ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТӘУЕЛСІЗДІК КЕЗІНДЕ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . ... ...4-6
I тарау. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 Жамбыл облысының құрылуы және қалыптасуы ... ... ... ... ...7-14
1.2 Жамбыл облысының 1941 – 1986 жылдар аралығындағы экономикасы
мен мәдениетінің жағдайы ... ... ... ... ... ... ...15-35
II тарау. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТӘУЕЛСІЗДІК КЕЗІНДЕ
2.1 Облыстың әлеуметтік – экономикалық дамуы ... ... ... ... ... .36-55
2.2 Облыс мәдениетінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55-68
2.3 Жамбыл облысының кіші халықтарының ассамблеясы ... ... ...68-
69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70-71
ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНА ҚАТЫСТЫ ОҚИҒАЛАРДЫҢ ХРОНИКАЛЫҚ
КӨРСЕТКІШТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72-77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78-79
Алғы сӨЗ
Әлем тарихынан әр өркениетті ұлттық мемлекет белгілі тәуелсіздігін
алғаннан кейін өзінің шынайы ұлттық төл тарихын білгісі келеді. Қазақстан
Республикасының халқы да 1991 жылы өз тәуелсіздігін алғаннан бастап өзінің
бұрмаланып келген тарихын шындық тұрғысынан білуге құштар.
Өмір тарихының шындығына үңілсек, көп ғасырлық қазақ халқының тарихы
тәуелсіздігін алғанға дейін шындық тұрғысынан зерттелмей келгені бәрімізге
мәлім. Сан ғасырлар бойы қазақтың бас еркіндігі мен бостандығы
отарлаушылардың қолында болып, олар халқымыздың төл тарихына өрескел
бұрмалаулар қолдан жасалып келді. Қазақстан елінің тәуелсіздік алып, дербес
мемлекет болуына байланысты тарих ғылымы да бағыныштылық бұғауынан босап,
өткенімізді шындық тұрғысынан жан-жақты терең зерттеп-зерделеуге толық
мүмкіндік алдық.
Барлығымызға белгілі, егер бұрын Қазақстан Республикасының тарихы
біртұтас КСРО тарихының бір бөлігі ретінде үстірт қаралып, бір жақты
зерттеліп келсе, ендігі жерде ол – бүкіл дүние жүзілік тарихтың, түркі
елдері тарихының құрамдас бөлігі ретінде еліміздің барлық жоғары оқу
орындарында оқытылып, бұл пәннен мемлекеттік емтихан тапсыруда. Бұл бізге
үлкен жауапкершілік жүктейді.
Қазақстан тарихының бір бөлігі ретінде Жамбыл облысы тарихын жан-
жақты терең зерттеу, ең бірінші облыс тұрғынының әр тарихшысының басты
жұмысы деп түсінеміз.
Бұл Жамбыл облысы тарихы атты оқу құралын құрастырған автор
дүниежүзілік қауымдастығымен Қазақстандағы, оның ішіндегі Жамбыл облысында
соңғы кездегі өзгерістерден тиісті жинақталған қорытындылар жасауға
тырысты.
Оқытушылар мен білімгерлерге және оқырман қауымға арналған бұл оқу
құралының негізгі мақсаты – Жамбыл облысы құрылу алдындағы және құрылғаннан
кейін оның қалыптасып дамуы, яғни облыстың құрылғаннан бастап осы күнге
дейінгі жүріп өткен жолының тарихи кезендері мен бағыттарын ашып көрсетуге
деген талпыныс болып табылады. Оқулықта облыстың тарихын, облысты
мекендеген халықтардың, олардың ерен еңбектерін, әлеуметтік және рухани
мәдениетін жан-жақты, терең және жаңа тарихи деректерге сүйене көрсетуге
көңіл бөлінген. Туып өскен өлкесінің шынайы тарихын оқып білу
білімгерлерімізді өздерінің туып өскен жеріне деген сүйіспеншілікке, жоғары
саналыққа, ізгілікке, парасаттылыққа, имандылыққа, адалдыққа, әділдікке,
адамгершілікке, отаншылдыққа, Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеуде зор
роль атқарады деп сенеміз.
Жамбыл облысындағы жоғары, орта, арнаулы және орта оқу орындарында
облыс тарихы бойынша қазақ тілінде жазылған және оны оқып үйренетін
оқулықтар жоқ. Айта кететін жайт, жоғары оқу мекемелерінде арнайы Жамбыл
облысының тарихы атты пәннен сабақ жүргізіледі. Егер, осы жағын ойласақ
бұл ұсынылып отырған оқу құралының маңыздылығы өте зор.Осындай зәруліктерге
байланысты облыс жастардың өз облысының тарихын оқып үйренуге септігін
тигізе ме деген үмітпен автор осы оқу құралын ұсынып отырғанын қолдау
құптарлық іс. Оқулықта Жамбыл облысының тарихы жөнінде бұрын-соңды жарық
көрген еңбектер мен жаңа деректер пайдаланған. Әрине мұнда көптеген тарихи
саяси оқиғалар мен айғақтарға соңғы кезде беріліп жатқан жаңаша көзқарастар
ескерілген. Сондықтан да автордың бұл ұсынып отырған жаңа оқу құралы өте
құндылығына ешкімнің күмәні жоқ.
М. Н. Сарыбеков, ТарМПИ ректоры,
п.ғ.д., профессор,
Білім Академиясының Академигі.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. 2005 жылы республика тәуелсіздігін алғанына
15 жыл толды. Бұл жылдар 70 жылдан аса өмір сүрген Кеңес мемлекетінен
кейінгі еркіндіктегі бақытты жылдар.
Бүгінде Қазақстан өз алдына тәуелсіз мемлекет жағдайына қол жеткізгенде
тарихымыздағы кеңестік әкімшіл-әміршіл жүйедегі орын алған қасіретті, қиын
кезеңдердегі саяси, экономикалық және мәдени саладағы жағдай зерттеліп
талданып тиісті бағасы берілуде. Сондай-ақ кеңестік кезеңдегі жүйе кезеңде
біржақты, кейде субективті және коммунистік идеология рухында зерттелген
ойларлық мәселелері кәзіргі заманның талабына сай, өткен тарихқа сын көзбен
қарап, оларды жаңаша зерттеліп, сараптау міндеті туындайды. Тарих тағылымы
мынаны үйретеді; кез-келген мәдениетті халық өзінің ұлттық тәуелсіздігін
алып, басқа мемлекеттің саяси ықпалынан босанған сәтте бұрын отаршылдық
бұғауында бұрмаланған тарихын қайта қарауға және назардан тыс қалаған
меселелерін толық қамтып жазу меселесін жедел қолға алуға ұмтылады.
Жоғарыдағы билікке байланысты бұрмаланып айтып, жазылып жүрген Жамбыл
облысының тарихын қайта қарап, бүгінгі жаңа методология тұрғысынан
талдаудың маңызы зор. Мұның өзі автордың осы тақырыпты өзінің зерттеу
нысанасы ретінде қарастыруына басты себеп болып отыр.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне арналған салтанатты жиналыста
жасаған баяндамасында Н.Ә. Назарбаев тарих тағылымдары және қазіргі заман
жайында былай деді: “Социалистік утопияны жүзеге асырамыз деп әлектенген
большевиктік эксперимент қазақ халқын неше бір қасіретті, қан құйлы
кездерге душар еткені мәлім. Бірақ ай күндерді ұмыту дегеніміз қанды
режимнің миллиондаған құрбандарының әруағын қорлау деген сөз” 1.
Шын мәнінде тарихымыздың осындай қайшылықты процестерге тарихи толы
ауыр кезеңдерін де зертеуге міндеттіміз. Мұның өзі бізге тарихи сабақтар
беріп қана қоймай, сонымен қатар біздерді болашаққа осы тәрізді солақай
қателіктерден сақтандырады. Сондықтан да біз зерттеу нысаны ретінде алып
отырған тақырыптың маныздылығына күдік тумауы тиіс деген ойдамыз.
Қазақстанның шын тарихын халқымыз 1991 жылдан, тәуелсіздікке қолы
жетіп, өз жеріне өзі ие болған кезден ғана біле бастады. Көптеген шындық
ақиқат, құпия және халқымыздың тарихын айкындауда ізденіс үстінде жүрген
еліміздің белгілі ғалымдарының зерттеулері арқасында қазақ халқының
кеңестік дәуірде басынан кешірген нәубат, болуда. Зерттеліп отырған кезеңде
сөз жүзінде ғана орталықпен сол кезде терезесі тең туысқан аталып келген
республикалар арасындағы қарым-қатынастардың көлеңке тұстары бұркемеленіп,
кейнгілердің орталық тәуелділігі ешқашан айтылмағаны шындық.
Кеңес одағы ыдырап, Коммунистік партия өз қызметтін доғарғаннан кейін
15 одақтас республикалар өз алдына тәуелсіз мемлекет болды. Қазақстан
зерттеушілер де егеменді ел болған жағдайда жоғарыда айтылған құпия болып
келген партияның құжаттарымен танысуға мүмкіндік туды. Бұлар архивтен
тарихшы-ғалымдардың қолына тиіп, сұрапталып, зерттеліне бастады, халыққа
жария етілді. Сондықтан біз, осы еңбек авторы Жамбыл облысының тарихы
жөнінде бұған дейінгі жазылған кейбір әдебиеттер шындықтың бүркеленіп
келгенін ескертіп, бар шындықты ғылыми тұрғыдан жан-жақты жолдап көрсетуді
өзіне мақсат қойды.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақстанның тарихын кәзіргі көзқараспен
қарап жан-жақты терең зерттеу ол еліміздің әр ғалымдарының негізгі міндеті.
Кәзіргі уақытта тарих ғылымнан осыны талап етіп отыр. Шындығында да Жамбыл
облысы жөнінде жазылған ғылыми енбектер, әдеби шығармашылық пен ғылыми
мақалалар жазылса да аз жазылды, күрделі ғылыми негізде жазылған енбектер
аз. Ал, Жамбыл облысы жайлы жазылған диссертация жоқ.
Біздің тақырыпқа жақындау тарих ғылымдарының докторы, проффессор
К. Рыспаевтың Древний Тараз атты кітабы. Кітапта (орысша жазылған) көне
Тараз қаласының құрылымынан бастап 2001 жылға дейінгі қысқаша тарихын
айтылады 2.
Сонымен, жоғарыдағы қысқаша ғылыми тарихнамалық талдаудан соң мынандай
қорытындыға келдік:
Күні бүгінге дейін Кеңес мемлекетінің кезеңінде де Тәуелсіз
Қазақстандағы кезеңінде де обективті негізде зерттелмеген: Бұл жөнінде
облыстың көлемінде жаңа методологиялық көзқарастағы доктролық, кандидаттық
дисертациялар қорғалмаған және күрделі әдебиеттер жазылмаған, ал мемлекет
тілінде ешқандай облыстың тарихын жан-жақты терең зерттелген ғылыми еңбек
жарық көрмеген. Кезінде Кеңестік дәуірде жарық көрген іргелі жұмыстар
бүгінгі күн талабына сай емес.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Жүмысымызда Кеңестік кезеңдегі партия және
Қазақстанның тәуелсіздігі кезеңдегі мұрағаттық құжаттарына сүйеніп, Жамбыл
облысының тарихын бүгінгі жаңа методологиялық тарихи көзқараспен талдау
жасай отырып, мәселені жан-жақты зерделеп, оның зерттелу деңгейін
анықтауды, әлі де болса ғылыми тұрғыдан обьективті түрде ашылмаған қырларын
ашып көрсеуді алдымызға мақсат етіп қойдық.
Алайда бұдан Жамбыл облысының тарихын толық жаздық деуден аулақпыз. Бұл
мәселені терең жан-жақты көптеген зерттеу және кітаптар жазу үшін ғылыми
ұжымдар мен ғалымдардың әлі де тер төгулеріне, қажырлы еңбектеуіне тура
келеді деген ойдамыз.
Зерттеудің міндеттері:
- Жамбыл облысы жөніндегі тарихнаманы сұраптап талдау;
- Жамбыл облысының экономикалық және мәдениетін бұрындары бір жақты
кеңестік идеологияда жазылған еңбектерін тарихи шындық негізінде ашып
көрсету;
- тақырып бойынша архивтік және статистикалық материалдарды жаңа
көзқараспен зерделеу және жарыққа шығару.
Зерттеу тақырыбының деректік негізі. Тақырыпты ғылыми зерттеу кезінде
Кеңес Одағы Коммунистік партиясының және Қазақстан және облыстық партия
комитетінің съездері мен пленумдарының, конференциялларының шешімдерін және
облыс тарихына қатысты құжаттарын, статикалық, материалдарын кеңінен
пайдаланылды. Сондай-ақ Жамбыл облысы архивтерініндегі материалдар
қолданылды. Сонымен қатар еңбекте зерттеуге облыстың, аудандық, қалалық
басылымдардағы тақырыпқа қарасты метериалдар пайдаланды және облыс туралы
жазылған әдеби кітаптар да еңбекке қолданылды. Ғылыми зерттеу жұмысын
жүргізу барысында көптеген облыстың соғыс және еңбек ардагерлерімен
кездесіп біраз материалдар алынып пайдаланды.
Зерттеу жұмысының методикалық және теориялық негіздері. Тақырыпты
зерттеу жұмысында мәселеге коммунистік немесе Кеңестік идеология көзімен
қараудан бас тарттық. Ресми деректер қатарындағы партиялық және кеңестік,
комсомол органдар құжаттары сын көзбен, тәуелсіз мемлекет мүддесі
тұрғысынан сарапталып, тарихи салыстыру әдісі негізінде талданды. Осы
ретте әсіресе кейінгі тәуелсіздік кезеңіндегі жарық көрген зерттеу
еңбектер, мақалалар өткенді теориялық тұрғыдан талдауда кеңінен пайдаланды.
Айта кеткен жөн, тәуелсіз Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Жамбыл облысы жөнінде айтқандары еңбектің методологиясы
мен теориялық негізгі болды. Зерттеу барысында жинақтау, қолдану әдістері,
талдау, сондай-ақ логикалық, статистикалық зерттеу тәсілдері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Біз зерттеп отырған еңбек зерттеліп
отырған жылдары көптеген саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени салада
өзгерістер болды. Әрине, бұл кезеңде қайшылықтар да аз болмады. Сондықтан
да біздің зерттеудің жаңалықтары бар.
Қаралып отырған еңбекте Кеңес мемлекетінің және Тәуелсіз Қазақстан
үкіметінің елімізде жүргізілген саясаты, атқарылған жұмыстардың кең көлемді
ауқымды, ақиқат шынайы астарлы, орын алған қайшылықтар салдарлары мен
зардаптары нақты деректі материалдардың негізінде бүгінгі тарихи
көзқараспен зерделеніп, дәйекті түрде талданды.
Сонымен жалпы алғанда біздің зерттеуімізде тарих ғылымында әлі де
ашылмай отырған қүрделі мәселердің кейбір тұстары, қырлары, обьективті
тұжырымдар жасалынды деп айтамыз.
Зерттеудің ғылыми - танымдық және тәжірибелік маңыздылығы. Жамбыл
облысының тарихы жөнінде бұл тұңғыш жазылған ғылыми еңбек. Еңбекті
Қазақстан тарихын жазуда, сондай-ақ оқырмандар қауымы, білімгерлер мен
ізденушілер кеңінен сабақта және семинарда пайдалануына әбден болады.
Зерттеудің мерзімдік шегі. Жамбыл облысы 1939 жылда құрылған. Сондықтан
да біз Жамбыл облысының осы кезеңнен бастап бүгінгі күнге дейін зерттелу
кезеңі тақырыптың түйінді зерттейтін мезгілі етіп алынды.
Бірінші тарау
ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 Жамбыл облысының құрылуы және қалыптасуы
Жамбыл облысының құрылғанына бір ғасыр болмаса да, оның орталық
қаласының және Ұлы жібек жолында орналасқан қалашықтарының, облыс
аумағындағы қазіргі аудандарының өмір жасы бірнеше ғасырдан тұрады.
Орталығы екі мыңжылдық тарихында замана желінің әсерімен аты талай рет
өзгеріп, ертеректе Талас, Тараз, Әулиеата, Мирзоян, Жамбыл, сонан соң 1997
жылы облыс жұртшылығының тілегіне орай, еліміздың тұнғыш Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Жарлығымен өзінің ежелгі Тараз атауы
қайтарылған Жамбыл облысына 68 жыл толып, 69-ға аяқ басты.
1939 жылы 14 қаңтарда КСРО Жоғарғы Кеңес Президиумының Қаулысымен
Жамбыл облысы құрылды. Облыстың құрамына Жамбыл, Луговой, Меркі, Сарысу,
Талас, Свердлов, Қордай, Красногор, Шу, ал 1951 жылы Оңтүстік Қазақстан
облысынан Жуалы ауданы берілді. Ал 1965 жылы Мойынқұм ауданы құрамында
құрылады. Облыстың жер көлемі -144,3 мың шаршы километр. Орталығы Жамбыл
қаласы [1]. 1939 жылы 1 қаңтарда қалада 63,7 мың адам тұрды, бұл 1917
жылмен салыстырсақ 3,4 есе артық [2].
КСРО кезінде облыс аумағы арқылы Түркістан – Сібір темір жолы салынды.
Жамбыл қаласында көптеген өндіріс орындары , мәдени ағарту мекемелері, оқу
орындары ашылды [3].
Тарихқа қысқаша артқа үңілсек, 1917 жылы 6 қарашада Әулиеатада Кеңес
өкіметі орнады. 1925 жылы Әулиеата уезінің жер аумағы 17120 шаршы км.,
тұрғындарының саны 213863 адам, ауыл тұрғындары- 92,1%, қалалықтар 7,9%,
онын ішінде қазақтар -157830, орыстар -38922, өзбектер -12985, немістер
-2268, татарлар -1155, басқалар- 1225 болды.
Уезде 38 болыс, оның 25-і көшпелі ел, 13-і тұрғылықты болыстар еді.
[4]. Болыстардың әкімшілік бөліктері – толық жеке меншік принциптеріне
негізделген 5-15 отбасынан тұратын шаруашылық ауылдардан хозауыл тұрды.
Ағаш аяқ болысында – 183, Шу болысында – 140, Аққолтық болысында – 130,
Талас болысында 111 ауылдар (хозауыл) болды.
Жаңа әкімшілік аудандастырылуға байланысты 1928 жылы -қаңтарда уезд
таратылып, алты ауданнан тұратын округ құрылды. 1928-1930 жылдары округта
жаппай ұжымдастыру, байларды тәркілеу науқандары жүргізілді. Оған наразы
болған халық қарсы бас көтерді, олар қатаң жазаланды. 1936 жылы 10 қаңтарда
Әулиеата қаласы Мирзоян болып өзгертілді. Ал, одан кейін Жамбыл есімі
берілді.
Жамбыл облысынның тарихы 1939 жылы 14 қазанында облыстың өз алдына
отау тігіп құрылғанынан бастап қалыптасқан жоқ, тарихының тамыры екі мың
жылдыққа созылып жатыр десек жаңылыспайтын шығарамыз. Әрине, облыс
мәдениеті көне Тараз қаламыздың мәдениетімен тікелей байланысты десек те
болады. Сондықтан Жамбыл облысының құрылуынан бастап экономикалық және
мәдени дамуындағы өзгерістерінің тарихын халқымызға жан-жақты кешенді түрде
зерттеп оның анық - қанығын ашып көрсетсек деген мақсатпен жазғанды жөн
көрдік.
Жамбыл облысы құрылған кезінде, облыстың құрамында жоғарыда
көрсеткендей Жамбыл, Луговой, Меркі, Сарысу, Талас, Свердлов, аудандары
болатын (бұлар кезінде Онтүстік Қазақстан облысының құрамында болған),
Алматы облысынан Қордай, Краснагор, Шу аудандарын жаңа құрылған облысқа
қосты, ал 1951 жылы Онтүстік Қазақстан облысынан Жуалы ауданы берілді.
Облыс орталығы Жамбыл қаласы болды. Аталған әр қала мен ауданның сол кезде
өзіндік ерекшелігі бар дамыған экономикасы мен мәдениеті болған.
Барлығымызға мәлім облыс орталығы, қазіргі Тараз қаласының мәдениеті
әлемге танымал. Тарихи өмірінде көне Тараз бірнеше рет өзгертілді,
сондықтан да облыс мәдениетінің қайнар көзі Тараз қаласы тарихының
мәдениетіне қысқаша көз жүгіртіп өтсек, ол былай болады: қала алғашында
Талас қаласы болды. Қала қарлұқтар билеген заманда енді-енді кемеліне келе
бастаған үлкен сауда орталығы еді. Тоғыз ғасырдан аса Талас аталып кеткен
байырғы түркі қаласы тәжік басқыншылардың, отаршылдардың ұйғарымымен Тараз
қаласы деген атына ие болды. ХIХ ғасырдың басында қаланы атақты қазақ
қолбасшысы Мәмбет батыр мен оның серіктері, сондай-ақ Қоқан отаршылары
билеп тұрды. Олар мазары қала орталығында тұрған Қараханидтер әулеті
билеушілерінің бірінің құрметіне Әулеата деген жаңа атпен қаланы қайта
тұрғызды. Бұл атау 110 жыл бойы сақталып келді. Осы жылдары қаланың
экономикасы мен мәдениеті дамыды, көркейді, әлемге таныла бастады. 1930
жылдардың ортасында қалаға еліміздің сол кездегі саяси басшысы Қазақстанға
еңбегі сіңген Левон Мирзоянның есімі берілді. Қалаға тағылған бұл ат көп
ұзамай өзгерді. Өйткені, Мирзоян репрессияға ұшырап, атылып кетті де облыс
орталығына қазақтын ұлы төкпе ақыны Жамбыл Жабаевтың есімі берілді. Бұл
жерде айта кететін нәрсе, шындығында, мұны Жамбыл атамыздың өзі де дұрыс
көрмеген. Оны мына өзімізге кеңінен белгілі атамыздың өлеңінің мазмұнынан-
ақ байқауға болады:
Атыңнан айналайын,
Әулие-ата,
Атыңды мен алды деп
болма қапа.
Бұл мәселе бойынша облысымыздың көптеген тұрғындары, зиялы азаматтары
облыс, республика газеттерінде көне Тараз қаласы атын Елбасы Н.Назарбаевтан
қайыруын дәлелдеп жазды. Қазақстанның тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаев ел
өтінішін ескеріп қаламыздың көне есімі қайтарылуы жөнінде 1997 жылы 8
қаңтарда облысымыздағы Қарахан мұражайы қасында қалын көпшіліктің алдында
Жарлыққа қол қойды. Міне, содан бері облыс орталығы әлемге танымал
экономикасы мен мәдениеті дамыған, гүлденген, әсем, сұлу қалаға айналды.
Жамбыл облысының саяси -экономикасы мен мәдениеті Қазақстанның саяси –
экономикасы мен мәдениет салаларының бір тармағы еді. Сондықтан да,
еліміздегі экономика және мәдениет жүйесінде жоғарыдан жүргізілген
саясатына тікелей байланысты еді. Шындығында кеңестік дәуірде И.В.Сталиннің
басқаруымен қалыптасқан тоталитарлық жүйе және коммунистік партияның
жүргізген саясаты Қазақстанның мәдениетінің дамуына кезінде өзіндік үлкен
кеселін тигізді.
Шындығында, бұл кезде оқу орындарына арнап шығарылған оқулықтар және
оқу құралдары, коммунистік партия, комсомол және пионер ұйымдарымен
комитеттері оқушылардың, студенттердің санасы мен мінез-құлқына және
күнделікті тәлім-тәрбие жұмыстарына сталинизмнің догмаларын тықпалады. Оқу
орындары мекемелерінің қызметі күнделікті соған орай жүргізілді. Әсіресе,
кеңестік кезеңде 30-50 жылдары халыққа білім беру саласында коммунистік
партиялық әмір күшейді. Жоғары білім беру саласында білімгерлер мен
профессор-оқытушылар құрамында жергілікті халықтың өкілдерінің саны баяу
өсті. Бұл кезде, 1930 жылы Әулеатада ашылған зоотехникалық-мал дәргерлік
техникумы ауыл шаруашылығының орта буын мамандарын көптеп шығара
бастады.1933 жылы Әулиеатада статистика мамандарын даярлайтын Қазақстан
бойынша жалғыз арнаулы оқу орны - есеп статистика техникумы ашылды.
1930 жылдары Жамбыл облысы құрылар алдында қандай жағдайда болғанына
қысқаша тоқталатын болсақ, ол мынандай еді. Қазақстандағы ірі облыстар
сияқты Жамбыл облысының да өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығы және мәдениеті
дами түсті. Әсіресе, 1933-37 жылдары өнеркәсіпті және аграрлы облысқа
айнала бастады. Мәселен, 1936 жылы облыста ірі Металист артелі
ұйымдастырылды, ал кейінірек Коммунмаш машина құрылысы заводына айналды.
Содан кейін кірпіш заводы салынды, ал 1938 жылы механикалық жөндеу заводы
қазіргі Запчасть заводы іске кірісті. Сол кезде бұл завод
тракторлардың, комбайндердің және автомашиналардың моторларын жөндеуге
үлкен үлесін қосты. Сол жылы облыста Кеңес Одағындағы ең ірі заводтардың
бірі -Жамбыл қант заводы жұмыс істей бастады [5]. Ол тәулігіне 12 мың
центнер шикізат өңдеп шығарды. Сонымен қатар, облыста көптеген өнеркәсіптер
сапалы өнімдер шығара бастады. Мәселен, 1937 жылы жалпы өнім 1934 жылмен
салыстырғанда 317 пайызға өсті.
1939 жылдың желтоқсан айында Жамбыл облыстық Кеңестің алғашқы
шақырылуына еңбекшілер депуттары сайланды. Оның бірінші сессиясының отырысы
1940 жылы 8-9 қаңтарда өтті [6].
Алғашқы шақырылған облыс кеңесінің бірінші сессиясында төмендегі атқару
комитетінің бөлімдері мен басқармалары бекітілді: 1. Жер мәселесі жөнінде;
2. Қаржы мәселесі жөнінде; 3. Сауда мәселесі жөнінде; 4. Денсаулық мәселесі
жөнінде; 5. Әлеуметтік қамсыздандыру мәселесі жөнінде; 6. Жол мәселесі
жөнінде; 7. Өнер мәселесі жөнінде; 8. Автомобиль көлігі мәселесі жөнінде;
9. Тамақ өнеркәсібі мәселесі жөнінде; 10. Әділет басқармасы.
Құрылған бөлімдер мен басқармалар көп жағдайда екі жаққа бағыну
принципі негізінде жұмыс атқарды: бірі кеңеске және атқару комитетіне, ал
екіншісі жоғарғы жүйедегі басқармаларына.
1940 жылы Жамбыл қаласында 20 өнеркәсіптік мекемелерде 3,4 мың жұмысшы
жұмыс істеді. Бұл революцияға дейінгі кезеңге қарағанда 12 есе көп. Негізгі
өндіріс саласы тамақ, қант, арақ-спирт, май шығару және нан пісіру болды.
Сондай-ақ, қалада 44 кооперативтік колхоз мекемелері жұмыс істеді, олар
жылына 2248 мың сомдық өнім өндірді.
1940 жылы облыста ірі темір жол торапты, 2 автобаза, почтамт, телефон
станциясы, 4 құрылыс ұйымдары, типография және радиотораптар жұмыс істеді.
Бұл жолы жалпы қосындысы 3077 квт 18 электр станциясы болды, олардан жыл
соңында 12281 квт сағат энергия өндірілді.
Жамбыл облысы Қазақстандағы өнеркәсібі жан-жақты дамыған ірі
аймақтардың бірі болып есептеледі. Облыс экономикасының барлық дерлік
салаларының өркендеуіне өңірдің табиғи-географиялық жағынан қолайлы
орналасуы онды мүмкіндік берді. Әсіресе облысымыздың Қаратауында әлемде
тендесі жоқ бай (жалпы қоры 1,6 млрд. тонна) фосфорит кені жинақталған [7].
Мұндағы байлық облыс өнеркәсібінде жетекші орын алады. Нақтырақ айтсақ,
негізгі саласы – химия өнеркәсібі.
Жамбыл облысы химия кәсіпорындары 30-80 жылдары Қазақстанның үлкен
химиясының алдыңғы шебіне шықты. Химия өнеркәсібінің өнімі кейіннен
облыстың негізгі табыс қорына айналды. Химия өнеркәсібінің шығу тарихы 1936
жылы қазақ геологиялық барлау басқармасының қызметкері Иван Ильич Машкара
Қаратау елдерінің геологиялық суреттерін картаға түсіріп, осы өңірде аса
бағалы деп есептелетін фосфорит кенінің бар екендігін байқауымен басталды.
Сөйтіп, Республикамыздын оңтүстігін алып жатқан Орта Азия республикаларына
жақын тұстағы Қаратау қойнауынан фосфорит кені табылды Біздің жерімізде
бағалы нәр тастың бар екендігін алғаш ашушы И.И Машкара болып заңды түрде
есептеді [8].
Кеңес Одағы кезінде фосфорит шикізатының қоры жөнінде бүкіл әлемге
белгілі болып отырған Қаратау бассейінінің ашылу тарихын көз алдымызға
анығырақ әкелу үшін осындағы алғашқы геологиялық барлау партиясының
жетекшісі Понтелеймон Леонидович Безруковтың естелігінен үзінді келтіре
кетуді дұрыс көрдік.
...Қаратауға алғаш рет 1937 жылдың майында Коляй Цитенко деген
студентпен бірге келіп едік, - деп еске алады П.Л.Безруков - Жолай бізге
менімен сонау 1932-1934 жылдары Батыс Қазақстанда геологиялық барлау
партиясында бірге жұмыс атқарған Тәшім Байқожынов ілесті, оның өзі жұмысшы,
атқұмар адам болатын және бізге аудармашы да болды. Көп жылдар бойы бірге
жұмыс істей жүріп, ол менің үлкен досым, әрі және жақсы көмекшіме айналды.
Біз Жамбылда екі ат және арба сатып алдық, ал 12-і май күні жолға
шықтық. Үлкен Бұрыл тауын жағалай отырып, Билікөлді басып өтіп, Майтөбе
совхозын бетке алдық, одан әрі Кішіқарай өңіріне сапар шектік. Қазір еске
алып отырсам, сол кезде Тамды, Көктал өзендерінің аралығында және
Қыршабақты өзенінің бойында аздаған қыстаулар, сондай-ақ, сүрлеу жолдар бар
болатын. Талдыбұлақ, Бүркітті өзендерінің қапталында шағын ауылдар орын
тепкен. Ақсай өңірінде тіптен көзге ештеңе ілінбейтін, тек Көксу, Үшбас
жағында қыстаулар әр жерден көрініс беретін. Жұмыс істеп жатқан жеріміздегі
жергілікті тұрғындардан қойдын сүтін сатып алатынбыз. Көктал, Тамды,
Қыршабақты өзендерінің бойында жұмыс жағдайымен бірнеше күнге кідіріп қалып
жүрдік. Фосфоритті іздеуді кейде жаяу, кейде көлікпен жүргіздік. Фосфорит
тазалауды Тәшім атқаратын, жергілікті жерден жұмысшы табу қиынға түсті, ал
ақыға адам табуға бізде ақша аз болды. Бүркітті өзені бойындағы Жетімтал
тауында көбірек аялдауға тура келді. Бүркітті өңірінде алғаш рет Көксу кен
көзі зерттелді.
Байқадам нан мен фосфорит салынған поскаларды Москваға жөнелттім.
Байқадам 20-25 үйден тұратын аудан орталығы болатын,жанынан ағып жатқан
өзен бойында жергілікті қазақтардың көптеген киіз үйлері тігулі тұратын,
оларда менің талай мәрте қонуыма тура келді.
Қаратау тауларында фосфориттің үлкен кен көздері бар екендігі
анықталғаннан кейін Москвадан Б.М.Гиммельфарб келді. Ол химиялық анализ
жасап фосфориттің жоғары сапалы екендігін дәлелдеп берді [9].
Содан кейін Қаратау өңірінен ауыл шаруашылығы өндірісін өркендетуде,
оны интенсивті түрде де дамытуда үлкен маңызға ие болатын фосфорит кенінің
табылуына байланысты үкіметіміз шұғыл шаралар белгілей бастады.
Тау – кен комбинаты және Жамбылдан 90 километрлік Жамбыл-Шолақтау темір
жолының құрылысы жүргізілді. 1946 жылдың аяғына таман осы өңірдің ең
алғашқы химия кәсіпорны шаңырақ көтерді. Шағын Қаратау кеніші, ұсақтау-
ұнтақтау, транспорт, энергетика тағы басқа да бірнеше цех іске қосылып,
өнім бере бастады.
1937-1940 жылдары Қаратау өңіріне көптеген ғалымдар – геологтар келіп,
фосфор кендерін іздестіріп, олардың көптеген орнын тапты. Бұл топты
басқарған П.Л.Безруков болды. Ол кейінен екі мәрте Кеңес Одағының
мемлекеттік сыйлығы атағына ие болды [10].
Сонымен, Жамбыл облысында үлкен химия саласында Қаратау-Жамбыл
территориялық-өндірістік кешені құрылды. Бұның құрамына Жамбыл, Қаратау,
Жаңатас, Кентау, Аса ауылының тұрғындары, Қарашат, Михайловка қазіргі
Сарыкемер, Ақкөл, Байқадам, Майтөбе, сонымен бірге Жамбыл, Свердлов
қазіргі Байзақ, Талас және Сарысу аудандары кірді [11].
Өнеркәсіп жұмыстары. Жамбыл облысында өнеркәсіп саласында негізгі тамақ
өнеркәсібі болды. Нарком жүйесінде – ет комбинаты; тамақ өнеркәсібінде –
қант заводы, арақ-спирт заводы, пивзаводы, ет комбинаты, нан комбинаты,
диірмен және т.б. Сонымен қатар, 5 шағын артельдер және мүгедектер артелі
құралған еді. Жоғарыда аталған барлық өнеркәсіптер жалпы алғанда
жоспарларын артығымен орындады [12].
Бұл көріністі төмендегі кестеден байқауға болады:
кесте №1
өнеркәсіптер аты Мың сом
1938 ж. 1939 ж. 1939 ж. 1939 ж.
орындалған жоспар орындалған пайыз
Жамбыл қант зауыты 8161,1 7728,0 8663,5 112,1
Ет комбинаты 1501,8 1198,3 1422,3 118,7
Диірмен 1389,2 0307,0 1775,0 135,9
Кірпіш зауыты 107,3 143,1 177,7 124,1
Май өндіретін өнеркәсіп - 85,1 111,3 130,8
Нан комбинаты 1573,2 1708,4 1827,9 107,0
Тері және т.б. зауыттар - 1209,3 1857,6 153,6
Жеміс-жидек саудасы - 44,6 41,5 100,0
Облыста ауыл шаруашылық саласында да үлкен жетістіктер болды. Мұны
төмендегі кестеден көруге болады [13].
кесте №2
Мал түрлері 01.01.1939 01.01.1940 өскені
Жылқы 2133 2617 22,2
Ірі мүйізді мал 1885 3065 62,1
Қой, ешкі 6915 11514 66,5
Шошқа 135 202 50
Барлығы: 11068 17397 57,1
1940 жылы 13 ақпанда облыстық УНХУ төрағасы Қайсақановтың облыс ауыл
шаруашылығының жағдайы жөнінде облыстық жиналыста жасаған баяндамасында:
1940 жылы қаңтарда санақтың қорытындысы бойынша облыста 1938 жылға
қарағанда бір жылдың ішінде ірі қара мал 25,5% - ға немесе 25672 басқа, қой
мен ешкі 23,5% - ға немесе 112936 басқа, жылқы 22,6% - ға немесе 7764
басқа, ал түйлер 24% - ға немесе 568 басқа өскені айтылды [14].
Облыста 366 колхоздардың 52% - ң екі фермалары бар, ал 3 және одан көп
фермалары барлар 47% және бір фермасы барлар 0,8% құрайды, ал фермалары жоқ
тек екі колхоз болды.
Облыс ауылшаруашылық саласындағы егістік жағдайы төмендегені кестеде
көрсетіледі [15].
Күздік егіс:
кесте №4
№ МТС 1938 жыл 1939 жыл 1940 жыл
Жос пар Орын
далғаны
Жоспар Орындал% Жоспар Орындал%
ған ған
1 Жаздық бидай 10228 10817 105 9330 9558 102
2 Арпа 535 567 106 500 435 87
3 Сұлы 335 283 80 323 340 105
4 Тары 267 223 80 300 136 145
5 Қант қызылшасы 1825 1825 100 1950 1950 100
6 Мақта 740 740 100 1000 1000 100
7 Картоп 84 153 180 303 198 66
Барлығы: 15225 15754 103 14921 1403 94
Облыстың мәдени саласында айтарлықтай даму процесі болды. Оны төмендегі
кестелерден көруге болады
кесте №6.
№ Көрсеткіштер 1937 ж. 1938 ж. 1939 ж.
Балалар бақшасы: 5 7 8
ондағы балалар 255 390 445
Балалар алаңы: -- 9 15
ондағы балалар 255 334
Балалар яслиі: 5 8 8
ондағы балалар 261 253 283
Уақытша жазғы балалар 24 26 26
яслиі: 239 833 974
ондағы балалар
Жоғарыдағы кестелерден, біз Жамбыл облысында экономика мен мәдениет
жағдайы бірте – бірте дами бастағанын байқаймыз. Әсіресе ауылшаруашылығында
біраз ілгерілеушілік бар. Жамбыл облысы құрылғаннан кейін, 1939 жылы күзде
Қазақ ССР жоғарғы Кеңесінің шешімімен Жамбыл облысы кеңесінде және
мекемелер мен ұйымдарда сайлау мәселесіне байланысты іс-шаралар және
жұмыстар жүргізетін ұйымдастыру комитеті құрылды [17].
1939 жылы 23 қарашада ұйымдастыру комитеті облыстың атқару комитетінің
бөлімдер құрамына облыстық халық ағарту бөлімін өз шешімімен енгізді.
Осыған орай облыстың халық ағарту бөлімі қарамағына Алматы облысынан 2
балалар үйі және Оңтүстік Қазақстан облысынан 8 балалар үйі берілді.
1939-1940 жылдары жаңа құрылған облыстық халық ағарту бөлімінің ОХАБ
ең бірінші алдында тұрған міндеті, ол облыс тұрғындарының сауатсыздығын
және білімсіздіктерін жою еді. Ал, соғыс жылдары бөлім әке-шешелерінен
айырылған және елімізден сырт Европа жерлерінен келген жетім балаларды
балалар үйіне орналастыру жұмыстарымен айналысты. ОХАБ меңгерушісі
Осапанованың айтуы бойынша 1939-1940 жылдары облыста 321 мектеп, оның 221-і
бастауыш мектеп, 75-і бастауыш орта мектеп, 21-і орта мектеп болған [18].
Мектептерде 42085 оқушы білім алған. Ал, 1940-1941 оқу жылында облыстың 302
мектебінде 46093 адам білім алды. Бұл өткен оқу жылына қарағанда 9,5 пайыз
өскенін көрсетеді. Осы оқу жылында облыс мектептерінің көпшілігі талапқа
сай үздік мектептердің қатарында болды. Әсіресе, олардың ішіндегі Жамбыл
қаласындағы Чернышев атындағы мектеп директоры А.Н.Пилогов, Герцен
атындағы бастауыш мектебі меңгерушісі Н.Лазарев, Мерке ауданындағы Сурат
бастауыш мектебі меңгерушісі Садықов, Шу ауданындағы Қосқұдық орта
мектебі және басқа мектептер жастарға сапалы тәлім-тәрбие беруде өзгеше
өнеге көрсетті.
1940 жылы облыс мектептерінде 1841 мұғалім қызмет етті. Олардың 133-і
жоғыры білімді, 231-жоғары оқу орында сырттай немесе кешке оқитындар,170-і
орта білімділер және 847-і орта білім сырттай немесе кешке оқитындар. Ал,
жоғары оқу орындарындың күндізгісінде оқып жүргендердің саны 300 адамнан
аса, 399-ы жоғарғы және арнаулы педагогикалық оқу орнында оқиды. Тек, 1940
жылы облыста жоғарғы және арнаулы оқу орнын бітіргендердің саны 89 мұғалім
болды [19].
Сондай-ақ, облыста 17 балалар бақшасы жұмыс істеп, онда 519 бөбек
тәрбиеленді. Сонымен қатар облыста шаруашылықтардың жанынан 11 балалар
бақшасында 475 бала тәрбиеленді және колхоздарда 4012 жастар арнайы
ұйымдастырылған жазғы балалар алаңдарында тәлім – тәрбие алды[20].
Облыста ірі мекемелердің жанынан құрылған клубтар және 90 шағын
кітапханалар, ал колхоздарда 114 қызыл бұрыштар халыққа қызмет етті.
Осы жылдары облыста сауатсыздықпен күресу қарқынды жүрді. Мәселен, 1940
жылы облыста 24573 сауатсыздардың 16331- сі 11 ай ішіде оқытылды және 20184
шала сауатсыз азаматтың білімдері дамытылды. Міне, облыста осындай игі
істің ішінде, яғни халықтың сауатын ашуда белсене араласып жүрген 700
мұғалім мен 300- ден аса мәдениет қызметкерлері үлкен үлестерін қосып,
белсене араласып жүрді.
1941 жылы 1 ақпанда Қазақстан Республикасында халық үшін ерекше уақиға
болды, еліміз жаңа алфавитке өтіп, үйрене бастады. Бұл алфавит 19411942
оқу жылында облыстың барлық оқу орындарында оқу жоспарларына енгізіліп,
жастарды жаңа алфавитпен оқыту жүзеге асырылды. Бұл мәселеде,әсіресе
ұстаздар үлкен белсенділік көрсетіп зор еңбек етті..
1.2. Жамбыл облысының 1941 – 1986 жылдар аралығындағы экономикасы мен
мәдениетінің жағдайы.
1941-1945 жылғы Ұлы Отан соғысы Қазақстандықтар үшін ең ауыр мезгіл
болды. Соғыс жамбылдықтардың да барлық қазақстандықтардай күш-жігерін
майдан мүддесіне, жауды жеңу мақсатына жұмылдырды. Сөйтіп, Жамбыл облысының
барлық тұрғындары, үлкен-кішісі бар майданға көмектесу үшін бір кісідей
көтерілді. Осы тұста облыста барлық мекемелер мен ұйымда өткен жиындарда
еңбекшілер Отан алдындағы адами парызын орындауға әзірлігін білдірді [20].
Отанын қорғау үшін әскерге өз еркімен жазылып жатқан жастар да көп болды.
Отан соғысының алғашқы күндерінде-ақ Жамбыл облысынан жігіттер Алматыда
алғашқы жасақталған 316-атқыштар дивизиясына тіркеліп жатты. Оның командирі
болып генерал М.В.Панфилов тағайындалған еді. Аз мерзімнің ішінде 238, 310,
314, 387 және 391- атқыштар, 4 атты әскер дивизиясы, 20-дан аса атқыштар
және атты әскер бригадалары, әуе күштерінің, зеңбірекшілерінің полктері, әр
түрлі соғыс саласының ондаған батальондары құрылды. Қызыл армия қатарында
барлығы 1,8 млн. қазақстандықтар, оның ішінде жамбылдықтар да болды.
Сонымен қатар, Қазақстан Армияға 14,1 мың жүк және жеңіл автомашина, 1,5
мың трактор, 110,4 мың жылғы және 16,2 мың арба жіберді.
1941-1945 жылдары Республика офицер кадрларын және армия мен флот үшін
резерв даярлады. Соғыс жылдары әскери оқу орындарына 42 мыңнан астам жас
қазақстандықтар жіберілді, Қазақстанның 27 әскери оқу орны 16 мыңдай
офицер кадрларын даярлап, майданға аттындырды.
Егер, Германияның КСРО-ға шабуылы кезеңіндегі саясатқа қысқаша шолу
жасап тоқталатын болсақ, 1941 жылы 22 маусымда Германия Совет Одағына
тұтқиылдан шабуыл жасағаны барлығымызға мәлім. Осы басқыншылыққа қарсы
совет халқының Ұлы Отан соғысы басталды. Совет Одағына қарсы фашистік
Германия одақтарының Венгрия, Румыния, Финляндия және Италия армияларымен
бірге өзінің 190 дивизиясын даярлады. Бұл одақта 5,5 млн. адам, 4,5 мыңға
танк, 5 мыңға жуық самолет, 47,2 мың зеңбірек пен миномет болды. Демек, бұл
сандарға қарасақ, жау адам саны мен соғыс техникасы жағынан анағұрлым басым
екенін көруге болады [21].
1941 жылы 30 маусымда КСРО Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті құрылды. 10
шілдеде құрамында И.В.Сталин, В.М.Молотов, К.Е.Ворошилов, С.Н.Тимощенко,
Г.К.Жуков, Б.Ш.Шапошников, С.М.Буденый бар жоғары командование Ставкасы 8
тамызда – Жоғарғы Бас командование Ставкасы құрылды.
Еліміздің барлық халқы қасиетті Ұлы Отан соғысына аттанды. Қысқа мерзім
ішінде бүкіл ел біртұтас соғыс лагеріне айналдырылды. Совет мемлекетінің
барлық күш-жігері материалдық, және адам ресурстары фашист жауыздарды
талқандауға жұмылдырылды. Барлығы майдан үшін, барлығы жеңіс үшін деген
ұран басқыншыларға қарсы күресте күшті құралға айналды. Соғыстың алғашқы
кезеңінде-ақ совет экономикасын соғыс талабына сай қайта құру жолында да
зор саяси – ұйымдастыру жұмыстары барлық кеңес одағының жерлерінде
жүргізілді.
7-ші қараша күні Мосвадағы Қызыл алаңда Гитлер бастаған фашистер
жеңілмейтін әскерлерінің парадын өткіземіз деген жоспар құрып, дүние
жүзіне жариялады. Олар Москва қорғаныс шебін бұзып, бір ай ішінде 230-250
шақырым алға жылжып, Калининді, Волоколамскіні, Можайскіні, Орелді алып,
Тулаға жақындады. Москва үшін шайқаста жауға қарсы Қазақстандық 312, 316,
319, 387 атқыштар дивизиялары ерлікпен шайқасты [22].
Әсіресе, осы соғыста Қазақстанда жасақталған 316-атқыштар дивизиясына
Москваға апаратын негізі өзекті жолдарының бірі – Волоколамск тас жолын
қорғау тапсырылған еді. Оны дивизияның құрамындағы жамбылдық майор Бауыржан
Момышұлы басқарған 1073 ұлан атқыштар полкі жау шабуылына ерлікпен қатты
тойтарыс берді. Дер кезінде ерлігі бағаланбай, кейіннен Б.Момышұлына 1900
жылы өлгенінен кейін, Совет Одағының Батыры атағы берілді. Қысқа мерзім
ішінде бұл дивизияның жауынгерлері бір танк және екі жаяу әскерлер
дивизиясын талқандады. 316 дивизияның жоғары каһарман офицері, полк
командирі Бауыржан Момышұлы зор еңбек сіңірді.
Сол кезден бастап аты аңызға шыға бастаған өжет батыр, соғыс әдісін
жетік меңгерген, жауларға қырғидай тиген офицер, Жамбыл облысы Жуалы
ауданынан шыққан Бауыржан Момышұлының соғыстағы орны ерекше еді. Ол өзінің
ерлігімен, қиын кездегі тапқырлығымен, ұрысты жүргізу шеберлігімен,
жауынгерлік тапсырманы мүлтіксіз ерлікпен орындаушылық қасиетімен жауынгер
– офицерлердің Кеңес Одағының Батыры генерал И.В.Панфиловтың
сүйіспеншіліктеріне бөленді [23]. Осы бір қиын күндердегі жауынгер Алексей
Блоха мен командир Бауыржан Момышұлының достығы, полковник Бауыржан
Момышұлы мен генерал И.В.Панфиловтың достығы кімге болса да әсіресе
жастарға, Армияда жүрген сарбаздарға өнеге болды және келешекте бола
бермек. Шынайы достық, нағыз ынтымақтастық осындай қиын күндерде, ел басына
күн туған шақта ерекше болатыны барлығымызға белгілі.
Ұлы Отан соғысы майдандарында көрсеткен ерен ерліктері үшін 96638
қазақстандықтар Кеңес Одағының орден, медальдарымен наградталды. 500-ден
аса жерлестеріміз Қенес Одағының Батыры атағына ие болды. Олардың 100-і –
қазақ. Солардың қатарында көптеген жамбылдықтар да бар. Атап айтсақ, олар:
Бауыржан Момышұлы, Н.Г.Фазлаев, А.А.Сорокин, А.Суханбаев т.б.
Ұлы Отан соғысы жамбылдықтар үшін де қымбатқа түсті. Ұлы Отан соғысында
603 мындай Қазақстан азаматтары ерлікпен қаза тапса, осы жылдары
жамбылдықтар да жүздеген майданда ерлік көрсеткен ер жігіттерінен айрылды.
Оларға Тараз қаласының орталығынан Атшабар скверінде Жеңіс ескерткіші
орнатылды.
Соғыс басталғаннан кейін, 25 маусымда, Жамбыл қаласында тұрғындар мен
жұмысшылар және қызметкерлер қатысқан үлкен қалалық митингі өтті. Онда
сөйлегендер Герман фашистерінің Кеңес Одағына жауыздық, агрессорлық және
басқыншылық негізінде соғыс ашып, жеріне баса көктеп кіруін қатты айыптап,
ыза-ашуларын білдірді. Митингіге қатысушылар резолюция қабылдады.
Резолюцияда соғысқұмар фашистерді жеңу үшін облыс, қала тұрғындары барлық
күш-жігерін аямай салатындығын, Кеңес Армиясына қолдау көрсететінін,
жұмыста жоспарды екі-үш есе артығымен орындайтынын, соғыс фронтының қажетті
керегін шамалары келгенше қамтамасыз етуге және барлық еңбектерін соғыста
Кеңес әскерлерінің жауды жеңулеріне арнайтындықтарын айтты. Міне, осындай
митингілер және жиналыстар облыстың барлық аудандарында, мекемелерінде және
ұйымдарда қызу түрде тұрғындар, жұмысшылар мен қызметкерлердің түгелдей
қатысуымен өтті.
Облыс экономикасы соғыстың алғашқы күнінен бастап соғыс жүйесіне тез
арада икемделе бастады. Әсіресе, қорғаныс мәселесіне байланысты
өнеркәсіптер өнімдерін көптеп шығарды. Олардың қатарына Швейник, Красный
химик, Трудпишевик, Металист, Дальневосточник және т.б. мекемелерді
жатқызуға болады [24].
Көптеген сол кездің куәсі болған азаматтардың айтуы бойынша және жаңа
деректерге қарағанда [25], жамбылдықтардың көпшілігі күні-түні жұмыс
орнында уақыттарын өткізіпті.
Соғыстың алғашқы жылдарындағы социалистік жарыстың алғашқы қатарында ет
комбинаты, қант комбинаты, Астық даярлау орны, Пищевик артелі, Балға
артелі және т.б. мекемелер болды. Мәселен, ет комбинаты 188%, қант
комбинаты 137,6%, кірпіш заводы - 158%, жүнді алғаш өндеу фабрикасы –
104,4%, және т.б., жалпы саны 11 өнеркәсіптер мекемелері өз жоспарын
артығымен орындады.
Әсіресе, өте қызу, қауырт жұмыстар Жамбыл станциясында жүргізілді.
Соғысқа байланысты барлық дерлік мәселелер осы мекеменің қызметтеріне
тікелей байланысты болды. Станция арқылы соғыс фронтына әскерлерді, соғысқа
керекті азық-түлік бұйымдарды және заттары жіберіліп жатты. Сондай-ақ,
станция құрамындағы Жамбыл паровоз депосы да үлкен қарқынмен күні-түні
жұмыстар атқарды. Мысалы, 1942 жылы Жамбыл және Алматы станциялары бірігіп
баня-кіржуғыш поездын жасап Ленинград фронтына жіберді. Ол жақтан
жамбылдықтарға баня-кіржуғыш поездының рахатын көрген солдаттардан көптеген
алғыс айтқан хаттар келді.
1942 жылы облыста ауыл шаруашылығында еңбекшілер үлкен табысқа жетті.
Тұңғыш рет 1649 га жердің әр гектарынан 16,4 центрден қызылша тұқымдарының
өнімін алды, сонымен облыста 27114 центнер қызылша тұқымдарының қорын
құрды [26].
1942 жылы 1941 жылға қарағанда облыс мемлекетке 271068 пұт астық, 14340
пұт жүн, 108000 пұт ет, картоп және көкөніс 10332 пұт және т.б. ауыл
шаруашылық өнімдерін артық өткізді.
Сонымен қатар, облыста жоспарланған мал басы да 208 мыңға артығымен
орындалды. Мемлекетке колхоз малшылары ірі қара малдың да санын 100,4%
артығымен орындады, сондай-ақ жылқыларды 100,7% қой мен ешкіні 100,2%
артығымен өткізді.
Ал, облыста жергілікті өнеркәсіптің өңдіріс бағдарламасын 117,5%
орындалды.
Сонымен қатар, облыста соғыс майданына көмек ретінде еңбекшілер
алдарына қойған мақсаттарын жоспарланған міндеттерін орындауда барлық
шаруашылық салада ерен еңбек көрсетті.
Жамбылдықтар екінші дүние жүзілік соғыс жылдарында майдан үшін еселеп
еңбек етті, батыс майдандардан көшіріліп әкелінген зауыт-фабрикалар мен
олардың қызметкелерін, соғыс болып жатқан аудандардан көшіп келушілерді
және панасыз қалған жас балаларды өз бауырына басып қамқорлығына алды. Бұны
осы күнге дейін олар жыр қылып үлкен ризашылығымен айтады. Олар: Қазақстан
екінші Отанымыз болды - дейді.
Қазақстандықтар 1 миллионнан астам орыс, украин, белорус және басқа
халық өкілдерін бауырындай қарсы алды [27]. Олар қорғаныс қорына өздері
жинаған қаражаттан 4,7 млрд. сом ақша берді, 2,5 миллионнан астам жылы киім
жинап, майданға жөнелтті. Сондай-ақ, майдан жауынгерлеріне 1600 вагон
сыйлық жіберді. Сонымен қатар қазақстандықтар Орал облысын, Ленинградтың
12, Сталинградтың 3 ауданын, Калинин облысының жаудан босатылған 1 ауданын
қамқорлыққа алды. Москва маңының, Украинаның, Белорусияның, Прибалтика
республикаларының колхоздарына туысқандық көмек көрсетті. Бұлардың ішінде
жамбылдықтардың да үлесі көп болды. Мәселесен, 1943 жылы Қазақстанда
жамбылдықтар Ленинград майданына 9 вагон сыйлық және тамақ: ұн, күріш – 78
тонна, қант – 11 тонна, ет – 45 тонна, май – 12 тонна, 40 литр спирт тағы
басқа керекті заттар берді.
Сондай-ақ, соғыс жылдарында отан қорғау қорына қаржы жинаудағы
патриоттық қозғалыс кезінде Турксибец танкі колоннасының құрылысына 4518
мың сом ақшалай қаржы жинады. Ал, Қорғаныс қорына Жамбыл облысының
тұрғындары 16 миллион 184 мың сом ақшалай құйды.
Соғыста қаза тапқан әскерлердің жан ұяларына жәрдем ретінде көмектер де
берілді. Мәселесен, Жамбыл станциясында істейтін жүк тасушылар қаза тапқан
әскерлердің жанұяларына 52 мың сом ақшалай және екі күндік жалақы табысын
берді [28]. Міне, мұндай игі істер Жамбыл облысында көптеп жүргізілді.
Жалпы айтқан, Ұлы Отан соғысы майдандарында Кеңес Қарулы Күштерінің
жеңіске жетуіне Жамбыл облысының еңбекшілері Қазақстанның басқа
облыстарындағыдай жанқиярлық еңбегімен үлкен үлес қосты. Соғыстын алғашқы
айларынан бастап-ақ Кеңестер Одағы арсеналдарының біріне айналды, оның
экономикалық тіректерінің бірі бола білді.
Сонымен, Ұлы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . ... ...4-6
I тарау. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 Жамбыл облысының құрылуы және қалыптасуы ... ... ... ... ...7-14
1.2 Жамбыл облысының 1941 – 1986 жылдар аралығындағы экономикасы
мен мәдениетінің жағдайы ... ... ... ... ... ... ...15-35
II тарау. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТӘУЕЛСІЗДІК КЕЗІНДЕ
2.1 Облыстың әлеуметтік – экономикалық дамуы ... ... ... ... ... .36-55
2.2 Облыс мәдениетінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55-68
2.3 Жамбыл облысының кіші халықтарының ассамблеясы ... ... ...68-
69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70-71
ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНА ҚАТЫСТЫ ОҚИҒАЛАРДЫҢ ХРОНИКАЛЫҚ
КӨРСЕТКІШТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72-77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78-79
Алғы сӨЗ
Әлем тарихынан әр өркениетті ұлттық мемлекет белгілі тәуелсіздігін
алғаннан кейін өзінің шынайы ұлттық төл тарихын білгісі келеді. Қазақстан
Республикасының халқы да 1991 жылы өз тәуелсіздігін алғаннан бастап өзінің
бұрмаланып келген тарихын шындық тұрғысынан білуге құштар.
Өмір тарихының шындығына үңілсек, көп ғасырлық қазақ халқының тарихы
тәуелсіздігін алғанға дейін шындық тұрғысынан зерттелмей келгені бәрімізге
мәлім. Сан ғасырлар бойы қазақтың бас еркіндігі мен бостандығы
отарлаушылардың қолында болып, олар халқымыздың төл тарихына өрескел
бұрмалаулар қолдан жасалып келді. Қазақстан елінің тәуелсіздік алып, дербес
мемлекет болуына байланысты тарих ғылымы да бағыныштылық бұғауынан босап,
өткенімізді шындық тұрғысынан жан-жақты терең зерттеп-зерделеуге толық
мүмкіндік алдық.
Барлығымызға белгілі, егер бұрын Қазақстан Республикасының тарихы
біртұтас КСРО тарихының бір бөлігі ретінде үстірт қаралып, бір жақты
зерттеліп келсе, ендігі жерде ол – бүкіл дүние жүзілік тарихтың, түркі
елдері тарихының құрамдас бөлігі ретінде еліміздің барлық жоғары оқу
орындарында оқытылып, бұл пәннен мемлекеттік емтихан тапсыруда. Бұл бізге
үлкен жауапкершілік жүктейді.
Қазақстан тарихының бір бөлігі ретінде Жамбыл облысы тарихын жан-
жақты терең зерттеу, ең бірінші облыс тұрғынының әр тарихшысының басты
жұмысы деп түсінеміз.
Бұл Жамбыл облысы тарихы атты оқу құралын құрастырған автор
дүниежүзілік қауымдастығымен Қазақстандағы, оның ішіндегі Жамбыл облысында
соңғы кездегі өзгерістерден тиісті жинақталған қорытындылар жасауға
тырысты.
Оқытушылар мен білімгерлерге және оқырман қауымға арналған бұл оқу
құралының негізгі мақсаты – Жамбыл облысы құрылу алдындағы және құрылғаннан
кейін оның қалыптасып дамуы, яғни облыстың құрылғаннан бастап осы күнге
дейінгі жүріп өткен жолының тарихи кезендері мен бағыттарын ашып көрсетуге
деген талпыныс болып табылады. Оқулықта облыстың тарихын, облысты
мекендеген халықтардың, олардың ерен еңбектерін, әлеуметтік және рухани
мәдениетін жан-жақты, терең және жаңа тарихи деректерге сүйене көрсетуге
көңіл бөлінген. Туып өскен өлкесінің шынайы тарихын оқып білу
білімгерлерімізді өздерінің туып өскен жеріне деген сүйіспеншілікке, жоғары
саналыққа, ізгілікке, парасаттылыққа, имандылыққа, адалдыққа, әділдікке,
адамгершілікке, отаншылдыққа, Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеуде зор
роль атқарады деп сенеміз.
Жамбыл облысындағы жоғары, орта, арнаулы және орта оқу орындарында
облыс тарихы бойынша қазақ тілінде жазылған және оны оқып үйренетін
оқулықтар жоқ. Айта кететін жайт, жоғары оқу мекемелерінде арнайы Жамбыл
облысының тарихы атты пәннен сабақ жүргізіледі. Егер, осы жағын ойласақ
бұл ұсынылып отырған оқу құралының маңыздылығы өте зор.Осындай зәруліктерге
байланысты облыс жастардың өз облысының тарихын оқып үйренуге септігін
тигізе ме деген үмітпен автор осы оқу құралын ұсынып отырғанын қолдау
құптарлық іс. Оқулықта Жамбыл облысының тарихы жөнінде бұрын-соңды жарық
көрген еңбектер мен жаңа деректер пайдаланған. Әрине мұнда көптеген тарихи
саяси оқиғалар мен айғақтарға соңғы кезде беріліп жатқан жаңаша көзқарастар
ескерілген. Сондықтан да автордың бұл ұсынып отырған жаңа оқу құралы өте
құндылығына ешкімнің күмәні жоқ.
М. Н. Сарыбеков, ТарМПИ ректоры,
п.ғ.д., профессор,
Білім Академиясының Академигі.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. 2005 жылы республика тәуелсіздігін алғанына
15 жыл толды. Бұл жылдар 70 жылдан аса өмір сүрген Кеңес мемлекетінен
кейінгі еркіндіктегі бақытты жылдар.
Бүгінде Қазақстан өз алдына тәуелсіз мемлекет жағдайына қол жеткізгенде
тарихымыздағы кеңестік әкімшіл-әміршіл жүйедегі орын алған қасіретті, қиын
кезеңдердегі саяси, экономикалық және мәдени саладағы жағдай зерттеліп
талданып тиісті бағасы берілуде. Сондай-ақ кеңестік кезеңдегі жүйе кезеңде
біржақты, кейде субективті және коммунистік идеология рухында зерттелген
ойларлық мәселелері кәзіргі заманның талабына сай, өткен тарихқа сын көзбен
қарап, оларды жаңаша зерттеліп, сараптау міндеті туындайды. Тарих тағылымы
мынаны үйретеді; кез-келген мәдениетті халық өзінің ұлттық тәуелсіздігін
алып, басқа мемлекеттің саяси ықпалынан босанған сәтте бұрын отаршылдық
бұғауында бұрмаланған тарихын қайта қарауға және назардан тыс қалаған
меселелерін толық қамтып жазу меселесін жедел қолға алуға ұмтылады.
Жоғарыдағы билікке байланысты бұрмаланып айтып, жазылып жүрген Жамбыл
облысының тарихын қайта қарап, бүгінгі жаңа методология тұрғысынан
талдаудың маңызы зор. Мұның өзі автордың осы тақырыпты өзінің зерттеу
нысанасы ретінде қарастыруына басты себеп болып отыр.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне арналған салтанатты жиналыста
жасаған баяндамасында Н.Ә. Назарбаев тарих тағылымдары және қазіргі заман
жайында былай деді: “Социалистік утопияны жүзеге асырамыз деп әлектенген
большевиктік эксперимент қазақ халқын неше бір қасіретті, қан құйлы
кездерге душар еткені мәлім. Бірақ ай күндерді ұмыту дегеніміз қанды
режимнің миллиондаған құрбандарының әруағын қорлау деген сөз” 1.
Шын мәнінде тарихымыздың осындай қайшылықты процестерге тарихи толы
ауыр кезеңдерін де зертеуге міндеттіміз. Мұның өзі бізге тарихи сабақтар
беріп қана қоймай, сонымен қатар біздерді болашаққа осы тәрізді солақай
қателіктерден сақтандырады. Сондықтан да біз зерттеу нысаны ретінде алып
отырған тақырыптың маныздылығына күдік тумауы тиіс деген ойдамыз.
Қазақстанның шын тарихын халқымыз 1991 жылдан, тәуелсіздікке қолы
жетіп, өз жеріне өзі ие болған кезден ғана біле бастады. Көптеген шындық
ақиқат, құпия және халқымыздың тарихын айкындауда ізденіс үстінде жүрген
еліміздің белгілі ғалымдарының зерттеулері арқасында қазақ халқының
кеңестік дәуірде басынан кешірген нәубат, болуда. Зерттеліп отырған кезеңде
сөз жүзінде ғана орталықпен сол кезде терезесі тең туысқан аталып келген
республикалар арасындағы қарым-қатынастардың көлеңке тұстары бұркемеленіп,
кейнгілердің орталық тәуелділігі ешқашан айтылмағаны шындық.
Кеңес одағы ыдырап, Коммунистік партия өз қызметтін доғарғаннан кейін
15 одақтас республикалар өз алдына тәуелсіз мемлекет болды. Қазақстан
зерттеушілер де егеменді ел болған жағдайда жоғарыда айтылған құпия болып
келген партияның құжаттарымен танысуға мүмкіндік туды. Бұлар архивтен
тарихшы-ғалымдардың қолына тиіп, сұрапталып, зерттеліне бастады, халыққа
жария етілді. Сондықтан біз, осы еңбек авторы Жамбыл облысының тарихы
жөнінде бұған дейінгі жазылған кейбір әдебиеттер шындықтың бүркеленіп
келгенін ескертіп, бар шындықты ғылыми тұрғыдан жан-жақты жолдап көрсетуді
өзіне мақсат қойды.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақстанның тарихын кәзіргі көзқараспен
қарап жан-жақты терең зерттеу ол еліміздің әр ғалымдарының негізгі міндеті.
Кәзіргі уақытта тарих ғылымнан осыны талап етіп отыр. Шындығында да Жамбыл
облысы жөнінде жазылған ғылыми енбектер, әдеби шығармашылық пен ғылыми
мақалалар жазылса да аз жазылды, күрделі ғылыми негізде жазылған енбектер
аз. Ал, Жамбыл облысы жайлы жазылған диссертация жоқ.
Біздің тақырыпқа жақындау тарих ғылымдарының докторы, проффессор
К. Рыспаевтың Древний Тараз атты кітабы. Кітапта (орысша жазылған) көне
Тараз қаласының құрылымынан бастап 2001 жылға дейінгі қысқаша тарихын
айтылады 2.
Сонымен, жоғарыдағы қысқаша ғылыми тарихнамалық талдаудан соң мынандай
қорытындыға келдік:
Күні бүгінге дейін Кеңес мемлекетінің кезеңінде де Тәуелсіз
Қазақстандағы кезеңінде де обективті негізде зерттелмеген: Бұл жөнінде
облыстың көлемінде жаңа методологиялық көзқарастағы доктролық, кандидаттық
дисертациялар қорғалмаған және күрделі әдебиеттер жазылмаған, ал мемлекет
тілінде ешқандай облыстың тарихын жан-жақты терең зерттелген ғылыми еңбек
жарық көрмеген. Кезінде Кеңестік дәуірде жарық көрген іргелі жұмыстар
бүгінгі күн талабына сай емес.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Жүмысымызда Кеңестік кезеңдегі партия және
Қазақстанның тәуелсіздігі кезеңдегі мұрағаттық құжаттарына сүйеніп, Жамбыл
облысының тарихын бүгінгі жаңа методологиялық тарихи көзқараспен талдау
жасай отырып, мәселені жан-жақты зерделеп, оның зерттелу деңгейін
анықтауды, әлі де болса ғылыми тұрғыдан обьективті түрде ашылмаған қырларын
ашып көрсеуді алдымызға мақсат етіп қойдық.
Алайда бұдан Жамбыл облысының тарихын толық жаздық деуден аулақпыз. Бұл
мәселені терең жан-жақты көптеген зерттеу және кітаптар жазу үшін ғылыми
ұжымдар мен ғалымдардың әлі де тер төгулеріне, қажырлы еңбектеуіне тура
келеді деген ойдамыз.
Зерттеудің міндеттері:
- Жамбыл облысы жөніндегі тарихнаманы сұраптап талдау;
- Жамбыл облысының экономикалық және мәдениетін бұрындары бір жақты
кеңестік идеологияда жазылған еңбектерін тарихи шындық негізінде ашып
көрсету;
- тақырып бойынша архивтік және статистикалық материалдарды жаңа
көзқараспен зерделеу және жарыққа шығару.
Зерттеу тақырыбының деректік негізі. Тақырыпты ғылыми зерттеу кезінде
Кеңес Одағы Коммунистік партиясының және Қазақстан және облыстық партия
комитетінің съездері мен пленумдарының, конференциялларының шешімдерін және
облыс тарихына қатысты құжаттарын, статикалық, материалдарын кеңінен
пайдаланылды. Сондай-ақ Жамбыл облысы архивтерініндегі материалдар
қолданылды. Сонымен қатар еңбекте зерттеуге облыстың, аудандық, қалалық
басылымдардағы тақырыпқа қарасты метериалдар пайдаланды және облыс туралы
жазылған әдеби кітаптар да еңбекке қолданылды. Ғылыми зерттеу жұмысын
жүргізу барысында көптеген облыстың соғыс және еңбек ардагерлерімен
кездесіп біраз материалдар алынып пайдаланды.
Зерттеу жұмысының методикалық және теориялық негіздері. Тақырыпты
зерттеу жұмысында мәселеге коммунистік немесе Кеңестік идеология көзімен
қараудан бас тарттық. Ресми деректер қатарындағы партиялық және кеңестік,
комсомол органдар құжаттары сын көзбен, тәуелсіз мемлекет мүддесі
тұрғысынан сарапталып, тарихи салыстыру әдісі негізінде талданды. Осы
ретте әсіресе кейінгі тәуелсіздік кезеңіндегі жарық көрген зерттеу
еңбектер, мақалалар өткенді теориялық тұрғыдан талдауда кеңінен пайдаланды.
Айта кеткен жөн, тәуелсіз Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Жамбыл облысы жөнінде айтқандары еңбектің методологиясы
мен теориялық негізгі болды. Зерттеу барысында жинақтау, қолдану әдістері,
талдау, сондай-ақ логикалық, статистикалық зерттеу тәсілдері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Біз зерттеп отырған еңбек зерттеліп
отырған жылдары көптеген саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени салада
өзгерістер болды. Әрине, бұл кезеңде қайшылықтар да аз болмады. Сондықтан
да біздің зерттеудің жаңалықтары бар.
Қаралып отырған еңбекте Кеңес мемлекетінің және Тәуелсіз Қазақстан
үкіметінің елімізде жүргізілген саясаты, атқарылған жұмыстардың кең көлемді
ауқымды, ақиқат шынайы астарлы, орын алған қайшылықтар салдарлары мен
зардаптары нақты деректі материалдардың негізінде бүгінгі тарихи
көзқараспен зерделеніп, дәйекті түрде талданды.
Сонымен жалпы алғанда біздің зерттеуімізде тарих ғылымында әлі де
ашылмай отырған қүрделі мәселердің кейбір тұстары, қырлары, обьективті
тұжырымдар жасалынды деп айтамыз.
Зерттеудің ғылыми - танымдық және тәжірибелік маңыздылығы. Жамбыл
облысының тарихы жөнінде бұл тұңғыш жазылған ғылыми еңбек. Еңбекті
Қазақстан тарихын жазуда, сондай-ақ оқырмандар қауымы, білімгерлер мен
ізденушілер кеңінен сабақта және семинарда пайдалануына әбден болады.
Зерттеудің мерзімдік шегі. Жамбыл облысы 1939 жылда құрылған. Сондықтан
да біз Жамбыл облысының осы кезеңнен бастап бүгінгі күнге дейін зерттелу
кезеңі тақырыптың түйінді зерттейтін мезгілі етіп алынды.
Бірінші тарау
ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 Жамбыл облысының құрылуы және қалыптасуы
Жамбыл облысының құрылғанына бір ғасыр болмаса да, оның орталық
қаласының және Ұлы жібек жолында орналасқан қалашықтарының, облыс
аумағындағы қазіргі аудандарының өмір жасы бірнеше ғасырдан тұрады.
Орталығы екі мыңжылдық тарихында замана желінің әсерімен аты талай рет
өзгеріп, ертеректе Талас, Тараз, Әулиеата, Мирзоян, Жамбыл, сонан соң 1997
жылы облыс жұртшылығының тілегіне орай, еліміздың тұнғыш Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Жарлығымен өзінің ежелгі Тараз атауы
қайтарылған Жамбыл облысына 68 жыл толып, 69-ға аяқ басты.
1939 жылы 14 қаңтарда КСРО Жоғарғы Кеңес Президиумының Қаулысымен
Жамбыл облысы құрылды. Облыстың құрамына Жамбыл, Луговой, Меркі, Сарысу,
Талас, Свердлов, Қордай, Красногор, Шу, ал 1951 жылы Оңтүстік Қазақстан
облысынан Жуалы ауданы берілді. Ал 1965 жылы Мойынқұм ауданы құрамында
құрылады. Облыстың жер көлемі -144,3 мың шаршы километр. Орталығы Жамбыл
қаласы [1]. 1939 жылы 1 қаңтарда қалада 63,7 мың адам тұрды, бұл 1917
жылмен салыстырсақ 3,4 есе артық [2].
КСРО кезінде облыс аумағы арқылы Түркістан – Сібір темір жолы салынды.
Жамбыл қаласында көптеген өндіріс орындары , мәдени ағарту мекемелері, оқу
орындары ашылды [3].
Тарихқа қысқаша артқа үңілсек, 1917 жылы 6 қарашада Әулиеатада Кеңес
өкіметі орнады. 1925 жылы Әулиеата уезінің жер аумағы 17120 шаршы км.,
тұрғындарының саны 213863 адам, ауыл тұрғындары- 92,1%, қалалықтар 7,9%,
онын ішінде қазақтар -157830, орыстар -38922, өзбектер -12985, немістер
-2268, татарлар -1155, басқалар- 1225 болды.
Уезде 38 болыс, оның 25-і көшпелі ел, 13-і тұрғылықты болыстар еді.
[4]. Болыстардың әкімшілік бөліктері – толық жеке меншік принциптеріне
негізделген 5-15 отбасынан тұратын шаруашылық ауылдардан хозауыл тұрды.
Ағаш аяқ болысында – 183, Шу болысында – 140, Аққолтық болысында – 130,
Талас болысында 111 ауылдар (хозауыл) болды.
Жаңа әкімшілік аудандастырылуға байланысты 1928 жылы -қаңтарда уезд
таратылып, алты ауданнан тұратын округ құрылды. 1928-1930 жылдары округта
жаппай ұжымдастыру, байларды тәркілеу науқандары жүргізілді. Оған наразы
болған халық қарсы бас көтерді, олар қатаң жазаланды. 1936 жылы 10 қаңтарда
Әулиеата қаласы Мирзоян болып өзгертілді. Ал, одан кейін Жамбыл есімі
берілді.
Жамбыл облысынның тарихы 1939 жылы 14 қазанында облыстың өз алдына
отау тігіп құрылғанынан бастап қалыптасқан жоқ, тарихының тамыры екі мың
жылдыққа созылып жатыр десек жаңылыспайтын шығарамыз. Әрине, облыс
мәдениеті көне Тараз қаламыздың мәдениетімен тікелей байланысты десек те
болады. Сондықтан Жамбыл облысының құрылуынан бастап экономикалық және
мәдени дамуындағы өзгерістерінің тарихын халқымызға жан-жақты кешенді түрде
зерттеп оның анық - қанығын ашып көрсетсек деген мақсатпен жазғанды жөн
көрдік.
Жамбыл облысы құрылған кезінде, облыстың құрамында жоғарыда
көрсеткендей Жамбыл, Луговой, Меркі, Сарысу, Талас, Свердлов, аудандары
болатын (бұлар кезінде Онтүстік Қазақстан облысының құрамында болған),
Алматы облысынан Қордай, Краснагор, Шу аудандарын жаңа құрылған облысқа
қосты, ал 1951 жылы Онтүстік Қазақстан облысынан Жуалы ауданы берілді.
Облыс орталығы Жамбыл қаласы болды. Аталған әр қала мен ауданның сол кезде
өзіндік ерекшелігі бар дамыған экономикасы мен мәдениеті болған.
Барлығымызға мәлім облыс орталығы, қазіргі Тараз қаласының мәдениеті
әлемге танымал. Тарихи өмірінде көне Тараз бірнеше рет өзгертілді,
сондықтан да облыс мәдениетінің қайнар көзі Тараз қаласы тарихының
мәдениетіне қысқаша көз жүгіртіп өтсек, ол былай болады: қала алғашында
Талас қаласы болды. Қала қарлұқтар билеген заманда енді-енді кемеліне келе
бастаған үлкен сауда орталығы еді. Тоғыз ғасырдан аса Талас аталып кеткен
байырғы түркі қаласы тәжік басқыншылардың, отаршылдардың ұйғарымымен Тараз
қаласы деген атына ие болды. ХIХ ғасырдың басында қаланы атақты қазақ
қолбасшысы Мәмбет батыр мен оның серіктері, сондай-ақ Қоқан отаршылары
билеп тұрды. Олар мазары қала орталығында тұрған Қараханидтер әулеті
билеушілерінің бірінің құрметіне Әулеата деген жаңа атпен қаланы қайта
тұрғызды. Бұл атау 110 жыл бойы сақталып келді. Осы жылдары қаланың
экономикасы мен мәдениеті дамыды, көркейді, әлемге таныла бастады. 1930
жылдардың ортасында қалаға еліміздің сол кездегі саяси басшысы Қазақстанға
еңбегі сіңген Левон Мирзоянның есімі берілді. Қалаға тағылған бұл ат көп
ұзамай өзгерді. Өйткені, Мирзоян репрессияға ұшырап, атылып кетті де облыс
орталығына қазақтын ұлы төкпе ақыны Жамбыл Жабаевтың есімі берілді. Бұл
жерде айта кететін нәрсе, шындығында, мұны Жамбыл атамыздың өзі де дұрыс
көрмеген. Оны мына өзімізге кеңінен белгілі атамыздың өлеңінің мазмұнынан-
ақ байқауға болады:
Атыңнан айналайын,
Әулие-ата,
Атыңды мен алды деп
болма қапа.
Бұл мәселе бойынша облысымыздың көптеген тұрғындары, зиялы азаматтары
облыс, республика газеттерінде көне Тараз қаласы атын Елбасы Н.Назарбаевтан
қайыруын дәлелдеп жазды. Қазақстанның тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаев ел
өтінішін ескеріп қаламыздың көне есімі қайтарылуы жөнінде 1997 жылы 8
қаңтарда облысымыздағы Қарахан мұражайы қасында қалын көпшіліктің алдында
Жарлыққа қол қойды. Міне, содан бері облыс орталығы әлемге танымал
экономикасы мен мәдениеті дамыған, гүлденген, әсем, сұлу қалаға айналды.
Жамбыл облысының саяси -экономикасы мен мәдениеті Қазақстанның саяси –
экономикасы мен мәдениет салаларының бір тармағы еді. Сондықтан да,
еліміздегі экономика және мәдениет жүйесінде жоғарыдан жүргізілген
саясатына тікелей байланысты еді. Шындығында кеңестік дәуірде И.В.Сталиннің
басқаруымен қалыптасқан тоталитарлық жүйе және коммунистік партияның
жүргізген саясаты Қазақстанның мәдениетінің дамуына кезінде өзіндік үлкен
кеселін тигізді.
Шындығында, бұл кезде оқу орындарына арнап шығарылған оқулықтар және
оқу құралдары, коммунистік партия, комсомол және пионер ұйымдарымен
комитеттері оқушылардың, студенттердің санасы мен мінез-құлқына және
күнделікті тәлім-тәрбие жұмыстарына сталинизмнің догмаларын тықпалады. Оқу
орындары мекемелерінің қызметі күнделікті соған орай жүргізілді. Әсіресе,
кеңестік кезеңде 30-50 жылдары халыққа білім беру саласында коммунистік
партиялық әмір күшейді. Жоғары білім беру саласында білімгерлер мен
профессор-оқытушылар құрамында жергілікті халықтың өкілдерінің саны баяу
өсті. Бұл кезде, 1930 жылы Әулеатада ашылған зоотехникалық-мал дәргерлік
техникумы ауыл шаруашылығының орта буын мамандарын көптеп шығара
бастады.1933 жылы Әулиеатада статистика мамандарын даярлайтын Қазақстан
бойынша жалғыз арнаулы оқу орны - есеп статистика техникумы ашылды.
1930 жылдары Жамбыл облысы құрылар алдында қандай жағдайда болғанына
қысқаша тоқталатын болсақ, ол мынандай еді. Қазақстандағы ірі облыстар
сияқты Жамбыл облысының да өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығы және мәдениеті
дами түсті. Әсіресе, 1933-37 жылдары өнеркәсіпті және аграрлы облысқа
айнала бастады. Мәселен, 1936 жылы облыста ірі Металист артелі
ұйымдастырылды, ал кейінірек Коммунмаш машина құрылысы заводына айналды.
Содан кейін кірпіш заводы салынды, ал 1938 жылы механикалық жөндеу заводы
қазіргі Запчасть заводы іске кірісті. Сол кезде бұл завод
тракторлардың, комбайндердің және автомашиналардың моторларын жөндеуге
үлкен үлесін қосты. Сол жылы облыста Кеңес Одағындағы ең ірі заводтардың
бірі -Жамбыл қант заводы жұмыс істей бастады [5]. Ол тәулігіне 12 мың
центнер шикізат өңдеп шығарды. Сонымен қатар, облыста көптеген өнеркәсіптер
сапалы өнімдер шығара бастады. Мәселен, 1937 жылы жалпы өнім 1934 жылмен
салыстырғанда 317 пайызға өсті.
1939 жылдың желтоқсан айында Жамбыл облыстық Кеңестің алғашқы
шақырылуына еңбекшілер депуттары сайланды. Оның бірінші сессиясының отырысы
1940 жылы 8-9 қаңтарда өтті [6].
Алғашқы шақырылған облыс кеңесінің бірінші сессиясында төмендегі атқару
комитетінің бөлімдері мен басқармалары бекітілді: 1. Жер мәселесі жөнінде;
2. Қаржы мәселесі жөнінде; 3. Сауда мәселесі жөнінде; 4. Денсаулық мәселесі
жөнінде; 5. Әлеуметтік қамсыздандыру мәселесі жөнінде; 6. Жол мәселесі
жөнінде; 7. Өнер мәселесі жөнінде; 8. Автомобиль көлігі мәселесі жөнінде;
9. Тамақ өнеркәсібі мәселесі жөнінде; 10. Әділет басқармасы.
Құрылған бөлімдер мен басқармалар көп жағдайда екі жаққа бағыну
принципі негізінде жұмыс атқарды: бірі кеңеске және атқару комитетіне, ал
екіншісі жоғарғы жүйедегі басқармаларына.
1940 жылы Жамбыл қаласында 20 өнеркәсіптік мекемелерде 3,4 мың жұмысшы
жұмыс істеді. Бұл революцияға дейінгі кезеңге қарағанда 12 есе көп. Негізгі
өндіріс саласы тамақ, қант, арақ-спирт, май шығару және нан пісіру болды.
Сондай-ақ, қалада 44 кооперативтік колхоз мекемелері жұмыс істеді, олар
жылына 2248 мың сомдық өнім өндірді.
1940 жылы облыста ірі темір жол торапты, 2 автобаза, почтамт, телефон
станциясы, 4 құрылыс ұйымдары, типография және радиотораптар жұмыс істеді.
Бұл жолы жалпы қосындысы 3077 квт 18 электр станциясы болды, олардан жыл
соңында 12281 квт сағат энергия өндірілді.
Жамбыл облысы Қазақстандағы өнеркәсібі жан-жақты дамыған ірі
аймақтардың бірі болып есептеледі. Облыс экономикасының барлық дерлік
салаларының өркендеуіне өңірдің табиғи-географиялық жағынан қолайлы
орналасуы онды мүмкіндік берді. Әсіресе облысымыздың Қаратауында әлемде
тендесі жоқ бай (жалпы қоры 1,6 млрд. тонна) фосфорит кені жинақталған [7].
Мұндағы байлық облыс өнеркәсібінде жетекші орын алады. Нақтырақ айтсақ,
негізгі саласы – химия өнеркәсібі.
Жамбыл облысы химия кәсіпорындары 30-80 жылдары Қазақстанның үлкен
химиясының алдыңғы шебіне шықты. Химия өнеркәсібінің өнімі кейіннен
облыстың негізгі табыс қорына айналды. Химия өнеркәсібінің шығу тарихы 1936
жылы қазақ геологиялық барлау басқармасының қызметкері Иван Ильич Машкара
Қаратау елдерінің геологиялық суреттерін картаға түсіріп, осы өңірде аса
бағалы деп есептелетін фосфорит кенінің бар екендігін байқауымен басталды.
Сөйтіп, Республикамыздын оңтүстігін алып жатқан Орта Азия республикаларына
жақын тұстағы Қаратау қойнауынан фосфорит кені табылды Біздің жерімізде
бағалы нәр тастың бар екендігін алғаш ашушы И.И Машкара болып заңды түрде
есептеді [8].
Кеңес Одағы кезінде фосфорит шикізатының қоры жөнінде бүкіл әлемге
белгілі болып отырған Қаратау бассейінінің ашылу тарихын көз алдымызға
анығырақ әкелу үшін осындағы алғашқы геологиялық барлау партиясының
жетекшісі Понтелеймон Леонидович Безруковтың естелігінен үзінді келтіре
кетуді дұрыс көрдік.
...Қаратауға алғаш рет 1937 жылдың майында Коляй Цитенко деген
студентпен бірге келіп едік, - деп еске алады П.Л.Безруков - Жолай бізге
менімен сонау 1932-1934 жылдары Батыс Қазақстанда геологиялық барлау
партиясында бірге жұмыс атқарған Тәшім Байқожынов ілесті, оның өзі жұмысшы,
атқұмар адам болатын және бізге аудармашы да болды. Көп жылдар бойы бірге
жұмыс істей жүріп, ол менің үлкен досым, әрі және жақсы көмекшіме айналды.
Біз Жамбылда екі ат және арба сатып алдық, ал 12-і май күні жолға
шықтық. Үлкен Бұрыл тауын жағалай отырып, Билікөлді басып өтіп, Майтөбе
совхозын бетке алдық, одан әрі Кішіқарай өңіріне сапар шектік. Қазір еске
алып отырсам, сол кезде Тамды, Көктал өзендерінің аралығында және
Қыршабақты өзенінің бойында аздаған қыстаулар, сондай-ақ, сүрлеу жолдар бар
болатын. Талдыбұлақ, Бүркітті өзендерінің қапталында шағын ауылдар орын
тепкен. Ақсай өңірінде тіптен көзге ештеңе ілінбейтін, тек Көксу, Үшбас
жағында қыстаулар әр жерден көрініс беретін. Жұмыс істеп жатқан жеріміздегі
жергілікті тұрғындардан қойдын сүтін сатып алатынбыз. Көктал, Тамды,
Қыршабақты өзендерінің бойында жұмыс жағдайымен бірнеше күнге кідіріп қалып
жүрдік. Фосфоритті іздеуді кейде жаяу, кейде көлікпен жүргіздік. Фосфорит
тазалауды Тәшім атқаратын, жергілікті жерден жұмысшы табу қиынға түсті, ал
ақыға адам табуға бізде ақша аз болды. Бүркітті өзені бойындағы Жетімтал
тауында көбірек аялдауға тура келді. Бүркітті өңірінде алғаш рет Көксу кен
көзі зерттелді.
Байқадам нан мен фосфорит салынған поскаларды Москваға жөнелттім.
Байқадам 20-25 үйден тұратын аудан орталығы болатын,жанынан ағып жатқан
өзен бойында жергілікті қазақтардың көптеген киіз үйлері тігулі тұратын,
оларда менің талай мәрте қонуыма тура келді.
Қаратау тауларында фосфориттің үлкен кен көздері бар екендігі
анықталғаннан кейін Москвадан Б.М.Гиммельфарб келді. Ол химиялық анализ
жасап фосфориттің жоғары сапалы екендігін дәлелдеп берді [9].
Содан кейін Қаратау өңірінен ауыл шаруашылығы өндірісін өркендетуде,
оны интенсивті түрде де дамытуда үлкен маңызға ие болатын фосфорит кенінің
табылуына байланысты үкіметіміз шұғыл шаралар белгілей бастады.
Тау – кен комбинаты және Жамбылдан 90 километрлік Жамбыл-Шолақтау темір
жолының құрылысы жүргізілді. 1946 жылдың аяғына таман осы өңірдің ең
алғашқы химия кәсіпорны шаңырақ көтерді. Шағын Қаратау кеніші, ұсақтау-
ұнтақтау, транспорт, энергетика тағы басқа да бірнеше цех іске қосылып,
өнім бере бастады.
1937-1940 жылдары Қаратау өңіріне көптеген ғалымдар – геологтар келіп,
фосфор кендерін іздестіріп, олардың көптеген орнын тапты. Бұл топты
басқарған П.Л.Безруков болды. Ол кейінен екі мәрте Кеңес Одағының
мемлекеттік сыйлығы атағына ие болды [10].
Сонымен, Жамбыл облысында үлкен химия саласында Қаратау-Жамбыл
территориялық-өндірістік кешені құрылды. Бұның құрамына Жамбыл, Қаратау,
Жаңатас, Кентау, Аса ауылының тұрғындары, Қарашат, Михайловка қазіргі
Сарыкемер, Ақкөл, Байқадам, Майтөбе, сонымен бірге Жамбыл, Свердлов
қазіргі Байзақ, Талас және Сарысу аудандары кірді [11].
Өнеркәсіп жұмыстары. Жамбыл облысында өнеркәсіп саласында негізгі тамақ
өнеркәсібі болды. Нарком жүйесінде – ет комбинаты; тамақ өнеркәсібінде –
қант заводы, арақ-спирт заводы, пивзаводы, ет комбинаты, нан комбинаты,
диірмен және т.б. Сонымен қатар, 5 шағын артельдер және мүгедектер артелі
құралған еді. Жоғарыда аталған барлық өнеркәсіптер жалпы алғанда
жоспарларын артығымен орындады [12].
Бұл көріністі төмендегі кестеден байқауға болады:
кесте №1
өнеркәсіптер аты Мың сом
1938 ж. 1939 ж. 1939 ж. 1939 ж.
орындалған жоспар орындалған пайыз
Жамбыл қант зауыты 8161,1 7728,0 8663,5 112,1
Ет комбинаты 1501,8 1198,3 1422,3 118,7
Диірмен 1389,2 0307,0 1775,0 135,9
Кірпіш зауыты 107,3 143,1 177,7 124,1
Май өндіретін өнеркәсіп - 85,1 111,3 130,8
Нан комбинаты 1573,2 1708,4 1827,9 107,0
Тері және т.б. зауыттар - 1209,3 1857,6 153,6
Жеміс-жидек саудасы - 44,6 41,5 100,0
Облыста ауыл шаруашылық саласында да үлкен жетістіктер болды. Мұны
төмендегі кестеден көруге болады [13].
кесте №2
Мал түрлері 01.01.1939 01.01.1940 өскені
Жылқы 2133 2617 22,2
Ірі мүйізді мал 1885 3065 62,1
Қой, ешкі 6915 11514 66,5
Шошқа 135 202 50
Барлығы: 11068 17397 57,1
1940 жылы 13 ақпанда облыстық УНХУ төрағасы Қайсақановтың облыс ауыл
шаруашылығының жағдайы жөнінде облыстық жиналыста жасаған баяндамасында:
1940 жылы қаңтарда санақтың қорытындысы бойынша облыста 1938 жылға
қарағанда бір жылдың ішінде ірі қара мал 25,5% - ға немесе 25672 басқа, қой
мен ешкі 23,5% - ға немесе 112936 басқа, жылқы 22,6% - ға немесе 7764
басқа, ал түйлер 24% - ға немесе 568 басқа өскені айтылды [14].
Облыста 366 колхоздардың 52% - ң екі фермалары бар, ал 3 және одан көп
фермалары барлар 47% және бір фермасы барлар 0,8% құрайды, ал фермалары жоқ
тек екі колхоз болды.
Облыс ауылшаруашылық саласындағы егістік жағдайы төмендегені кестеде
көрсетіледі [15].
Күздік егіс:
кесте №4
№ МТС 1938 жыл 1939 жыл 1940 жыл
Жос пар Орын
далғаны
Жоспар Орындал% Жоспар Орындал%
ған ған
1 Жаздық бидай 10228 10817 105 9330 9558 102
2 Арпа 535 567 106 500 435 87
3 Сұлы 335 283 80 323 340 105
4 Тары 267 223 80 300 136 145
5 Қант қызылшасы 1825 1825 100 1950 1950 100
6 Мақта 740 740 100 1000 1000 100
7 Картоп 84 153 180 303 198 66
Барлығы: 15225 15754 103 14921 1403 94
Облыстың мәдени саласында айтарлықтай даму процесі болды. Оны төмендегі
кестелерден көруге болады
кесте №6.
№ Көрсеткіштер 1937 ж. 1938 ж. 1939 ж.
Балалар бақшасы: 5 7 8
ондағы балалар 255 390 445
Балалар алаңы: -- 9 15
ондағы балалар 255 334
Балалар яслиі: 5 8 8
ондағы балалар 261 253 283
Уақытша жазғы балалар 24 26 26
яслиі: 239 833 974
ондағы балалар
Жоғарыдағы кестелерден, біз Жамбыл облысында экономика мен мәдениет
жағдайы бірте – бірте дами бастағанын байқаймыз. Әсіресе ауылшаруашылығында
біраз ілгерілеушілік бар. Жамбыл облысы құрылғаннан кейін, 1939 жылы күзде
Қазақ ССР жоғарғы Кеңесінің шешімімен Жамбыл облысы кеңесінде және
мекемелер мен ұйымдарда сайлау мәселесіне байланысты іс-шаралар және
жұмыстар жүргізетін ұйымдастыру комитеті құрылды [17].
1939 жылы 23 қарашада ұйымдастыру комитеті облыстың атқару комитетінің
бөлімдер құрамына облыстық халық ағарту бөлімін өз шешімімен енгізді.
Осыған орай облыстың халық ағарту бөлімі қарамағына Алматы облысынан 2
балалар үйі және Оңтүстік Қазақстан облысынан 8 балалар үйі берілді.
1939-1940 жылдары жаңа құрылған облыстық халық ағарту бөлімінің ОХАБ
ең бірінші алдында тұрған міндеті, ол облыс тұрғындарының сауатсыздығын
және білімсіздіктерін жою еді. Ал, соғыс жылдары бөлім әке-шешелерінен
айырылған және елімізден сырт Европа жерлерінен келген жетім балаларды
балалар үйіне орналастыру жұмыстарымен айналысты. ОХАБ меңгерушісі
Осапанованың айтуы бойынша 1939-1940 жылдары облыста 321 мектеп, оның 221-і
бастауыш мектеп, 75-і бастауыш орта мектеп, 21-і орта мектеп болған [18].
Мектептерде 42085 оқушы білім алған. Ал, 1940-1941 оқу жылында облыстың 302
мектебінде 46093 адам білім алды. Бұл өткен оқу жылына қарағанда 9,5 пайыз
өскенін көрсетеді. Осы оқу жылында облыс мектептерінің көпшілігі талапқа
сай үздік мектептердің қатарында болды. Әсіресе, олардың ішіндегі Жамбыл
қаласындағы Чернышев атындағы мектеп директоры А.Н.Пилогов, Герцен
атындағы бастауыш мектебі меңгерушісі Н.Лазарев, Мерке ауданындағы Сурат
бастауыш мектебі меңгерушісі Садықов, Шу ауданындағы Қосқұдық орта
мектебі және басқа мектептер жастарға сапалы тәлім-тәрбие беруде өзгеше
өнеге көрсетті.
1940 жылы облыс мектептерінде 1841 мұғалім қызмет етті. Олардың 133-і
жоғыры білімді, 231-жоғары оқу орында сырттай немесе кешке оқитындар,170-і
орта білімділер және 847-і орта білім сырттай немесе кешке оқитындар. Ал,
жоғары оқу орындарындың күндізгісінде оқып жүргендердің саны 300 адамнан
аса, 399-ы жоғарғы және арнаулы педагогикалық оқу орнында оқиды. Тек, 1940
жылы облыста жоғарғы және арнаулы оқу орнын бітіргендердің саны 89 мұғалім
болды [19].
Сондай-ақ, облыста 17 балалар бақшасы жұмыс істеп, онда 519 бөбек
тәрбиеленді. Сонымен қатар облыста шаруашылықтардың жанынан 11 балалар
бақшасында 475 бала тәрбиеленді және колхоздарда 4012 жастар арнайы
ұйымдастырылған жазғы балалар алаңдарында тәлім – тәрбие алды[20].
Облыста ірі мекемелердің жанынан құрылған клубтар және 90 шағын
кітапханалар, ал колхоздарда 114 қызыл бұрыштар халыққа қызмет етті.
Осы жылдары облыста сауатсыздықпен күресу қарқынды жүрді. Мәселен, 1940
жылы облыста 24573 сауатсыздардың 16331- сі 11 ай ішіде оқытылды және 20184
шала сауатсыз азаматтың білімдері дамытылды. Міне, облыста осындай игі
істің ішінде, яғни халықтың сауатын ашуда белсене араласып жүрген 700
мұғалім мен 300- ден аса мәдениет қызметкерлері үлкен үлестерін қосып,
белсене араласып жүрді.
1941 жылы 1 ақпанда Қазақстан Республикасында халық үшін ерекше уақиға
болды, еліміз жаңа алфавитке өтіп, үйрене бастады. Бұл алфавит 19411942
оқу жылында облыстың барлық оқу орындарында оқу жоспарларына енгізіліп,
жастарды жаңа алфавитпен оқыту жүзеге асырылды. Бұл мәселеде,әсіресе
ұстаздар үлкен белсенділік көрсетіп зор еңбек етті..
1.2. Жамбыл облысының 1941 – 1986 жылдар аралығындағы экономикасы мен
мәдениетінің жағдайы.
1941-1945 жылғы Ұлы Отан соғысы Қазақстандықтар үшін ең ауыр мезгіл
болды. Соғыс жамбылдықтардың да барлық қазақстандықтардай күш-жігерін
майдан мүддесіне, жауды жеңу мақсатына жұмылдырды. Сөйтіп, Жамбыл облысының
барлық тұрғындары, үлкен-кішісі бар майданға көмектесу үшін бір кісідей
көтерілді. Осы тұста облыста барлық мекемелер мен ұйымда өткен жиындарда
еңбекшілер Отан алдындағы адами парызын орындауға әзірлігін білдірді [20].
Отанын қорғау үшін әскерге өз еркімен жазылып жатқан жастар да көп болды.
Отан соғысының алғашқы күндерінде-ақ Жамбыл облысынан жігіттер Алматыда
алғашқы жасақталған 316-атқыштар дивизиясына тіркеліп жатты. Оның командирі
болып генерал М.В.Панфилов тағайындалған еді. Аз мерзімнің ішінде 238, 310,
314, 387 және 391- атқыштар, 4 атты әскер дивизиясы, 20-дан аса атқыштар
және атты әскер бригадалары, әуе күштерінің, зеңбірекшілерінің полктері, әр
түрлі соғыс саласының ондаған батальондары құрылды. Қызыл армия қатарында
барлығы 1,8 млн. қазақстандықтар, оның ішінде жамбылдықтар да болды.
Сонымен қатар, Қазақстан Армияға 14,1 мың жүк және жеңіл автомашина, 1,5
мың трактор, 110,4 мың жылғы және 16,2 мың арба жіберді.
1941-1945 жылдары Республика офицер кадрларын және армия мен флот үшін
резерв даярлады. Соғыс жылдары әскери оқу орындарына 42 мыңнан астам жас
қазақстандықтар жіберілді, Қазақстанның 27 әскери оқу орны 16 мыңдай
офицер кадрларын даярлап, майданға аттындырды.
Егер, Германияның КСРО-ға шабуылы кезеңіндегі саясатқа қысқаша шолу
жасап тоқталатын болсақ, 1941 жылы 22 маусымда Германия Совет Одағына
тұтқиылдан шабуыл жасағаны барлығымызға мәлім. Осы басқыншылыққа қарсы
совет халқының Ұлы Отан соғысы басталды. Совет Одағына қарсы фашистік
Германия одақтарының Венгрия, Румыния, Финляндия және Италия армияларымен
бірге өзінің 190 дивизиясын даярлады. Бұл одақта 5,5 млн. адам, 4,5 мыңға
танк, 5 мыңға жуық самолет, 47,2 мың зеңбірек пен миномет болды. Демек, бұл
сандарға қарасақ, жау адам саны мен соғыс техникасы жағынан анағұрлым басым
екенін көруге болады [21].
1941 жылы 30 маусымда КСРО Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті құрылды. 10
шілдеде құрамында И.В.Сталин, В.М.Молотов, К.Е.Ворошилов, С.Н.Тимощенко,
Г.К.Жуков, Б.Ш.Шапошников, С.М.Буденый бар жоғары командование Ставкасы 8
тамызда – Жоғарғы Бас командование Ставкасы құрылды.
Еліміздің барлық халқы қасиетті Ұлы Отан соғысына аттанды. Қысқа мерзім
ішінде бүкіл ел біртұтас соғыс лагеріне айналдырылды. Совет мемлекетінің
барлық күш-жігері материалдық, және адам ресурстары фашист жауыздарды
талқандауға жұмылдырылды. Барлығы майдан үшін, барлығы жеңіс үшін деген
ұран басқыншыларға қарсы күресте күшті құралға айналды. Соғыстың алғашқы
кезеңінде-ақ совет экономикасын соғыс талабына сай қайта құру жолында да
зор саяси – ұйымдастыру жұмыстары барлық кеңес одағының жерлерінде
жүргізілді.
7-ші қараша күні Мосвадағы Қызыл алаңда Гитлер бастаған фашистер
жеңілмейтін әскерлерінің парадын өткіземіз деген жоспар құрып, дүние
жүзіне жариялады. Олар Москва қорғаныс шебін бұзып, бір ай ішінде 230-250
шақырым алға жылжып, Калининді, Волоколамскіні, Можайскіні, Орелді алып,
Тулаға жақындады. Москва үшін шайқаста жауға қарсы Қазақстандық 312, 316,
319, 387 атқыштар дивизиялары ерлікпен шайқасты [22].
Әсіресе, осы соғыста Қазақстанда жасақталған 316-атқыштар дивизиясына
Москваға апаратын негізі өзекті жолдарының бірі – Волоколамск тас жолын
қорғау тапсырылған еді. Оны дивизияның құрамындағы жамбылдық майор Бауыржан
Момышұлы басқарған 1073 ұлан атқыштар полкі жау шабуылына ерлікпен қатты
тойтарыс берді. Дер кезінде ерлігі бағаланбай, кейіннен Б.Момышұлына 1900
жылы өлгенінен кейін, Совет Одағының Батыры атағы берілді. Қысқа мерзім
ішінде бұл дивизияның жауынгерлері бір танк және екі жаяу әскерлер
дивизиясын талқандады. 316 дивизияның жоғары каһарман офицері, полк
командирі Бауыржан Момышұлы зор еңбек сіңірді.
Сол кезден бастап аты аңызға шыға бастаған өжет батыр, соғыс әдісін
жетік меңгерген, жауларға қырғидай тиген офицер, Жамбыл облысы Жуалы
ауданынан шыққан Бауыржан Момышұлының соғыстағы орны ерекше еді. Ол өзінің
ерлігімен, қиын кездегі тапқырлығымен, ұрысты жүргізу шеберлігімен,
жауынгерлік тапсырманы мүлтіксіз ерлікпен орындаушылық қасиетімен жауынгер
– офицерлердің Кеңес Одағының Батыры генерал И.В.Панфиловтың
сүйіспеншіліктеріне бөленді [23]. Осы бір қиын күндердегі жауынгер Алексей
Блоха мен командир Бауыржан Момышұлының достығы, полковник Бауыржан
Момышұлы мен генерал И.В.Панфиловтың достығы кімге болса да әсіресе
жастарға, Армияда жүрген сарбаздарға өнеге болды және келешекте бола
бермек. Шынайы достық, нағыз ынтымақтастық осындай қиын күндерде, ел басына
күн туған шақта ерекше болатыны барлығымызға белгілі.
Ұлы Отан соғысы майдандарында көрсеткен ерен ерліктері үшін 96638
қазақстандықтар Кеңес Одағының орден, медальдарымен наградталды. 500-ден
аса жерлестеріміз Қенес Одағының Батыры атағына ие болды. Олардың 100-і –
қазақ. Солардың қатарында көптеген жамбылдықтар да бар. Атап айтсақ, олар:
Бауыржан Момышұлы, Н.Г.Фазлаев, А.А.Сорокин, А.Суханбаев т.б.
Ұлы Отан соғысы жамбылдықтар үшін де қымбатқа түсті. Ұлы Отан соғысында
603 мындай Қазақстан азаматтары ерлікпен қаза тапса, осы жылдары
жамбылдықтар да жүздеген майданда ерлік көрсеткен ер жігіттерінен айрылды.
Оларға Тараз қаласының орталығынан Атшабар скверінде Жеңіс ескерткіші
орнатылды.
Соғыс басталғаннан кейін, 25 маусымда, Жамбыл қаласында тұрғындар мен
жұмысшылар және қызметкерлер қатысқан үлкен қалалық митингі өтті. Онда
сөйлегендер Герман фашистерінің Кеңес Одағына жауыздық, агрессорлық және
басқыншылық негізінде соғыс ашып, жеріне баса көктеп кіруін қатты айыптап,
ыза-ашуларын білдірді. Митингіге қатысушылар резолюция қабылдады.
Резолюцияда соғысқұмар фашистерді жеңу үшін облыс, қала тұрғындары барлық
күш-жігерін аямай салатындығын, Кеңес Армиясына қолдау көрсететінін,
жұмыста жоспарды екі-үш есе артығымен орындайтынын, соғыс фронтының қажетті
керегін шамалары келгенше қамтамасыз етуге және барлық еңбектерін соғыста
Кеңес әскерлерінің жауды жеңулеріне арнайтындықтарын айтты. Міне, осындай
митингілер және жиналыстар облыстың барлық аудандарында, мекемелерінде және
ұйымдарда қызу түрде тұрғындар, жұмысшылар мен қызметкерлердің түгелдей
қатысуымен өтті.
Облыс экономикасы соғыстың алғашқы күнінен бастап соғыс жүйесіне тез
арада икемделе бастады. Әсіресе, қорғаныс мәселесіне байланысты
өнеркәсіптер өнімдерін көптеп шығарды. Олардың қатарына Швейник, Красный
химик, Трудпишевик, Металист, Дальневосточник және т.б. мекемелерді
жатқызуға болады [24].
Көптеген сол кездің куәсі болған азаматтардың айтуы бойынша және жаңа
деректерге қарағанда [25], жамбылдықтардың көпшілігі күні-түні жұмыс
орнында уақыттарын өткізіпті.
Соғыстың алғашқы жылдарындағы социалистік жарыстың алғашқы қатарында ет
комбинаты, қант комбинаты, Астық даярлау орны, Пищевик артелі, Балға
артелі және т.б. мекемелер болды. Мәселен, ет комбинаты 188%, қант
комбинаты 137,6%, кірпіш заводы - 158%, жүнді алғаш өндеу фабрикасы –
104,4%, және т.б., жалпы саны 11 өнеркәсіптер мекемелері өз жоспарын
артығымен орындады.
Әсіресе, өте қызу, қауырт жұмыстар Жамбыл станциясында жүргізілді.
Соғысқа байланысты барлық дерлік мәселелер осы мекеменің қызметтеріне
тікелей байланысты болды. Станция арқылы соғыс фронтына әскерлерді, соғысқа
керекті азық-түлік бұйымдарды және заттары жіберіліп жатты. Сондай-ақ,
станция құрамындағы Жамбыл паровоз депосы да үлкен қарқынмен күні-түні
жұмыстар атқарды. Мысалы, 1942 жылы Жамбыл және Алматы станциялары бірігіп
баня-кіржуғыш поездын жасап Ленинград фронтына жіберді. Ол жақтан
жамбылдықтарға баня-кіржуғыш поездының рахатын көрген солдаттардан көптеген
алғыс айтқан хаттар келді.
1942 жылы облыста ауыл шаруашылығында еңбекшілер үлкен табысқа жетті.
Тұңғыш рет 1649 га жердің әр гектарынан 16,4 центрден қызылша тұқымдарының
өнімін алды, сонымен облыста 27114 центнер қызылша тұқымдарының қорын
құрды [26].
1942 жылы 1941 жылға қарағанда облыс мемлекетке 271068 пұт астық, 14340
пұт жүн, 108000 пұт ет, картоп және көкөніс 10332 пұт және т.б. ауыл
шаруашылық өнімдерін артық өткізді.
Сонымен қатар, облыста жоспарланған мал басы да 208 мыңға артығымен
орындалды. Мемлекетке колхоз малшылары ірі қара малдың да санын 100,4%
артығымен орындады, сондай-ақ жылқыларды 100,7% қой мен ешкіні 100,2%
артығымен өткізді.
Ал, облыста жергілікті өнеркәсіптің өңдіріс бағдарламасын 117,5%
орындалды.
Сонымен қатар, облыста соғыс майданына көмек ретінде еңбекшілер
алдарына қойған мақсаттарын жоспарланған міндеттерін орындауда барлық
шаруашылық салада ерен еңбек көрсетті.
Жамбылдықтар екінші дүние жүзілік соғыс жылдарында майдан үшін еселеп
еңбек етті, батыс майдандардан көшіріліп әкелінген зауыт-фабрикалар мен
олардың қызметкелерін, соғыс болып жатқан аудандардан көшіп келушілерді
және панасыз қалған жас балаларды өз бауырына басып қамқорлығына алды. Бұны
осы күнге дейін олар жыр қылып үлкен ризашылығымен айтады. Олар: Қазақстан
екінші Отанымыз болды - дейді.
Қазақстандықтар 1 миллионнан астам орыс, украин, белорус және басқа
халық өкілдерін бауырындай қарсы алды [27]. Олар қорғаныс қорына өздері
жинаған қаражаттан 4,7 млрд. сом ақша берді, 2,5 миллионнан астам жылы киім
жинап, майданға жөнелтті. Сондай-ақ, майдан жауынгерлеріне 1600 вагон
сыйлық жіберді. Сонымен қатар қазақстандықтар Орал облысын, Ленинградтың
12, Сталинградтың 3 ауданын, Калинин облысының жаудан босатылған 1 ауданын
қамқорлыққа алды. Москва маңының, Украинаның, Белорусияның, Прибалтика
республикаларының колхоздарына туысқандық көмек көрсетті. Бұлардың ішінде
жамбылдықтардың да үлесі көп болды. Мәселесен, 1943 жылы Қазақстанда
жамбылдықтар Ленинград майданына 9 вагон сыйлық және тамақ: ұн, күріш – 78
тонна, қант – 11 тонна, ет – 45 тонна, май – 12 тонна, 40 литр спирт тағы
басқа керекті заттар берді.
Сондай-ақ, соғыс жылдарында отан қорғау қорына қаржы жинаудағы
патриоттық қозғалыс кезінде Турксибец танкі колоннасының құрылысына 4518
мың сом ақшалай қаржы жинады. Ал, Қорғаныс қорына Жамбыл облысының
тұрғындары 16 миллион 184 мың сом ақшалай құйды.
Соғыста қаза тапқан әскерлердің жан ұяларына жәрдем ретінде көмектер де
берілді. Мәселесен, Жамбыл станциясында істейтін жүк тасушылар қаза тапқан
әскерлердің жанұяларына 52 мың сом ақшалай және екі күндік жалақы табысын
берді [28]. Міне, мұндай игі істер Жамбыл облысында көптеп жүргізілді.
Жалпы айтқан, Ұлы Отан соғысы майдандарында Кеңес Қарулы Күштерінің
жеңіске жетуіне Жамбыл облысының еңбекшілері Қазақстанның басқа
облыстарындағыдай жанқиярлық еңбегімен үлкен үлес қосты. Соғыстын алғашқы
айларынан бастап-ақ Кеңестер Одағы арсеналдарының біріне айналды, оның
экономикалық тіректерінің бірі бола білді.
Сонымен, Ұлы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz