түшкүруі, сөйлесуі барысында оның ауыз- мұрын қуысынан
ауру тудыратын микрофлорасы, соның ішінде, тұмау вирустары бар сілекей,
шырыш, қақырықтың кішкентай бөлшектері шашырайды. Тұмаудың инкубациялық
кезеңі, әдетте, 2- 5 күнге созылады. Кейін ауыр клиникалық шығу кезеңі
басталады. Аурудың ауыр өтуі денсаулықтың жалпы жағдайына, жас мөлшеріне
және бұрын вирустың сол түрінің жұққаны- жұқпағанына байланысты болып
табылады. Тұмау вирусы жыл сайын клетканың құрылымын өзгертіп, қайталанып
отыратын жалғыз жұқпалы ауру болып саналады.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) пайымдауынша дүние жүзінде
жыл сайын халықтың 5 тен 30 % дейінгі көлемдегі саны тұмау немесе соған
ұқсас аурулармен ауырады. Қазақстан Республикасы аумағында жыл сайын
індетті маусым кезеңінде тұмау және жедел респираторлық вирустық
жұқпалардың (ЖРВЖ) 1 млн жуық ауру оқиғасы тіркеледі. Тұмаумен көбінесе
аурушаң балалар, 65- тен асқан қарт адамдар, созылмалы аурулармен ауыратын
адамдар, медицина қызметкерлері ауырады. Жас балалар арасында тұмау ауруы,
жатып емделуді қажет ететін, құлақ іші қабынуы, жүрек және өкпе аурулары
түрінде көрініс беруі мүмкін. Ал сау адамдар арасында тұмау тыныс жолдары
ауруы түрінде 5- 6 күн көрініс береді. Тұмау ауруларының халыққа және ел
экономикасына келетін зардаптарды, жүрек-қан тамыры және қатерлі ісік
ауруларынан келетін зардаптармен қатар салыстыруға болады. Тұмауға және
оның зардаптарын жоюға дүние жүзінде жыл сайын 14,6 млн көлемінде доллар
жұмсалады. Тұмаудың алдын алудың ең сенімді әдісі- ол халықты оған қарсы
егу шаралары, олар жыл сайын тұмау індетінің таралу мерзімінің алдында
жүргізіледі. Тұмауға қарсы қолданылатын вакциналар қауіпсіз және олар
тұмаудың алдын алудағы жоғары нәтижелі шаралардың бірі болып саналады.
Қазақстан Республикасында 2008-2009 жылдардағы эпидмаусым кезеңінде
тіркеуден өткен тұмауға қарсы: Инфлювак (Нидерланды), Флюарикс (Германия),
Ваксигрипп (Франция) вакциналарын пайдалану ұсынылады. Вакцинация аурудың
халық арасында таралу қаупін мейлінше азайтады, 2 жасқа толмаған балалар
және 65 жастан асқан адамдар арасында инфекциядан кейінгі созылмалы
аурулардың тууы және қайтыс болу жағдайларын күрт төмендетеді. Тұмаудың
соңғы штамы А(H1N1)- нің таралуы пневмониямен ере жүруі мүмкін, ал бұл
денсаулығы нашарлаған адамдар үшін ерекше қауіпті. Вирустардың ішінде
адамға қауіптісі Н1, Н2, Н3 және N1, N2 түрлері болып табылады. Қазақстан
Республикасының Үкіметі және Денсаулық сақтау министрлігі біздің елде тұмау
вирусының таралуын болдырмау үшін қажетті шаралар жүргізілуде [1].
Диплом жұмысының мақсаты. 2009-2010 жылдар аралығындағы Талдықорған
қаласы бойынша тұрғындар арасында тұмау вирусының таралуын зерттеу.
Диплом жұмысының міндеттері:
1 Тұмау вирусының түрлерін анықтау
2 Тұмау вирусының диагностикасы
3 2009-2010 жылдар аралығындағы тұмау вирусымен ауырған тұрғындардың
салыстырмалы мониторингі.
1 ТҰМАУ ВИРУСЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Вирустардың ашылу тарихы
Вирустарды ең алғашқы рет 1892 жылы Д. И. Ивановский ашты. Ол өзінің
студент кезінде Украина мен Белоруссия жеріне темекі өсімдіктерінің ауруын
зерттеумен шұғылданды. Себебі ол аурудың зардабы өте үлкен шығын әкелетін.
Темекі өсімдігін зерттеуге сол кезде көп ғалымдар ат салыскан. Оған
Мейердің (Голландия) 1886 жылғы еңбектері мысал бола алады. Ивановский досы
Половцев екеуі ауруға ұшыраған темекі өсімдігінің жапырақтарын ұнтақтап,
оның сөлін сау жапырақтарға жаққан кезде, сау жапырақтар да ауруға ұшырады.
Осы ауру жапырақтардың сөлін сүзгіден өткізіп, ауру қоздыратын нәрсенің
бактериядан ұсақ екенін дәлелдеді. Ең негізгісі- осы сөлдің ауру қоздыратын
қасиеті анықталды. Демек, 1892 жыл- вирустың ашылу жылы болып есептеледі.
Осы жылы темекі өсімдігінің ауруын қоздырушы вирус белгілі болды. Бұл өте
үлкен жаңалық еді. Кох пен Пастердің аттары микробиология үшін каншалықты
зор болса, Ивановскийдің аты вирусология үшін сонша зор болып есептеледі.
Ивановский бұл вирусты микроскоп арқылы көруге болмайтынын және жасанды
қоректі орталарда өспейтінін мәлімдеді [2].
“Вирус” деген ұғымды бірінші рет Нидерланд ботанигі Бейеринк қолданды.
Ол ғалым темекі өсімдігі жапырақтарының ауруын зерттеп, Ивановскийдің
бақылауларын қайталады. Дегенмен ауруды қоздыратын “сұйық жұқпалы нәрсе”,
демек, “вирус” “у” екен деген пікір айтты. Вирус дегеніміз клеткасы жок,
өзіне тән геномы бар және жоғары сатыдағы организм клеткаларының ішінде
ғана тіршілік етіп, көбейе алатын арамтамақтар. Вирустардың- құрылысы өте
қарапайым ғана жанды нәрселер. Бұл дүниеде вирустан құрылымы қарапайым
нәрсе жоқ. Соңғы кезге дейін тірі нәрселердің бәрі клеткадан тұрады деп
келдік (жануарлар, өсімдіктер, бактериялар және адам организмі). Ал бертін
келе клеткаға дейін тірі нәрсенің бар екені белгілі болды. Олар- вирустар.
Оларды бактерия клеткасымен салыстырып көрсек, бактерияларда зат алмасады,
оларда ферменттер, өзіне тән химиялық реакциялар болады. Ал вирустарда
олардың бірде- бірі жоқ. Вирустардың ашылуы темекі өсімдіктері ауруын
зерттеумен тығыз байланысты. А.Мейер 1819-1882 жылдары аралығында темекі
дақылының ауруын зерттеп, ол өсімдіктердің қоректенуімен байланысты емес
екенін және ауру өсімдік шырындары арқылы берілетінін анықтады. Зерттелген
ауруды “темекі теңбіл” ауруы деп атады. Шырында ешбір бактерияларды
таппаған соң, ауру ферменттерге байланысты болуы мүмкін деп ойлады. Ал 1887
жылы орыс ғалымы Д.И. Ивановский мен В.В. Половцев, А. Мейер зерттеген
темекі теңбілі ауруының екі түрін рябуха мен темекі теңбілін тапты.
Кейіннен Д.И. Ивановский тек темекі теңбілімен айналысты. Ол ауру
жапырақтардың шырындарын Шеңберлен фильтрінен (бактерияларды ұстап қалатын)
өткізіп, алынған фильтратты сау жапырақтардың бетіне үйкеп жақты. Ауру
қоздырғыштарға байланысты болмаса, өсімдік сау қалуға тиісті еді. Бірақ
шырын сіңгеннен кейін сау өсімдік ауруға ұшырады, яғни теңбіл ауруының
белгілері пайда болады. Сау жапыраққа ауру жұқты деген болжамға келді.
Жүргізілген бүкіл тәжірибелердің нәтижелері мен алынған деректі
мәліметтердің бәрі бірдей болып шықты. Сонымен зерттелген фильтратта
бактериялардан өзгеше бір ауру қоздырғышы бар деген қорытындыға келді.
Бірақ оларды белгілі қоректік орталарда өсіре алмады. 1892 жылы Д.И.
Ивановскийдің жоғарыда айтылған жұмыстары Санк-Петербург ғылым
академиясының бюллетенінде басылып шықты. Д.И. Ивановскийден басқа М.
Бейеринк (1851-1931жж.) Голландия ғалымы да темекі теңбіл ауруын зерттеді.
Д.И. Ивановский сияқты ол да 1898 жылы белгісіз бір ауру қоздырғышы бар
екендігін дәлелдеді. Сонымен қатар жаңа қасиеттерін анықтады. Шырынды
кептіргенде және спиртпен өңдеп тұнбаға түсіргенде, инфекциялық қасиетін
жоғалтпайтындығын байқады. Мұндай ауру қоздырғышты Бейеринк латынша
“contagium vivum fluidum”( сұйық ауру қоздырғыш) деп атады. Ф.Лефлер мен
П.Фроски (1892) аусылмен ауыратын ірі қара малдардың ұлпаларында сүзгіден
өтетін және көбейе алатын қоздырғышты тапты. Көп кешікпей ұқсас деректер
адамның жұқпалы аурулар жөнінде алына бастады. Гаванада 1900 жылы сары
безгектің індеті пайда болды. Бұл аурудың қоздырғышы бөлініп алынбады.
Бірақ У.Рид ауру масалар арқылы таралатындығын, Д. Керфол ауру адамның
қанында сүзгіден өтетін қоздырғыш болатындығын дәлелдеді. Осындай сүзгіден
өтетін ауру қоздырғыштарын вирус ( лат.virus-у) деп атады. 1892 жылы
В.Бабеш және 1903 жылы А.Негри құтырған иттердің бас ми клеткаларында сау
клеткаларда болмайтын қосындыларды тапты. Әлі күнге дейін оларды Бабеш-
Негри денешіктері деп атайды. А.Боррель (1903) ісік аурулары вирустармен
байланысты болуы мүмкін деген ойға келді. Оны 1911 жылы П.Роус тауық
ісігінен және Р.Шауп (1932-1934жж.) қоян фибромасынан және попиллома
(бөртпесі) ісіктерінен вирусты бөліп алды. Полиомиелиттің вирусты табиғатын
К. Ландштейнер мен Э.Попперс (1909) ашты. 1933-1947 жылдары аралығында
адамда, жануарларда, құстарда тұмау ауруын тудыратын грипп вирустарының А,
В, С типтері ашылды. У.Смит, К.Эндрюс, П.Лэйдлау гриптің А- типін, Т.Фрэнс
пен Т.Меджилл В- типін, Т.Тэлор С- типін ашты [3].
Вирус қоздыратын аурулардың басым көпшілігі XX ғ. бірінші жартысында
ашылды. XX ғ. ортасында іштен не сыртқы ортаның зиянды әсерінен адамның
иммунды жүйесі бұзылып, ауру пайда болатындығы анықталды. Оларды иммунды
тапшылық ауруларға жатқызды. Бұл аурудың жаңа түрі, пневмоцитті пневмония,
1981 жылы АҚШ- та жас ер адамдардың арасында табылды. Кейін бұл ауруды AIDS
(Acquirea Immune Deficiencу Sуndrome), орысша СПИД (Синдром приобретенного
иммунодефицита), қазақша ЖИТС (Жүре пайда болатын иммундық тапшылық) деп
аталатын болды. Бактерияларды зақымдайтын агентті алғашқы рет Ф.Туорт
(1915) стафилококтарды зерттеу барысында ашты. Одан тәуелсіз Ф. Де Эрель
(1917) дизентерияны қоздыратын бактериялардың сүзгіден өтетін және бактерия
клеткаларын ыдырататын агентті бөліп алып, оны бактериофаг деп атады. Содан
бері фагтарды жан-жақты зерттейді. Олар медицинада диагностикалық мақсатта
қолданады, ал молекулярлы биология мен гендік инженерияда прокариот пен
эукариоттардың гендерін клондау үшін вектор ретінде пайдаланылады.
Вирустардың химиялық қасиеттерін анықтауына Ф.Стенли үлкен үлес қосты. Ол
1935 жылы темекі теңбіл вирусты таза кристалл күйінде бөліп алып, вирус
құрамындағы белоктың белсенділігін анықтады және оның белсенділігі тікелей
белок мөлшерімен байланысты екенін дәлелдеді. А.Херши мен М.Ченз (1952)
фагтардың генетикалық информациясы ДНҚ-да сақталатындығын және клетка
фагпен зақымданғанда оған тек ДНҚ- сы енетіндігін дәлелдеді. Кейін Френкель-
Конрад (1955) вирустардың РНҚ- сы да генетикалық информацияны
сақтайтындығын көрсетті, ал А. Гиеред пен Г. Шрамм (1956) темекі теңбіл
вирустың РНҚ- сы ауру қоздырғыш қасиетіне ие екенін ашты. Биохимиялық
әдістердің қолдануы вирустардың ферменттерін, нейраминидаза мен РНҚ-
полимеразаны ашуға мүмкіндік туғызды. Тіпті, 1970 жылы Г.Темин мен
Д.Балтимор саркома мен лейкоз қоздыратын вирустарда транскриптаза
ферментінің өзгеше түрін, кері транскриптазаны ашты. Сонымен, транскрипция
тікелей ДНҚ → иРНҚ жолымен емес, кері де иРНҚ → ДНҚ жолымен жүретіндігін
дәлелдеді. Бұл жұмыс үшін 1975 жылы Г.Темин мен Д.Балтимор Нобель сыйлығына
ие болды. Практикалық маңызды мәселелердің біреуі– жұқпалы аурудың белгілі
бір қоздырғышпен байланысты екенін дәлелдеу. Р.Кох (1876) бактериалды
аурулардың қоздырғыштарын анықтауға арналған постулаттарды ұсынды: патоген
(қоздырғыш) ауру белгілері бірдей адамдардың бәрінде болуы керек, патогенді
адамнан бөліп алып таза күйінде алу қажет, патогеннің таза дақылынан
алынған үлгісі сезімтал жануарларға енгізгенде ауру қоздыру қажет, ауру
жануарлардан бөлініп алынған патоген ауру адамнан бөлініп алынған
патогенмен бірдей болуы керек. Вирусты ауруларды анықтау үшін Т. Риверс
(1937) Кох постулаттарына кейбір өзгерістер енгізді. Кохтың екінші
постулатын вирусты сезімтал жануарлар организміне не олардың клеткасында
өсіру қажет деп өзгертті және қоздырғыштың сүзілгіштігін дәлелдеу керек
деген постулатты қосты [4].
№1 кесте
Тұмаудың пандемия және эпидемия кезінде айналымда жүретін
А – тұмау вирусының түр аралығы
Гемагглютинин және нейраминидаза Айналым кезеңі
белгісі
А(НОN1) 1874-1889жж.
А(Н1N1) 1889-1901жж.
А(Н2N2) 1901-1918жж.
А(Н0N1 , Н1N1) 1918-1957жж.
А(Н2N2) 1957-1968жж.
А(Н3N2) 1968ж
А(Н1N1) 1977ж
1874-1889 жылдар аралығында А типті (НОN1) тұмау вирусы таралды. 1889-
шы жылдан бастап А(Н1N1) тұмау вирусы пайда болып, 1901 жылы аяқталды. 1901-
1918 жылдар аралығында А типті (Н2N2) тұмау вирусы жүрді. Ал 1918 жылдан
бастап А типті (Н0N1 , Н1N1) вирустары қайтадан пайда болып, 1957 жылы
аяқталды. 1957-1968 жылдар аралығында қайтадан А типті (Н2N2) тұмау вирусы
жүрді. 1968 жылдан бері А типті (Н3N2) тұмау вирусының таралуы басталды. Ал
1977 жылдан А типті (Н1N1) тұмау вирусының қайта таралуы әлі де жалғасуда
[5].
1.2 Вирустардың физикалық және химиялық қасиеттері
Вирустар дүниесі өздерінің құрылымына, көлеміне, пішініне және химиялық
құрамына сәйкес әр түрлі болады. Могрhе- грек тілінен алынған пішін, бейне,
түрі деген сөз. Вирустардың мынандай түрлері бар: Икосаэдралық (икосаэдр-
20 қырлы көпбұрыш), немесе куб сияқты. Мал мен адамның жұқпалы ауруын
тарататын вирустардың негізгі көпшілігінің түрі осындай болады (олар-
реовирустар, пикорнавирустар, аденовирустар т.б.). Вирустардың таяқша
немесе цилиндр тәрізді түрлері (оларға рабдовирустар, өсімдік вирустары
жатады). Сферикалық немесе дөңгелек шар тәрізді түрлері (оларға
парамиксовирустар, ортомиксовирустар, ретровирустар т.б. жатады).
Сперматозойдқа ұқсас түрлері- олар бактериофагтар (бактериялардың
вирустары). Жіп тәрізді оралған түрлері кейбір бактериофагтарда кездеседі.
Сопақша түрлері кейбір өсімдіктер вирустарында кездеседі. Вирустардың
мөлшері де әр түрлі болады. Соған байланысты бірнеше топқа бөлінеді. Өте
ұсақ вирустар: олардың мөлшері 20-50 нм (парвовирустар, пикорнавирустар).
Үлкендігі орташа вирустар: мөлшері 50-150 нм (тогавирустар,
ортомиксовирустар, ретровирустар, аденовирустар). Ірі вирустар: олардың
мөлшері майда бактерияларға жетіп қалады (поксвирустар). Жануарлар
вирустары өздерінің құрамына сәйкес жай қарапайым (қабықшасыз) немесе
күрделі (қабықшалы) болып екіге бөлінеді. Жай вирустардың құрамында тек
нуклеин қышқылы мен белок қана болады, ал күрделі вирустардың қосымша
қабықшалары бар. Қабықшаның құрамында көмірсулар, липидтер, белоктар
болады. Вирустардың қандай түрі болмасын (жай немесе күрделі), олардың
генетикалық материалы вирустың тек ортасында ғана болады, ол жерді
“нуклеоид” деп атайды. Вирустардың клеткалардан ерекшелігі - вирустарда
нуклеин қышқылының тек бір түрі ғана болады: РНҚ немесе ДНҚ. Нуклеин
қышқылы сыртынан қабықпен қоршалған, ол қабат “капсид” (латын тілінен сарsа-
қап, тыс деген сөзінен алынған) деп аталады. Капсид белоктан тұрады.
Нуклеин қышқылын сол тысқы қабатымен қосып “нуклеокапсид” деп атайды. Жай
вирустарда “нуклеокапсид” “вирион” деген ұғыммен бірдей. Капсидтің өзі
капсомерден тұрады. Капсомердің вирустар құрамындағы саны мен орналасу
ерекшеліктері әр түрлі. Соған сәйкес вирустар бірнеше топқа бөлінеді. Ал
капсомердің өзі белгілі бір құрылымдардан тұрады, оны “құрылымды бөліктер”
деп атайды. Олар белоктың химиялық жетілген бір бөлігі. Құрылымды бөліктер
“белокты суббөліктерден” тұрады. Ал белокты суббөлік полипептид
тізбектерінен құралады. Полипептид тізбегі аминқышқылдарынан тұрады да әр
түрлі вирустарда түрліше болады. Демек, капсомер дегеніміз белок
суббөліктерінен тұратын үлкен агрегат. Мысалы: капсид- капсомер- құрылымды
бөлік- белокты суббөлік- полипептид тізбегі- аминқышқылы. Күрделі
вирустардың құрамында нуклеокапсидке қосса липопротеидтен тұратын сыртқы
қабықша бар. Оны “суперкапсид” немесе “пеплос” (гректің рерlоs- жапқыш,
жамылғыш деген сөзінен) деп атайды. Кейбір вирустардың суперкапсидінің
сыртқы жағында шығып тұратын өскіндері- “пепломерлері” бар. Күрделі
вирустардың нуклеокапсиді вирионның ортасында орналасады. Сондықтан да оны
“жүрекше” деп атайды [6].
Вирустардың бірнеше түрін электрондық микроскоп арқылы қарап көргенде
олардың капсомерлерінің орналасу ерекшеліктері белгілі болды және
капсомерлердің симметриялық жағдайда ғана орналасатыны анықталды. Осыған
байланысты капсид симметриясының мынандай түрлері болады: куб тәрізді
немесе икосаэдралық симметрия. Бұл симметрияның құрамы 20 қырлы көпбұрышқа
ұқсайды, яғни өзара бірдей 20 үшбұрыштан тұрады. Әрбір үшбұрыштың
қабырғасы, төбесі және қыры бар. Капсомерлер екіден (димер), үштен
(тример), төрттен (квадример), бестен (пентамер), алтыдан (гексомер) өзара
бірігіп вирусқа белгілі бір пішін береді, вирустар осыған сәйкес әр түрлі
болады. Куб тәрізді симметриядан тұратын вирустардың көбінің сыртқ
қабықшасы жоқ, оларға иридовирустар, аденовирустар, паповавирустар,
реовирустар, калицивирустар, пикорнавирустар, парвовирустар жатады.
Симметрияның спираль тәрізді немесе бұрама түрі. Мұндай жағдайда белок
молекулалары нуклеин қышкылының ұзын бойына оралып спираль сияқты
орналасады. Айтылған симметрия вирустарға түтікшеге ұқсас пішін береді.
Мұндай вирустардың белоктарының өзара белгілі бір қалыппен жиналу
ерекшелігі бар, соның арқасында біркелкі полипептид тізбегінен дұрыс
орналасқан капсид пайда болады. Бұл жаңалықты бірінші рет 50- ші жылдары
темекі ауруының вирусын зерттеген ғалымдар Шрамм мен Френкель- Конрат ашты.
Осындай орналасу ерекшеліктері генетикалық материалдың аса үнемі жұмсалуына
мүмкіндік береді. Белок молекулаларының спираль тәрізді орналасуы мына
жағдайларға байланысты: а) спираль айналымына, демек 1 толық айналымға
сәйкес, б) бір айналымға келетін бөліктер санына сәйкес, в) екі бөліктің
ара қашықтығына сәйкес, спиральді симметрия темекі ауруының вирусында терең
зерттелген. Онда 2150 белок молекуласының, 6000 нуклеоидтың бар екені
анықталады. Симметрияның күрделі түрі (поксвирустар, ретровирустар т. б.).
Вирустардағы симметрия түрі сол вирусқа ғана тән қасиет болып есептеледі.
Мысалы, симметрияның куб тәрізді түрі- пикорна- иридо-, аденовирустарда
болады. Спираль тәрізді түрі рабдо, ортомиксовирустарда, т.б. кездеседі.
Вириондардың құрамындағы нуклеин қышкылы мен капсомерлердің өзара байланысы
әр түрлі болады. Мысалы, спиральді симметриядан тұратын вирустарда белок
молекуласының әрбір бөлшегі (суббөлігі) нуклеин қышқылымен байланысады, ал
вирустардың икосаэдрдан тұратын симметриясында жағдай басқаша: белок
молекуласы бөлшектерінің бәрі бірдей нуклеин қышқылымен байланыса бермейді.
Себебі нуклеин қышқылы вирионның ішінде оралған күйде болғандықтан белоктық
суббөліктер сол нуклеин қышқылмен жақын келген жерінде ғана байланысады.
Жануарлар дүниесі вирустарының негізгі компоненті- белок. Вирион салмағы 50
проценттен 90 процентке дейін белоктан тұрады. Вирус құрамындағы құрылымды
белоктар: капсид белогы, өзекше белогы, мембрана белогы, суперкапсид белогы
және құрылымсыз белоктар (ферменттер) болып бөлінеді [7].
Жануарлар дүниесі вирустарының вирионында белоктардың саны түрліше.
Мысалы, калицивирустарда 1 белок болса, герпесвирус, поксвирустарда 20- дан
30-ға дейін құрылымдық белоктар бар. Вирустар құрамындағы белоктар
бактерия, өсімдіктер мен жануарлар белоктары сияқты 20 амин қышқылынан
тұрады. Полипептид тізбектеріндегі белок молекуласында 200-300- ге дейін
аминқышқылы әр түрлі байланыстарда кездеседі және ондай белоктардың
молекулалык салмағы өте жоғары болады. Мысалы, аусыл ауруы вирусының
молекулалық салмағы 20000-60000 Д. Полипептидтегі белок молекуласының
аминқышқылдары өзара пептидтік коваленттік байланыста болады.
Аминқышқылдары орналасуының белгілі бір жүйесі бар. Бұл жүйенің ерекшелігі
вирустың түріне сәйкес келеді. Әрбір аминқышқылында сілтілік (аминдық) топ-
(NН2) және қышқылдық (карбоксильдік) топ (СООН) бар. Олардың өзара
пептидтік (NН2-СООН) байланысы болады. Мысалы, темекі ауруының вирусында
пептидтік тізбек 158 аминқышқылдық қалдықтан тұрады. Белоктың түрі тек R-
тобы арқылы анықталады. Себебі, а- амин, және а- карбоксилдік топтар
пептидтік байланыстарда көрінбей орналасады. 1950 жылы Фридрих Сенгер деген
ғалым (екі рет Нобель сыйлығын алған) инсулин деген белок құрамын анықтады.
Ол белок 2-полипептид тізбегінен тұрады) және өзара дисульфидтік
байланыспен бірігеді. Екі тізбекте 52 аминқышқылы бар екен. Белок
молекулалары құрылысының төрт түрі болады. Аминқышқылдарының полипептид
тізбегінде орналасу жүйесін белок молекуласының “алғашқы құрылымы” деп
атайды. Осындай белоктың алғашқы құрылымы нәсілдік қасиетті сақтайды. Ал,
егер бір аминқышқылын өзгертіп не орнын ауыстырса, онда белоктың қасиеті
өзгеріп, жаңа белок пайда болады. Полипептид тізбегінің майысып немесе
бұрылып спираль тәрізді болуы мүмкін. Мұндай жағдайда спиральдағы
полипептидтер арасында сутегі арқылы байланыс пайда болады. Бұл байланыс
спиральдің беріктігін сақтайды. Осындай жағдайды белок молекуласының
“екінші құрылымы” “а-спираль” деп атайды. Спиральдар әр түрлі жағдайларға
байланысты пішінін өзгертуі мүмкін. Мұндай жағдайда аминқышқылдардың
тізбегі өзара немесе қоршаған ортамен бүйірдегі R тобы арқылы байланысады.
Сөйтіп полипептид тізбегі домаланып, глобулаға айналады. Бұл белок
молекуласының “үшінші құрылымы” болып саналады. Белок молекуласының өте
күрделі “төртінші құрылымы” да бар. Күрделі вирустардың сыртқы қабықшасында
белоктар, гликопротеидтер, липопротеидтер, гликолипопротеидтер түрінде
кездеседі. Вирустардың капсидтері белоктан тұрады және олардың қызметі
мынандай: 1. Қорғаныс міндетін атқарады. Себебі вирустардың сыртқы
қабықшасы болғандықтан нуклеин қышқылын, демек “алтын молекуласын” сақтап,
қорғайды. Өйткені тек осы молекулада ғана нәсілдік информация сақталады,
табиғат осындай етіп әдейі жаратқан. Оның мәнін мынандай жағдайдан көруге
болады: бізді қоршаған ортада вирустар тек вирион түрінде ғана кездеседі.
Ал капсидтің әр түрлі жағдайға шыдайтын қасиеті бар. Себебі белокты
ерітетін ферменттер оған әсер етпейді, ең бастысы- вирустың геномын
көптеген нуклеазалардан сақтауы керек. 2. Капсид белогы вирустардың
клеткаға жабысуын қамтамасыз етеді. Клеткаға вирустар өздерінің арнайы
рецепторлары арқылы ғана жабыса алады. Ол рецепторлар капсидтің белогында
немесе суперкапсидіндегі гликопротеидінде болады. Вирустың бұл
рецепторларын клеткада болатын рецепторлары “таниды”. Сондықтан да вирустар
өздерін “танитын” клеткаларға ғана жабысады. Эволюция кезінде әртүрлі
вирустарда түрліше рецепторлар пайда болған. 3. Жай вирустардағы белоктар,
күрделі вирустардағы глико,- липопротеидтер вирустарға антигендік қасиет
береді. Демек, табиғи ауырғанда немесе жануарларды еккенде арнаулы
антиденелердің пайда болуы осындай антигендік детерминаталарға байланысты
болады. Антигендік қасиеті белоктар түріне сәйкес болады. Вирустардың
қабықшалары сонымен қатар олардың гемагглютинациялық қан түйіршігі
жабыстыру және ферменттік нейраминидаза қасиеттерін де сақтайды.
Вирустардың көпшілігінің кұрамында ферменттер бар. Олар ДНҚ-ды және РНҚ-ды
вирустарда да кездеседі. Мысалы, герпесвирустарда, гепадновирустарда,
иридовирустарда, паповавирустарда ДНҚ- полимераза, ал поксвируста
ферменттің 10 түрі болады. РНҚ-ды вирустарда РНҚ- полимераза,
(транскриптаза), ретровирустарда кері транскриптаза бар. Кейбір ферменттер
вирустарға ғана тән, олар клеткаларда вирустың әсерінен пайда болады және
вирустардың нәсілдік қасиетіне сәйкес келеді. Мұндай ферменттер
пикорнавирустарда, тогавирустарда, парвовирустарда т.б. кездеседі. Оларға
қоса ферменттердің тағы бір тобы бар, олар вириондарда кездеспейді. Бұлар
клетканың өзіне ғана тән ферменттер. Сондықтан да тек вирустардың көбеюіне
ғана араласады. Ферменттердің бәрі вирустардың клетка ішінде көбейіп, өсіп-
өнуіне көп көмек көрсетеді. Зақымдалған клеткадағы күрделі процестерге
транскрипция, репликация және басқа да арнаулы биохимиялық реакцияларға
әсер етеді [8].
Вирустардың клеткалардан ерекшелігі, оларда нуклеин қышқылының тек бір
түрі ғана- ДНҚ немесе РНҚ кездеседі, ал клеткаларда ДНҚ мен РНҚ- ның екеуі
де болады. ДНҚ-ды вирустардың көпшілігінде екі жіпті дезоксирибонуклеин
қышқылы кездеседі (поксвирустар, герпесвирустар, иридовирустар,
аденовирустар, паповавирустар, гепаднавирустар). РНҚ-ды вирустарда көбіне
бір жіпті рибонуклеин қышқылы кездеседі (пикорнавирустар, калицивирустар,
тогавирустар, коронавирустар, парамиксовирустар). Вирустарда нуклеин
қышқылының басқа да түрлерінің кездесуі мүмкін. Олар бір жіптен тұратын
ДНҚ, екі жіптен тұратын РНҚ. ДНҚ және РНҚ- ның құрылымы сызықша, сақиналы
және үзілмелі пішінді болуы мүмкін. Демек, табиғат вирустарға әр түрлі
нуклеин қышқылын беріп, әрбір түрін әдейі жаттықтырып көріп, содан соң ғана
негізгі классикалық түрге көшкен сияқты. Мысалы- екі жіпті ДНҚ мен бір
жіпті спиральді РНҚ. Нуклеин қышқылдарының мұндай түрлері өсімдіктер мен
жануарлар клеткаларында кездеседі. Клеткаларда РНҚ-ның молекуласы әр түрлі
кызмет атқарады. иРНҚ- информациялы РНҚ- транскрипция арқылы пайда болады
(ДНҚ- нан “көшіріп жазу” ретінде ғана пайда болады). Бұл РНҚ- лы нәсілдік
информацияны рибосомға жеткізеді, ал ол жерде осы иРНҚ- на сәйкес белок
құралады. рРНҚ-рибосомдық РНҚ-клеткадағы рибосом құрамына кіреді. тРНҚ-
тасымалдаушы РНҚ- аминқышқылдарын рибосомға жеткізеді. Себебі рибосомда
белоктар құралады. Вирустар құрамында кездесетін нуклеин қышқылдарының
түрлерін мынандай етіп бөлуге болады: а) Екі спиральды (жіпті) сызықшалы
ДНҚ (герпес-, аденовирустарда т. б. болады). Екі спиральды сақиналы ДНҚ.
Екі спиральды сақиналы ДНҚ, бір жібі үзілмелі (гепатит В вируста). б) Екі
спиральды өзара шиеленіскен ДНҚ (паповавирустарда кездеседі). Бір жіпті
сызықшалы ДНҚ (парвовирустарда). Бір жіпті сақиналы ДНҚ (фагтарда.) ДНҚ-
ның м.с. әр түрлі вирустарда түрліше болып келеді: 1- 106 = дан 250- 10 ға
дейін кездеседі. Бір жіпті ДНҚ екі жіпті ДНҚ-нан жеңілдеу болады (1,5-106
және 5-250-106). Ең ауыр ДНҚ- иридовирустарда, шешек ауруының вирусында
болады (85-250•106). Адам және жануарлар дүниесі вирустарының ішінде РНҚ-ды
вирустар 80 процентке дейін жетеді. Вирустар құрамындағы РНҚ әр түрлі болып
келеді. РНҚ молекулалары мына төменде көрсетілгендей түрде кездеседі: бір
жіпті сызықшалы РНҚ. Атқаратын қызметіне сәйкес РНҚ екі түрге бөлінеді: а)
позитивті ( + ) геномы бар вирустар (“оң” жіпті РНҚ). Мұндай вирустардың
нәсілдік қасиетімен бірге информациялық қасиеті де бар. Сондықтан вирустың
РНҚ генетикалық информацияны өзі атқарып, рибосомдарға транскрипция кезінде
жеткізеді. Осындай жағдай пикорна-, тогавирустарда т.б. кездеседі. б)
Негативті ( - ) геномы бар вирустар. (“теріс” жіпті РНҚ) РНҚ молекуласы тек
қана генетикалық қызмет атқарады. Ал, информациялық қасиеті жаңадан пайда
болған комплементарлық РНҚ-ның жібі атқарады. Бұл процесс фермент
транскриптаза (немесе РНҚ- тәуелді РНҚ- полимераза) арқылы іске асады.
Мұндай ферменттер тек қана вирустар құрамында кездеседі. (парамиксо-, рабдо-
, ортамиксовирустарда). Ал адам, өсімдік, мал клеткаларында ондай фермент
жоқ. в) әрі “позитивті”, әрі “негативті” РНҚ-ның жіптері. Мұндай қасиеті
бар РНҚ ареновирустарда кездеседі екен. Бір жіпті, үзілмелі РНҚ. РНҚ-
үзілген фрагменттері әр түрлі информацияны сақтайды. РНҚ- ның мұндай
түрлері ортомиксо-, ареновирустарда кездеседі. Бір жіпті үзілмелі сақиналы
РНҚ- ның түрі. Мұндай сақиналы молекулалар соңындағы сутегі арқылы
байланысып тұрады. Бұларға буньявирустар жатады. Екі жіпті үзілмелі РНҚ.
Бұл РНҚ- ның ерекше түрі. Оған реовирустар жатады. Үзілімдер 10-12-ге
жетеді. Бір жіпті РНҚ екі молекуладан тұрады (өзара бірдей). РНҚ- ның
мұндай түрі ретровирустарда кездеседі. РНҚ- ды вирустардың РНҚ- ның
молекулалық салмағы да әр түрлі болып келеді және ДНҚ- ды вирустардың ДНҚ-
нан неғұрлым жеңіл болады. Вирустардың нуклеин қышқылының химиялық құрамы
белоктарға ұқсас. Олар оттегі, сутегі, азот, көмір және фосфордан тұрады.
Нуклеин қышқылының құрамында полимерлер болады. Ол полимерлер 3 түрлі
химиялық заттан тұрады: 1. азоттық негіздер: пурин немесе пиримидин. 2.
қант қалдығы- пентоза. 3. фосфор қышқылының қалдығы. Пуриндер- аденин мен
гуанин (А, Г) екі сақинадан тұрады. Пиримидиндер- тимин мен цитозин (Т, Ц)
ДНҚ құрамында болады, ал РНҚ-да тимин орнына урацил (У) болады. Т.Ц.У- алты
мүшелі бір сақинадан тұрады. ДНҚ құрамында қант (немесе пентоза)
дезоксирибоза, ал РНҚ-да рибоза түрінде кездеседі. Қант бес мүшелі
сақинадан тұрады. Қант қалдығы пуриндердің бірімен немесе пиримидинмен
байланысып “нуклеозид”, ал нуклеозид фосфат тобымен байланысып “нуклеотид”
құрады. Фосфат қалдығы нуклеозидқа қант арқылы байланысады. Екі
нуклеотидтің бірігуін-динуклеотид, 3-тринуклеотид, 4-тетрануклеотид деп
атайды. Полинуклеотид тізбегінде осындай нуклеотидтер жүз мыңдап кездеседі.
ДНҚ- өте үлкен органикалық молекула, ол мыңдаған, миллиондаған тіпті
миллиард нуклеотидтен тұрады, ал РНҚ- ның молекуласы одан да аз, барлығы 4-
6 мың нуклеотидтен тұрады. Мысалы, темекі ауруының вирусында РНҚ 6230
азоттық негізден тұрады, ал ішек микробының (Е.coli) ДНҚ- лы 20 млн, адам
хромосомының ДНҚ-лы 9 млрд. азот негіздерінен тұрады. Нуклеотидтердің
орналасу реті өте қатаң сақталады және нәсілдік қасиетті сақтау осы
орналасу ретіне тікелей байланысты. Нуклеин қышқылында нуклеотидтің 4 түрі
кездеседі (азоттық негіздерге сәйкес- А, Т, Г, Ц (У). Бұл жағдайда төрт
түсті моншақтардан құралған алқа тәрізді. Алқадағы моншақтар кез келген
қалыппен тізбектелуі мүмкін [9].
Американдық ғалым Э.Чаргафф ДНҚ-ның химиялық құрылысында болатын
маңызды бір заңдылықты тапты. Ол әр түрлі клеткалардан алынған ДНҚ-ның
көптеген түрлерін химиялық зерттеуден өткізіп, олардың құрамындағы пуриндық
негіздер қосындысы пиримидиндер негіздерінің қосындысына тең екенін
айқындап, А+Г=Т+Ц және Т=А, Г=Ц екенін тапты. Ағылшын ғалымдары М.Уилкинсон
мен Фрэнклин ДНҚ молекуласын рентген арқылы тексеріп, оның екі жіптен
тұратынын мәлімдеді. 1953 жылы американдық ғалым Д.Уотсон және ағылшын
ғалымы Ф.Крик Чаргафф пен Уилкинстің мәлімдемелеріне сәйкес ДНҚ
молекуласының моделін құрап көрді. Олар химиялық құрамына, физикалық және
химиялық қасиетіне сәйкес болжам жасап, ДНҚ- молекуласы екі жіптен тұратын
спираль деген тұжырымға келді. Сөйтіп екі жіптен тұратын спиральдің оңға
бұрылып, өзара байланысатынын айтты. Екі жіптен тұратын ол ашқыш, дәлірек
айтқанда қос ашқыш тәрізді екенін, оның бір айналымында 10 жұп нуклеотид
бар екенін айтты. Полинуклеотидтің қаңқасы өзара алмасып отыратын кант пен
фосфаттан тұрады. Олар өзара коваленттік байланыста болады және қант ДНҚ
молекуласының сырт жағында тұрады, ал азоттық негіздер оларға көлденең
келеді және іш жағында болады. Бірінші жіптің пурині екінші жіптің
пиримидінімен сутегі молекулалары арқылы байланысады. Мұндай жағдайда А- ға
қарама- қарсы болып Т, ал Г- ге қарсы Ц келеді, және керісінше Т- ға қарсы
А, Ц- ға қарсы Г тұрады. Негіздердің осылай орналасуы олардың арасындағы
өзара сәйкестікті сақтайды. Мысалы, бірінші жіпте нуклеотидтер мынандай
тәртіппен орналасса: Т, Ц, Г, Г, А, Ц, Ц..., онда екінші жіпте міндетті
түрде соған сәйкес А, Г, Ц, Ц, Т, Г, Г... болады. Соған байланысты ДНҚ
жіптері өзара алмаса алады. Егер пурин пуринмен байланысса, онда негіздер
жұбы өте үлкен болып молекула ішіне сыймас еді, ал пиримидин пиримидинмен
байланысса, онда керісінше азоттық негіздер өте аз, ДНҚ молекуласы бір
қалыпты болып бірімен-бірі бірдей қашықтықта бола алмас еді. Әрбір фосфор
қышқылының қалдығы қанттың 51 байланысады, ал екінші қант молекуласымен З1
жағынан бірігеді. Сөйтіп байланыс жүйесі 51 басталып, З1- ке қарай барады.
Келесі қант молекуласының қалдығымен тағы да 51 байланысады да, одан әрі
осы тәртіп сақталады. Мұны 51- З1 деп белгілейді. Ал ДНҚ-ның екінші жібінде
керісінше З1- 51 қарай болады, демек жіптер бір- біріне кері сәйкесте
болады (кері сәйкес- антипараллель). Нуклеотидтердің ДНҚ молекуласында
осылайша орналасуын ДНҚ молекуласының алғашқы кұрылымы дейді. Екі жіпті ДНҚ
диаметрі 2 нм, нуклеотидтер арасы 0,34нм, спиральдің бір орамы 3,4нм
(қадам), 1 қадамда 10 жұп нуклеотид бар. Ал ДНҚ молекуласының ұзындығы
вирустардың түріне байланысты әр түрлі. Мысалы, шешек ауруы вирусының ДНҚ
молекуласының ұзындығы 0,093мм, ал ішек таяқшасының ДНҚ молекуласының
ұзындығы 1,53мм, жеміс шіркейі (дрозофила) ДНҚ молекуласының ұзындығы
61,2мм, адамның ДНҚ молекуласының ұзындығы 2,0м. Әрине, молекуланың
ұзындығына сәйкес оның салмағы да өзгереді. Әр түрлі РНҚ молекулаларының
салмағы он мыңнан миллионға дейін болады, ал әр түрлі ДНҚ молекулаларының
салмағы миллионнан жүз миллион, тіпті миллиардқа дейін болады. Мысалы,
бактериофаг ДНҚ- ның молекуласы 120-160 миллионға жетеді. Бұл- өте үлкен
молекула [10].
Вирустағы нуклеин қышқылдары (ДНҚ немесе РНҚ) генетикалық информацияны
сақтайды және белоктардың құрамын қадағалайды. Мұндай тұжырымға келудің
негізін мынадай тәжірибе арқылы білуге болады: вирустар нуклеин қышқылын
белоктардан ажыратып, клеткаға ексе ондай клеткаларда вирустардың жаңа,
толық түрлері пайда болады. Осы тәжірибеден вирустардың көбеюіне, толық
сақталуына олардың нуклеин қышқылының керек екенін білуге болады. Қүрделі
вирустардың құрамында нуклеин қышқылы мен белоктан басқа липидтер,
көмірсулары болады.
Липидтер мөлшеріне қарай вирустар 3 топқа бөлінеді. 1. РНҚ- ды вирустар-
ортомиксовирустар, парамиксовирустар, рабдовирустар, тогавирустар,
ретровирустар. Бұл вирустар клетка цитоплазмасының қабыкшасынан бөлініп
көбеюіне байланысты олардың құрамындағы липидтер клетка липидтерінен
шығады. Липидтердің мөлшері вирустың құрғақ массасының 15- 35 процентіне
дейін болады. 2. ДНҚ-ды вирустар- покс-, герпес-, гепаднавирустар
тұқымдастары күрделі болып келеді. Оларда липидтер 5-6 процентке жетеді.
Шешек ауруының вирусы, гепаднавирустар цитоплазма қабықшасынан бүршіктеніп
шықпайды, олардың құрамындағы липидтер клетка липидтерінен шықпаған, ал
герпесвирустар клетка ядросында көбейеді, ядро қабықшасынан бүршіктену
арқылы шығып, сол ядро қабықшасының липидтерін өз кұрамына енгізеді. 3.
Липиді бар вирустардың үшінші тобы азғантай ғана бактериофагтар. Оларда
липидтер 12-15 процентке дейін болады. Негізінде липидтер вирустың сыртқы
жақ қабатында ғана болады және олар вирустарды тазартқан кезде жеңіл
бөлінеді. Липидтер вирустардың сыртқы қабықшасында орналасады. Сөйтіп
вирустың тұрақтылығын сақтайды. Осы билипид қабатынан гликопротеид
молекулалары өтеді де сыртқа шығыңқырап вирус рецепторларын кұрайды [11].
Ғалымдар бұрынғы кезде вирус қабықшасындағы қанттар полисахаридтер деп
ойласа, бертін келе вирус қабықшасында дербестік қант компоненттері жоқ, ал
көмірсулар олигосахарид түрінде белок немесе липидпен байланысып,
гликопротеид не гликолипопротеид түрінде кездесетіні белгілі болды. Вирус
құрамындағы көмірсулар саны әр түрлі болуы мүмкін. Кейде вирион массасының
10-13 процентіне жетеді. Көбіне күрделі вирустардың сыртқы қабықшасында
кездеседі (ортомиксо, парамиксо, флави, альфа, рабдо, ретровирустарда,
шешек ауруы вирусында, герпесвирустарда), жай вирустарда көмірсулар
болмайды. Углеводтар да липидтер сияқты клеткадан шығады. Мұндай болжамның
дәлелі мынадан белгілі болды: қант құрамы вирус өсетін клетка құрамына
сәйкес болады. Бұл қандай қанттар десек, олар- глюкоза, манноза, галактоза,
рамноза, фруктоза, нейрамин қышқылы көмірсулар вирустардың сыртқы
қабықшасында орналасады және белок, липидтермен байланыста болады.
Сондықтан олар тез бөлініп кетеді. Мысалы: нейрамин қышқылы нейраминидаза
ферменті арқылы вирустан тез бөлініп кетеді. Осындай жағдайда вирустың қан
түйіршіктерін біріктіру, жабысу қасиеттері жойылады. Гликопротеидтердің
көмірсу бөлшектері белок кұрамына әсер етеді, олар кейбір жерлерде негізгі
қаңқасы болып келеді. Оған қоса көмірсулар гликопротеидтерді ферменттердің
(протеаза) ерітуінен сақтайды. Вирус құрамында фосфаттар да болуы мүмкін,
олар бірде болса, бірде болмайды. Фосфорланған белоктар шешек ауруы
вирусында, герпесвирустарда, реовирустарда, аденовирустарда,
ретровирустарда, паповавирустарда, ортомиксовирустарда кездеседі.
Фосфорланған белоктардың атқаратын қызметі белгісіз [12].
1.3 Вирустардың жіктелуі
1971 - 1975 жылдары вирустар туралы жаңа деректер пайда болды, соған
сәйкес оларды (вирустарды) тұқымдасқа, туысқа бөле бастады. Қазіргі кезде
вирустарды бір жүйеге келтіру барлық вирустар үшін (омыртқалылар,
омыртқасыздар, өсімдіктер, қарапайымдар) бірдей. Бұл жүйе вирустардың
негізгі қасиеттеріне сүйенеді. Ол қасиеттер мыналар: нуклеин қышқылының
түрі, морфологиясы, антигендік қасиеттері, вирус геномының стратегиясы.
Осыған орай, негізгі антигендік қасиеті бірдей вирустардың морфологиясы
және нуклеин қышқылының түрі де бірдей болып шықты. Вирустар басқа да
қасиеттеріне байланысты бөлінеді. Ол қасиеттер мыналар: липопротеидтік
қабықшасының барлығына сәйкес, нәсілдік карым-қатынас феноменіне сәйкес,
вирусты кабылдайтын иесінің тобына сәйкес, зиянкестік қасиетіне сәйкес,
жұғу жолдарына сәйкес, географиялық таралуына сәйкес. Осы аталған
қасиеттеріне сәйкес вирустар мынадай иерархиялық деңгейге бөлінеді:
тұқымдастар, тұқымдастар тармағы, туыстар, түрлері. Одан жоғары иерархиялық
деңгей жасауға вирустардың эволюциясы жөніндегі білімнің жетіспеуі әсер
етті.
Вирустар тұқымдасының аты viridае деп аяқталады. Тұқымдастың өзі
туыстан тұрады және оның мүшелерінің антигендік қасиеті, морфологиясы,
сондай-ақ нуклеин қышқылының түрі бірдей болып келеді. Вирустардың
тұқымдастар тармағының аттары viridае деген жалғаумен аяқталады. Вирустар
туыстарының аты virus деп аяқталады. “Туыс”- дегеніміз физикалық, химиялық
және серологиялық қасиеттері бірдей бір топ вирустар. Туысқа кіретін
вирустардың эволюциялық жетілуі де бірдей [13].
Қазіргі кезде барлық дерлік вирустардың түрлері белгілі емес. Тек қана
аденовирустар тұқымдасының түрлері белгілі және түрлер вирустардың
иммунологиялық қасиетіне негізделген. Ал вирустардың иммунологиялық
қасиеттері бейтараптандырушы антиденелер арқылы анықталады, айрықша қан
сарысуы ғана анықтайды. Қазіргі кезде вирус тұқымдастарының саны 55-тен
артық. Вирустардың көпшілігі әлі бір жүйеге келіп реттелген жоқ. Ол жұмыс
әрі қарай өрби бермек. Адамдар мен жануарлар вирустары 19 топшаға
(тұқымдасқа) бөлінеді. Олардың жетеуі ДНҚ- ды, он екісі РНҚ- ды вирустар.
ДНҚ- ды вирустардың геномы бір жіпті екі жіпті, сызықшалы және сақиналы
ДНҚ-нан тұрады. Қазіргі кезде, адамдар мен жануарлар вирустарының ДНҚ-ы бар
7 топшасы тұқымдасы белгілі. Олар: Рохviridae, Негреsviridae,
Нераdnaviridae, Ігidoviridae, Adenoviridae, Papovaviridae, Parvoviridae.
1. Рохvігіdае тұқымдасы (ағылшынның рох- жара деген сөзінен алынған)-
поксвирустар. Рохvігіdае тұқымдасының вирустары өте үлкен, мөлшері жөнінен
бактерияларға жақын (300-400 нм, демек 0,3-0,4м). Вирустардың пішіні
кірпішке ұқсайды. Бұл вирустар күрделі вирустарға жатады. Себебі сыртқы
қабықшасы бар, ол қабықшада белоктар, липидтер, углеводтар, бүйір денелері
және өзекшесі бар. Бұл вирустардың нәсілдік аппараты (геномы) екі жіпті ДНҚ-
ның бір молекуласынан тұрады, м.с.85-240 мегадальтон (тд). Поксвирустар
құрамында 30- ға жақын құрылымдык белоктар, ДНҚ- на тәуелді- РНҚ
полимеразасы бар. Вирустар клетканың цитоплазмасында өсіп-жетіледі.
Вирустың жетілуі және жиналуы “вирустар фабрикасында” (вирус өсетін клетка
денешіктерінде) болады. Антигендік қасиеті өте күрделі. Барлық
поксвирустарда нуклеопротеиннан тұратын топқа лайықты айрықша жалпылама
антигені бар. Рохvігіdае тұқымдасы 2 тармақтан тұрады. Олар: 2.
Chordopoxvirinae- омыртқалылар поксвирусы. 3. Entomopoxvirinае- жәндіктер
поксвирусы. Chordopoxvirinae тармағы 6 туысқа бөлінеді: 1. Огthopoxvirinae
туысы (гректің оrthos- дұрыс деген сөзінен алынған). Бұл туысқа шешек ауруы
вирусы, шешек ауруы вирусынан алынған вакцина вирусы, сиыр шешегінің
вирусы, буйвол, түйе, жылқы шешектерінің вирустары жатады. Бұл туысқа
жататын вирустардың өзара антигендік байланысы бар. Ол байланысты
серологиялық реакция арқылы анықтайды және олар тауық эритроциттерін өзара
байланыстырады. 2. Рагарохvirus туысы (гректің рага- қасында, жанында деген
сөзінен алынған). Бұл туысқа қойдың жұқпалы тері іріңінің вирустары және
ешкі ауруы вирусы, сиыр стоматиті вирусы, дара тұяқтылар вирусы жатады. 3.
Аvipoxvirus туысы (латынша аvis- құс деген сөзден шыққан). Бұл топқа:
тауық, кептер, күркетауық, тоты құс, бұлдырық шешек ауруы вирустары жатады.
Олардың бәрінің де өзара серологиялық туыстығы бар. Бұл індет құстарда екі
түрде, яғни шешек ауруы және дифтеридтік түрде кездеседі. 4. Leporipovirus
туысы (латынның Lepus қоян деген сөзінен алынған). Бұл туысқа үй қоянының
және тиіндердің миксома фиброма вирустары жатады және бұл туысқа кіретін
вирустардың да өзара серологиялық байланысы бар. 5. Suipoxvirus туысы
(латынның sиіs- шошқа деген сөзінен алынған). Бұл туысқа шошқа шешегінің
вирусы жатады. 6. Саргipoxvirus туысы қой, ешкі шешек ауруының вирусы, ірі
қараның нодулярлы дерматитінің тері ауруын қоздыратын вирустары жатады.
2. Негрesviridае тұқымдасы (гректің hегро еңбектеу, таралу деген
сөзінен)- герпесвирустары. Бұл тұқымдастың вирустары табиғатта кең
таралған. Олардың мөлшері 120-200 нм, өте күрделі липидтен тұратын
қабықшасы бар. Сол қабықшаның сыртқы жағында инеге ұқсас, тікенекшесі бар.
Бұл вирустарда ДНҚ- лы екі жіптен тұрады, жіптер үзілмеген, молекулалық
сал. 54-92-106Д (дальтон). Вирустың сыртқы пішіні икосаэдрге ұқсас, куб
тәрізді капсиді 162 капсомерден тұрады. Бұл вирустардың құрамында 20- дан
аса құрылымдық белоктар бар және олар клеткада ДНҚ- на тәуелді ДНҚ-
полимеразасының пайда болуына әсер етеді. Герпесвирустардың өзара бір
жалпылама, түрге лайықты айрықша екі антигені бар. Вирустар ядрода ғана
көбейіп, жетіле алады және олардың қабықшасының сыртқы қабаты клетка
ядросының ішкі қабатының бүршіктенуінен пайда болады. Бұл тұқымдастағы
вирустар өздері тіршілік ететін иелерінің организмінде бүкіл өмір бойы
кездеседі. Герпесвирустар табиғатта көп тараған. Олар адамдарда, малда,
құста және суыққандыларда әртүрлі аурулар коздырады тез өтетін жергілікті
мүшелердің ауруы, бүкіл бір жүйелерде кездесетін аурулар, жасырын өтетін
аурулар, аса қатерлі ісік аурулары т. б. Герпесвирустар тұқымдасына 3 түрлі
тармақ кіреді: А, В, G. 1. Аlphaherpesvirinae тармағы бұларға адамдарда
болатын жай герпес вирусы, жеңіл шешек вирусы, жануарлардың герпесвирустары
(жылқының ринопневмония вирусы, ірі қараның жұқпалы ринотрахеитының вирусы,
ірі қараның катаральді қызбасы, қатерлі ауру қоздыратын вирустар. Ауески
ауруының вирусы, құстардың жұқпалы ларинготрахеитының вирусы, үйрек
обасының вирусы) жатады. Ауырған организмде вирустар белгілі бір аймақтағы
нерв клеткаларының жиналған жерінде ұялайды. 2. Веtaherpesvirinae тармағына
адам және тышқан цитомегаловирустары жатады. Ауырған организмде вирустар
олардың сілекей бездерінде кездеседі. Олар фибробластан тұратын клеткаларда
өсіп-жетіледі. 3. Gammaherpesvirinae бұл тармаққа кіретін вирустар тек
лимфоциттерде өсіп-жетіледі. Бұл вирустардың қатарына Энштейн-Барр вирусы
және Марек ауруының вирусы жатады. Бұл вирустар тек қана лимфобластан
тұратын клеткаларда ғана өсіп, көбейеді.
3. Нераdnaviridae тұқымдасы. Бұл топқа жататын вирустар: адамның бауыр
ауруының “В” вирусы, орман суының бауыр ауруының вирусы жерде жүретін
тиіннің және үйректің бауыр ауруының вирустары. Бұл вирустардың өсіп-
жетілетін орны бауыр клеткаларының (гепатоциттер) ядросы. Вирустардың
липидтен тұратын қабықшасы бар, вирионның үлкендігі 50 нм, пішіні
сферикалық болып келеді. ДНҚ- сақиналы келген бір молекуладан тұрады, м. с.
1,6-106.
4. Ігіdoviridае тұқымдасына иридовирустар жатады. Бұл тұқымдасқа
кіретін вирустар түрі иксоаэдрға ұқсас, мөлшері 130 нм. Бұл вирустарда
липидтен тұратын өте күрделі қабықша (шыбын шіркей вирустарында ғана жоқ),
20 шақты құрылымдық белоктар бар. Вирустардың геномы (нәсілдік қасиеті) екі
жіпті ДНҚ-нан тұрады. Вирустар клетканың цитоплазмасында өсіп көбейеді.
Клеткадан бүршіктену арқылы бөлінеді немесе клетка жарылған кезде шығады.
Иридовирустар тұқымдасы бірнеше туыстан тұрады. Олар жылқының африка обасы
ауруының вирустары, ұзын сирақ вирустары, қоңыз және маса вирустары. т. б.
5. Аdепoviridае тұқымдасына (гректің adeno- без деген сөзінен шыққан)
аденовирустар жатады. Бұл вирустарды ең алғашқы рет Rowe деген ғалым 1953
жылы балалардың тамақ бездерінің клеткаларын пробиркада ұзақ уақыт өсіріп,
зерттеудің нәтижесінде осы бездердің клеткаларынан бөліп алды. Бұл
тұқымдастың вирустары икосаэдрға ұқсас, капсиді куб тәрізді симметриядан
тұрады, оның құрамында 252 капсомер бар, үлкендігі 70- 90 нм, қабықшасы
бар. Нәсілдік негізі екі жіпті ДНҚ-нан тұрады. Оның м.с. (20-25) • 106. Бұл
вирустардың құрамында оннан аса құрылымдық белоктар бар, ДНҚ- на тәуелді
ДНҚ-полимеразадан тұратын ферменті, жалпылама, түрге лайықты айрықша
антигендері бар (90- нан аса антиген белгілі). Бұл антигендерді тек
серологиялық реакциялармен ғана анықтайды (КБР, ГАТР, ДПР). Аденовирустар
клетка ядросында ғана өсіп-көбейеді, ал вирустардың сыртқа шығуы ядро
мембранасының жарылып, клетканың өлуімен аяқталады. Аденовирустар адамға,
жануарларға, құсқа және сүтқоректілерге ауру таратады. Аденовирустар
аденосателиттердің (ДИ-бөлшектерінің) өсуіне жағдай жасайды. Аденовирустар
тұқымдасы вирустардың көпшілігінің “түрге” дейін реттелген бірден-бір
тұқымдасы болып табылады. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz