Пайыз саясаты және пайыз мөлшерлемесінің түрлері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАЙЫЗДЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Пайыз саясаты және пайыз мөлшерлемесінің түрлері 9
... ... ... ...
1.2 Коммерциялық банктердің пайыз саясатын қалыптастыру ... ... 11
1.3 Несие пайызының экономикалық сипаттамасы және оның
атқарымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
2 ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚ БАНКІ АҚ-НЫҢ ПАЙЫЗ САЯСАТЫНЫҢ ТҰРҒЫСЫНДА
ҚЫЗМЕТІНЕ ТАЛДАУ 23
2.1 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның құрылу тарихы және негізгі
қаржылық 23
көрсеткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
2.2 Банктің таза пайыздық табысын 27
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Банктің инвестициялық қызметі бойынша пайыз саясатына
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.4 Банктің несие беру қызметі және белгіленген пайыздық
мөлшерлемелері көлемін талдау 39
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
3 ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАЙЫЗ САЯСАТЫН
ОҢТАЙЛАНДЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..45
... ... ... ... ...
3.1 Коммерциялық банкте пайыз саясатын жетілдіру шаралары
жүйесінің баға белгілеу механизміне әсері 45
... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Коммерциялық банктердің тарифтік саясатын құрудың қағидалары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..48
... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ 52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... . 55
ҚОСЫМШАЛАР 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әлемдік қаржы дағдарысы қоғамдық
өміріміздің қай саласына болса да өзінің кері әсерін тигізіп жатқаны мәлім.
Дүниежүзілік қаржы дағдарысының Қазақстанға қатысы тікелей деп айтуға
болады. Экономикаға, әсіресе, банк жүйесіне ықпалы, бұрыннан қалыптасқан
үрдістердің күбіртіктеуі күн құрғатпай шешетін мәселелерді алға тартып
отырғаны сөзсіз. Қаржы дағдарысы АҚШ-та ипотекалық дағдарыстан басталды.
Біздің коммерциялық банктер қаржы көзі ретінде АҚШ, Англия, Германия және
т.б. кейбір Еуропа елдерін пайдаланған болатын. Ол елдердегі қаржы
дағдарысынан, ең алдымен, өтімділік дағдарысының әсерінен, қаржы көздері
қазақстандық банктер үшін негізінен жабылды. [1, 16б.]
Әлемдік қаржы дағдарысы салдарынан еліміздегі коммерциялық банктер
қызметінде оның негізгі қаржылық көрсеткіштері бойынша, несиелеу қызметі
халықтың салымдарын қабылдау қызметі, инвестициялық қызметтері аясында
көрсеткіштердің төмнедеу тенденциясы байқалуды. Осы орайда, коммерциялық
банктердің қызметін егжей-тегжейлі зерттеу, банктер қызметін оңтайландыру
тұрғысында оның пайыздық саясатын тиімді қалыптастыру мәселелері маңызды
болып саналады.
Коммерциялық банктердің пайыз саясатының негізінде белгілі бір
экономикалық категория – пайызды қолдану жатар. Пайыздық сандық анықталуы
оның мөлшерплемесі, немесе пайыз түрінде төленетін ақша қаражаттары
сомасының қарызға берілген қаражаттар сомасына қатысын білдіретін норма
болып табылады.
Банктің қызметтер нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасы
тауарлардың бағасы сынды пайыздық мөлшерлемеге әсерін тигізеді. Егер ұсыныс
сұраныс артық болса, мөлшерлемелер төмендейді, және керісінше сұраныс
ұсыныстан артық болса, олар өседі. Соңғы жылдары несие нарығында сұраныс
пен ұсыныстың теңесуі орын алуда, бұл пайыз мөлшерлемсінің деңгейіне әсерін
тигізуде. Олар баяулап төмендей бастады.
Пайыз мөлшерлемесінің деңгейіне әсер ететін басқа маңызды фактор
инфляция деңгейі болып табылады. Инфляцияның күшеюі кезінде мөлшерлемелер
өседі, осыған байланысты банктік тәжірибеде номиналды және нақты (инфляция
деңгейіне түзетілген) мөлшерлемелер ажыратылып қарастырылады.
Пайыздық мөлшерлемелер деңгейіне тартылған ресурстарды ұсыну мерзімі
мен көлемі, клиенттің сенімділік ләрежесі, банктің операция түрлері және
т.б. да мәнді әсер етеді. Клиеттің сенімділік дәрежесі, оның төлем
қабілеттілігі де пайыздық мөлшерлеменің көлемінде көрініс табады.
Осылайша, айта кеткені жөн, банктік тәжірибеде белгілі бір пайыздық
мөлшерлемені таңдауға және оның деңгейіне әсер ететін жалпы және жеке
факторлар қарастырылады. Жалпы факторлдар барлық банктер үшін тең шарттарды
анықтайды, объективті сипатқа ие және нақты банк қызметіне тәуелді
болмайды. Жалпы факторлар өз кезегінде жалпы экономикалық және негізделген
болып бөлінеді. Жеке факторлар нақты банктің қызмет ету жағдайымен
анықталады және банктік пайыз мөлшерлемесінің деңгейіне банктің түрі мен
көлемі, оның орналасуы, клиенттердің құрамы мен жеке табиғаты бар өзге де
факторлар әсер етеді.
Жоғарыда аталған факторларды есепке ала отырып, банк өз бетінше
жұмысының жоғары рентабельділігін және банктік қызметтер нарығында бәсекеге
қабілеттелігін қамтамасыз ететін пайыздық мөлшерлеме деңгейін анықтайды [2,
39б.].
Осы факторлардың әсерінен банктің пайыздық саясаты соңғы жылдары
қалыптастырылып келеді. Осы орайда коммерциялық банктердің қазіргі орын
алған жағдайларда пайыздық саясатын қалыптастыру мәселелері өзекті болып
табылады.
Тақырыпты әзірлеу мен талдау деңгейі. Коммерциялық банктердің пайыз
саясатын қалыптастыру тұрғысындағы отандық және ТМД елдерінің Мақыш С.Б.,
А.В.Калтырина, Лаврушин О. И., Гойденко Ю.Н., Грядовая О.В., Дорохова М.Н.,
Балабанова И. Т., Ольхова Р.Г., Жуков Е.Ф., Зверев О.А., Соколов Д.,
Жумагулова А., Лисак Б.И. экономикалық әдебиеттерінің негізінен ғалым-
экономистерінің ғылыми еңбектері мен жарияланымдарында көрсетіледі.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты –
коммерциялық банктердің пайыздық саясатының теориялық аспектілерін
қарастыру мен пайыз саясатын қалыптастырудың негіздерін зерделеу, банк
қызметтері бойынша пайыз саясатын, банктің пайыздық табыстарын талдау және
теориялық зерттеулер мен талдаулар нәтижесінде дағдарыс жағдайында пайыздық
саясатты оңтайландыру бойынша ұсыныстар беру.
Зерттеу кезінде келесі нақты міндеттер алға қойылды:
- коммерциялық банктердің пайыздық саясатының теориялық негіздерін
зерттеу;
- несие пайызының мәні мен мазмұнын қарастыру;
- банктің негізгі қаржылық көрсеткіштері мен пайыздық табыстарын
талдау;
- банктің инвестициялық қызмет тұрғысындағы пайыздық саясатын талдау;
- банктің несие беру қызметін және несиелер бойынша пайыздық
мөлшерлемелерді талдау;
- дағдарыс жағдайында банктің пайыздық саясатын оңтайландыру жолдарын
ұсыну.
Зерттеу обьектісі Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамы болып
табылады.
Зерттеу пәні болып коммерциялық банктерде пайыз саясатын қалыптастыру
және жүзеге асыру тұрғысында пайда болатын экономикалық қатынастар
табылады.
Теориялық және әдістемелік негізі. Отандық және шетелдік ғалым
экономистерінің құрастырған коммерциялық банктерде пайыз саясатын
қалыптастыру мен жүзеге асырудың, банктің пайыз саясаты тұрғысындағы
қызметін талдаудың теориялық негіздері мен принциптері.
Талданған жұмыста қазақстандық заң актілері мен отандық және ТМД
елдерінің мерзімді басылымдары мен әдебиеттері қолданылды.
Дипломдық жұмыс Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын
реттеу мен қадағалау Агенттігінің, Қазақстан қаржыгерлерінің ассоциациясы
мен арнайы әдістемелік мерзімді басылымдар материлдары және Қазақстан
Халық Банкі акционерлік қоғамының қаржылық есептемелері негізінде
зерттеліп, жазылған. Жұмысты орындау барысында талдаудың салыстыру,
идекстер, коэффициенттер, пайыздар, графикалық суреттер және т.б. әдістері
қолданылды.
Жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
10 кесте, 16 суреттер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеу мақсаттары мен міндеттерімен анықталып,
диплом тақырыбын толығымен ашып көрсетуге өз септігін тигізеді.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАЙЫЗДЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Пайыз саясаты және пайыз мөлшерлемесінің түрлері
Банк пайызы ақша төлемі түрінде білінеді және ақша айналысын,
коммерциялық есеп айырысуды реттеу құралы ретінде пайдаланылады, қарызға
алушы мен кредит берушіге экономикалық әсер ету құралы болып табылады.
Пайыз саясаты өзін пайыздық мөлшерлемелердің деңгейі мен серпінін
реттеуде білдіреді. Банк қызметімен тұтас алғанда экономиканы реттеудің
ол ең маңызды және сонымен бірге айтарлықтай күрделі құралы болып табылады.
Пайыз деңгейін құрудың негізгі қағидалары кредит ресурстарына сұраныс
пен ұсыныс жағдайына, сақтау мерзімдеріне, депозиттердің шамасына, инфляция
қарқынына және т.б. сүйенуі керек [3,98б.].
Іс жүзінде пайыздық саясатты барлық елдерде мемлекет реттейді. Пайыз
саясаты: кретиттерге төмен пайыздық мөлшерлемелерді белгілеу арқылы
экономиканың өсуіне; инфляцияны тежеуге; ұлттық валюта құнын қамтамасыз
етуге көмегін тигізеді. Болашақ үлестіргіш санат бола тұра,пайыз қарызға
алушы-кәсіпорынның қарауында қалатын табыстан тікелей шегерім болып
табылады. Банкіге төленетін пайыздың сомасы неғұрлым аз болса, соғұрлым
несие алушының таза табысы үлкен болады. Міне шаруашылық жүргізуші
субъектілердің кредитті тиімді пайдалану мен арзан кредит алу есебінен
кредитті үнемдеуге ұмтылысы сондықтан. Бұдан алынған кредитті тиімді
пайдалануға ынталандыру факторы ретінде пайыздың рөлі білінеді.
Пайызға экономикалық мүдделілікті кредит беруші-банкі де білдіреді.
Несие пайызын алу оның қызметінің негізгі мақсаты болып табылады. Пайыз
есебінен барлық оның аппаратты іске асыру, материалдық-техникалық базаны
және басқа операциялық шығын өтеледі. Пайыз есебінен өзінің табысын алады
және несие қорын арттыра түседі. Мұнда банк қызметінің нәтижелігін
арттыруға тек кредит операцияларының ауқымын кеңейту есебінен ғана емес,
сонымен бірге кредит айналымын жылдамдату арқылы, қарызға алушының
шаруашылығында несиені оңтайлы пайдалануды ынталандыратын сараланған
пайыздық мөлшерлемелерді қолданып қол жеткізеді.
Несие қорының құнын сақтауға кепілдік беретін пайыз, экономиканың
үдемелі дамуы үшін объективті алғышарттар жасайды [4, 57б.].
Экономикадағы пайыз рөлі меншікті және қарызға алынған қаржаттың
оңтайлы үйлесуіне жағдай жасауынан білінеді. Айналымға қарызға алынған
қаржыны тарту несие пайызы деңгейін нарықтық қалыптастыру жағдайына
тек қарызға алушының уақытша және қажетті қосымша қажеттіліктерін
кредитпен толтыру кезінде пайдалы болады. Кредитті әрбір артық пайдалану
жұмсалымның табыстылығының жалпы деңгейін төмендетеді.
Несие пайызының сандық көрінісі болып пайыз мөлшерлемесі есептеледі.
Пайыз мөлшерлемесінің келесі түрлері ажыратылады:
базалық мөлшерлеме - бұл пайыздық орташа мөлшерлемесі, олар бойынша
сенімді қарызға алушыларға немесе банкілерге олардың депозиттерін
орналастыру арқылы несиелер беріледі, яғни бірінші сыныпты клиенеттерге
арналған қауіп- қатерсіз мөлшемелер. Іс жүзінде банкілер банк
ресурстарының құнын анықтайтын базалық мөлшерлемеге үстемелер есептеулер
арқылы пайыздық мөлшерлемелерді белгілейді. Бұл үстемелердің мөлшері несие
сипатына және онымен байланысты қауіп- қатер дәрежесіне тәуелді;
атаулы мөлшерлеме кредит ресурстарына сұраныс пен ұсыныс
арақатынасын және инфляциялар қарқындарын ескеріп белгіленеді;
нақты пайыз мөлшерлемесі атаулы мөлшерлемеден нақты инфляция қарқынын
шегеру арқылы анықталады;
тіркелген мөлшерлеме кредит келісімшартының қолданылатын бүкіл мерзіміне
өзгеріссіз белгіленеді;
құбылмалы мөлшерлеме нарық конъюнктурасына, экономика жағдайына және
т.б. сәйкес өзгереді;
реттелетін мөлшерлемені - мемлекет, Ұлттық банк, банкілер қауымдастығы,
ҚР бақылау және қадағалау агенттігі реттейді;
нарықтық мөлшерлеме - мөлшерлеменің дегейі мен қозғалысы несие капиталдары
нарығының жағдайынан, ақша және қор нарықтарынан және басқаларынан тәуелді.
Есеп айырысу әдісіне байланысты пайыздық мөлшерлемелер сомасы
төмендегідей ажыратылады:
жай пайыздық мөлшерлемелер –капиталдың бір және сол шамасына барлық мерзім
ішінде есептеледі;
күрделі пайыздық мөлшерлемелер – пайыздық төлем әрбір есеп айырысу
кезеңінде алдынлағы кезеңнің капиталына қосылады. Келесі кезеңге пайыздық
төлем осы бастапқы капиталдың өсірілген шамасына есептеледі, яғни есеп
айырысу пайызды капиталдандырумен жүзеге асырылады [5,28б.].
Банкаралық пайыздық мөлшерлемелердің мысалы ретінде депозиттік,
кредиттік операцияларда еуровалюталық нарықта және еурооблигациялық
қарыздарда кең қолданылатын ЛИБОР-ды -лондондық банкаралық мөлшерлемені,
сондай-ақ ПИБОРды - париждік банкаралық мөлшерлемені атауға болады. ПИБОР
сегіз ірі Париж банкілерінің мөлшерлемелерінің орташа арифметикалық мәні
ретінде анықталады. Ең белгілі банкаралық мөлшерлеме ЛИБОР жеке халықаралық
кредит мәмілелерінің құнын есептеген кезде базалық ретінде қолданылады.
Мұндай жағдайда ЛИБОР-дың базалық мөлшерлемесіне, әдеттегідей, мәміленің
түріне, қарызға алушының қарыз жғдайына, ақша нарығындағы конъюктураға
байланысты маржа қосылады.
Ақша нарығындағы кредит бойынша базалық мөлшерлеме бірінші сыныпты
қарызға алушылрға, АҚШ-та іс-тәжірибеде қолданылатындай, ресми және
банкаралық мөлшерлемеге қарағанда жоғарырақ деңгейде, бірақ шағын және орта
фирмаларға берілетін кредиттің мөлшерлемесіне қарағанда төмендеу деңгейде
ПРАЙМ РЕЙТ жүйесі бойынша белгіленеді. Несие пайызының мөлшерін
белгілеген кезде басты анықтайтын нәрсе - қарызға алушының сенімділігі,
оның қаржы жағдайы [6,36б.].
1.2 Коммерциялық банктердің пайыз саясатын қалыптастыру
Пайыз саясаты негізінен несие саясатының элементі ретінде көрініс
тапса, ал пайыз саясатының көптеген түрлерінен көбіне банк несиесі үшін
төленетін пайызға талдау жасау жүргізіледі. Бұл несие үшін пайыз пайыздық
табыстың негізгі көзі болып табылатындығымен түсіндіріледі.
Коммерциялық банктің пайыздық саясаты мақсатты бағыттарды анықтауды
және міндеттерді қоюды, ғылыми негізделген ұйымдық құрылымды және оны нақты
жүзеге асырудың тәртібін қамтиды. Пайыз саясатын басқару жүйесі келесі
кезеңдерден тұрады; банктың даму стратегиясына сәйкес пайыз саясатының
тактикасын жасау, баға белгілеуді басқару және пайыздық тәукелді басқару
бірлігі ретінде жедел басқару, мақсаттарға жетуді бақылау [7,22б.].
Коммерциялық банктің пайыз саясаты банктің пассивті және активті
операциялары бойынша пайыз мөлшерлемесінің оңтайлы мөлшерін анықтау жолымен
жүзеге асырылады.
Осылайша ол банктің ресурстық базасын қалыптастыруда, сондай-ақ
тартылған қаражаттарды тиімді пайдалануда маңызды рөлді иеленеді.
Коммерциялық банктің пайыз саясатының мақсаты бірегей анықтамамен
түсіндірілмейді. Пайыз саясаты кез-келген жағдайда банктің максималды
рентабельдігін қамтамасыз етуге бағытталуы қажет, сонымен бірге мұнда
мәселе қысқа мерзімді емес, ұзақ мерзімді аспектідегі рентабельділікке
негізделеді.
Сондықтан жалпы түрде пайыз саясатын банк операцияларының өтімділігін,
рентабельділігін және дамуын қамтамасыз етуге бағыттаған активті және
пассивті операциялар бойынша пайыз мөлшерлемесін реттеу саласындағы саясат
ретінде анықтауға болады [8, 24б.].
Коммерциялық банктердің пайыз саясатының нақты сұрақтарын қарастыруды
несиелік ресурстар нарығы (пассивті операциялар) үшін жеке және несие
нарығы (активті операциялар) үшін жеке қарастырған жөн болады.
Ағымдағы басқарудың маңызды міндеті несие ұйымының пайдамен дамуын
қамтамасыз ететін банктің пайыз саясатын жоспарлау болып табылады.
Банктің алатын пайдасының негізгі бөлігі, бұл пайыздық операциялар
бойынша таза табыс (пайыздық табыс-пайыздық шығын) болғандықтан, онда
ағымдағы басқару процесінде негізгі көңіл банктің активті операцияларының
табыстылығын басқаруға бөлінеді, сонымен бірге корпоративті және жеке
клиенттер үшін пайыз мөлшерлемесін белгілеудің тәсілдемелері бір-бірімене
ерекшеленеді. Кәсіпкерлік фирмаларды несиелеуде қиын міндеттердің бірі
пайыз мөлшерлемесімен анықтау болып табылады. Несие беруші несие бойынша
пайда алу және өзінің барлық тәуекелдерін компенсациялау үшін жеткілікті
түрде жоғарғы мөлшерлеме белгілегісі келеді. Алайда несие бойынша
мөлшерлеме қарыз алушы несиені оңтайлы төлей алатындай және басқа несие
берушіге бармайтындай, түрде төмен болуы қажет [9,48б.].
Корпоративті несиелеу кезіндегі баға белгілеу әдістерін қарастырамыз;
1. Құнына қосу қағидасымен несие бойынша мөлшерлеме белгілеу. Кәсіпкерлік
фирмаға несие бойынша пайыздық мөлшерлемені белгіленген кезде
менеджерлер тартылатын қаражаттардың құнын және банктің операционды
шығындарын есепке алулары қажет. Бұл банктің өзінің шығындарын білу
қажеттілігін білдіреді, сәйкесінше, несие бойынша пайыздық
мөлшерлемені белгілеген кезде банкте басқарушылық ақпараттың тиімді
жүйесінің болуы өте маңызды болып табылады.
Құнына қосу қағидасын несие бойынша мөлшерлеме белгілеудің қарапайым
үлгісі кез-келген несие бойынша пайыз мөлшерлемесі келесі компоненттердің
негізінде бегіленетіндігін білдіреді.
Несие Қарыз алушыры Тартылған Міндеттеме Банк
бойынша несиелеу үшін қаражаттар лердің үшін
пайыз = тартылған + бойырша + орындалмау+ қажетті (1)
мөлшерлем қаражаттардың шығындардан тәукелімен пйданың
есі шекті құны ерекшеленеті банкті маржасы
н банкрің қорғау
операционды үшін
шығындары бағаланған
маржа
Көрсетілген компнентердің әрқайсысы несие сомасына қатысты жылдық пайыз
нысынында айқындалуы мүмкін.
2.Бағалық көшбасшы үлгісі. Банк өзінің шығындарын нақты біледі және
несие бойынша мөлшерлемені өзге несие берушілер тарапынан бәсекелестік
факторын есепке алмай белгілейді деген ұйғарым құнына қосу үлгісінің
кемшіліктерінің бірі болып табылада. Бұл тәсілдеменің аталған шектеулері
банк саласында бағалық көшбасшы үлгісінің пайда болуына әкелді. Кез-келген
нақты қарыз алушыға несие бойынша нақты пайыздық мөлшерлеме келесі
формуланың негінде анықталады:
Несие Базалық Бірінші класты Ұзақ
бойынша мөлшерлеме емес қарыз мерзімді
пайыз = немесе + алушылармен + несие (2)
мөлшерлемесі прайм-рейт төленетін сұрайтын
операционды иіндеттемелерді қарыз
және ң орындалмау алушылар
әкімшілік тәуекеліне төлейтін
шығындардың сыйақы мерзіммен
үстінен байланысты
банктің тәуекелге
қажетті пайда сыйақы.
маржасы
3. Максималды пайыз мөлшерлемесі белгіленнтін несиелер (кэптер). Соңғы
уақытта пайда болған бағалық көшбасшы үлгісінің жетілдірілген түрі кэп
мөлшерлемесін пайдалану болды, ол пайыз мөлшерлемесінің болашақ
динамикасына тәуелсіз несие бойынша мөлшерлеменің келісілген жоғарғы шегін
білдіреді.
Кэптер банктің өзінің клиенттеріне ерекше сыйақыға ұсынатын
қызметтердің бірін білдіреді. Кэп мөлшерлемелері қарыз алушыға несиенің
максималды құнына қатысты белгілі бір сенімділік береді, себебі бұл
мөлшерлеменің үстінен төленген кез-келген пайыздар қарыз алушыға жылына бір
рет немесе несие келісім-шартының мерзімі аяқталғаннан кейін өтеледі.
4. Клиенттердің табыстылығын талдау. Несие бойынша мөлшерлеме
белгілеудің әдісі әрбір несие тапсырмасын бағалаған кезде банк сол
клиенттің барлық өзара қарым-қатынастарды есепке алуы қажет. Табыстылықты
талдау кезінде клиенттің барлық қатынастарынан түсетін пайдаларына көңіл
бөлу қажет.
Банктердің клиенттерінен алатын табыстарына несие бойынша пайыз,
міндеттеме үшін комиссия, қолма-қол қаражаттарды басқару және сандық
ақпаратты өңдеу үшін комиссия жатады.
Клиентпен байланысты шығындарға банк қызметкерлеріне төленетін жалақы
несиелік құжаттарды зертеуге шығындар, депозиттер бойынша пайыздар,
шоттарды тексеру бойынш шығандар және өңдеудің құны (чектерді төлеуді,
несиелермен депозиттерді есепке алудаы, құндылықтарды сейфте сақтау бойынша
қызметтерді қоса алғанда), сонымен қатар алынғаннесиелік ресурстардың құны
жатады. Таза несиелік ресурстар клиенттің депозиттерінің орташа сомасын
алып тастағаннан кейінгі клиентке берілген несие сомасын білдіреді.
Содан кейін әрбір клиенттің банкке ұсынған сомасының үстінен
пайдаланатын банк қаражаттарының сомасын нақты бағалау жүргізіледі. Егер
клиенттің барлық қатынастарынан пайданың есептік таза мөлшерлемесі оң
болса, жүзеге асырылған барлық шығындардың сомасының үстінен банк сыйақы
алатындықтан, несие тапсырысы қанағаттандырылады. Ал егер клиенттің барлық
қтынастарынан пайданың есептік таза мөлшерлемесі теріс болса, несие
тапсырысы қанағаттандырылмауы мүмкін.
Тұтынушылық несиелердің көпшілігі бойынша мөлшерлемелерді белгілеу
кәсіпкерлік фирмалардың несиелері боынша сынды бегілі бір базалық
мөлшерлеме, немесе тарту мөлшерлемесі, қосылған пайда маржасы, қосылған
тәуекел үшін үстеме негізінде жүзеге асырылады.
Клиенттерді бөлшек несиелеу кезіндегі баға белгілеу әдістерін
қарастырамыз;
1. Құнына қосу үлгісі. Құнына қосу үлгісі бойынша банктің тартылған
қаражаттар құны, операционды шығындар, қарыз алушының міндеттемені
орындамау тәуекеліне сыйақы, банк үшін қажетті пайда маржасы, ұзақ мерзімд
несиелеу кезіндегі тәуекел үшін сыайақы қосындысы алынады. Кейінге қалдырып
өтелетін немесе бөлшектеп өтелетін тұтынушылық несие бойынша мөлшерлеме
құнына қосу үлгісінің көмегімен белгіленуі мүмкін:
Несие Банктің Операционды Қарыз
алушы тартыл-ған шығындар (соның алушының
бойынша = қара-жаттар + ішінде + міндетте-ме+
мөл-шерле-ме құны персоналдың ні
еңбекақысы) орындамау
тәуекеліне
сыйақы
Банктер тұтынушылық несие бойынша нақты мөлшерлемені есептеудің
көптеген тәсілдерін қолданады. Кең тарағандардың қатарына жылдық пайыздық
мөлшерлеме әдісін (Annual percentage rate-APR), қарапайым пайыздар әдісін,
дисконттық мөлшерлеме әдісін және қосу әдісін жатқызуға болады.
2. Жылдық пайыз мөлшерлеме әдісі (APR). APR табыстылық мөлшерлемесін,
яғни несие бойынша төлемдер жиынтығының несие сомасына қатысын
білдіреді. Ол несиенің қалай жылдам өтелетіндігін және несиелеу
мерзімінде қарыз алушы нақты соманы пайдаланатынын есепке алады.
3. Қарапайым пайыздар. Қарапайым пайыздар әдісі де несиені нақты
пайдаланудың мерзіміне түзетуді білдіреді. Егер қарыз алушы несиені
бөлшектеп өтеуді жүзеге асырса, қарапайым пайыздар әдісі қарыз
қалдығының төмендеуін және сәйкесінше төленетін қарыздар.
4. Дисконттық мөлшерлеме әдісі. Тұтынушылық несиелеудің басым бөлігі
пайыздардыің, сондай-ақ негізгі қарыздың несиелеу мерзімі ішінде
бөлшектеп өтеу мүмкіндігін қарастырса, дисконттау әдісі пайыздарды
аванстық төлеуді білдіреді. Бұл әдіске сәйкес пайыздар басында алынады
және клиент пайыздары шегерілген несие саласын алады.
5. Қосу әдісі. Несие бойынша мөлшерлемені есептеудің ескі тәсілдерінің
бірі қосу әдісі болып табылады, мұнда пайыздық төлемдер негізгі қарыз
сомасын несиені өтеуге байланысты жарналар көлемі қарыз алушыға
айтылмай тұрып қосылады.
Ай сайынғы жарналар есебімен өтелетін тұтынушылық несие бойынша банктің
кез-келген уақытта алатын пайыздық табыс сомасын анықтайтын эмпирикалық
ереже 78 ережесі атауымен белгілі. Бұл әсірсе қарыз алушы несиені
мерзімінен бұрын өтеген кезде, оның несие бойынша пайыздық төлемдердің бір
бөлігін төмендетуге құқығы блоған кезде маңызы зор. 78 Ережесі 1-ден 12-ге
дейінгі сандар қосындысы 78-ді құрайтындығына (1+2+3...+10+11+12=78)
негізделеді. Бөлшектеп төленетін несиені мерзімнен бұрын өтеу кезінде қарыз
алушы үшін пайыздық төлемдердің төмендегенен анықтау үшін қалған айлардың
санын қосып, оны 78-ге бөлу қажет [10, 22б.].
Қаражаттардың орналастыру саласындағы банктің пайыздық саясаттының
стратегиялық мақсаты – несиелік ресурстарды экономиканың нақты секторына
және және халық қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағыттай отырып,
тәуекелдерді төменде отырып, несиелерді беру және қызмет бәсекеге қабілетті
жағдайларға жете отырып несиелік ресурстарды тиімді басқаруды қамтамасыз
ету. Несиелеу саласындағы банктің пайыз саясатының жедел міндеттерінің
қатарынан келесілерді атап көрсетуге болады:
- несиелік тәуекелді минимизациялау;
- ресурстарды орналастырудан табыстарды оңттайландыру;
- банктің табыстарының жалпы саласындағы несиелеуден түсетін табысның
үлес салмағын артыру мақсатында банк табысының құрылымын қайта бөлу;
- несиелік салымдардың басымды бағыттарын анықтау;
- несие қоржынының сапасын сақтай отырып, көрсетілетін қызметтердің
көлемі мен спектрін ұлғайту;
- аймақтық несие нарығына банктің кірігуін кеңейту;
- шағын және орта бизнесті несиелеу саласында банктік өнімдер мен
қызметтердің сату көлемін және клиенттер санын ұлғайту;
- әрбір клиент бойынша ұзақ мерзімді әріптестікке өтуді, несиелеу
көлемін сақтау және өсіруді қамтамасыз ету;
- несиелік қызмет көрсетуге аймақтың жаңа ірі клиенттерін тарту;
- мерзімді және сомалары бойынша несие қоржындардың теңгерімділігі және
әртараптылығы;
- аймақ экономикасының нақты секторын дамытуға белсенді қатысу;
- халықтың әлеуметтік – тұрмыстық қажеттілік мәселелерін шешуге банк
бөлімшелерінің қатысуы [11,68б].
Пайыз саясатының мақсаты- минималды тәуекелмен орналастырылған
ресурстар табысын оңтайландыру. Қазіргі банк тәжірибесінде бегіленген
пайыздық мөлшерлемелер кең тараған.
Несие бойынша пайыздық мөлшерлеме банк үшін тиімді спрэд және сыйақы
есебімен базалық пайыздық мөлшерлеме негізінде есептеледі.
Базалық пайыздық мөлшерлеме ретінде әдетте несиелік операцияның
залалсыздық нүктесінде орналасақан мөлшерлеме қолданылады. Ол банктің
өзінің шығындарын жабатын мүмкіндігі бар, бірақ пайда алмайтын пайыздық
мөлшерлеменің көлемін білдіреді. Қазіргі уақытта бұл көрсеткішті несиелік
өнімнің минималды рентабельділігі көрсеткішімен ауыстыру тенденциясы
байқалуда. Банк өнімін ұсынудың минимальды рентабельділігі ретінде өнімді
немесе банк белгілеген рентабельділіктің минимальды деңгейін қамтамасыз
ететін көрсеткіш түсініледі.
Спрэд – несиелік операцияларға салынған қаражаттардың тиімді қажетті
деңгейі. Пайыздық спрэд – пайыз нысанында табыс әкелетін активтер мен
пассивтер пайыздық мөлшерлемелерінің арасындағы айырмашылықты пайдалану.
Бұл көрсеткіш жұмыс жасап тұрған активтердің табыстылығы мен тартылған
қаражаттардың құнының арасындағы айырмашылық ретінде анықталады.
Сыйақы – несиені пайдалану мерзіміне, несиелік өнімге, банктің несие
тәуекеліне байланысты қарыз алушының несие бойынша төлейтін қосымша төлемі.
Ол төменде көрсетілгендердің жиынтығы ретінде есептеледі:
- банктің несиелік ресурстары үздіксіз пайдаланатын мерзімге сыйақы;
- банктің несиелік өніміне қызмет көрсету күрделілігіне және қарызды
өтеу графигіне байланысты несиелік өнімді пайдалану бойынша сыйақы;
- сыйақылардың жиынтығы ретінде анықталатын тәуекел үшін банкке сыйақы;
- қарыз алушының қаржылық жағдайы бойынша сыйақы;
- банкпен іскерлік қатынас дәрежесі бойынша сыйақы;
- қамтамасыз ету бойынша сыйақы.
Жеңілдік – жоғары іскерлік беделі бар, жоғарыт өтімді және банк үшін
тартымды қамтамасыз ету ұсынатын, банктегі есеп-айрысу шотында үлкен
қалдықты ұзақ уақыт ұстап тұратын және банк үшін стратегиялық маңызы бар
қарыз алушыға берілетін сыйақы [12, 32б.].
Депозиттерге баға белгілеуге қатысты мәселелерді шешу кезінде банк
басшылығы қарама-қайшы мәселемен кезігеді: банктер клиенттердің салымдарын
тарту және ұстап тұру үшін оларға жоғары пайыздық табысты қамтамасыз
етулері қажет, бірақ, сонымен бірге депозитке тартылған қаражаттарды
пайдаланудан түсетін кез-келген пайданы жоққа шығаратын өте жоғары пайыздық
мөлшерлемелерді қолданбау қажет.
Депозиттер үшін қатаң бәсекелестік күрес бұл мәселенің шешуін
қиындатады, себебі бәсекелестік депозиттер бойынша пайыздық шығындардың
өсуіне әкеледі және бір мезгілде тартылған қаражаттардың айналымынан
түсетін күтілетін пайданы төмендетеді.
Шын мәнінде, қаржы нарығында жеке банктер ұзақ мерзімді перспективада
депозиттер бағасына болар-болмас қана бақылауды жүзеге асырады. Соңында
барлық бағалар деңгейін жеке банк емес, нарық белгілейді.
Мұндай нарықта банк басшылығы нарық белгілеген баға бойынша
салымшыларға депозиттер қабылдауды ұсынған жөн бе, немесе олардың орнына
клиенттерге нарық бағасынан төмен деңгейде депозиттер ұсынған жөн бе екенін
шешу қажет.
Банк басшылары өсу мен пайдалылық арасында жиі таңдау жасаулары қажет.
Қымбат депозиттер үшін күрес банктің жылдам өсуіне септігін тигізгенімен,
көбіне ол пайда жоғалтуларымен қатар болады. Депозиттік саясат саласында
баға стратегиясын жасаған кезде банк келесі әдістердің бірін таңдай алады:
1. Шығындар қосу пайда әдісі бойынша депозиттерге баға қалыптастыру.
Депозиттерге қызмет көрсету бойынша клиенттерге барлық шығындарды
төлеу идеясын барлық банктер қабылдамайды.
Бұл мынаны білдіреді, мысалы депозиттер бойынша пайыздық мөлшерлеме
әдетте несиелердің пайыздық мөлшерлемесіне және банктің өзге қызметтерінің
бағаларына тәуелсіз белгіленеді. Осылайша, қызмет бағасы шығындар қосу
пайда әдісі бойынша баға белгілеудің келесі сызбасы бойынша құрамдас
бөліктерге бөлінуі мүмкін:
Депозиттердің Депозиттер Депозиттермен Депозиттер
әрбір түрі бойынша қызмет операциялардың бойынша қызмет
бойынша = көрсету + барлық түрлері + көрсетудің (5)
клиент үшін бірлігіне бойынша әрбір түрі
қызметтің операционды күтілетін бойынша
үлестік шығындар шығындар жоспарланатын
бағасы пайда
Жоғарыда келтірілген формула көрсетіп отырғандай, депозиттердің бағасы
мен банк шығындары арасындағы байланыс баға мен шығындарды дәл қатыстыруға
және алдында тегін көрсетілгенқызметтердің көпшілігімен шектеуге мүмкіндік
береді.
2. Депозиттерді жүргізу бойынша қызмет көрсетулердің орташа құнын бағалау
Шығындар қосу пайда әдісі бойынша баға белгілеу депозиттер бойынша
әрбір қызмет көрсетудің құнын дәл есептеуді талап етеді. Симонсон,
Маркс және Эдмистер талқылаған кең қолданылатын әдістердің бірі банк
шығындарын бағалау негізінде депозиттер бағасын калькуляциялауға
негізделеді. Банкке мыналарды жүзеге асыру қажет:
1) банк қаражаттарының әрбір көзі бойынша үстеме шығындар мөлшерлемесін
есептеу;
2) әрбір қаражат көзінен түсетін банк қаражаттарының қатысты көлемін
әрбір үстеме шығындар мөлшерлемесіне көбейту;
3) банк қаражаттарының орташа өлшенген құнын анықтау үшін алынған барлық
өлшемдерді қосу;
Қаражаттардың жалпы қоры деп аталатын бұл әдіс депозиттің жеке түрінің
құны деген түсінік жоқ, банктің барлық қаржы көздерінің орташа өлшенген
құны бар дегенге негізделеді.
3. Шекті шығындар бойынша депозиттердің пайыздық мөлшерлемесін белгілеу.
Көптеген зксперттерінің пайымдауынша, мүмкін болған жағдайда
депозиттердің бағасын анықтау үшін орташа өлшенген емес, шекті
шығындар, яғни жаңа қаражаттарды тартумен байланысты қосымша шығындар
қолданылуы қажет. Оның себебі мынада, пайыздық мөлшерлемелердің жиі
өзгеруі депозитке баға белгілеу үшін орташа шығындар көлемін сенімсіз
және шынайы емес негіз етеді.
Экономист Джеймс Макналти банктің жаңа депозиттік шоттар бойынша
пайыздық мөлшерлемелерін анықтаған кезде шекті шығындар, немесе ақшаның
жаңа құныидеясын пайдалану тәсілін ұсынды.
Шекті шығындар әдісі бойынша баға белгілеу банк басқарушыларына тек
салымдардың пайыздық мөлшерлемелері туралы ғана емес, сонымен бірге
депозиттер өсімінің қосымша шығындары қосымша табыс пен жиынтық пайданың
төмендеуіне әкелгенге дейінгі банктің өзінің депозиттер базасын кеңейте
алатынды туралы да бағалы ақпарат береді.
4. Нарыққа енуді қамтамасыз ету үшін депозиттер бойынша пайыздарды
белгілеу. Қысқа мерзімді кезеңде банк пайдасы мен шығындарының көлемін
есепке алмауға мүмкіндік беретін баға белгілеудің әдістерінің бірі
нарыққа енудің қамтамасыз ету үшін депозиттер бойынша пайыздарды
белгілеу болып табылады. Бұл идея жаңа клиенттердің көп көлемін тарту
үшін жоғары пайыздық мөлшерлемелер ұсынуға (әдетте, нарықтық деңгейден
жоғары) немесе комиссиялық алымдардың төмен тарифтерін белгілеуге
негізделеді.
5. Клиенттерге ұсынылатын қызмет көрсетулер саны незінде депозиттерге
баға белгілеу (баға белгілеудің көп факторлы тәсілі). Баға белгілеудің
көп факторлытәсілі банктің ең жақсы клиенттерін бекіту және әрбір
клиентке ұсынылатын қызмет көрсетулердің саны мен сапасына сәйкес
депозиттерге бағаны анықтауға негізделген. Банктің екі немесе одан да
көп қызметтерін сатып клиенттерге банкпен шектеулі байланысы бар
клиенттермен салыстырғанда қызметтерге төмен тарифтер немесе
төлемдерді кейінге қалдыру секілді жеңілдіктер берілуі мүмкін. Идеяның
мәні мынада, бактік қызметтің көп көлемін сатып ала отырып, клиент
банктен соғұрлым тәуелді болады.
6. Банк мақсаттарына жету үшін депозиттер бағасын пайдалану. Соңғы
жылдары банктер банк қызметінің әрбір түріне клиенттің өзіндік
қоржынын қалыптастыру үшін депозиттер бағасын пайдалануға болатындығын
түсінді. Депозиттерге бағаның өзгеруі несиелік және депозиттік
мөлшерлемелердің арасындағы айырмашылықты ұлғайтып қана қоймай,
банктің даму стратегиясы мен пайдасын анықтайтын клиенттер құрамы мен
салымдар құрылымына да әсер етеді. Сонымен қатар, несиелер мен
депозиттердің пайыздық мөлшерлемелерінің арасындағы айырмашылық төмен
болған сайын, депозиттер бағасының өзгерісіне банк пайдасының
сезімталдығы артады.
Депозиттер бағасын клиенттерді тарту мен бәсекелестермен күрес үшін
пайдаланбай, қолданған дұрыс болады. Шындығында, салымдардың жаңа түрін
ұсынған кезде оларға сұраныс көбіне банкте бұрын салымдары бар клиенттер
тарапынан болады. Алайда олар депозиттер үшін қызмет көрсетудің жоғары
тарифтерді автоматты түрде төлемейді және олрадың пайда өлшемі депозиттер
бағасынан төмендеп кетсе, онда олар банкпен қарым-қатынастарын үзеді. [11,
42б.]
Коммерциялық банктің пайыз саясатының құрылымы төмендегі суретте
көрсетілген (1 сурет ). [13, 122 б.]
1 сурет - Коммерциялық банктің пайыз саясатының құрылымы[1]
Қазіргі уақытта нарық банктік операциялардың табыстылығын мәнді түрде
арттыру үшін мүмкіндіктер ұсына алмайды, сондықтан банкке жеке банктік
операцияларды интеграциялау қажет және өзінің клиенттеріне жеке
қажеттіліктердің бүкіл спектрін, бизнесті жүргізудің және ақша
қаражаттарықозғалысын басқарудың ерекшеліктерін ескеруге мүмкіндік беретін
кешенді шешімдерді ұсыну қажет. Бұл банкке клиенттермен қарым-қатынастың
жаңа деңгейіне өтуді жүзеге асыруға және пайыз саясатының тиімділігін
арттыруға мүмкіндік береді.
Жоғарыда берілген материалдарды жалпылай келе, келесі тұжырым жасауға
болады: коммерциялық банктің пайыз саясатын тек өнім нарықтарына (несиелеу
– активті операциялар, депозиттер – пассивті операциялар) байланысты ғана
ажыратпаймыз, сонымен қатар жоғарыда зерттелген корпоративті нарықтағы баға
белгілеу әдістері бөлшек клиенттер нарығындағы баға белгілеуде
ерекшеленетіндіктен клиенттер нарығымен ажыратып қарастырамыз. Сонымен
бірге ерекше айту қажет, несие бойынша мөлшерлемені құнына қосу,
клиенттің табыстылығын талдау қағидалары бойынша белгілеу, депозиттердің
бағаларын шығындар қосу пайда, депозиттерді жүргізу бойынша қызмет
көрсетулердің орташа құнын бағалау әдістері бойынша қалыптастыру секілді
сипатталған баға белгілеудің бірқатар әдістерінің құрамында таза пайыздық
табыстар немесе шығыстар, сондай-ақ атылған банк өнімдерін сату бойынша
белгілі бір операцияларды жүзеге асыру шығындары да қарастырылады. Бұл
комерциялық банктің бағалық саясатының пайыздарды және комиссиялық
сыйақыларды (тарифтерді) анықтаудың бірегей түсінігін білдіретіндігін
куәландырады.
1.3 Несие пайызының экономикалық сипаттамасы және оның атқарымдары
Несие пайызы қоғамда тауар өндірісі мен кредит қатынастарының даму
жағдайында пайда болады.
Несие пайызы кредит ретінде-уақытша пайдалануға берілген құнның бағасы
болып көрінетін объективті экономикалық санат. Несие пайызының мәні
мыналарды көрсетеді:
a) несиеге берген құнды пайдаланғаны үшін төлеуді;
ә) кредитке қосылған үстемені;
б) кредит берушінің шығынының орнын толтыруды.
Кредитті қарызға алушы өндіргіш ретінде пайдаланғанда несие пайызының
көзі болып оның несиеге берген құнды пайдалану нәтижесінде алған пайдасы
есептеледі. Сондықтан кредит берушінің несие берген құны мен оны өндірісте
пайдаланатын қарызға алушының арасында тұрақты түрде экономикалық
қайшылықтар болады. Бұл қайшылықты шешу үдерісінде кредитті пайдаланған
пайданы табыс пен несие пайызына бөлу жүреді.
Несие пайызын төлеу қажеттілігі қарызға алушыны несиеге алған құнды
барынша тиімділікпен пайдалануға, жұмсалған капиталға пайданы арттыруға
мәжбүр етеді.
Қарызға алушыға кредитті бергенде несие пайызы банкінің негізгі мақсаты
болып табылады. Сондықтан банк пайыз сомасын толық көлемде және уақытылы
алуға мүдделі. Осы активті пайыз есебінен пассивті пайыз (банк өзінің
клиенттеріне банкіде ақша сақтағаны үшін төлейді) төлейді. Активті және
пасивті пайыздар арасындағы айырмашылық банк маржасын немесе таза банк
табысын құрайды [14,57б].
Несие пайызы мәселесі бойынша экономикалық қатынастар айрықшалықты,
оларды кредит қатынастарымен шатастыруға болмайды.
Несие пайызы мәселесі бойынша қатынастар кредит қатынастарымен
шектелмейді. Егер кредит құн қозғалысын қайтарылымдық негізінде білдірсе,
онда пайызды төлеу баламасын алмай-ақ құнды табыстауды сипаттайды. Кредитті
пайдаланғаны үшін пайыз қайтарылмайды, оның сомасы қарызға алушыдан кредит
берушіге толық ауысады, ал сол кезде меншік құқығы кредиттегі сияқты
берілмейді, құн қарызға алушыға уақытша пайдалануға беріледі және белгілі
бір мерзім өткен кезде заңды бастапқы нүктесіне қайтарады.
Кредит беруші мен несие пайызы арасындағы экономикалық және құқықтық
даму кредит келісімінде, кредитті қайтару мен пайыздарды төлеу
міндеттемесінде білінеді. Кредит үшін қаражатты авансылау тән, ал сол кезде
пайызды төлеу құн ауыспалы айналымның аяқталғанын және кредиттің пайызға
үстемесімен қайтарылуын білдіреді [15,32б].
Егер кредит айырбастау саласының (қайта бөлу) жемісі болса, онда пайыз
бөлу саласында пайда болады. Мұнда пайыз өзінің қолданылуымен тек кредитке
ғана міндетті емес. Бұдан несие пайызы - банк қызметінің нәтижесі ғана
емес, өзінің шығуымен ол өндіріс саласында жұмыс істейтін қызметкерлердің
еңбегіне міндетті. К. Маркс пайызды несие капиталының иррационалды бағасы
деп атады: Егер пайызды ақша капиталының бағасы деп атасақ, онда ол тауар
бағасының түсінігіне қайшы болатын бағаның иррационалды нысаны болады.
Пайыздың иррационалдығы оның бағасы тауар құнының, яғни уақытша пайдалануға
берілетін ақшаның да ақшалай өрнектелуі болып табылатынын білдіреді. Екінші
жағынан, пайызды шын бағасы деп санауға болмайды, өйткені ол қарызға
алушының алған кредитінің ақшалай өрнектелуі бола алмайды, яғни ол бастапқы
берілген құнның шамасына тең емес.
Несие пайызы өзінің ең қарапайым көрінісінде кредитті пайдаланғаны үшін
төлем ретінде білінеді. Біздің көзқарасымызша, несие пайызының мәнін
ашамыз, егер, біріншіден, оны кредитті пайдалану нәтижесінде жаңадан
құрылған құнның бір бөлігі ретінде, екіншіден, қарызға алушыдан кредит
берушіге ауысатын кредитті пайдаланғаны үшін төлем ретінде, үшіншіден,
кредит берушінің табысы ретінде қарастырсақ, ол оны несие қорын жылжытуға
ынталандырады (ол экономика мен халыққа кредит беруге мүдделі).
Сонымен, несие пайызының мәнін талдау кредит беруші мен қарызға
алушының арасындағы экономикалық қатынас ретінде сипаттауға мүмкіндік
береді, олар кредитті пайдаланғаны үшін пайыз сомасын төлеу туралы жаңадан
құрылған құн мен несие қорын ынталандыру қозғалысы есебінен пайда болады.
Қарызға алушыға кредит беру белгілі бір тәуекелділікпен байланысты.
Қарызға алушы төлейтін пайыз, кредит берушінің тәуекелділікке, қарызға
алушының банк алдындағы міндеттемелерін орындамаған жағдайда тәуекелдікке
барғаны үшін оған өзіндік сыйақы ретінде қарастырылады [16,26б].
Атқарымдар экономикалық санаттың айрықшалықты мәнін көрсетеді.
Экономикалық әдебиетте несие пайызының мұндай екі атқарымын: несие
капиталын бөлуді және ұлғайтуды атайды.
Несие пайзының бөлу атқарымы барлық құнның емес, жаңадан құрылған
құнның (пайданың), бөлінуін білдіреді.
Пайданы пайыз арқылы бөлу меншік иесін ауыстырумен бірге жүреді, яғни
қарызға алушы пайызды кредит берушіге береді және меншік құқығы оған
ауысады.
Пайданы бөлу үдерісінде несие пайызын алушы (кредит беруші) және
төлеуші (қарызға алушы) орындарын ауыстыра алады. Кредит беруші несие алушы
бола алады, пайыз қозғалысы өз бағытын өзгертеді-пайданың бір бөлігін
қарызға алушы кредит берушіге аударады. Сонымен бірге кредит беруші
банкілер өз пайдалары - пайызының бір бөлігін кредитті қарызға алушы болған
клиенттеріне төлеуші бола алады.
Пайыз арқылы пайданы бөлу салалық емес, қоғамдық сипатта болады. Халық
шаруашылық деңгейінде несие пайызын төлеу ұлттық табысты бөлумен
байланысты.
Несие пайызы қарызға алушыны алған кредитін өзінің кәсіпкерлік
қызметінде тиімді және толық пайдалануына және кредитті пайызымен уақытылы
толық көлемде қайтаруына ынталандырады, яғни пайыз өзінің екінші атқарымын
орындайды.
Несие пайызының атқарымы және несие капиталының сақталуы мен ұлғайтылуы
кредит беруші ретінде банкінің кредит әлеуетінің сақталуы және көбеюімен
байланысты. Қарызға алушыны банк берген кредиті толық және уақытылы өтеуге
экономикалық ынталандыра отырып, несие пайызы несие қорын сақтайды және
тіпті оны ұлғайтады. Банкінің қарызға алушыдан алған пайызы мен оның
депозиттерге төлеген пайызы арасындағы айырмашылық несие қоры мен оның
кредит ресурстарының арту көзін құрайды.
Пайыз еркін ақша капиталдары мен несие капиталына табыстар мен оның
сақталуы және молайтылуының қозғаушы уәжі болып табылады.
Пайыз атқарымы оның экономикадағы да рөлін анықтайды. Жалпы шаруашылық
көзқарасы тұрғысынан несие пайызы ең алдымен кредит беруші мен қарызға
алушының экономикалық мүдделерін көрсетеді.
Банк пайызы банк кредит беруші ретінде болған кезде пайда болады. Пайыз
инвестор-кредит беруші және қарызға алушы арасында делдалдық қызметтерге
өтемақы ретінде болады. Мұнда қарызға алушының банк алдындағы кредитін
қайтару жөніндегі өз міндеттемелерін арттырмау қауіп-қатері пайда болады.
Нәтижесінде банкінің салымшылар алдындағы депозиттер бойынша өз
міндеттемелерін орындамау қаупі пайда болуы мүмкін, ол оларға депозиттер
бойынша пайыз төлейді. Сондықтан кредит бойынша банк пайызы депозиттік
пайызға және кредитке қызмет көрсету жөніндегі комиссиялық шығынға
қарағанда кем дегенде бір маржаға жоғары болуы керек.
Ең жалпы түрде маржаның өзі несие мөлшерлемесі мен депозит пайызының
айырмашылығы болып табылады. Нақты қалыптасқан маржа мөлшері пайыздар
бойынша таза табыстың (есептелген пайыздар минус төленген пайыздар) кредит
жұмсалымдарының орташа көлеміне қатынасы ретінде анықталады.
Пайыздық маржаның мөлшеріне әсер ететін негізгі факторлар болып кредит
жұмсалымдары мен олардың көздерінің көлемі, құрамы мен құрылымы, сондай-ақ
банкінің активті және пассивті операциялары бойынша мөлшерлемелердің
өзгеруі есептеледі.
Сонымен, банк пайызы кредиттер (активтер) бойынша пайыз және депозиттер
(пассивтер) бойынша пайыз болып бөлінеді.
Активтер бойынша банк пайызының деңгейі қарызға алушының кредитті өтеу
қабілетіне, кредиттің мақсатына және берілетін кредиттің мерзімі мен
көлеміне, Орталық банкінің қайта қаржыландыру мөршерлемесіне және инфляция
деңгейіне байланысты.
Коммерциялық банкілер пайыз мөлшерлемесінің Ұлттық банкінің қайта
қаржыландырудың есептік мөлшерлемесіне сүйеніп белгілейді.
Оны Ұлттық банк тура (басшылық нұсқау) және жанама реттеу арқылы
коммерциялық банкілердің пайыздық мөлшерлемелерінің деңгейіне әсер ету
мақсатымен белгілейді.
Тура реттеу әдістеріне пайыздық мөлшерлемелердің жоғары деңгейін
реттеуді, несие және депозит пайызының (маржа) арасындағы айырмашылықты
белгілеуді жатқызуға болады.
Пайыздық мөлшерлемелердің деңгейіне жанама әсер етудің тиімді
құралдарына: көлем, коммерциялық банкілерге Орталық банкі кредитінің шарты
және нарықтық бағасы, Орталық банкінің салық салуы және міндетті
резервтерінің мөлшерлері жатады. Қаржыландыру мөлшерлемелерін, міндетті
талаптардың мөлшерлері мен салық мөлшерлемелерін арттыру кредиттің пайыздық
мөлшерлемелерінің өсуіне әкеледі.
Сөйтіп, несие пайызы деп аталатын активтер бойынша банк пайызынан және
депозиттік пайызы деп аталатын пассивтер бойынша пайыздан басқа тағы да
қайта қаржыландыру мөлшерлемесі деп аталатын базалық немесе есептік пайыз
бар, оны екінші дәрежедегі(коммерциялық) банкілер үшін Орталық банк
белгілейді. Ол Орталық банк пен үкіметтің ақша-кредит саясатындағы ең
маңызды құралдарының бірі болып табылады [17,43б].
2 ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚ БАНКІ АҚ-НЫҢ ПАЙЫЗ САЯСАТЫНЫҢ ТҰРҒЫСЫНДА ҚЫЗМЕТІНЕ
ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның құрылу тарихы және негізгі қаржылық
көрсеткіштері
Қазақстан Халық Банкі АҚ — өз клиенттерінің игілігі үшін 80 жылдан
астам уақыт табысты қызмет етіп келе жатқан Қазақстан Республикасындағы аса
ірі әмбебап коммерциялық банк, еліміздегі ең сенімді әрі қызметі барынша
сараланған қаржылық құрылымдардың бірі.
Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамы бұрынғы Қазақстан
Республикасы Жинақ банкінің негізінде қайта құрылды және біраз жылдар бойы
ҚР Үкіметінің зейнетақы мен жәрдемақы төлеу жөніндегі агенті болып келді.
2001 жылы жүргізілген Халық банкін жекешелендіру рәсімі нәтижесінде
Банк өз клиенттеріне кең ауқымды және барынша сапалы қызметтер спектрін
ұсыну мүмкіндігін беретін бизнес құрылымын жасауға қол жеткізді.
Банк VISA International және MasterCard International ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАЙЫЗДЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Пайыз саясаты және пайыз мөлшерлемесінің түрлері 9
... ... ... ...
1.2 Коммерциялық банктердің пайыз саясатын қалыптастыру ... ... 11
1.3 Несие пайызының экономикалық сипаттамасы және оның
атқарымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
2 ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚ БАНКІ АҚ-НЫҢ ПАЙЫЗ САЯСАТЫНЫҢ ТҰРҒЫСЫНДА
ҚЫЗМЕТІНЕ ТАЛДАУ 23
2.1 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның құрылу тарихы және негізгі
қаржылық 23
көрсеткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
2.2 Банктің таза пайыздық табысын 27
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Банктің инвестициялық қызметі бойынша пайыз саясатына
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.4 Банктің несие беру қызметі және белгіленген пайыздық
мөлшерлемелері көлемін талдау 39
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
3 ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАЙЫЗ САЯСАТЫН
ОҢТАЙЛАНДЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..45
... ... ... ... ...
3.1 Коммерциялық банкте пайыз саясатын жетілдіру шаралары
жүйесінің баға белгілеу механизміне әсері 45
... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Коммерциялық банктердің тарифтік саясатын құрудың қағидалары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..48
... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ 52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... . 55
ҚОСЫМШАЛАР 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әлемдік қаржы дағдарысы қоғамдық
өміріміздің қай саласына болса да өзінің кері әсерін тигізіп жатқаны мәлім.
Дүниежүзілік қаржы дағдарысының Қазақстанға қатысы тікелей деп айтуға
болады. Экономикаға, әсіресе, банк жүйесіне ықпалы, бұрыннан қалыптасқан
үрдістердің күбіртіктеуі күн құрғатпай шешетін мәселелерді алға тартып
отырғаны сөзсіз. Қаржы дағдарысы АҚШ-та ипотекалық дағдарыстан басталды.
Біздің коммерциялық банктер қаржы көзі ретінде АҚШ, Англия, Германия және
т.б. кейбір Еуропа елдерін пайдаланған болатын. Ол елдердегі қаржы
дағдарысынан, ең алдымен, өтімділік дағдарысының әсерінен, қаржы көздері
қазақстандық банктер үшін негізінен жабылды. [1, 16б.]
Әлемдік қаржы дағдарысы салдарынан еліміздегі коммерциялық банктер
қызметінде оның негізгі қаржылық көрсеткіштері бойынша, несиелеу қызметі
халықтың салымдарын қабылдау қызметі, инвестициялық қызметтері аясында
көрсеткіштердің төмнедеу тенденциясы байқалуды. Осы орайда, коммерциялық
банктердің қызметін егжей-тегжейлі зерттеу, банктер қызметін оңтайландыру
тұрғысында оның пайыздық саясатын тиімді қалыптастыру мәселелері маңызды
болып саналады.
Коммерциялық банктердің пайыз саясатының негізінде белгілі бір
экономикалық категория – пайызды қолдану жатар. Пайыздық сандық анықталуы
оның мөлшерплемесі, немесе пайыз түрінде төленетін ақша қаражаттары
сомасының қарызға берілген қаражаттар сомасына қатысын білдіретін норма
болып табылады.
Банктің қызметтер нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасы
тауарлардың бағасы сынды пайыздық мөлшерлемеге әсерін тигізеді. Егер ұсыныс
сұраныс артық болса, мөлшерлемелер төмендейді, және керісінше сұраныс
ұсыныстан артық болса, олар өседі. Соңғы жылдары несие нарығында сұраныс
пен ұсыныстың теңесуі орын алуда, бұл пайыз мөлшерлемсінің деңгейіне әсерін
тигізуде. Олар баяулап төмендей бастады.
Пайыз мөлшерлемесінің деңгейіне әсер ететін басқа маңызды фактор
инфляция деңгейі болып табылады. Инфляцияның күшеюі кезінде мөлшерлемелер
өседі, осыған байланысты банктік тәжірибеде номиналды және нақты (инфляция
деңгейіне түзетілген) мөлшерлемелер ажыратылып қарастырылады.
Пайыздық мөлшерлемелер деңгейіне тартылған ресурстарды ұсыну мерзімі
мен көлемі, клиенттің сенімділік ләрежесі, банктің операция түрлері және
т.б. да мәнді әсер етеді. Клиеттің сенімділік дәрежесі, оның төлем
қабілеттілігі де пайыздық мөлшерлеменің көлемінде көрініс табады.
Осылайша, айта кеткені жөн, банктік тәжірибеде белгілі бір пайыздық
мөлшерлемені таңдауға және оның деңгейіне әсер ететін жалпы және жеке
факторлар қарастырылады. Жалпы факторлдар барлық банктер үшін тең шарттарды
анықтайды, объективті сипатқа ие және нақты банк қызметіне тәуелді
болмайды. Жалпы факторлар өз кезегінде жалпы экономикалық және негізделген
болып бөлінеді. Жеке факторлар нақты банктің қызмет ету жағдайымен
анықталады және банктік пайыз мөлшерлемесінің деңгейіне банктің түрі мен
көлемі, оның орналасуы, клиенттердің құрамы мен жеке табиғаты бар өзге де
факторлар әсер етеді.
Жоғарыда аталған факторларды есепке ала отырып, банк өз бетінше
жұмысының жоғары рентабельділігін және банктік қызметтер нарығында бәсекеге
қабілеттелігін қамтамасыз ететін пайыздық мөлшерлеме деңгейін анықтайды [2,
39б.].
Осы факторлардың әсерінен банктің пайыздық саясаты соңғы жылдары
қалыптастырылып келеді. Осы орайда коммерциялық банктердің қазіргі орын
алған жағдайларда пайыздық саясатын қалыптастыру мәселелері өзекті болып
табылады.
Тақырыпты әзірлеу мен талдау деңгейі. Коммерциялық банктердің пайыз
саясатын қалыптастыру тұрғысындағы отандық және ТМД елдерінің Мақыш С.Б.,
А.В.Калтырина, Лаврушин О. И., Гойденко Ю.Н., Грядовая О.В., Дорохова М.Н.,
Балабанова И. Т., Ольхова Р.Г., Жуков Е.Ф., Зверев О.А., Соколов Д.,
Жумагулова А., Лисак Б.И. экономикалық әдебиеттерінің негізінен ғалым-
экономистерінің ғылыми еңбектері мен жарияланымдарында көрсетіледі.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты –
коммерциялық банктердің пайыздық саясатының теориялық аспектілерін
қарастыру мен пайыз саясатын қалыптастырудың негіздерін зерделеу, банк
қызметтері бойынша пайыз саясатын, банктің пайыздық табыстарын талдау және
теориялық зерттеулер мен талдаулар нәтижесінде дағдарыс жағдайында пайыздық
саясатты оңтайландыру бойынша ұсыныстар беру.
Зерттеу кезінде келесі нақты міндеттер алға қойылды:
- коммерциялық банктердің пайыздық саясатының теориялық негіздерін
зерттеу;
- несие пайызының мәні мен мазмұнын қарастыру;
- банктің негізгі қаржылық көрсеткіштері мен пайыздық табыстарын
талдау;
- банктің инвестициялық қызмет тұрғысындағы пайыздық саясатын талдау;
- банктің несие беру қызметін және несиелер бойынша пайыздық
мөлшерлемелерді талдау;
- дағдарыс жағдайында банктің пайыздық саясатын оңтайландыру жолдарын
ұсыну.
Зерттеу обьектісі Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамы болып
табылады.
Зерттеу пәні болып коммерциялық банктерде пайыз саясатын қалыптастыру
және жүзеге асыру тұрғысында пайда болатын экономикалық қатынастар
табылады.
Теориялық және әдістемелік негізі. Отандық және шетелдік ғалым
экономистерінің құрастырған коммерциялық банктерде пайыз саясатын
қалыптастыру мен жүзеге асырудың, банктің пайыз саясаты тұрғысындағы
қызметін талдаудың теориялық негіздері мен принциптері.
Талданған жұмыста қазақстандық заң актілері мен отандық және ТМД
елдерінің мерзімді басылымдары мен әдебиеттері қолданылды.
Дипломдық жұмыс Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын
реттеу мен қадағалау Агенттігінің, Қазақстан қаржыгерлерінің ассоциациясы
мен арнайы әдістемелік мерзімді басылымдар материлдары және Қазақстан
Халық Банкі акционерлік қоғамының қаржылық есептемелері негізінде
зерттеліп, жазылған. Жұмысты орындау барысында талдаудың салыстыру,
идекстер, коэффициенттер, пайыздар, графикалық суреттер және т.б. әдістері
қолданылды.
Жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
10 кесте, 16 суреттер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеу мақсаттары мен міндеттерімен анықталып,
диплом тақырыбын толығымен ашып көрсетуге өз септігін тигізеді.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАЙЫЗДЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Пайыз саясаты және пайыз мөлшерлемесінің түрлері
Банк пайызы ақша төлемі түрінде білінеді және ақша айналысын,
коммерциялық есеп айырысуды реттеу құралы ретінде пайдаланылады, қарызға
алушы мен кредит берушіге экономикалық әсер ету құралы болып табылады.
Пайыз саясаты өзін пайыздық мөлшерлемелердің деңгейі мен серпінін
реттеуде білдіреді. Банк қызметімен тұтас алғанда экономиканы реттеудің
ол ең маңызды және сонымен бірге айтарлықтай күрделі құралы болып табылады.
Пайыз деңгейін құрудың негізгі қағидалары кредит ресурстарына сұраныс
пен ұсыныс жағдайына, сақтау мерзімдеріне, депозиттердің шамасына, инфляция
қарқынына және т.б. сүйенуі керек [3,98б.].
Іс жүзінде пайыздық саясатты барлық елдерде мемлекет реттейді. Пайыз
саясаты: кретиттерге төмен пайыздық мөлшерлемелерді белгілеу арқылы
экономиканың өсуіне; инфляцияны тежеуге; ұлттық валюта құнын қамтамасыз
етуге көмегін тигізеді. Болашақ үлестіргіш санат бола тұра,пайыз қарызға
алушы-кәсіпорынның қарауында қалатын табыстан тікелей шегерім болып
табылады. Банкіге төленетін пайыздың сомасы неғұрлым аз болса, соғұрлым
несие алушының таза табысы үлкен болады. Міне шаруашылық жүргізуші
субъектілердің кредитті тиімді пайдалану мен арзан кредит алу есебінен
кредитті үнемдеуге ұмтылысы сондықтан. Бұдан алынған кредитті тиімді
пайдалануға ынталандыру факторы ретінде пайыздың рөлі білінеді.
Пайызға экономикалық мүдделілікті кредит беруші-банкі де білдіреді.
Несие пайызын алу оның қызметінің негізгі мақсаты болып табылады. Пайыз
есебінен барлық оның аппаратты іске асыру, материалдық-техникалық базаны
және басқа операциялық шығын өтеледі. Пайыз есебінен өзінің табысын алады
және несие қорын арттыра түседі. Мұнда банк қызметінің нәтижелігін
арттыруға тек кредит операцияларының ауқымын кеңейту есебінен ғана емес,
сонымен бірге кредит айналымын жылдамдату арқылы, қарызға алушының
шаруашылығында несиені оңтайлы пайдалануды ынталандыратын сараланған
пайыздық мөлшерлемелерді қолданып қол жеткізеді.
Несие қорының құнын сақтауға кепілдік беретін пайыз, экономиканың
үдемелі дамуы үшін объективті алғышарттар жасайды [4, 57б.].
Экономикадағы пайыз рөлі меншікті және қарызға алынған қаржаттың
оңтайлы үйлесуіне жағдай жасауынан білінеді. Айналымға қарызға алынған
қаржыны тарту несие пайызы деңгейін нарықтық қалыптастыру жағдайына
тек қарызға алушының уақытша және қажетті қосымша қажеттіліктерін
кредитпен толтыру кезінде пайдалы болады. Кредитті әрбір артық пайдалану
жұмсалымның табыстылығының жалпы деңгейін төмендетеді.
Несие пайызының сандық көрінісі болып пайыз мөлшерлемесі есептеледі.
Пайыз мөлшерлемесінің келесі түрлері ажыратылады:
базалық мөлшерлеме - бұл пайыздық орташа мөлшерлемесі, олар бойынша
сенімді қарызға алушыларға немесе банкілерге олардың депозиттерін
орналастыру арқылы несиелер беріледі, яғни бірінші сыныпты клиенеттерге
арналған қауіп- қатерсіз мөлшемелер. Іс жүзінде банкілер банк
ресурстарының құнын анықтайтын базалық мөлшерлемеге үстемелер есептеулер
арқылы пайыздық мөлшерлемелерді белгілейді. Бұл үстемелердің мөлшері несие
сипатына және онымен байланысты қауіп- қатер дәрежесіне тәуелді;
атаулы мөлшерлеме кредит ресурстарына сұраныс пен ұсыныс
арақатынасын және инфляциялар қарқындарын ескеріп белгіленеді;
нақты пайыз мөлшерлемесі атаулы мөлшерлемеден нақты инфляция қарқынын
шегеру арқылы анықталады;
тіркелген мөлшерлеме кредит келісімшартының қолданылатын бүкіл мерзіміне
өзгеріссіз белгіленеді;
құбылмалы мөлшерлеме нарық конъюнктурасына, экономика жағдайына және
т.б. сәйкес өзгереді;
реттелетін мөлшерлемені - мемлекет, Ұлттық банк, банкілер қауымдастығы,
ҚР бақылау және қадағалау агенттігі реттейді;
нарықтық мөлшерлеме - мөлшерлеменің дегейі мен қозғалысы несие капиталдары
нарығының жағдайынан, ақша және қор нарықтарынан және басқаларынан тәуелді.
Есеп айырысу әдісіне байланысты пайыздық мөлшерлемелер сомасы
төмендегідей ажыратылады:
жай пайыздық мөлшерлемелер –капиталдың бір және сол шамасына барлық мерзім
ішінде есептеледі;
күрделі пайыздық мөлшерлемелер – пайыздық төлем әрбір есеп айырысу
кезеңінде алдынлағы кезеңнің капиталына қосылады. Келесі кезеңге пайыздық
төлем осы бастапқы капиталдың өсірілген шамасына есептеледі, яғни есеп
айырысу пайызды капиталдандырумен жүзеге асырылады [5,28б.].
Банкаралық пайыздық мөлшерлемелердің мысалы ретінде депозиттік,
кредиттік операцияларда еуровалюталық нарықта және еурооблигациялық
қарыздарда кең қолданылатын ЛИБОР-ды -лондондық банкаралық мөлшерлемені,
сондай-ақ ПИБОРды - париждік банкаралық мөлшерлемені атауға болады. ПИБОР
сегіз ірі Париж банкілерінің мөлшерлемелерінің орташа арифметикалық мәні
ретінде анықталады. Ең белгілі банкаралық мөлшерлеме ЛИБОР жеке халықаралық
кредит мәмілелерінің құнын есептеген кезде базалық ретінде қолданылады.
Мұндай жағдайда ЛИБОР-дың базалық мөлшерлемесіне, әдеттегідей, мәміленің
түріне, қарызға алушының қарыз жғдайына, ақша нарығындағы конъюктураға
байланысты маржа қосылады.
Ақша нарығындағы кредит бойынша базалық мөлшерлеме бірінші сыныпты
қарызға алушылрға, АҚШ-та іс-тәжірибеде қолданылатындай, ресми және
банкаралық мөлшерлемеге қарағанда жоғарырақ деңгейде, бірақ шағын және орта
фирмаларға берілетін кредиттің мөлшерлемесіне қарағанда төмендеу деңгейде
ПРАЙМ РЕЙТ жүйесі бойынша белгіленеді. Несие пайызының мөлшерін
белгілеген кезде басты анықтайтын нәрсе - қарызға алушының сенімділігі,
оның қаржы жағдайы [6,36б.].
1.2 Коммерциялық банктердің пайыз саясатын қалыптастыру
Пайыз саясаты негізінен несие саясатының элементі ретінде көрініс
тапса, ал пайыз саясатының көптеген түрлерінен көбіне банк несиесі үшін
төленетін пайызға талдау жасау жүргізіледі. Бұл несие үшін пайыз пайыздық
табыстың негізгі көзі болып табылатындығымен түсіндіріледі.
Коммерциялық банктің пайыздық саясаты мақсатты бағыттарды анықтауды
және міндеттерді қоюды, ғылыми негізделген ұйымдық құрылымды және оны нақты
жүзеге асырудың тәртібін қамтиды. Пайыз саясатын басқару жүйесі келесі
кезеңдерден тұрады; банктың даму стратегиясына сәйкес пайыз саясатының
тактикасын жасау, баға белгілеуді басқару және пайыздық тәукелді басқару
бірлігі ретінде жедел басқару, мақсаттарға жетуді бақылау [7,22б.].
Коммерциялық банктің пайыз саясаты банктің пассивті және активті
операциялары бойынша пайыз мөлшерлемесінің оңтайлы мөлшерін анықтау жолымен
жүзеге асырылады.
Осылайша ол банктің ресурстық базасын қалыптастыруда, сондай-ақ
тартылған қаражаттарды тиімді пайдалануда маңызды рөлді иеленеді.
Коммерциялық банктің пайыз саясатының мақсаты бірегей анықтамамен
түсіндірілмейді. Пайыз саясаты кез-келген жағдайда банктің максималды
рентабельдігін қамтамасыз етуге бағытталуы қажет, сонымен бірге мұнда
мәселе қысқа мерзімді емес, ұзақ мерзімді аспектідегі рентабельділікке
негізделеді.
Сондықтан жалпы түрде пайыз саясатын банк операцияларының өтімділігін,
рентабельділігін және дамуын қамтамасыз етуге бағыттаған активті және
пассивті операциялар бойынша пайыз мөлшерлемесін реттеу саласындағы саясат
ретінде анықтауға болады [8, 24б.].
Коммерциялық банктердің пайыз саясатының нақты сұрақтарын қарастыруды
несиелік ресурстар нарығы (пассивті операциялар) үшін жеке және несие
нарығы (активті операциялар) үшін жеке қарастырған жөн болады.
Ағымдағы басқарудың маңызды міндеті несие ұйымының пайдамен дамуын
қамтамасыз ететін банктің пайыз саясатын жоспарлау болып табылады.
Банктің алатын пайдасының негізгі бөлігі, бұл пайыздық операциялар
бойынша таза табыс (пайыздық табыс-пайыздық шығын) болғандықтан, онда
ағымдағы басқару процесінде негізгі көңіл банктің активті операцияларының
табыстылығын басқаруға бөлінеді, сонымен бірге корпоративті және жеке
клиенттер үшін пайыз мөлшерлемесін белгілеудің тәсілдемелері бір-бірімене
ерекшеленеді. Кәсіпкерлік фирмаларды несиелеуде қиын міндеттердің бірі
пайыз мөлшерлемесімен анықтау болып табылады. Несие беруші несие бойынша
пайда алу және өзінің барлық тәуекелдерін компенсациялау үшін жеткілікті
түрде жоғарғы мөлшерлеме белгілегісі келеді. Алайда несие бойынша
мөлшерлеме қарыз алушы несиені оңтайлы төлей алатындай және басқа несие
берушіге бармайтындай, түрде төмен болуы қажет [9,48б.].
Корпоративті несиелеу кезіндегі баға белгілеу әдістерін қарастырамыз;
1. Құнына қосу қағидасымен несие бойынша мөлшерлеме белгілеу. Кәсіпкерлік
фирмаға несие бойынша пайыздық мөлшерлемені белгіленген кезде
менеджерлер тартылатын қаражаттардың құнын және банктің операционды
шығындарын есепке алулары қажет. Бұл банктің өзінің шығындарын білу
қажеттілігін білдіреді, сәйкесінше, несие бойынша пайыздық
мөлшерлемені белгілеген кезде банкте басқарушылық ақпараттың тиімді
жүйесінің болуы өте маңызды болып табылады.
Құнына қосу қағидасын несие бойынша мөлшерлеме белгілеудің қарапайым
үлгісі кез-келген несие бойынша пайыз мөлшерлемесі келесі компоненттердің
негізінде бегіленетіндігін білдіреді.
Несие Қарыз алушыры Тартылған Міндеттеме Банк
бойынша несиелеу үшін қаражаттар лердің үшін
пайыз = тартылған + бойырша + орындалмау+ қажетті (1)
мөлшерлем қаражаттардың шығындардан тәукелімен пйданың
есі шекті құны ерекшеленеті банкті маржасы
н банкрің қорғау
операционды үшін
шығындары бағаланған
маржа
Көрсетілген компнентердің әрқайсысы несие сомасына қатысты жылдық пайыз
нысынында айқындалуы мүмкін.
2.Бағалық көшбасшы үлгісі. Банк өзінің шығындарын нақты біледі және
несие бойынша мөлшерлемені өзге несие берушілер тарапынан бәсекелестік
факторын есепке алмай белгілейді деген ұйғарым құнына қосу үлгісінің
кемшіліктерінің бірі болып табылада. Бұл тәсілдеменің аталған шектеулері
банк саласында бағалық көшбасшы үлгісінің пайда болуына әкелді. Кез-келген
нақты қарыз алушыға несие бойынша нақты пайыздық мөлшерлеме келесі
формуланың негінде анықталады:
Несие Базалық Бірінші класты Ұзақ
бойынша мөлшерлеме емес қарыз мерзімді
пайыз = немесе + алушылармен + несие (2)
мөлшерлемесі прайм-рейт төленетін сұрайтын
операционды иіндеттемелерді қарыз
және ң орындалмау алушылар
әкімшілік тәуекеліне төлейтін
шығындардың сыйақы мерзіммен
үстінен байланысты
банктің тәуекелге
қажетті пайда сыйақы.
маржасы
3. Максималды пайыз мөлшерлемесі белгіленнтін несиелер (кэптер). Соңғы
уақытта пайда болған бағалық көшбасшы үлгісінің жетілдірілген түрі кэп
мөлшерлемесін пайдалану болды, ол пайыз мөлшерлемесінің болашақ
динамикасына тәуелсіз несие бойынша мөлшерлеменің келісілген жоғарғы шегін
білдіреді.
Кэптер банктің өзінің клиенттеріне ерекше сыйақыға ұсынатын
қызметтердің бірін білдіреді. Кэп мөлшерлемелері қарыз алушыға несиенің
максималды құнына қатысты белгілі бір сенімділік береді, себебі бұл
мөлшерлеменің үстінен төленген кез-келген пайыздар қарыз алушыға жылына бір
рет немесе несие келісім-шартының мерзімі аяқталғаннан кейін өтеледі.
4. Клиенттердің табыстылығын талдау. Несие бойынша мөлшерлеме
белгілеудің әдісі әрбір несие тапсырмасын бағалаған кезде банк сол
клиенттің барлық өзара қарым-қатынастарды есепке алуы қажет. Табыстылықты
талдау кезінде клиенттің барлық қатынастарынан түсетін пайдаларына көңіл
бөлу қажет.
Банктердің клиенттерінен алатын табыстарына несие бойынша пайыз,
міндеттеме үшін комиссия, қолма-қол қаражаттарды басқару және сандық
ақпаратты өңдеу үшін комиссия жатады.
Клиентпен байланысты шығындарға банк қызметкерлеріне төленетін жалақы
несиелік құжаттарды зертеуге шығындар, депозиттер бойынша пайыздар,
шоттарды тексеру бойынш шығандар және өңдеудің құны (чектерді төлеуді,
несиелермен депозиттерді есепке алудаы, құндылықтарды сейфте сақтау бойынша
қызметтерді қоса алғанда), сонымен қатар алынғаннесиелік ресурстардың құны
жатады. Таза несиелік ресурстар клиенттің депозиттерінің орташа сомасын
алып тастағаннан кейінгі клиентке берілген несие сомасын білдіреді.
Содан кейін әрбір клиенттің банкке ұсынған сомасының үстінен
пайдаланатын банк қаражаттарының сомасын нақты бағалау жүргізіледі. Егер
клиенттің барлық қатынастарынан пайданың есептік таза мөлшерлемесі оң
болса, жүзеге асырылған барлық шығындардың сомасының үстінен банк сыйақы
алатындықтан, несие тапсырысы қанағаттандырылады. Ал егер клиенттің барлық
қтынастарынан пайданың есептік таза мөлшерлемесі теріс болса, несие
тапсырысы қанағаттандырылмауы мүмкін.
Тұтынушылық несиелердің көпшілігі бойынша мөлшерлемелерді белгілеу
кәсіпкерлік фирмалардың несиелері боынша сынды бегілі бір базалық
мөлшерлеме, немесе тарту мөлшерлемесі, қосылған пайда маржасы, қосылған
тәуекел үшін үстеме негізінде жүзеге асырылады.
Клиенттерді бөлшек несиелеу кезіндегі баға белгілеу әдістерін
қарастырамыз;
1. Құнына қосу үлгісі. Құнына қосу үлгісі бойынша банктің тартылған
қаражаттар құны, операционды шығындар, қарыз алушының міндеттемені
орындамау тәуекеліне сыйақы, банк үшін қажетті пайда маржасы, ұзақ мерзімд
несиелеу кезіндегі тәуекел үшін сыайақы қосындысы алынады. Кейінге қалдырып
өтелетін немесе бөлшектеп өтелетін тұтынушылық несие бойынша мөлшерлеме
құнына қосу үлгісінің көмегімен белгіленуі мүмкін:
Несие Банктің Операционды Қарыз
алушы тартыл-ған шығындар (соның алушының
бойынша = қара-жаттар + ішінде + міндетте-ме+
мөл-шерле-ме құны персоналдың ні
еңбекақысы) орындамау
тәуекеліне
сыйақы
Банктер тұтынушылық несие бойынша нақты мөлшерлемені есептеудің
көптеген тәсілдерін қолданады. Кең тарағандардың қатарына жылдық пайыздық
мөлшерлеме әдісін (Annual percentage rate-APR), қарапайым пайыздар әдісін,
дисконттық мөлшерлеме әдісін және қосу әдісін жатқызуға болады.
2. Жылдық пайыз мөлшерлеме әдісі (APR). APR табыстылық мөлшерлемесін,
яғни несие бойынша төлемдер жиынтығының несие сомасына қатысын
білдіреді. Ол несиенің қалай жылдам өтелетіндігін және несиелеу
мерзімінде қарыз алушы нақты соманы пайдаланатынын есепке алады.
3. Қарапайым пайыздар. Қарапайым пайыздар әдісі де несиені нақты
пайдаланудың мерзіміне түзетуді білдіреді. Егер қарыз алушы несиені
бөлшектеп өтеуді жүзеге асырса, қарапайым пайыздар әдісі қарыз
қалдығының төмендеуін және сәйкесінше төленетін қарыздар.
4. Дисконттық мөлшерлеме әдісі. Тұтынушылық несиелеудің басым бөлігі
пайыздардыің, сондай-ақ негізгі қарыздың несиелеу мерзімі ішінде
бөлшектеп өтеу мүмкіндігін қарастырса, дисконттау әдісі пайыздарды
аванстық төлеуді білдіреді. Бұл әдіске сәйкес пайыздар басында алынады
және клиент пайыздары шегерілген несие саласын алады.
5. Қосу әдісі. Несие бойынша мөлшерлемені есептеудің ескі тәсілдерінің
бірі қосу әдісі болып табылады, мұнда пайыздық төлемдер негізгі қарыз
сомасын несиені өтеуге байланысты жарналар көлемі қарыз алушыға
айтылмай тұрып қосылады.
Ай сайынғы жарналар есебімен өтелетін тұтынушылық несие бойынша банктің
кез-келген уақытта алатын пайыздық табыс сомасын анықтайтын эмпирикалық
ереже 78 ережесі атауымен белгілі. Бұл әсірсе қарыз алушы несиені
мерзімінен бұрын өтеген кезде, оның несие бойынша пайыздық төлемдердің бір
бөлігін төмендетуге құқығы блоған кезде маңызы зор. 78 Ережесі 1-ден 12-ге
дейінгі сандар қосындысы 78-ді құрайтындығына (1+2+3...+10+11+12=78)
негізделеді. Бөлшектеп төленетін несиені мерзімнен бұрын өтеу кезінде қарыз
алушы үшін пайыздық төлемдердің төмендегенен анықтау үшін қалған айлардың
санын қосып, оны 78-ге бөлу қажет [10, 22б.].
Қаражаттардың орналастыру саласындағы банктің пайыздық саясаттының
стратегиялық мақсаты – несиелік ресурстарды экономиканың нақты секторына
және және халық қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағыттай отырып,
тәуекелдерді төменде отырып, несиелерді беру және қызмет бәсекеге қабілетті
жағдайларға жете отырып несиелік ресурстарды тиімді басқаруды қамтамасыз
ету. Несиелеу саласындағы банктің пайыз саясатының жедел міндеттерінің
қатарынан келесілерді атап көрсетуге болады:
- несиелік тәуекелді минимизациялау;
- ресурстарды орналастырудан табыстарды оңттайландыру;
- банктің табыстарының жалпы саласындағы несиелеуден түсетін табысның
үлес салмағын артыру мақсатында банк табысының құрылымын қайта бөлу;
- несиелік салымдардың басымды бағыттарын анықтау;
- несие қоржынының сапасын сақтай отырып, көрсетілетін қызметтердің
көлемі мен спектрін ұлғайту;
- аймақтық несие нарығына банктің кірігуін кеңейту;
- шағын және орта бизнесті несиелеу саласында банктік өнімдер мен
қызметтердің сату көлемін және клиенттер санын ұлғайту;
- әрбір клиент бойынша ұзақ мерзімді әріптестікке өтуді, несиелеу
көлемін сақтау және өсіруді қамтамасыз ету;
- несиелік қызмет көрсетуге аймақтың жаңа ірі клиенттерін тарту;
- мерзімді және сомалары бойынша несие қоржындардың теңгерімділігі және
әртараптылығы;
- аймақ экономикасының нақты секторын дамытуға белсенді қатысу;
- халықтың әлеуметтік – тұрмыстық қажеттілік мәселелерін шешуге банк
бөлімшелерінің қатысуы [11,68б].
Пайыз саясатының мақсаты- минималды тәуекелмен орналастырылған
ресурстар табысын оңтайландыру. Қазіргі банк тәжірибесінде бегіленген
пайыздық мөлшерлемелер кең тараған.
Несие бойынша пайыздық мөлшерлеме банк үшін тиімді спрэд және сыйақы
есебімен базалық пайыздық мөлшерлеме негізінде есептеледі.
Базалық пайыздық мөлшерлеме ретінде әдетте несиелік операцияның
залалсыздық нүктесінде орналасақан мөлшерлеме қолданылады. Ол банктің
өзінің шығындарын жабатын мүмкіндігі бар, бірақ пайда алмайтын пайыздық
мөлшерлеменің көлемін білдіреді. Қазіргі уақытта бұл көрсеткішті несиелік
өнімнің минималды рентабельділігі көрсеткішімен ауыстыру тенденциясы
байқалуда. Банк өнімін ұсынудың минимальды рентабельділігі ретінде өнімді
немесе банк белгілеген рентабельділіктің минимальды деңгейін қамтамасыз
ететін көрсеткіш түсініледі.
Спрэд – несиелік операцияларға салынған қаражаттардың тиімді қажетті
деңгейі. Пайыздық спрэд – пайыз нысанында табыс әкелетін активтер мен
пассивтер пайыздық мөлшерлемелерінің арасындағы айырмашылықты пайдалану.
Бұл көрсеткіш жұмыс жасап тұрған активтердің табыстылығы мен тартылған
қаражаттардың құнының арасындағы айырмашылық ретінде анықталады.
Сыйақы – несиені пайдалану мерзіміне, несиелік өнімге, банктің несие
тәуекеліне байланысты қарыз алушының несие бойынша төлейтін қосымша төлемі.
Ол төменде көрсетілгендердің жиынтығы ретінде есептеледі:
- банктің несиелік ресурстары үздіксіз пайдаланатын мерзімге сыйақы;
- банктің несиелік өніміне қызмет көрсету күрделілігіне және қарызды
өтеу графигіне байланысты несиелік өнімді пайдалану бойынша сыйақы;
- сыйақылардың жиынтығы ретінде анықталатын тәуекел үшін банкке сыйақы;
- қарыз алушының қаржылық жағдайы бойынша сыйақы;
- банкпен іскерлік қатынас дәрежесі бойынша сыйақы;
- қамтамасыз ету бойынша сыйақы.
Жеңілдік – жоғары іскерлік беделі бар, жоғарыт өтімді және банк үшін
тартымды қамтамасыз ету ұсынатын, банктегі есеп-айрысу шотында үлкен
қалдықты ұзақ уақыт ұстап тұратын және банк үшін стратегиялық маңызы бар
қарыз алушыға берілетін сыйақы [12, 32б.].
Депозиттерге баға белгілеуге қатысты мәселелерді шешу кезінде банк
басшылығы қарама-қайшы мәселемен кезігеді: банктер клиенттердің салымдарын
тарту және ұстап тұру үшін оларға жоғары пайыздық табысты қамтамасыз
етулері қажет, бірақ, сонымен бірге депозитке тартылған қаражаттарды
пайдаланудан түсетін кез-келген пайданы жоққа шығаратын өте жоғары пайыздық
мөлшерлемелерді қолданбау қажет.
Депозиттер үшін қатаң бәсекелестік күрес бұл мәселенің шешуін
қиындатады, себебі бәсекелестік депозиттер бойынша пайыздық шығындардың
өсуіне әкеледі және бір мезгілде тартылған қаражаттардың айналымынан
түсетін күтілетін пайданы төмендетеді.
Шын мәнінде, қаржы нарығында жеке банктер ұзақ мерзімді перспективада
депозиттер бағасына болар-болмас қана бақылауды жүзеге асырады. Соңында
барлық бағалар деңгейін жеке банк емес, нарық белгілейді.
Мұндай нарықта банк басшылығы нарық белгілеген баға бойынша
салымшыларға депозиттер қабылдауды ұсынған жөн бе, немесе олардың орнына
клиенттерге нарық бағасынан төмен деңгейде депозиттер ұсынған жөн бе екенін
шешу қажет.
Банк басшылары өсу мен пайдалылық арасында жиі таңдау жасаулары қажет.
Қымбат депозиттер үшін күрес банктің жылдам өсуіне септігін тигізгенімен,
көбіне ол пайда жоғалтуларымен қатар болады. Депозиттік саясат саласында
баға стратегиясын жасаған кезде банк келесі әдістердің бірін таңдай алады:
1. Шығындар қосу пайда әдісі бойынша депозиттерге баға қалыптастыру.
Депозиттерге қызмет көрсету бойынша клиенттерге барлық шығындарды
төлеу идеясын барлық банктер қабылдамайды.
Бұл мынаны білдіреді, мысалы депозиттер бойынша пайыздық мөлшерлеме
әдетте несиелердің пайыздық мөлшерлемесіне және банктің өзге қызметтерінің
бағаларына тәуелсіз белгіленеді. Осылайша, қызмет бағасы шығындар қосу
пайда әдісі бойынша баға белгілеудің келесі сызбасы бойынша құрамдас
бөліктерге бөлінуі мүмкін:
Депозиттердің Депозиттер Депозиттермен Депозиттер
әрбір түрі бойынша қызмет операциялардың бойынша қызмет
бойынша = көрсету + барлық түрлері + көрсетудің (5)
клиент үшін бірлігіне бойынша әрбір түрі
қызметтің операционды күтілетін бойынша
үлестік шығындар шығындар жоспарланатын
бағасы пайда
Жоғарыда келтірілген формула көрсетіп отырғандай, депозиттердің бағасы
мен банк шығындары арасындағы байланыс баға мен шығындарды дәл қатыстыруға
және алдында тегін көрсетілгенқызметтердің көпшілігімен шектеуге мүмкіндік
береді.
2. Депозиттерді жүргізу бойынша қызмет көрсетулердің орташа құнын бағалау
Шығындар қосу пайда әдісі бойынша баға белгілеу депозиттер бойынша
әрбір қызмет көрсетудің құнын дәл есептеуді талап етеді. Симонсон,
Маркс және Эдмистер талқылаған кең қолданылатын әдістердің бірі банк
шығындарын бағалау негізінде депозиттер бағасын калькуляциялауға
негізделеді. Банкке мыналарды жүзеге асыру қажет:
1) банк қаражаттарының әрбір көзі бойынша үстеме шығындар мөлшерлемесін
есептеу;
2) әрбір қаражат көзінен түсетін банк қаражаттарының қатысты көлемін
әрбір үстеме шығындар мөлшерлемесіне көбейту;
3) банк қаражаттарының орташа өлшенген құнын анықтау үшін алынған барлық
өлшемдерді қосу;
Қаражаттардың жалпы қоры деп аталатын бұл әдіс депозиттің жеке түрінің
құны деген түсінік жоқ, банктің барлық қаржы көздерінің орташа өлшенген
құны бар дегенге негізделеді.
3. Шекті шығындар бойынша депозиттердің пайыздық мөлшерлемесін белгілеу.
Көптеген зксперттерінің пайымдауынша, мүмкін болған жағдайда
депозиттердің бағасын анықтау үшін орташа өлшенген емес, шекті
шығындар, яғни жаңа қаражаттарды тартумен байланысты қосымша шығындар
қолданылуы қажет. Оның себебі мынада, пайыздық мөлшерлемелердің жиі
өзгеруі депозитке баға белгілеу үшін орташа шығындар көлемін сенімсіз
және шынайы емес негіз етеді.
Экономист Джеймс Макналти банктің жаңа депозиттік шоттар бойынша
пайыздық мөлшерлемелерін анықтаған кезде шекті шығындар, немесе ақшаның
жаңа құныидеясын пайдалану тәсілін ұсынды.
Шекті шығындар әдісі бойынша баға белгілеу банк басқарушыларына тек
салымдардың пайыздық мөлшерлемелері туралы ғана емес, сонымен бірге
депозиттер өсімінің қосымша шығындары қосымша табыс пен жиынтық пайданың
төмендеуіне әкелгенге дейінгі банктің өзінің депозиттер базасын кеңейте
алатынды туралы да бағалы ақпарат береді.
4. Нарыққа енуді қамтамасыз ету үшін депозиттер бойынша пайыздарды
белгілеу. Қысқа мерзімді кезеңде банк пайдасы мен шығындарының көлемін
есепке алмауға мүмкіндік беретін баға белгілеудің әдістерінің бірі
нарыққа енудің қамтамасыз ету үшін депозиттер бойынша пайыздарды
белгілеу болып табылады. Бұл идея жаңа клиенттердің көп көлемін тарту
үшін жоғары пайыздық мөлшерлемелер ұсынуға (әдетте, нарықтық деңгейден
жоғары) немесе комиссиялық алымдардың төмен тарифтерін белгілеуге
негізделеді.
5. Клиенттерге ұсынылатын қызмет көрсетулер саны незінде депозиттерге
баға белгілеу (баға белгілеудің көп факторлы тәсілі). Баға белгілеудің
көп факторлытәсілі банктің ең жақсы клиенттерін бекіту және әрбір
клиентке ұсынылатын қызмет көрсетулердің саны мен сапасына сәйкес
депозиттерге бағаны анықтауға негізделген. Банктің екі немесе одан да
көп қызметтерін сатып клиенттерге банкпен шектеулі байланысы бар
клиенттермен салыстырғанда қызметтерге төмен тарифтер немесе
төлемдерді кейінге қалдыру секілді жеңілдіктер берілуі мүмкін. Идеяның
мәні мынада, бактік қызметтің көп көлемін сатып ала отырып, клиент
банктен соғұрлым тәуелді болады.
6. Банк мақсаттарына жету үшін депозиттер бағасын пайдалану. Соңғы
жылдары банктер банк қызметінің әрбір түріне клиенттің өзіндік
қоржынын қалыптастыру үшін депозиттер бағасын пайдалануға болатындығын
түсінді. Депозиттерге бағаның өзгеруі несиелік және депозиттік
мөлшерлемелердің арасындағы айырмашылықты ұлғайтып қана қоймай,
банктің даму стратегиясы мен пайдасын анықтайтын клиенттер құрамы мен
салымдар құрылымына да әсер етеді. Сонымен қатар, несиелер мен
депозиттердің пайыздық мөлшерлемелерінің арасындағы айырмашылық төмен
болған сайын, депозиттер бағасының өзгерісіне банк пайдасының
сезімталдығы артады.
Депозиттер бағасын клиенттерді тарту мен бәсекелестермен күрес үшін
пайдаланбай, қолданған дұрыс болады. Шындығында, салымдардың жаңа түрін
ұсынған кезде оларға сұраныс көбіне банкте бұрын салымдары бар клиенттер
тарапынан болады. Алайда олар депозиттер үшін қызмет көрсетудің жоғары
тарифтерді автоматты түрде төлемейді және олрадың пайда өлшемі депозиттер
бағасынан төмендеп кетсе, онда олар банкпен қарым-қатынастарын үзеді. [11,
42б.]
Коммерциялық банктің пайыз саясатының құрылымы төмендегі суретте
көрсетілген (1 сурет ). [13, 122 б.]
1 сурет - Коммерциялық банктің пайыз саясатының құрылымы[1]
Қазіргі уақытта нарық банктік операциялардың табыстылығын мәнді түрде
арттыру үшін мүмкіндіктер ұсына алмайды, сондықтан банкке жеке банктік
операцияларды интеграциялау қажет және өзінің клиенттеріне жеке
қажеттіліктердің бүкіл спектрін, бизнесті жүргізудің және ақша
қаражаттарықозғалысын басқарудың ерекшеліктерін ескеруге мүмкіндік беретін
кешенді шешімдерді ұсыну қажет. Бұл банкке клиенттермен қарым-қатынастың
жаңа деңгейіне өтуді жүзеге асыруға және пайыз саясатының тиімділігін
арттыруға мүмкіндік береді.
Жоғарыда берілген материалдарды жалпылай келе, келесі тұжырым жасауға
болады: коммерциялық банктің пайыз саясатын тек өнім нарықтарына (несиелеу
– активті операциялар, депозиттер – пассивті операциялар) байланысты ғана
ажыратпаймыз, сонымен қатар жоғарыда зерттелген корпоративті нарықтағы баға
белгілеу әдістері бөлшек клиенттер нарығындағы баға белгілеуде
ерекшеленетіндіктен клиенттер нарығымен ажыратып қарастырамыз. Сонымен
бірге ерекше айту қажет, несие бойынша мөлшерлемені құнына қосу,
клиенттің табыстылығын талдау қағидалары бойынша белгілеу, депозиттердің
бағаларын шығындар қосу пайда, депозиттерді жүргізу бойынша қызмет
көрсетулердің орташа құнын бағалау әдістері бойынша қалыптастыру секілді
сипатталған баға белгілеудің бірқатар әдістерінің құрамында таза пайыздық
табыстар немесе шығыстар, сондай-ақ атылған банк өнімдерін сату бойынша
белгілі бір операцияларды жүзеге асыру шығындары да қарастырылады. Бұл
комерциялық банктің бағалық саясатының пайыздарды және комиссиялық
сыйақыларды (тарифтерді) анықтаудың бірегей түсінігін білдіретіндігін
куәландырады.
1.3 Несие пайызының экономикалық сипаттамасы және оның атқарымдары
Несие пайызы қоғамда тауар өндірісі мен кредит қатынастарының даму
жағдайында пайда болады.
Несие пайызы кредит ретінде-уақытша пайдалануға берілген құнның бағасы
болып көрінетін объективті экономикалық санат. Несие пайызының мәні
мыналарды көрсетеді:
a) несиеге берген құнды пайдаланғаны үшін төлеуді;
ә) кредитке қосылған үстемені;
б) кредит берушінің шығынының орнын толтыруды.
Кредитті қарызға алушы өндіргіш ретінде пайдаланғанда несие пайызының
көзі болып оның несиеге берген құнды пайдалану нәтижесінде алған пайдасы
есептеледі. Сондықтан кредит берушінің несие берген құны мен оны өндірісте
пайдаланатын қарызға алушының арасында тұрақты түрде экономикалық
қайшылықтар болады. Бұл қайшылықты шешу үдерісінде кредитті пайдаланған
пайданы табыс пен несие пайызына бөлу жүреді.
Несие пайызын төлеу қажеттілігі қарызға алушыны несиеге алған құнды
барынша тиімділікпен пайдалануға, жұмсалған капиталға пайданы арттыруға
мәжбүр етеді.
Қарызға алушыға кредитті бергенде несие пайызы банкінің негізгі мақсаты
болып табылады. Сондықтан банк пайыз сомасын толық көлемде және уақытылы
алуға мүдделі. Осы активті пайыз есебінен пассивті пайыз (банк өзінің
клиенттеріне банкіде ақша сақтағаны үшін төлейді) төлейді. Активті және
пасивті пайыздар арасындағы айырмашылық банк маржасын немесе таза банк
табысын құрайды [14,57б].
Несие пайызы мәселесі бойынша экономикалық қатынастар айрықшалықты,
оларды кредит қатынастарымен шатастыруға болмайды.
Несие пайызы мәселесі бойынша қатынастар кредит қатынастарымен
шектелмейді. Егер кредит құн қозғалысын қайтарылымдық негізінде білдірсе,
онда пайызды төлеу баламасын алмай-ақ құнды табыстауды сипаттайды. Кредитті
пайдаланғаны үшін пайыз қайтарылмайды, оның сомасы қарызға алушыдан кредит
берушіге толық ауысады, ал сол кезде меншік құқығы кредиттегі сияқты
берілмейді, құн қарызға алушыға уақытша пайдалануға беріледі және белгілі
бір мерзім өткен кезде заңды бастапқы нүктесіне қайтарады.
Кредит беруші мен несие пайызы арасындағы экономикалық және құқықтық
даму кредит келісімінде, кредитті қайтару мен пайыздарды төлеу
міндеттемесінде білінеді. Кредит үшін қаражатты авансылау тән, ал сол кезде
пайызды төлеу құн ауыспалы айналымның аяқталғанын және кредиттің пайызға
үстемесімен қайтарылуын білдіреді [15,32б].
Егер кредит айырбастау саласының (қайта бөлу) жемісі болса, онда пайыз
бөлу саласында пайда болады. Мұнда пайыз өзінің қолданылуымен тек кредитке
ғана міндетті емес. Бұдан несие пайызы - банк қызметінің нәтижесі ғана
емес, өзінің шығуымен ол өндіріс саласында жұмыс істейтін қызметкерлердің
еңбегіне міндетті. К. Маркс пайызды несие капиталының иррационалды бағасы
деп атады: Егер пайызды ақша капиталының бағасы деп атасақ, онда ол тауар
бағасының түсінігіне қайшы болатын бағаның иррационалды нысаны болады.
Пайыздың иррационалдығы оның бағасы тауар құнының, яғни уақытша пайдалануға
берілетін ақшаның да ақшалай өрнектелуі болып табылатынын білдіреді. Екінші
жағынан, пайызды шын бағасы деп санауға болмайды, өйткені ол қарызға
алушының алған кредитінің ақшалай өрнектелуі бола алмайды, яғни ол бастапқы
берілген құнның шамасына тең емес.
Несие пайызы өзінің ең қарапайым көрінісінде кредитті пайдаланғаны үшін
төлем ретінде білінеді. Біздің көзқарасымызша, несие пайызының мәнін
ашамыз, егер, біріншіден, оны кредитті пайдалану нәтижесінде жаңадан
құрылған құнның бір бөлігі ретінде, екіншіден, қарызға алушыдан кредит
берушіге ауысатын кредитті пайдаланғаны үшін төлем ретінде, үшіншіден,
кредит берушінің табысы ретінде қарастырсақ, ол оны несие қорын жылжытуға
ынталандырады (ол экономика мен халыққа кредит беруге мүдделі).
Сонымен, несие пайызының мәнін талдау кредит беруші мен қарызға
алушының арасындағы экономикалық қатынас ретінде сипаттауға мүмкіндік
береді, олар кредитті пайдаланғаны үшін пайыз сомасын төлеу туралы жаңадан
құрылған құн мен несие қорын ынталандыру қозғалысы есебінен пайда болады.
Қарызға алушыға кредит беру белгілі бір тәуекелділікпен байланысты.
Қарызға алушы төлейтін пайыз, кредит берушінің тәуекелділікке, қарызға
алушының банк алдындағы міндеттемелерін орындамаған жағдайда тәуекелдікке
барғаны үшін оған өзіндік сыйақы ретінде қарастырылады [16,26б].
Атқарымдар экономикалық санаттың айрықшалықты мәнін көрсетеді.
Экономикалық әдебиетте несие пайызының мұндай екі атқарымын: несие
капиталын бөлуді және ұлғайтуды атайды.
Несие пайзының бөлу атқарымы барлық құнның емес, жаңадан құрылған
құнның (пайданың), бөлінуін білдіреді.
Пайданы пайыз арқылы бөлу меншік иесін ауыстырумен бірге жүреді, яғни
қарызға алушы пайызды кредит берушіге береді және меншік құқығы оған
ауысады.
Пайданы бөлу үдерісінде несие пайызын алушы (кредит беруші) және
төлеуші (қарызға алушы) орындарын ауыстыра алады. Кредит беруші несие алушы
бола алады, пайыз қозғалысы өз бағытын өзгертеді-пайданың бір бөлігін
қарызға алушы кредит берушіге аударады. Сонымен бірге кредит беруші
банкілер өз пайдалары - пайызының бір бөлігін кредитті қарызға алушы болған
клиенттеріне төлеуші бола алады.
Пайыз арқылы пайданы бөлу салалық емес, қоғамдық сипатта болады. Халық
шаруашылық деңгейінде несие пайызын төлеу ұлттық табысты бөлумен
байланысты.
Несие пайызы қарызға алушыны алған кредитін өзінің кәсіпкерлік
қызметінде тиімді және толық пайдалануына және кредитті пайызымен уақытылы
толық көлемде қайтаруына ынталандырады, яғни пайыз өзінің екінші атқарымын
орындайды.
Несие пайызының атқарымы және несие капиталының сақталуы мен ұлғайтылуы
кредит беруші ретінде банкінің кредит әлеуетінің сақталуы және көбеюімен
байланысты. Қарызға алушыны банк берген кредиті толық және уақытылы өтеуге
экономикалық ынталандыра отырып, несие пайызы несие қорын сақтайды және
тіпті оны ұлғайтады. Банкінің қарызға алушыдан алған пайызы мен оның
депозиттерге төлеген пайызы арасындағы айырмашылық несие қоры мен оның
кредит ресурстарының арту көзін құрайды.
Пайыз еркін ақша капиталдары мен несие капиталына табыстар мен оның
сақталуы және молайтылуының қозғаушы уәжі болып табылады.
Пайыз атқарымы оның экономикадағы да рөлін анықтайды. Жалпы шаруашылық
көзқарасы тұрғысынан несие пайызы ең алдымен кредит беруші мен қарызға
алушының экономикалық мүдделерін көрсетеді.
Банк пайызы банк кредит беруші ретінде болған кезде пайда болады. Пайыз
инвестор-кредит беруші және қарызға алушы арасында делдалдық қызметтерге
өтемақы ретінде болады. Мұнда қарызға алушының банк алдындағы кредитін
қайтару жөніндегі өз міндеттемелерін арттырмау қауіп-қатері пайда болады.
Нәтижесінде банкінің салымшылар алдындағы депозиттер бойынша өз
міндеттемелерін орындамау қаупі пайда болуы мүмкін, ол оларға депозиттер
бойынша пайыз төлейді. Сондықтан кредит бойынша банк пайызы депозиттік
пайызға және кредитке қызмет көрсету жөніндегі комиссиялық шығынға
қарағанда кем дегенде бір маржаға жоғары болуы керек.
Ең жалпы түрде маржаның өзі несие мөлшерлемесі мен депозит пайызының
айырмашылығы болып табылады. Нақты қалыптасқан маржа мөлшері пайыздар
бойынша таза табыстың (есептелген пайыздар минус төленген пайыздар) кредит
жұмсалымдарының орташа көлеміне қатынасы ретінде анықталады.
Пайыздық маржаның мөлшеріне әсер ететін негізгі факторлар болып кредит
жұмсалымдары мен олардың көздерінің көлемі, құрамы мен құрылымы, сондай-ақ
банкінің активті және пассивті операциялары бойынша мөлшерлемелердің
өзгеруі есептеледі.
Сонымен, банк пайызы кредиттер (активтер) бойынша пайыз және депозиттер
(пассивтер) бойынша пайыз болып бөлінеді.
Активтер бойынша банк пайызының деңгейі қарызға алушының кредитті өтеу
қабілетіне, кредиттің мақсатына және берілетін кредиттің мерзімі мен
көлеміне, Орталық банкінің қайта қаржыландыру мөршерлемесіне және инфляция
деңгейіне байланысты.
Коммерциялық банкілер пайыз мөлшерлемесінің Ұлттық банкінің қайта
қаржыландырудың есептік мөлшерлемесіне сүйеніп белгілейді.
Оны Ұлттық банк тура (басшылық нұсқау) және жанама реттеу арқылы
коммерциялық банкілердің пайыздық мөлшерлемелерінің деңгейіне әсер ету
мақсатымен белгілейді.
Тура реттеу әдістеріне пайыздық мөлшерлемелердің жоғары деңгейін
реттеуді, несие және депозит пайызының (маржа) арасындағы айырмашылықты
белгілеуді жатқызуға болады.
Пайыздық мөлшерлемелердің деңгейіне жанама әсер етудің тиімді
құралдарына: көлем, коммерциялық банкілерге Орталық банкі кредитінің шарты
және нарықтық бағасы, Орталық банкінің салық салуы және міндетті
резервтерінің мөлшерлері жатады. Қаржыландыру мөлшерлемелерін, міндетті
талаптардың мөлшерлері мен салық мөлшерлемелерін арттыру кредиттің пайыздық
мөлшерлемелерінің өсуіне әкеледі.
Сөйтіп, несие пайызы деп аталатын активтер бойынша банк пайызынан және
депозиттік пайызы деп аталатын пассивтер бойынша пайыздан басқа тағы да
қайта қаржыландыру мөлшерлемесі деп аталатын базалық немесе есептік пайыз
бар, оны екінші дәрежедегі(коммерциялық) банкілер үшін Орталық банк
белгілейді. Ол Орталық банк пен үкіметтің ақша-кредит саясатындағы ең
маңызды құралдарының бірі болып табылады [17,43б].
2 ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚ БАНКІ АҚ-НЫҢ ПАЙЫЗ САЯСАТЫНЫҢ ТҰРҒЫСЫНДА ҚЫЗМЕТІНЕ
ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның құрылу тарихы және негізгі қаржылық
көрсеткіштері
Қазақстан Халық Банкі АҚ — өз клиенттерінің игілігі үшін 80 жылдан
астам уақыт табысты қызмет етіп келе жатқан Қазақстан Республикасындағы аса
ірі әмбебап коммерциялық банк, еліміздегі ең сенімді әрі қызметі барынша
сараланған қаржылық құрылымдардың бірі.
Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамы бұрынғы Қазақстан
Республикасы Жинақ банкінің негізінде қайта құрылды және біраз жылдар бойы
ҚР Үкіметінің зейнетақы мен жәрдемақы төлеу жөніндегі агенті болып келді.
2001 жылы жүргізілген Халық банкін жекешелендіру рәсімі нәтижесінде
Банк өз клиенттеріне кең ауқымды және барынша сапалы қызметтер спектрін
ұсыну мүмкіндігін беретін бизнес құрылымын жасауға қол жеткізді.
Банк VISA International және MasterCard International ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz