Жеке табыс салығы бойынша салық салу объектілерін сипаттау
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 САЛЫҚТАР - ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ
1.1 Салықтардың пайда болу тарихы мен даму
эволюциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... .7
1.2 Мемлекеттің салықтарды қолданудағы басты мақсаты және
міндеттері ... ..14
1.3 Салық жүйесі құрамындағы жеке табыс салығының экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2 БЮДЖЕТ ТҮСІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МАҚСАТЫНДА ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫН ҚОЛДАНУДЫҢ
ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 Бюджет кірісін толықтырудағы жеке табыс салығының ролін
бағалау ... ... 22
2.2 Жеке табыс салығы бойынша салық салу объектілерін
сипаттау ... ... ... ... .27
2.3Нарықтық қатынастар жағдайында жеке табыс салығын салудың экономикалық
тиімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..32
3 ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРҒА САЛЫҚ САЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІН НАРЫҚ ТАЛАПТАРЫНА САЙ РЕТТЕУ
ШАРАЛАРЫ
3.1 Жеке табыс салығын салу барысында кездесетін мәселелер және оны реттеу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.2 Табыс салығының тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз ету
шаралары ... ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...57
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР ҚМ – Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі
ҚР СК – Қазақстан Республикасының Салық кодексі
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
КСРО – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ЖЗҚ – Жинақтаушы зейнетақы қорлары
ҚҚС – Қосылған құн салығы
КІРІСПЕ
Экономиканы мемлекет тарапынан реттеудің негізгі құралдарының бірі –
салықтар. Салықтардың экономикалық категория ретіндегі маңыздылығы – ол
мемлекеттің өз қызметтерін жүзеге асыру үшін қажетті жағдай туғызатын
мемлекеттік ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік беруі. Сонымен қатар, ол
– салық төлеушілердің мемлекет алдындағы міндеттерін айқындап, мемлекеттік
бюджетті қалыптастыруға, фискалдық және экономикалық процестерді
ынталандыруға бағытталған реттеушілік қызметтерін атқарады.
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды. Салықтар тауар-ақша қатынастарынан
тыс қолданылады. Натуралды салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті
жағдайларға бағынған. Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып
саналады. Мемлекетті ұстап тұру үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық
формада тұрақты түрде төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму
тарихында салықтың нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен
қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады.
Жеке табыс салығы жалпы мемлекеттік салықтар қатарына жатып,
азаматтардың табысынан тікелей алынатын прогрессивті салық болып табылады.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Жеке табыс салығы және оны қолдану
тәртібі.
Нарықтық экономика жағдайында жеке табыс салығының мазмұны Қазақстан
Республикасының азаматы, азаматтығы жоқ адамдар, шет ел азаматтарының
табысының қандай да түрі болмасын, олардың бір бөлігін бюджетке кіріс көзі
ретінде аудару тұрғысынан сипатталады.
Жеке табыс салығы алғашқы салықтардың бірі болып табылады. Салық
кодексі қабылданғанға дейінгі кезеңде бұл салық түрі жеке тұлғалардың
табыстарына салынатын табыс салығы деп аталды. Салық кодексі қабылданып,
бұл атау қысқарып, халықаралық стандартқа сәйкес, жеке табыс салығы деп
аталды.
Қазіргі кезде жеке табыс салығының экономикалық ролін көтермей
әлеуметтік-экономикалық саланың тұрақтылығын қалыптастыру қиын. Осыған
орай, жеке табыс салығының тиімді жүргізілуін зерттеу айырықша
көкейкестілікке ие, яғни бұл таңдалған дипломдық жұмыстың өзектілігін толық
растайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – салық жүйесі құрамындағы жеке табыс
салығының алар орны мен атқаратын ролін, сондай-ақ экономикалық маңыздылығы
мен қажеттілігін айқындай отырып, жеке табыс салығының салынуын нарық
талаптарына сай дамыту шараларына қатысты нақты ұсыныстар жасау болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесідей міндеттер қойылып, шешу
жолдары қарастырылады:
- жеке табыс салығының экономикалық мәнін теориялық тұрғыдан
сипаттау;
- нарықтық қатынастар жағдайындағы жеке табыс салығының экономикалық
маңыздылығы мен артықшылықтарын анықтау;
- бюджет кірісін толықтырудағы жеке табыс салығының атқаратын ролін
теориялық негіздеу;
- жеке табыс салығының бюджет кірісін орындаудағы басымды бағыттарын
айқындау;
- жеке тұлғаларға салық салу барысында кедергі келтіріп отырған
факторларды анықтап, оларды шешу жолдарын ұсыну.
Зерттеу пәні болып бюджет кірісінің мақсатты толығуына және
экономикалық-әлеуметтік ахуалдың жоғарылауына мүмкіндік беретін жеке табыс
салығы бойынша салық салу мәселелері таңдалды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі ретінде салық жүйесіндегі жеке
табыс салығы алынды.
Дипломдық жұмыс құрылымы қысқартылған сөздер тізімінен, кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында салықтардың пайда болуы және
қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына әсері, мемлекеттің салықтарды
пайдаланудағы басты мақсаты, сонымен қатар салық жүйесі құрамындағы жеке
табыс салығының экономикалық мәні қарастырылады.
Екінші тарауда жеке табыс салығының объектілері экономикалық тұрғыдан
сипатталып, жеке табыс салығының бюджет түсімін қалыптастырудағы атқаратын
ролі және нарық жағдайындағы жеке табыс салығының экономикалық тиімділігі
бағаланады.
Таңдалған жұмыстың үшінші тарауында жеке табыс салығын салу барысында
кездесетін мәселелер және оны реттеу жолдары, сондай-ақ табыс салығының
тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз ету шаралары баяндалады.
Жалпы жеке табыс салығы тұрғындардың өмірлік деңгейін реттеуге,
жеңілдіктер жүйесінің көмегімен халықтың кедейленген бөлігін әлеуметтік
қорғауға алуға, сонымен қатар инвестициялық және кәсіпкерлік қызметтерді
ынталандыру немесе шектеуге, жоғары салықтарды төлеуге қабілетті тұрғындар
есебінен бюджеттің тұрақты кірістерін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда жеке табыс салығын есептеу барысында мемлекеттер
арасында мынадай айырмашылықтарға назар аударылуда. Атап айтқанда:
- салық салу барысында қамтылатын табыстардың құрамы;
- салықты азаматтардың жеке өзі немесе отбасы атынан
төлеуі;
- салық жеңілдіктерінің құрамы және қолдану ерекшеліктері;
- салық салу ставкасы әр елдерде әр түрлі болуы.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасына Қазақстан Республикасы
Президентінің, Қазақстан Республикасы Парламентінің және Министрлер
кабинетінің нормативтік-құқықтық құжаттары қолданылды. Сондай-ақ отандық
және шет елдік ғылыми әдебиеттер мен мерзімдік басылымдарда жарияланған
материалдар дипломдық жұмыстың негізгі көздері болып табылады.
1 САЛЫҚТАР – ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ
1.1 Салықтардың пайда болу тарихы мен даму эволюциясы
Адамзат тарихы саяси өкімет, яғни мемлекет болмаған қоғамды білмейді.
Мемлекет өте маңызды саяси, әскери экономикалық, құқықтық және тағы басқа
қызметтерді атқарды. Олардың барлығы бір-бірімен байланысты және бәрі де
экономиканың даму дәрежесіне тәуелді болып келеді. Ұзақ уақыттар бойы
мемлекет тек елдің шекарасын қорғау, қоғамдық тәртіпті сақтау және салық
жинаумен айналысты.
Адамзат қоғамы дамуының ұзақ процесінің жемісі болып табылатын салық
осыдан мыңдаған жылдар бұрын қалыптаса бастаған. Ол ең алдымен әртүрлі
қауымдастықтар, кейінірек жеке өндіріс иелері, ал одан да кейін тұтас
мемлекеттер ішінде тауар өндірісі мен айырбасы жөнінен тұрақты қатынастар
мен байланыстар қалыптасуында салық жүйесінің экономикалық мәнін аша
бастады.
Қоғамның әртүрлі саласында мемлекет халық мүдделігінің өмірлік
маңыздылығын білдіретін экономикалық әлеуметтік, саяси, экологиялық,
демографиялық саясатын жүзеге асырады. Капитализм дамуы мен құрылуы
дәуірінде әскер мен флоттарды қаражатпен қамтамасыздандыру негізінде жаңа
жерлерді игеру, дайын өнімді өткізу мен шикізат нарығына қазынадан қосымша
қаражаттар қажет етілді.
Салық салудың мәселелері әрқашанда әрқилы философтардың, экономистер
мен әлеумет танушылардың ойында орын алды. Салық салу теориясы әрқашан
мәңгілікті сұрақтарды шешуге тырысады.
А. Эйнштейін: Салық жүйесі адамның дүниетанымындағы ең күрделі
құбылыс, - деп пайымдады.
К.Маркс: Салық - мемлекеттің экономикалық өмір сүруіндегі бейнесі,
- деді. Салықтар тауар өндірісі кезінде және қоғамның тапқа бөлінуі мен
мелекеттің пайда болуындағы әскери қызметті, саудаларды шенеуліктер үшін
қаражаттар қажеттігімен туындады.
Салық адам өркениеті кезінде пайда болды. Салық жүйесі мемлекетпен
бірге дамып келеді. АҚШ-тың тәуелсіздік декларациясының авторы Б.Франклин:
Өмірде өлім мен салықтан басқа құтыла алмайтын нәрсе жоқ, - деді [12].
Қазіргі салық салудың көптеген бөлімдері Ежелгі Римде пайда болған.
Соғыс кезінде Рим азаматтарына өзінің табыстарына қарай тиісті салықтар
салынған.
Б.э.д. VIІ-VI ғасырларда Ежелгі Грецияда табыстың он пайыздық және
жиырма пайыздық салық нарқын енгізді. Бұл қаражаттар жалдамалы әскерді
мемлекет пен қалаларды қорғаудағы қорған үшін, құдай үйлерін құру үшін, су
құбырын, жолды өңдеу үшін, мейрамдарды өткізу үшін, кедейлерге өнім мен
ақша беру үшін және қоғамдық мақсаттар үшін жұмсалады.
Афинада салық төлемейтін қасиет азаматтық бостандық құқына
жатқызылды. Ең алғашқы мемлекет Рим қалалықтары мен жергілікті жерлерден
тұрды.
Мемлекет пен қаланы басқарудағы кеткен шығындар аз ғана болды. Өйткені
сайланған өкілдіктер өз қызметтерін ақысыз өзінің жеке салымын жұмылдыра
атқарып, қадір-қасиетке ие болды. Шығынның негізгі баптар құрамына құрылыс
үйлер мен зәулімдер кірді. Бірақ бұл шығындар қоғамдық жерлерді жалға
беруден түскен түсімдерден құралды.
Соғыс кезінде Римнің азаматтарына өз ауқаттылығына қарай салық
салынды. Рим азаматтары өздерінің мүлкі мен жанұялық жағдайы туралы салық
алушыға мәлімдеме жасап отырды. Осы мысалдан көріп отырғанымыздай негізі
сол кезден бастап қаланған.
IV-ІІІ б.ғ.д. Рим мемлекеті жаңа қалаларды жаулап алып, дами бастады.
Сонымен қатар, салық жүйесі де өзгеріп отырды. Колонияларда тәуелді және
жергілікті салық енгізілді [21]. Олардың мөлшері азаматтардың ауқаттылық
көлеміне байланысты халық арасынан сайланған салық салушы шенеуліктер салық
сомасын цензи бес жыл сайын анықтады.
Римнен тыс тұратын Рим азаматтары мемлекеттік салықпен қатар,
жергілікті салықтарды әр кезде төлеп отырған. Соғыстан кейін жеңіске жеткен
кездерде салық төмендетіліп, ал мемлекеттік салықтар мүлдем қолданылмаған.
Мемлекетке қажет қаражаттар жаулап алынған жерлер арқылы қамтамасыз
етілді. Құрамына ауылдарды қамтып Рим империяға айналды. Ауыл тұрғындары
империяға тәуелділіктің куәсі ретінде салық төлеу керек еді.
Рим империясындағы халықтың таптық бөлінуіне байланысты тұрақты салық
жүйесі болмады. Жаулау кезінде қарсылық көрсеткен қала жоғарғы салық
төлеуге міндетті еді. Римдіктерге дейін жергілікті жерде қалыптасқан Рим
әкімшілігі салық жүйесін қолданды, бірақ салық түсімдерінің қалыптасқан
бағыт-бағдары мен қолдануы өзгеріске ұшырады. Ежелгі тарихтан көріп
отырғанымыздай, бұл салық жүйесі б.э.д. 227 жьшы Сицилияда қолданған.
Салық төлемдерін реттейтін және бақылайтын қаржылық шаруашылықтың
ұйымдасуын император А.Октавиан (б.э.д. 63 ж. - б.э.б. 14 ғ.) қолға алды.
Барлық ауылдар мен қалалар да қаржы мекемелерін құрды. Ауылдың
мүмкіншілігімен жерін бағалап, жер иеленуші туралы мәліметтер келтірілген.
Азаматтардың материалдық күйінің сапасы саналы ұдайы жүріп отырған. Әр
азаматтың мүліктік жағдайы туралы жазу жүргізген.
Рим империясында тікелей салықтармен қатар, жанама салықтар да болған.
Салықтың тікелей, жанама түрін ежелден келе жатқанынан куәміз. Сол кезде
тікелей салық табыс пен мүлікке салынып, ал жанама салық бағаға өсім
ретіндегі тауар тұтынушыға салынған.
Ежелгі Римде жанама салық нарқы айналым бойынша бір пайыз, құлдар
саудасының айналымы төрт пайыз, нарықтың құны бойынша құлдарды босату бес
пайызбен ерекшеленді.
Б.э.д. VI ғасырда Император Август мұраға бес пайыз салық салып, оны
кәсіби жауынгерлердің зейнетақымен қамтамасыз етілуіне жұмсады. Рим
империясында салықтар халық шаруашылығының дамуын қосымша тұрақтандыру мен
фискальдық қызметін атқарды.
V-VI ғасырларда Франктік мемлекетте франктер салық салу құралы ретінде
кадастрды алады. Кадастрде мүлік түрімен иесі көрсетіледі. Реестрде мүлік
иесінің алмасуына байланысты мұрагерлер арасында мүлікті иелену туралы
мәлімет дұрыс еттелмеген. Сондықтан княздардың арнайы адамдары салық ісімен
айналысқан. Олардың салық мөлшерінің мемлекеттік қорға тұрақты түсіп
отыруына байланысты кепілдемеге өз мүлкін салған [24].
1166 жылы ағылшын королі Генрих II мен француз королінің шіркеу
салығын енгізілуі туралы жарлық шығарды. Бірақ бұл салық пен
орталықтандыруға көшіп, соғыс шығыны азайып, Римге банкир мен көпестер
арқылы уақытша қаржы орталығын сақтауға, қарызды өтеуге жұмсалды.
Орта ғасырда Германия мен Италияда салық төлеушілер өзінің ауқаттылық
дәрежесі бойынша салық бережағы негізінде еркін серт беруге тиіс еді.
Бірақ, салық заңдылығы қатаң орындалмай, салық бұзушылық орын алды.
Салық жүйесі арқылы елдің экономикалық даму деңгейін көруге болады.
Егер салық жиналымының үштен екі бөлігі тұтыну мен мүліктік тауарға
байланысты салық құраса, онда бұл ел өнеркәсібі орта дамыған елдер қатарына
жатады. Ал тікелей салықтар тек экономикасы өркендеген елдер де алынады.
Тікелей салықтар XIX ғасырға дейін мәнсіз болды. Ежелде бұл салық түрін тек
қажет кезде қолданған.
Ежелгі Римнің көптеген дәстүрлері Византияға көшкен. Ерте византиялық
дәуірде VIІ ғасырда империяда жиырма бір тікелей салық болған. Солардың
ішінде жер салығы, жанбасы, әскерді қаражатпен қамтамасыз ету атты салып
алу үшін салықтар болған.
Жауынгершілік бағыныштан құтылуға арналған “рекрут” салығы мен сатуға
салынған баж алымы 10 пайыздан 13 пайызға дейін құрап, мемлекеттік актіні
берілуіне байланысты болды. Егер құрылыс кезінде алдын-ала бекітілген
тәртіптен асқанда “ауаға салық” атты айыппұл төленді. Мемлекеттік
қызметкерлердің жұмыс дәрежесінің жоғарылауына байланысты шенеуліктер,
әскери адамдар, сенаторлар айрықша салық төледі. Салық санының көп болуы
Византияның қаржы жағынан өркендеуіне әкелмеді.
VIІ-ХІІІ ғасыр аралығында Шығыс Азия елдерінде мемлекеттік қаржы
жүйесіндегі салық қолданыста табиғи және ұлттық ерекшеліктерге қарай аса
шеберлікпен тарихи мағлұматтардан көзге түскенінен куәміз. Соған мысал
ретінде, Қытай императоры Ли Юан әулетінің таңдағы салық саясатын XI
ғасырда қодданылуы туралы Синь Таншу кітабынан көрініс тапқанын білеміз.
Б.э.д. 618-907 жылдар аралығында Тан-Ли Юан қалаған Қытай император
әулетінің салық салу тәртібі мемлекет қосымша қаражаттармен қажет негізде
қамсыздандырылмаған кезде император бүйрығымен жүргізілген. Қала мен ауыл
қақпасында жинауға арналған салық сомасын жазып қойған.
Егер табиғи апат: су тасқыны, қуаңшылық және шегіртке егінді жерге
төрттен бір бөлігіне зақым әкелген жағдайда бидай салығынан босатылған.
Көктемнің үшінші айында, жаздың алтыншы айында, күздің тоғызыншы айында
ауыл тұрғындары бағынышты салықтан босатылған. Еркіндік алған құлдарды үш
жылға салықтардан босатылған.
Б.э.д. 737 жылы Каюань императоры Янцзы, Хуайхэ және Лошуай өзенінде
жүк тасымалдаудың қиын кезінде Гуаньчжунде жібек құрттардың аз нәсілденуіне
байланысты мата салығын күріш салығына, ал бидай салығы жібек матасымен
алмастырды. Жер салығынан түскен бір жылдық табыс екі миллион тиын немесе
он тоғыз мың сегіз жүз ху просын құрады. Үкімет ең қажет жағдайларда
қазынаға күзде цин мяо цянь атты нан салығын, ди тоу цянь атты жер
салығын әр гектер (мудан) бойынша жиырма тиын болды [29].
Жергілікті өндіріс түріне байланысты жұмысшы әр жыл сайын жібек
матасының өндірісі жоқ жерде он төрт лян күміс беріп отырды. Осы алымдар
дяо деп аталған. Жұмысшы жыл сайын жиырма күн, табысты жылы жиырма екі
күн қосымша жұмысқа бағынбағанда жұмысшы қазынаға үш чи жібек матасын күн
сайын төлеп отырды. Қосымша жұмыстар юн деп аталған.
Император Дэнцзунның көмекші қаржы саласы бойынша орынбасары Хубу Чжао
Цзанның ұсынуымен шайға, лакке, бамбукке және ағашқа салық салынды. Олардың
мөлшері тауар құнының оннан біріне тең. Бұл санақ Чанпиан басқаруына
айналым қаражат есебінде берілді. 792 жылы Чжэньюань су тасқынынан салық
төмендетілді. Шәйға салынатын салықтан түскен түсім қазынаға жыл сайын төрт
жүз мың тиынды құрады.
Император Муцзун басқару кезінде түз бен темірге салынатыя салықпен
айналысатын Ван Бо шәй салығын елу пайызға көтерген Түз бен темірдің
тасьмалдануымен айналысатын басқарушы Цой Гун Чцзун шәй салығын Янцзы және
Хуайнхэ өзендерінде тағы да жоғарылатты. Кейбір облыстар мен уездерден шәй
саудасымен айналысатын саудагерлерге ауыр салық салып, кейде шәй
тасымалдайтын қайықтар мен арбаларды жаулап, күл талқан ететін.
Тадицянь атты салық қылмыс топтарын көбейте бастады Император Дачжун
кезінде түз бен темір мен басқаратын Пэй Сн үш есе (үш жүз цзинь) сауда-
саттықпен айналысатын сатушыларды қылмыс топтарына адам жинап, жол
басқарушыларын, қылмысты қолмен бес жүз цзинь шәй тасымалдауға адам
жалдаған үшін, заң бұзушылықпен төрт есе жүз цзиньнан шәй көлемі асқанда
қожайын мен жұмысшыларды өлім жазасына итермелейді.
Облыстар мен уездердегі шәй плантацияларының қожайындары шәй
бұтақтарын жою негізінде жұмыссыздыққа және тұзды қылмыстық жолмен өндіруге
байланысты бастықтар жазаланды.
IX ғасырдың соңында Ресейдің қаржы жүйесі салына бастады. Князь
қазынасы табысының негізгі көзі алым салығы болған. Мәнісіне тікелей
салықтар аңдардың терілері мен ақша түрінде алынды. Ал жанама салықтар
жәрмеңке салу құқығы үшін, қойма ұстау құқығы үшін, жүргізілетін сауда және
сот помер түрінде болған. Сот баржы салығы вира адамды өлтіргені үшін
және басқа да қылмыстар үшін салынған [21].
Монғол - татар шапқыншылығынан кейін салықтың ең негізгісі выход
болған. Бұл ер адамдардан және мал басы үшін алынған. Жиналған алымдарды
Ордаға князъдар жіберіп отырды. Выход салығы хан мен князь арасындағы
келісім шарт арқылы туындаған.
С. М. Соловьевтің айтуы бойынша: Мамай Дмитрий Донскойдың баласы
Василий Тоқтамыстың тұтқынында болғандықтан Ордаға алтын мен бір мың рубль
көлемінде выход төлеп отырған. Иван III (1440-1505 ж.) тұсында выход
атты салық төленуі тоқтатылды. Бұл қүбылыс 1480 жылы Русьтің қаржы
жүйесінің құрылуына себеп болды.
I Петр (1672-1775 жж.) кезінде жаңа салық жасау үшін арнайы
ведомстволар құрылды. Салық салудың әділеттігін қамтамасыз етуге тырысқан I
Петр билеуінің соңында мемлекет көп шығынға қарамастан өз табыстарымен
тұрмай, бір тиынды қарыздар болмаған. Әр шаруашылық саласына өндірістік
жаңалықтар енгізілген. Өңдеу мен жеке меншіктің зауыт пен фабрикаға ие
болуымен байланысты Ресейде протекционизм саясаты қолдана бастады. Ел
таңбалық алым жол тасушыдан 10 пайыз, аула мен пешке тұрмыс салығы,
жалдануға байланысты салық салынған. 1705 жылы пайда табушылардың күшімен
бірге мұрт пен сақалға баж алымы енгізілді.
Мемлекеттік қаржыны тиімді қолдану үшін әрқашан қосымша зерттеулер,
ғылыми жетістерді айырбастау және соңғы бақылау көздерін пайдалану мен
әлемдік пен отандық тәжірибені біріктіру, елдің ежелгі ұлттық салт-
дәстүрлері, сана-сезімі мен тұрмыс жағдайын ескеру керек.
Қазақ халқының салық жүйесі ХVIІ ғасырдың аяқ кезі мен ХVIIІ ғасырдың
басында Тәуке ханның (1680-1718 жж.) тұсында жасалған қазақтың әдет-
хұқығының жинағында тарихи түбірімен көптеген ғасыр бойынша өзінің ерекше
дамуымен қалыптасқанын көреміз.
Ұлыстар мен тайпаларда бұл міндеттерді сұлтандар мен билер орындаған.
Қала ақсүйектері қатарына жергілікті әкімшілік жатқызылды. Оларды хандар
мен үлес жер басқарушылары тағайындайтын. Неғұрлым төменгі дәрежедегі
қызметкерлер салықты жинаумен, жер суландыру жүйелеріне бақылау жасаумен
айналысатын, қаладағы полицейлік қызметті және т.б. атқаратын.
Мемлекеттік басқару жүйесі әдеттегі құқыққа (адат) негізделді. Адатпен
бірге мұсылмандық құқық нормалары ХVIІ ғ. соңында, Тәуке ханның тұсында
Жеті жарғы (жеті нұсқау деген атпен) бірыңғай жинақ түрінде жүйеленіп,
толықтырылған болатын. Заңдардың бұл жинағында әкімшілік, қылмыстық,
азаматтық, құқық нормалары, салықтар, діни көзқарастар және т.б. туралы
ережелер белгіленген. Онымен хандықты басқару тәртібі айқындалды, хан мен
билердің пайдасына әртүрлі алымдар жинау зандастырылды, жасаған қылмыстары
үшін қолданылатын жаза түрлері белгіленді.
Салық төлеуші біртұтас райаттар құрайтын қатардағы көшпелі малшылар,
егіншілер, жатақтар мен қарапайым қалалықтар, майда саудагерлер мен
қолөнершілер, алқаптың ауьшдық тұрғындары көптеген алым - салықтар төлеп
отыруға міндетті болды: малшылардан - зекет, соғым, сыбаға, сыйлық,
егіншілер мен қолөнершілерден - үшыр, тағар, баж және хараж алынды,
қатардағы көшпелілерге малын бағуға беретін - сауын, сондай-ақ қоналығы,
жамылғы, мәрдікәр және басқа борыштары мен еңбекпен өтеу міндеттерін
атқаруларына тура келді.
1776 жылы салық салу теориясы негізін салушы А.Смит Халық байлығының
себептері мен табиғатын зерттеу деген кітабында: Салық салудың жалпыға
бірдейлігінің керек екендігін және азаматтардың табыстарына сай салықты
бөлудің біркелкілігі жайында жазған.
Салық салу жүйесі тек мемлекеттің жоғары деңгейде даму негізінде
қалыптасады. Реттелген және жүйеленген шаруашылық субъектілерден табысқа
салынатын салық алу негізінде, төрт салық салу принципін ұсынды.
Әділеттілік принципі бойынша салық сомасын төлеудің жолымен уақыты
төлеушіге алдын ала белгілі болу керектілігін талап етеді. Салықтың
белгісіздігі салық алушылардың одан әрі арсыз болуына және сатқын болуына
қатты әсер етеді, сондықтан анықтылық принципі дәлме - дәл келеді.
Қолайлылық принципі бойынша салық төлеушіге ыңғайлы болатындай етіп,
қолайлы уақытта, қолайлы жолмен салыну керек. Ал соңғы принципі -экономия
принципі бойынша салық салудың шығынын азайту бұл салық алудың жүйесін
арционализациялау үшін қажет.
Ғалым классиктер У.Петти, Ж.Д.Сей (1767-1832 ж.) және ағылшын
экономистері Д.Рикардо, Дж.Милль (1773-1836 ж.) экономиканы: Тұраты және
өзін-өзі басқара реттейтін жүйе негізінде қарастырды, сұраныс -ұсынысты
туындатады, ал екеуінің бір бірінен артуы жағдайында өндірістік тапшылық
саласына мүдделенуі жүзеге асуы негізінде өзіндік тепе-теңдік пайда болды.
Салық салу теориясының негізін салушы А.Смит: Салықтар оларды
төлейтіндер үшін құлдықтың белгісі емес, керісінше, бостандықтың белгісі,
- деді [35]. А.Смиттің ойы бойынша салық ауыртпалығын төмендету мен күшейту
емес, салық салу механизмін қолдану нәтижесінде салық салынбайтын
күралдардан табыс табуымен, одан салық алу жолымен қазынаны салық
жеңілдікпен толтыруда қосымша кіріс көзі ретінде қарастырды. Еркін түрде
салық төлеуші салықтытөлеген соң, салық жинаудағы өндіріп алу мен оларға
жаза қолдану үшін қажет қосымша шығындардан босайды. Бұл теоретикалық ілімі
А.Смиттің шәкірттеріне емес, барлық экономисті ғалымдар үшін аксиома ғана.
Талдау нәтижесі бойынша 1770-ші жыддары 20 елдегі болған экономикалық
өсу мен жоғарғы салық пен төменгі салық салу бойынша бірдей инвестиция
төмендеді. Қорытындылай келе, бюджетке табыс алуда объективтік оптимальдық
өз үлесі бар. Салық салудың шекті нүктесі мен пайыздық ставкасын қолдану
үшін мекемені жан-жақты зерттеуден өткізу керек. Оның деңгейі өте төмен
болмау керек, өйткені бюджеттің талабы мен ережесі, қоғамдық шаруашылықтың
қызмет етуіне қауіп төнбеу керек, ал салықтар реттеуіш ретінде қызмет
атқаруын жояды.
Ұсыным экономикасының теориясының 80 жылдарының даму қарсаңында АҚШ-та
М.Уэйденбаум, М.Бернс, Г.Стайн, А.Лэффер үдеме салық салуды төмендетумен
бірге, шекті салық ставкасын қысқартуда негізгі ой барысын ұстанды.
Американдық экономист Артур Лаффер мынадай тұжырымдама жасады: Жоғары
салық ставкасы адамдардың экономикалық белсенділігін төмендетеді, тұрғындар
салықтан жалтару жайын іздейді және қызметтен табыс алудан гөрі жәрдем
ақымен өмір сұргенді жеңіл санайды. Оны А.Лаффер бюджет табысы мен салық
салудың арасындағы парабол қисық сызығы арқылы көрсетеді.
Лаффер қисығы көрсетіп отырғандай, салық ставкасының 0-ден 100% дейін
өсуіне байланысты салықтық түсімдер белгілі бір максимальді деңгейге дейін
өзгереді (М-нүктесі), сонан соң 0-ге төмендейді. Бұл жағдайда салық
түсімдері N және Ь шартты нүктесінде теңеседі, бірақ салық ставкасының Ь
нүктесінде төмен деңгейі жақсы көрініс тауып тұр.
50 пайыздан жоғары салық ставкасы жағдайын да халық аз жүмыс жасауға
және жинақтарын азайтуға тырысады немесе өздерінің қызметін көлеңкелі
экономикаға бағыттайды, нәтижесінде мемлекеттік қазынаның табысы азаяды.
Егер салық ставкасы өсуін тоқтатпаса, онда ешқандай азамат жұмыс жасағысы
және салық төлегісі келмейтін деңгейге жетеді және мемлекеттік салық мүлдем
түспейді.
Салық ставкасының өсуі шектен тыс асқанда, салық түсімдері де азаяды,
сонымен қатар кәсіпкерлік ынта жойылып, салық алынатын табыс көзі азайып,
өндірістің дамуына түрткі, сондықтан көлеңкелі экономикаға жол ашады.
Экономика А.Лэффердің теориясы бойынша, салық жүйесімен кері
байланыста. Салықтың жоғарылауы көлеңкелі экономикалық көлемдерінің
жоғарылауына тікелей қатысты. Заңды немесе заңды емес жолдармен салықтан
жалтару бойынша табыстың көптеген бөлігі мағлұмдалмайды. А.Лэффердің ойы
бойынша табыс саласының отыз пайыз бюджетке салық шекті салық ставкасы,
шектелген зонадағыдай халықтың жинағының кемуі, экономикалық салысы мен
инвеситицияға жұмылдыруда ынталық жойылады.
XX ғасырдың 20-60 жылдары АҚШ-та салықтық реформа өткізуде А.Лэффердің
теориясының кейбір аспектілерін, ал 80 жылы жаңа өзгерістермен қайта
қолданды.
Салықтың кемуі экономиканы дамуына мүдделі болып, адам экономикалық
белсенділігін көтеріп, өндіріс көлеміне жұмыспен қамтамасыз ету, халықтың
тұрмысын жақсартады. Бюджеттің табысы базасының ұлғаюынан емес, салық
ауыртпалығы мен ставкасының ұлғаюынан тәуелді.
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің,оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды. 1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе
экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң
мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің
басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда
және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп
отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-
1995 жылдары қабылданған бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа
салық жүйесі қалыптасты [11].
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құру қағидаттарын,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін
белгілеген алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы
қаңтардың 1-інен бастап, 16 жалпы мемлекеттік, 10 жалпыға міндетті
салықтар мен алымдар, 17 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты “Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” 1995 жылғы сәуірдің
24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты.
Енді бұрынғы 43 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны
небәрі 11 болып қалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы сәуірдің 24-індегі заң
күші бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы
№440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл заңға
өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Осыдан келіп салық заңдылығын
реформалау қажеттігі туады. 2002 жылдың 7 қаңтарынан бастап 2001 жылғы 12
маусымда қабылданған “Бюджетке төленетін салықтар және өзге де міндетті
төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі)
қолданысқа енгізілді.
Жаңа салық Кодексінің құрылымы үлкен үш бөліктен тұрады:
1) Жалпы бөлім – салық заңының “конституциясы” істепті. Онда салық
заңдылығын құру принциптері анық анықталған. Кез-келген өзгерістің бюджетті
қабылдаған кезде ғана заңдылыққа енгізілуіне мүмкіндік беретін. Календарлық
жылдың басында қолданысқа енуін қадағалайтын қатаң принциптер кіргізілген.
Алайда, бұл ағымдағы өзгерісті және нарық жағдайын реттеуші кеден бажының
акциздеріне, ставкаларына қатысты емес. Аталған принципті ережелер жалпы
бөлімдегі салық заңының негізгі болып, келесі жылдары олар елеулі өзгеріске
ұшырауға тиіс.
2) Айрықша бөлім туралы айтсақ, мемлекет тұрақтылықтың, әдістеме және
салық салу базасы бөліміндегі салық заңдылығының сабақтастығын жақтайтынын
атап кеткен жөн.
3) Салық әкімшілігі бөлімінде процессуалдық мәселелер анықталады.
1.2 Мемлекеттің салықтарды қолданудағы басты мақсаты және
міндеттері
Өркениетті қоғамдағы салық – мемлекеттің негізгі кіріс көзі болып
табылады. Қаржы қызметімен бірге салықтың тетігі ғылыми-техникалық
прогрестің жағдайына, қоғамдық өндірістің қарқыны мен құрылуына мемлекеттің
экономикалық әсер етуіне қолданады.
Мемлекеттік құрылымының дамуы мен өзгеруі бойынша салық жүйесі әрқашан
жаңарып отырады. Қазақстанда 1995 жылдың 25-ші сәуірінде қабылданған
Президенттің жарғысы бойынша, бұрыншы қырық екі салықтың орнына он бір
салық түрі қалды да, олар енді жалпы қоғамдық және жергілікті салықтар мен
төлемдер деп бөліне бастады. Кейін, бұл заң ішінара өзгерістерге ұшырап, он
жеті салық болды [35].
Экономикалық реформаның басты мақсаты - шаруашылық жүргізуші
субъектілерге түсетін салық ауыртпалығын жеңілдету қолданып, жүрген
салықтар мен төлемдерді реттеу болып табылады. Бұл бағытта ең негізгілерін
- пайда салығын, қосылатын құн салығын, акциздерді, мүлік салығын, табыс
салығын жөне бірқатар баска да салықтардың мәнін арттыру.
Ұқсас жағдайларда салық салудың шамамен тең төртібі қолданылатын
болады, ал ставкалар табыс көлемінің артуына байланысты қойылады. Біртұтас
тәртіп салық төлеушінің қай кезде қандай салық төлеуді жақсы білуіне
мүмкіндік береді.
Қазақстандағы салық ставкаларының басқа елдердегі осындай салықтардың
ставкаларымен теңдес болуы да дұрыс. Бұл өте қажет, өйткені неғұрлым жоғары
ставка белгілеу - шет елдік инвестициялар тартуға кедергі келтіреді және
керісінше, неғұрлым төмен ставкалардың әртүрлі болуынан туындайтын салық
капиталды экспортқа шығаратын елдердің бюджетіне түседі. Барлық салық
түрлерін қоса есептегенде олар тауар өндірушінің табысының қырық пайызынан
аспайды. Оның үстіне экономиканы қайта құру, кәсіпкерлікке қолдау көрсету,
жол қорлары тәрізді мақсатты қорларды кезең-кезеңімен жою көзделуде. Оларға
міндетті түрде қаржы аудару кәсіпорындардағы ауыр соғып отырғандығы ешкімге
де құпия емес. Сондай-ақ шығындарды өнімнің өзіндік құнына жатқызу жүйесі
де өзгертілгені жөн, бұл өте маңызды, өйткені ол салық алынатын табысты
есептеу үшін қажетті негіз болып табылады. Болашақта мұндай негізді
неғұрлым толық та, дәл анықтау үшін оны құрамына тауар, өнім сату, жүмыс
көрсетілген қызмет, мүлікті жалға беру, заем, лицензия беру және басқа
табыстың барлық түрлері енетін жалпы табыс негізінде анықтау қажет. Бұл
ретте өндіріске байланысты барлық шығындар жалпы табыстан шегеріп
тасталанатындығы белгілі.
Бірақ негізгі салықтардың бірқатарының көлемін азайтып, оның санын
қысқартқан кезде бюджеттің зиян шекпеуін де әрдайым ойластыру қажет.
Сондықтан жанар май, көлік түрлерін сату, баж, бартерлік және валюталық
операциялар жүргізу тәрізді қызмет түрлеріне салынатын жанама салықтар
көбейе түспек. Негізгі тауар өндірушілердің қызметіне мұның қатысы
болмайды. Бұдан басқа, салық түрлерінің санын азайту мен салық ставкаларын
төмендетуден бюджетке түсетін табыстың азаюының орнын толықтыру мақсатында
неше түрлі жеңілдіктер санын, әсіресе салалық және уақытша сипаттағы
жеңілдіктерді барынша азайту қажет болып отыр.
Табыс салығы шкаласының негізіне үдемелі принципі алынған: табыс
неғұрлым көп болса, салықта соғұрлым қомақты болады. Оның үстіне жалақы
әрқашан табыстың шын мөлшерінен көрсете бермейді. Біз ірі заттар сатып
алған азаматтар өз табысын міндетті түрде декларациялап, табыс көздерін
көрсетуге және салық төлеуге тиісті деп ойлаймыз. Сондай-ақ, декларация
кәсіпкерлікпен айналысып, төлем көздерінде салық салынбайтындай түсім
алатын адамдар үшін де міндетті болады.
Салық саясатын нысаналы түрде қатайту инфляция мен мемлекет бюджетінің
тапшылығын болдырмау мақсатын көздейді. Дүниежүзі тәрбиесінде мұндай іс-
әрекет дағдарыс жолдары біршама орын алатын еді.
Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай: қаржы қатынастары және
осы қатынасты анықтайтын салықтар. Салық механизмі, яғни салық салу
әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды
басқару және салық қызметі органдары.
Салық салудың әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік
құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негізгі принциптері және
тағы да басқалар салық механизміне жатады. Салық жүйесінің жақсы да, тиімді
қызмет етуіне салық салу принциптерінің тигізер ықпалы өте зор [13].
Барлық деңгейдегі салық қызмет органдары заңды тұлғалар болып
табылады. Олар республикалық бюджет есебінен қаржыландырылады. Салық қызмет
органдары орталық және жергілікті атқарушы өкімет органдарымен, құқық
қорғау, қаржы және басқа мемлекеттік бақьшаушы органдарымен өзара қарым-
қатынас жасап отырады, бірлескен бақылау шараларын қолданады, заңға сәйкес
өзара ақпарат алмасады.
Мемлекеттік өкімет органдары мемлекеттің салық зандары мен
республикалық және жергілікті бюджеттерге басқа да төлемдер туралы
заңдардың орындалуына бақылау жасау жөніндегі міндеттерді атқаруында, салық
бұзушылық пен қылмысқа қарсы күресте салық қызметі органдарына жәрдемдесіп
отыруға міндетті.
Салық жүйесі және оның қызмет ету механизмі белгілі бір принциптерге
сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі өз қызметін жан-жақты
және тиімді түрде іске асыра алады.
Дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келе жатқан бірнеше принциптер бар.
Олар мыналар [28]: қарапайымдылық, әділеттілік, салыстыру принциптері.
Қарапайымдьшық принципі бойынша бюджеттің кіріс көзін құраудағы,
салықтар мен төлемдердің тиімді түсуінің ең басты кепілі болып саналады.
Салық жүйесі қарапайым да айқын болуы қажет, салық төлеушінің түсінуіне
жеңіл болуы керек.
Әділеттілік принципі бойынша салық жүйесінде әділеттілік принципі
тікелей және көлденең екі бағытта сақталуы тиіс. Тікелей әділеттілік
принципі дегеніміз: салық нарқы, салық мөлшері, төлеушінің табысына тікелей
байланысты болып, соның негізінде белгіленуі қажеттілігін қарастырады.
Салық нарқының шегі аса жоғары болмағаны жөн, себебі мұндай жағдайда
салық төлеупіінің табыс табуға ынтасы төмендеп табыс азаюы мүмкін, ал бұдан
салық салық та сөзсіз азаяды. Көлденең принципі дегеніміз: тиісті жағдайда
бірыңғай салык төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылу керектігін
қарастырады. Салық төлеушілер белгілі бір табыс немесе қызмет түрінен,
мүлкінен бірдей нарқымен салық төлеу тиіс.
Салыстыру принципі бойынша, салық нарқын бекіткен кезде ол нарықтар
мөлшері басқа елдерде қолданып жүрген нарықтар мен салыстырылып, солардың
белгіленуі тиімді. Себебі, шектен тыс жоғары нарқылар өндірісті дамытута
емес, керісінше оны тоқтатуға әсер етеді, шет елдік инвесторлардың ынтасын
төмендетіп, олардын республика экономикасына қаржыларын салуына кедергі
болуы мүмкін. Ал, салық нарқыларының басқа елдерде қолданылып жүрген
нарқылардан едәуір төмен болуы, алдымен мемлекет бюджетінің кіріс көзінің
құралуына теріс ықпал жасауы ықтимал. Жалпы, салық төлеуші салықты міндетті
түрде табыс мөлшеріне қарай төлеуге тиіс.
Салық төлеу мерзімі, әдісі, салық мөлшері төлеушіге айқын да, дәлелді
болуы керек.
Салық төлеу мерзімі, салықты есептеу әдісі, төлеу тәртібі салық
төлеушіге барынша ыңғайлы болғаны қолайлы.
Салық салудың үш түрлі тәсілі бар: кадастрлық, салық төлеушінің
мағлұмдамасы бойынша, табыс табу көзінен. Кадастрлық тәсіл бойынша салық
салу объектісін тіркеу арқылы, одан түсетін табыстың нақты мөлшеріне
байланыссыз алынады. Мысалы: жер салығы, мүлік салығы.
Мағлұмдама бойынша салық, салық төлеушінің декларацияда көрсеткен
табыс көлеміне байланысты және онда көрсетілген шегерістер мен
жеңілдіктерді ескере отырып анықталады.
Салықтар нарықты экономиканы реттеудің ең тиімді нысаны болып
табылады. Салық негізінде құрылатын мемлекеттік бюджеттің кірісіне қарай,
мемлекеттің кәсіпкерлікпен айналысуының және әлеуметтік кепілдік
қызметшінің мүмкіндігі белгілі болады.
Салық салу механизмі - кез келген экономикалық жүйенің күрделі
бөлігінің бірі болып табылады. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды
тәсілі ретіңде орын алып, оның әрекет етуінің тиімділігін әлеуметтік және
экономикалық саясаттың жетістіктеріне әкеледі. Кез келген елде мемлекеттік
шығындар мен салық салу мәселелеріне өте үлкен көңіл бөлінеді. Салық
саясатының негізгі бағыты немесе басты мақсаты - салық жүйесін құру және
оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асырту.
Кірісті қайта бөлу мәселесі жөніндегі айтыстар адамдардың ешкімге
бүйрегі бұрмайтын, қара қылды қақ жарған әділдік дегеніміз жөніндегі
негізгі түсініктеріне саяды. Олар тек экономикалық жүйелердің әртүрлі
үлгілерінде үзақ уақыт кіріс пен байлықты қайта бөлуде не болғанын қағазға
түсіріп, сол ақпарттың көмегімен өндірістің, жинақтаудың құжат және
инвестиция жасаудың ұлттық деңгейі секілді өзгеріп отыратын мөлшерлерге
әртүрлі саяси бағыттардың әсерін анықтаута тырысып, оларды пайдалана алады.
Үстіміздегі ғасырдың ішінде мынадай бір ортақ пікір қалыптасты:
нарықтық экономикадағы елдердің көпшілігінде үкімет жанашырлық және
әділетті басшылыққа ала отырып, елдегі ең мұқтаж отбасыларын
қамсыздандырып, олардың қайшылыққа ұшырамауында өзінің ролін атқаруға тиіс.
Нарықтық экономикалы елдерде салықтар мемлекеттік және муниципалдық
табыстарды қалыптастыруда басты рол атқарады да, экономиканы басқарудың
күшті ынталандыру кұралы болып келеді. Әсіресе, ғылыми-техникалық прогресті
жеделдетуге, антиинфляциялық және құрылымдық саясатты жүзеге асыруда
белсенді орын алады. Сондықтан да салықтарды төлеу өте қажетті де маңызды
іс болып табылады.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, бүкіл өркениетті
мемлекеттердегі салықтық реттеу - несие - қаржылық реттеумен бірігіп
әрекет еткенде ғана нарықтық экономиканы жүргізудің аса тиімді формасы
болып табылады. Ол нарықтың қалыптасуына әсерін тигізіп, мемлекеттің
экономикаға тигізетін әсерін реттеп отырады. Сондай-ақ, салықтар қоғамының
экономикасын тұрақтандырудың және әлеуметтік тендікті оған қоса
реформалаудың тиімділігін қамтамасыз ететін маңызды элементтері болып
келеді. Ол салық жүйесінің қызметтері арқылы жүзеге асады [10].
Нарықтық қатынас жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеу - құқықты
мемлекеттік мекемелер мен қоғамдык қалыптасқан, әлеуметтік-экономикалық
жүйені өзгеріп жатқан жағдайларға бейімдеу мен тұрақтандыру үшін, заң
шығарушы атқарушы және бақылаушы сипаттағы белгілі бір шаралар жүйесін іске
асыру болып табылады. Мемлекеттік реттеу субъектілеріне келетін болсақ,
олардың ішінде алдымен экономикалық мүдделерді қорғаушылар ретінде бұл жеке
және заңды тұлғалар мен олардың құратын топтарын, атап айтқанда жалдамалы
жұмысшылар, басқарушылар және тағы да басқаларын айту керек. Бұл топ
халықтың экономикалық жағынан барлық белсенді бөлігін қамтиды.
Тек үстіміздегі ғасырда ғана экономистер мен саясатшылар қаржы-
бюджеттік және ақша-кредиттік саясат деген атпен белгілі тұрақтандырғыш
саяси шаралардың стандартты кешенін талдап әзірлейді, оларды үкімет
жоғарыдағыдай эпизодтарды жұмсарту үшін қолдана алады. Қаржы-бюджет саясаты
жұмыссыздық жоғары, инфляция төмен болған кезендерде ұлттық экономиканы
тежеуге бағытталған үкімет шығыстары мен салық салу бағдарламаларын
қамтиды. Шығыстардың, өндірістің және жүмыспен қамтылудың жалпы дейгейін
ынталандыру үшін үкіметтің өзі көбірек жүмсап, салықты азырақ салады, тіпті
бүдан тапшылық туындаса да солай істейді (болашақта ол өтеу үшін басы артық
капитал бере алатын тәртіпке көшуге мәжбүр болады).
Егер тым жедел экономикалық дамуды - жүмыс істегісі келгендердің бәрі
жүмыс істейтін, бірақ шығыстар мен баға тез өсетін жағдай - баяулату қажет
болса, бағаның шарықтауын ауыздықтау үшін үкімет бірнеше мүмкіндікті
пайдалана алады. Ол өзінің шығыстарын кеміте, салықты көбейте немесе мұның
екеуін де бір мезгілде істей алады, бұл шығыстар мен өндірістің жиынтық
деңгейін төмендету үшін істеледі.
Алпысыншы жылдарға дейін қаржы-бюджет және ақша-кредит саясаты
іскерлік белсенділік циклдарының өрлеуі мен құлдырауын тұрақтандыру үшін
кеңінен пайдаланылған жоқ. Бүгінде соғыстар, су тасқыны, жер сілкінісі және
қуаңшылық секілді ірі табиғаттық немесе адамзаттық сұмдықтардан басқа
кездерде мүндай тұратандырғыш саясат аяусыз жүмыссыздық немесе инфляция
кездерінде пайдаланыла алады. Бірақ экономикалық белсенділіктің неғұрлым
қысқа да жүмсақ өзгеруі кезеңдерінде немесе жұмыссыздық та, инфляция да
қосарлана өсе бастаған кезде ол саясат тиімді болады деу қиынырақ.
Үкімет нарықтық экономикада жұмыссыздықпен және инфляциямен ұзақ
күресте бәріне кепілдік бере алмаса да, осы мәселелердің зардаптарын
жеткілікті дәрежеде жұмсарта алады.
Экономистердің көпшілігі үкіметтің ұзақ мерзімі тұрақтандырғыш бағытты
қолдану жолымен жұмыссыздыққа және инфляцияға қарсы күрестегі маңызды ролін
мойындайды. Ол бағытқа экономиканың өсу қарқындығы бәсендеген кезде
автоматты түрде арттырылатын және экономика қарқындап өсе бастағанда
төмендейтін (мысалы, жүмыссыздарға төленетін жәрдемақы) ақша көлемі өсуінің
жалпы алғанда тұрақты нормасы, мемлекеттік шығыстар бағдарламасы және
тұтынушылар мен қызметкерлерден олардың кірісі азайғанда азырақ, кірісі
ұлғайғанда көбірек қаражат алып, шығыстардың оны автоматты бағдарламасын
күшейте түсетін салық салу схемасы кіреді.
Салықтар экономикалық белсенділікті реттей отырып, өндірістің
процестеріне де қатты әсер етеді. Бұл жер жан-жақты болып табылады.
Салынатын салықтармен әрекет ете отырып, мемлекет капиталының қорлануына
асқан ықпал етеді. Сондай-ақ, салықтық реттеу шаралары, әртүрлі салалардың
бәсекелесу мүмкіндіктерін кеңінен ынталандыра отырып, капиталдың қорлануына
тиімді жағдайлар жасап, кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің әлеуметтік
қажеттіліктеріне қанағаттандыруға ықпалын тигізеді. Бұл мақсатта салықтарды
төлеуге түрлі жеңілдіктер пайда болады.
Салықтық жеңілдіктердің көмегімен мемлекет өндіргіш күштері
территориялды орналастыруға, инфрақұрылымдық объектілерді құруға және тағы
да басқа іс-әрекеттерді жүзеге асыруға толығымен мүмкін болады.
1.3 Салық жүйесі құрамындағы жеке табыс салығының экономикалық
мәні
Жеке табыс салығы - жеке тұлғалардың ең бірінші кезекте төлейтін
салығы болып саналады. Себебі, тапқан табыстарынан немесе табыс көздерінің
бір бөлігін салық ретінде аударып отырады.
Жеке табыс салығы алғашқы салықтардың бірі болып табылады. Салық
кодексі қабылданғанға дейінгі кезеңде бұл салық түрі жеке тұлғалардың
табыстарына салынатын табыс салығы деп аталатын. Салық кодексі қабылданып,
бұл атау қысқарып, халықаралық стандартқа сәйкес, жеке табыс салығы деп
аталды [11]. Сондай-ақ, жеке табыс салығының төлеушілері мен салық салу
объектілері №1-қосымшада көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев халыққа арнаған
Жолдауында жеке табыс салығының ставкаларын төмендетіп, салық төлеу
тәртібін оңтайлы етіп, белгілі бір жүйеге келтіруді атап өтті, яғни мұны
жеке тұлғаларға халықтың әлеуметтік жағдайының жақсаруына қосқан үлесі
ретінде қарауға болады.
Көптеген елдерде жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салықтың
принциптері ортақ болып келеді. Негізгі принциптері мыналар:
– барлық салық төлеушілер резидент және резидент емес деп
бөлінеді. Резиденттікті анықтаудың басты белгілері болып жеке
тұлғаның нақты бір ел аумағында алты айдан астам мерзім
аралығында болуы. Резидент салық төлеушілер ел ішінде және елден
тысқары жерде алған барлық табыстарынан салық төлесе, резидент
еместер тек ел ішінде алған табыстарынан салықты төлем
көзінен төлейді, яғии олардың салық жауапкершілігі шектеулі;
– салық салу барысында әр түрлі көздерден алған барлық табыстары
негізінде жиынтық табысы анықталады;
– салық төлеушінің салық салу барысында өзіне, асырауындағы әрбір
адамға салық салынбайтын минимум мөлшері беріледі;
– салық салу кезінде медициналық шығындар, әлеуметтік
сақтандыруға төлеген жарналар, кәсіби шығындар жиынтық табыстан
шегеріледі;
– салық сомасы үдемелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 САЛЫҚТАР - ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ
1.1 Салықтардың пайда болу тарихы мен даму
эволюциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... .7
1.2 Мемлекеттің салықтарды қолданудағы басты мақсаты және
міндеттері ... ..14
1.3 Салық жүйесі құрамындағы жеке табыс салығының экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2 БЮДЖЕТ ТҮСІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МАҚСАТЫНДА ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫН ҚОЛДАНУДЫҢ
ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 Бюджет кірісін толықтырудағы жеке табыс салығының ролін
бағалау ... ... 22
2.2 Жеке табыс салығы бойынша салық салу объектілерін
сипаттау ... ... ... ... .27
2.3Нарықтық қатынастар жағдайында жеке табыс салығын салудың экономикалық
тиімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..32
3 ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРҒА САЛЫҚ САЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІН НАРЫҚ ТАЛАПТАРЫНА САЙ РЕТТЕУ
ШАРАЛАРЫ
3.1 Жеке табыс салығын салу барысында кездесетін мәселелер және оны реттеу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.2 Табыс салығының тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз ету
шаралары ... ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...57
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР ҚМ – Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі
ҚР СК – Қазақстан Республикасының Салық кодексі
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
КСРО – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ЖЗҚ – Жинақтаушы зейнетақы қорлары
ҚҚС – Қосылған құн салығы
КІРІСПЕ
Экономиканы мемлекет тарапынан реттеудің негізгі құралдарының бірі –
салықтар. Салықтардың экономикалық категория ретіндегі маңыздылығы – ол
мемлекеттің өз қызметтерін жүзеге асыру үшін қажетті жағдай туғызатын
мемлекеттік ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік беруі. Сонымен қатар, ол
– салық төлеушілердің мемлекет алдындағы міндеттерін айқындап, мемлекеттік
бюджетті қалыптастыруға, фискалдық және экономикалық процестерді
ынталандыруға бағытталған реттеушілік қызметтерін атқарады.
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды. Салықтар тауар-ақша қатынастарынан
тыс қолданылады. Натуралды салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті
жағдайларға бағынған. Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып
саналады. Мемлекетті ұстап тұру үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық
формада тұрақты түрде төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму
тарихында салықтың нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен
қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады.
Жеке табыс салығы жалпы мемлекеттік салықтар қатарына жатып,
азаматтардың табысынан тікелей алынатын прогрессивті салық болып табылады.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Жеке табыс салығы және оны қолдану
тәртібі.
Нарықтық экономика жағдайында жеке табыс салығының мазмұны Қазақстан
Республикасының азаматы, азаматтығы жоқ адамдар, шет ел азаматтарының
табысының қандай да түрі болмасын, олардың бір бөлігін бюджетке кіріс көзі
ретінде аудару тұрғысынан сипатталады.
Жеке табыс салығы алғашқы салықтардың бірі болып табылады. Салық
кодексі қабылданғанға дейінгі кезеңде бұл салық түрі жеке тұлғалардың
табыстарына салынатын табыс салығы деп аталды. Салық кодексі қабылданып,
бұл атау қысқарып, халықаралық стандартқа сәйкес, жеке табыс салығы деп
аталды.
Қазіргі кезде жеке табыс салығының экономикалық ролін көтермей
әлеуметтік-экономикалық саланың тұрақтылығын қалыптастыру қиын. Осыған
орай, жеке табыс салығының тиімді жүргізілуін зерттеу айырықша
көкейкестілікке ие, яғни бұл таңдалған дипломдық жұмыстың өзектілігін толық
растайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – салық жүйесі құрамындағы жеке табыс
салығының алар орны мен атқаратын ролін, сондай-ақ экономикалық маңыздылығы
мен қажеттілігін айқындай отырып, жеке табыс салығының салынуын нарық
талаптарына сай дамыту шараларына қатысты нақты ұсыныстар жасау болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесідей міндеттер қойылып, шешу
жолдары қарастырылады:
- жеке табыс салығының экономикалық мәнін теориялық тұрғыдан
сипаттау;
- нарықтық қатынастар жағдайындағы жеке табыс салығының экономикалық
маңыздылығы мен артықшылықтарын анықтау;
- бюджет кірісін толықтырудағы жеке табыс салығының атқаратын ролін
теориялық негіздеу;
- жеке табыс салығының бюджет кірісін орындаудағы басымды бағыттарын
айқындау;
- жеке тұлғаларға салық салу барысында кедергі келтіріп отырған
факторларды анықтап, оларды шешу жолдарын ұсыну.
Зерттеу пәні болып бюджет кірісінің мақсатты толығуына және
экономикалық-әлеуметтік ахуалдың жоғарылауына мүмкіндік беретін жеке табыс
салығы бойынша салық салу мәселелері таңдалды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі ретінде салық жүйесіндегі жеке
табыс салығы алынды.
Дипломдық жұмыс құрылымы қысқартылған сөздер тізімінен, кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында салықтардың пайда болуы және
қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына әсері, мемлекеттің салықтарды
пайдаланудағы басты мақсаты, сонымен қатар салық жүйесі құрамындағы жеке
табыс салығының экономикалық мәні қарастырылады.
Екінші тарауда жеке табыс салығының объектілері экономикалық тұрғыдан
сипатталып, жеке табыс салығының бюджет түсімін қалыптастырудағы атқаратын
ролі және нарық жағдайындағы жеке табыс салығының экономикалық тиімділігі
бағаланады.
Таңдалған жұмыстың үшінші тарауында жеке табыс салығын салу барысында
кездесетін мәселелер және оны реттеу жолдары, сондай-ақ табыс салығының
тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз ету шаралары баяндалады.
Жалпы жеке табыс салығы тұрғындардың өмірлік деңгейін реттеуге,
жеңілдіктер жүйесінің көмегімен халықтың кедейленген бөлігін әлеуметтік
қорғауға алуға, сонымен қатар инвестициялық және кәсіпкерлік қызметтерді
ынталандыру немесе шектеуге, жоғары салықтарды төлеуге қабілетті тұрғындар
есебінен бюджеттің тұрақты кірістерін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда жеке табыс салығын есептеу барысында мемлекеттер
арасында мынадай айырмашылықтарға назар аударылуда. Атап айтқанда:
- салық салу барысында қамтылатын табыстардың құрамы;
- салықты азаматтардың жеке өзі немесе отбасы атынан
төлеуі;
- салық жеңілдіктерінің құрамы және қолдану ерекшеліктері;
- салық салу ставкасы әр елдерде әр түрлі болуы.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасына Қазақстан Республикасы
Президентінің, Қазақстан Республикасы Парламентінің және Министрлер
кабинетінің нормативтік-құқықтық құжаттары қолданылды. Сондай-ақ отандық
және шет елдік ғылыми әдебиеттер мен мерзімдік басылымдарда жарияланған
материалдар дипломдық жұмыстың негізгі көздері болып табылады.
1 САЛЫҚТАР – ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ
1.1 Салықтардың пайда болу тарихы мен даму эволюциясы
Адамзат тарихы саяси өкімет, яғни мемлекет болмаған қоғамды білмейді.
Мемлекет өте маңызды саяси, әскери экономикалық, құқықтық және тағы басқа
қызметтерді атқарды. Олардың барлығы бір-бірімен байланысты және бәрі де
экономиканың даму дәрежесіне тәуелді болып келеді. Ұзақ уақыттар бойы
мемлекет тек елдің шекарасын қорғау, қоғамдық тәртіпті сақтау және салық
жинаумен айналысты.
Адамзат қоғамы дамуының ұзақ процесінің жемісі болып табылатын салық
осыдан мыңдаған жылдар бұрын қалыптаса бастаған. Ол ең алдымен әртүрлі
қауымдастықтар, кейінірек жеке өндіріс иелері, ал одан да кейін тұтас
мемлекеттер ішінде тауар өндірісі мен айырбасы жөнінен тұрақты қатынастар
мен байланыстар қалыптасуында салық жүйесінің экономикалық мәнін аша
бастады.
Қоғамның әртүрлі саласында мемлекет халық мүдделігінің өмірлік
маңыздылығын білдіретін экономикалық әлеуметтік, саяси, экологиялық,
демографиялық саясатын жүзеге асырады. Капитализм дамуы мен құрылуы
дәуірінде әскер мен флоттарды қаражатпен қамтамасыздандыру негізінде жаңа
жерлерді игеру, дайын өнімді өткізу мен шикізат нарығына қазынадан қосымша
қаражаттар қажет етілді.
Салық салудың мәселелері әрқашанда әрқилы философтардың, экономистер
мен әлеумет танушылардың ойында орын алды. Салық салу теориясы әрқашан
мәңгілікті сұрақтарды шешуге тырысады.
А. Эйнштейін: Салық жүйесі адамның дүниетанымындағы ең күрделі
құбылыс, - деп пайымдады.
К.Маркс: Салық - мемлекеттің экономикалық өмір сүруіндегі бейнесі,
- деді. Салықтар тауар өндірісі кезінде және қоғамның тапқа бөлінуі мен
мелекеттің пайда болуындағы әскери қызметті, саудаларды шенеуліктер үшін
қаражаттар қажеттігімен туындады.
Салық адам өркениеті кезінде пайда болды. Салық жүйесі мемлекетпен
бірге дамып келеді. АҚШ-тың тәуелсіздік декларациясының авторы Б.Франклин:
Өмірде өлім мен салықтан басқа құтыла алмайтын нәрсе жоқ, - деді [12].
Қазіргі салық салудың көптеген бөлімдері Ежелгі Римде пайда болған.
Соғыс кезінде Рим азаматтарына өзінің табыстарына қарай тиісті салықтар
салынған.
Б.э.д. VIІ-VI ғасырларда Ежелгі Грецияда табыстың он пайыздық және
жиырма пайыздық салық нарқын енгізді. Бұл қаражаттар жалдамалы әскерді
мемлекет пен қалаларды қорғаудағы қорған үшін, құдай үйлерін құру үшін, су
құбырын, жолды өңдеу үшін, мейрамдарды өткізу үшін, кедейлерге өнім мен
ақша беру үшін және қоғамдық мақсаттар үшін жұмсалады.
Афинада салық төлемейтін қасиет азаматтық бостандық құқына
жатқызылды. Ең алғашқы мемлекет Рим қалалықтары мен жергілікті жерлерден
тұрды.
Мемлекет пен қаланы басқарудағы кеткен шығындар аз ғана болды. Өйткені
сайланған өкілдіктер өз қызметтерін ақысыз өзінің жеке салымын жұмылдыра
атқарып, қадір-қасиетке ие болды. Шығынның негізгі баптар құрамына құрылыс
үйлер мен зәулімдер кірді. Бірақ бұл шығындар қоғамдық жерлерді жалға
беруден түскен түсімдерден құралды.
Соғыс кезінде Римнің азаматтарына өз ауқаттылығына қарай салық
салынды. Рим азаматтары өздерінің мүлкі мен жанұялық жағдайы туралы салық
алушыға мәлімдеме жасап отырды. Осы мысалдан көріп отырғанымыздай негізі
сол кезден бастап қаланған.
IV-ІІІ б.ғ.д. Рим мемлекеті жаңа қалаларды жаулап алып, дами бастады.
Сонымен қатар, салық жүйесі де өзгеріп отырды. Колонияларда тәуелді және
жергілікті салық енгізілді [21]. Олардың мөлшері азаматтардың ауқаттылық
көлеміне байланысты халық арасынан сайланған салық салушы шенеуліктер салық
сомасын цензи бес жыл сайын анықтады.
Римнен тыс тұратын Рим азаматтары мемлекеттік салықпен қатар,
жергілікті салықтарды әр кезде төлеп отырған. Соғыстан кейін жеңіске жеткен
кездерде салық төмендетіліп, ал мемлекеттік салықтар мүлдем қолданылмаған.
Мемлекетке қажет қаражаттар жаулап алынған жерлер арқылы қамтамасыз
етілді. Құрамына ауылдарды қамтып Рим империяға айналды. Ауыл тұрғындары
империяға тәуелділіктің куәсі ретінде салық төлеу керек еді.
Рим империясындағы халықтың таптық бөлінуіне байланысты тұрақты салық
жүйесі болмады. Жаулау кезінде қарсылық көрсеткен қала жоғарғы салық
төлеуге міндетті еді. Римдіктерге дейін жергілікті жерде қалыптасқан Рим
әкімшілігі салық жүйесін қолданды, бірақ салық түсімдерінің қалыптасқан
бағыт-бағдары мен қолдануы өзгеріске ұшырады. Ежелгі тарихтан көріп
отырғанымыздай, бұл салық жүйесі б.э.д. 227 жьшы Сицилияда қолданған.
Салық төлемдерін реттейтін және бақылайтын қаржылық шаруашылықтың
ұйымдасуын император А.Октавиан (б.э.д. 63 ж. - б.э.б. 14 ғ.) қолға алды.
Барлық ауылдар мен қалалар да қаржы мекемелерін құрды. Ауылдың
мүмкіншілігімен жерін бағалап, жер иеленуші туралы мәліметтер келтірілген.
Азаматтардың материалдық күйінің сапасы саналы ұдайы жүріп отырған. Әр
азаматтың мүліктік жағдайы туралы жазу жүргізген.
Рим империясында тікелей салықтармен қатар, жанама салықтар да болған.
Салықтың тікелей, жанама түрін ежелден келе жатқанынан куәміз. Сол кезде
тікелей салық табыс пен мүлікке салынып, ал жанама салық бағаға өсім
ретіндегі тауар тұтынушыға салынған.
Ежелгі Римде жанама салық нарқы айналым бойынша бір пайыз, құлдар
саудасының айналымы төрт пайыз, нарықтың құны бойынша құлдарды босату бес
пайызбен ерекшеленді.
Б.э.д. VI ғасырда Император Август мұраға бес пайыз салық салып, оны
кәсіби жауынгерлердің зейнетақымен қамтамасыз етілуіне жұмсады. Рим
империясында салықтар халық шаруашылығының дамуын қосымша тұрақтандыру мен
фискальдық қызметін атқарды.
V-VI ғасырларда Франктік мемлекетте франктер салық салу құралы ретінде
кадастрды алады. Кадастрде мүлік түрімен иесі көрсетіледі. Реестрде мүлік
иесінің алмасуына байланысты мұрагерлер арасында мүлікті иелену туралы
мәлімет дұрыс еттелмеген. Сондықтан княздардың арнайы адамдары салық ісімен
айналысқан. Олардың салық мөлшерінің мемлекеттік қорға тұрақты түсіп
отыруына байланысты кепілдемеге өз мүлкін салған [24].
1166 жылы ағылшын королі Генрих II мен француз королінің шіркеу
салығын енгізілуі туралы жарлық шығарды. Бірақ бұл салық пен
орталықтандыруға көшіп, соғыс шығыны азайып, Римге банкир мен көпестер
арқылы уақытша қаржы орталығын сақтауға, қарызды өтеуге жұмсалды.
Орта ғасырда Германия мен Италияда салық төлеушілер өзінің ауқаттылық
дәрежесі бойынша салық бережағы негізінде еркін серт беруге тиіс еді.
Бірақ, салық заңдылығы қатаң орындалмай, салық бұзушылық орын алды.
Салық жүйесі арқылы елдің экономикалық даму деңгейін көруге болады.
Егер салық жиналымының үштен екі бөлігі тұтыну мен мүліктік тауарға
байланысты салық құраса, онда бұл ел өнеркәсібі орта дамыған елдер қатарына
жатады. Ал тікелей салықтар тек экономикасы өркендеген елдер де алынады.
Тікелей салықтар XIX ғасырға дейін мәнсіз болды. Ежелде бұл салық түрін тек
қажет кезде қолданған.
Ежелгі Римнің көптеген дәстүрлері Византияға көшкен. Ерте византиялық
дәуірде VIІ ғасырда империяда жиырма бір тікелей салық болған. Солардың
ішінде жер салығы, жанбасы, әскерді қаражатпен қамтамасыз ету атты салып
алу үшін салықтар болған.
Жауынгершілік бағыныштан құтылуға арналған “рекрут” салығы мен сатуға
салынған баж алымы 10 пайыздан 13 пайызға дейін құрап, мемлекеттік актіні
берілуіне байланысты болды. Егер құрылыс кезінде алдын-ала бекітілген
тәртіптен асқанда “ауаға салық” атты айыппұл төленді. Мемлекеттік
қызметкерлердің жұмыс дәрежесінің жоғарылауына байланысты шенеуліктер,
әскери адамдар, сенаторлар айрықша салық төледі. Салық санының көп болуы
Византияның қаржы жағынан өркендеуіне әкелмеді.
VIІ-ХІІІ ғасыр аралығында Шығыс Азия елдерінде мемлекеттік қаржы
жүйесіндегі салық қолданыста табиғи және ұлттық ерекшеліктерге қарай аса
шеберлікпен тарихи мағлұматтардан көзге түскенінен куәміз. Соған мысал
ретінде, Қытай императоры Ли Юан әулетінің таңдағы салық саясатын XI
ғасырда қодданылуы туралы Синь Таншу кітабынан көрініс тапқанын білеміз.
Б.э.д. 618-907 жылдар аралығында Тан-Ли Юан қалаған Қытай император
әулетінің салық салу тәртібі мемлекет қосымша қаражаттармен қажет негізде
қамсыздандырылмаған кезде император бүйрығымен жүргізілген. Қала мен ауыл
қақпасында жинауға арналған салық сомасын жазып қойған.
Егер табиғи апат: су тасқыны, қуаңшылық және шегіртке егінді жерге
төрттен бір бөлігіне зақым әкелген жағдайда бидай салығынан босатылған.
Көктемнің үшінші айында, жаздың алтыншы айында, күздің тоғызыншы айында
ауыл тұрғындары бағынышты салықтан босатылған. Еркіндік алған құлдарды үш
жылға салықтардан босатылған.
Б.э.д. 737 жылы Каюань императоры Янцзы, Хуайхэ және Лошуай өзенінде
жүк тасымалдаудың қиын кезінде Гуаньчжунде жібек құрттардың аз нәсілденуіне
байланысты мата салығын күріш салығына, ал бидай салығы жібек матасымен
алмастырды. Жер салығынан түскен бір жылдық табыс екі миллион тиын немесе
он тоғыз мың сегіз жүз ху просын құрады. Үкімет ең қажет жағдайларда
қазынаға күзде цин мяо цянь атты нан салығын, ди тоу цянь атты жер
салығын әр гектер (мудан) бойынша жиырма тиын болды [29].
Жергілікті өндіріс түріне байланысты жұмысшы әр жыл сайын жібек
матасының өндірісі жоқ жерде он төрт лян күміс беріп отырды. Осы алымдар
дяо деп аталған. Жұмысшы жыл сайын жиырма күн, табысты жылы жиырма екі
күн қосымша жұмысқа бағынбағанда жұмысшы қазынаға үш чи жібек матасын күн
сайын төлеп отырды. Қосымша жұмыстар юн деп аталған.
Император Дэнцзунның көмекші қаржы саласы бойынша орынбасары Хубу Чжао
Цзанның ұсынуымен шайға, лакке, бамбукке және ағашқа салық салынды. Олардың
мөлшері тауар құнының оннан біріне тең. Бұл санақ Чанпиан басқаруына
айналым қаражат есебінде берілді. 792 жылы Чжэньюань су тасқынынан салық
төмендетілді. Шәйға салынатын салықтан түскен түсім қазынаға жыл сайын төрт
жүз мың тиынды құрады.
Император Муцзун басқару кезінде түз бен темірге салынатыя салықпен
айналысатын Ван Бо шәй салығын елу пайызға көтерген Түз бен темірдің
тасьмалдануымен айналысатын басқарушы Цой Гун Чцзун шәй салығын Янцзы және
Хуайнхэ өзендерінде тағы да жоғарылатты. Кейбір облыстар мен уездерден шәй
саудасымен айналысатын саудагерлерге ауыр салық салып, кейде шәй
тасымалдайтын қайықтар мен арбаларды жаулап, күл талқан ететін.
Тадицянь атты салық қылмыс топтарын көбейте бастады Император Дачжун
кезінде түз бен темір мен басқаратын Пэй Сн үш есе (үш жүз цзинь) сауда-
саттықпен айналысатын сатушыларды қылмыс топтарына адам жинап, жол
басқарушыларын, қылмысты қолмен бес жүз цзинь шәй тасымалдауға адам
жалдаған үшін, заң бұзушылықпен төрт есе жүз цзиньнан шәй көлемі асқанда
қожайын мен жұмысшыларды өлім жазасына итермелейді.
Облыстар мен уездердегі шәй плантацияларының қожайындары шәй
бұтақтарын жою негізінде жұмыссыздыққа және тұзды қылмыстық жолмен өндіруге
байланысты бастықтар жазаланды.
IX ғасырдың соңында Ресейдің қаржы жүйесі салына бастады. Князь
қазынасы табысының негізгі көзі алым салығы болған. Мәнісіне тікелей
салықтар аңдардың терілері мен ақша түрінде алынды. Ал жанама салықтар
жәрмеңке салу құқығы үшін, қойма ұстау құқығы үшін, жүргізілетін сауда және
сот помер түрінде болған. Сот баржы салығы вира адамды өлтіргені үшін
және басқа да қылмыстар үшін салынған [21].
Монғол - татар шапқыншылығынан кейін салықтың ең негізгісі выход
болған. Бұл ер адамдардан және мал басы үшін алынған. Жиналған алымдарды
Ордаға князъдар жіберіп отырды. Выход салығы хан мен князь арасындағы
келісім шарт арқылы туындаған.
С. М. Соловьевтің айтуы бойынша: Мамай Дмитрий Донскойдың баласы
Василий Тоқтамыстың тұтқынында болғандықтан Ордаға алтын мен бір мың рубль
көлемінде выход төлеп отырған. Иван III (1440-1505 ж.) тұсында выход
атты салық төленуі тоқтатылды. Бұл қүбылыс 1480 жылы Русьтің қаржы
жүйесінің құрылуына себеп болды.
I Петр (1672-1775 жж.) кезінде жаңа салық жасау үшін арнайы
ведомстволар құрылды. Салық салудың әділеттігін қамтамасыз етуге тырысқан I
Петр билеуінің соңында мемлекет көп шығынға қарамастан өз табыстарымен
тұрмай, бір тиынды қарыздар болмаған. Әр шаруашылық саласына өндірістік
жаңалықтар енгізілген. Өңдеу мен жеке меншіктің зауыт пен фабрикаға ие
болуымен байланысты Ресейде протекционизм саясаты қолдана бастады. Ел
таңбалық алым жол тасушыдан 10 пайыз, аула мен пешке тұрмыс салығы,
жалдануға байланысты салық салынған. 1705 жылы пайда табушылардың күшімен
бірге мұрт пен сақалға баж алымы енгізілді.
Мемлекеттік қаржыны тиімді қолдану үшін әрқашан қосымша зерттеулер,
ғылыми жетістерді айырбастау және соңғы бақылау көздерін пайдалану мен
әлемдік пен отандық тәжірибені біріктіру, елдің ежелгі ұлттық салт-
дәстүрлері, сана-сезімі мен тұрмыс жағдайын ескеру керек.
Қазақ халқының салық жүйесі ХVIІ ғасырдың аяқ кезі мен ХVIIІ ғасырдың
басында Тәуке ханның (1680-1718 жж.) тұсында жасалған қазақтың әдет-
хұқығының жинағында тарихи түбірімен көптеген ғасыр бойынша өзінің ерекше
дамуымен қалыптасқанын көреміз.
Ұлыстар мен тайпаларда бұл міндеттерді сұлтандар мен билер орындаған.
Қала ақсүйектері қатарына жергілікті әкімшілік жатқызылды. Оларды хандар
мен үлес жер басқарушылары тағайындайтын. Неғұрлым төменгі дәрежедегі
қызметкерлер салықты жинаумен, жер суландыру жүйелеріне бақылау жасаумен
айналысатын, қаладағы полицейлік қызметті және т.б. атқаратын.
Мемлекеттік басқару жүйесі әдеттегі құқыққа (адат) негізделді. Адатпен
бірге мұсылмандық құқық нормалары ХVIІ ғ. соңында, Тәуке ханның тұсында
Жеті жарғы (жеті нұсқау деген атпен) бірыңғай жинақ түрінде жүйеленіп,
толықтырылған болатын. Заңдардың бұл жинағында әкімшілік, қылмыстық,
азаматтық, құқық нормалары, салықтар, діни көзқарастар және т.б. туралы
ережелер белгіленген. Онымен хандықты басқару тәртібі айқындалды, хан мен
билердің пайдасына әртүрлі алымдар жинау зандастырылды, жасаған қылмыстары
үшін қолданылатын жаза түрлері белгіленді.
Салық төлеуші біртұтас райаттар құрайтын қатардағы көшпелі малшылар,
егіншілер, жатақтар мен қарапайым қалалықтар, майда саудагерлер мен
қолөнершілер, алқаптың ауьшдық тұрғындары көптеген алым - салықтар төлеп
отыруға міндетті болды: малшылардан - зекет, соғым, сыбаға, сыйлық,
егіншілер мен қолөнершілерден - үшыр, тағар, баж және хараж алынды,
қатардағы көшпелілерге малын бағуға беретін - сауын, сондай-ақ қоналығы,
жамылғы, мәрдікәр және басқа борыштары мен еңбекпен өтеу міндеттерін
атқаруларына тура келді.
1776 жылы салық салу теориясы негізін салушы А.Смит Халық байлығының
себептері мен табиғатын зерттеу деген кітабында: Салық салудың жалпыға
бірдейлігінің керек екендігін және азаматтардың табыстарына сай салықты
бөлудің біркелкілігі жайында жазған.
Салық салу жүйесі тек мемлекеттің жоғары деңгейде даму негізінде
қалыптасады. Реттелген және жүйеленген шаруашылық субъектілерден табысқа
салынатын салық алу негізінде, төрт салық салу принципін ұсынды.
Әділеттілік принципі бойынша салық сомасын төлеудің жолымен уақыты
төлеушіге алдын ала белгілі болу керектілігін талап етеді. Салықтың
белгісіздігі салық алушылардың одан әрі арсыз болуына және сатқын болуына
қатты әсер етеді, сондықтан анықтылық принципі дәлме - дәл келеді.
Қолайлылық принципі бойынша салық төлеушіге ыңғайлы болатындай етіп,
қолайлы уақытта, қолайлы жолмен салыну керек. Ал соңғы принципі -экономия
принципі бойынша салық салудың шығынын азайту бұл салық алудың жүйесін
арционализациялау үшін қажет.
Ғалым классиктер У.Петти, Ж.Д.Сей (1767-1832 ж.) және ағылшын
экономистері Д.Рикардо, Дж.Милль (1773-1836 ж.) экономиканы: Тұраты және
өзін-өзі басқара реттейтін жүйе негізінде қарастырды, сұраныс -ұсынысты
туындатады, ал екеуінің бір бірінен артуы жағдайында өндірістік тапшылық
саласына мүдделенуі жүзеге асуы негізінде өзіндік тепе-теңдік пайда болды.
Салық салу теориясының негізін салушы А.Смит: Салықтар оларды
төлейтіндер үшін құлдықтың белгісі емес, керісінше, бостандықтың белгісі,
- деді [35]. А.Смиттің ойы бойынша салық ауыртпалығын төмендету мен күшейту
емес, салық салу механизмін қолдану нәтижесінде салық салынбайтын
күралдардан табыс табуымен, одан салық алу жолымен қазынаны салық
жеңілдікпен толтыруда қосымша кіріс көзі ретінде қарастырды. Еркін түрде
салық төлеуші салықтытөлеген соң, салық жинаудағы өндіріп алу мен оларға
жаза қолдану үшін қажет қосымша шығындардан босайды. Бұл теоретикалық ілімі
А.Смиттің шәкірттеріне емес, барлық экономисті ғалымдар үшін аксиома ғана.
Талдау нәтижесі бойынша 1770-ші жыддары 20 елдегі болған экономикалық
өсу мен жоғарғы салық пен төменгі салық салу бойынша бірдей инвестиция
төмендеді. Қорытындылай келе, бюджетке табыс алуда объективтік оптимальдық
өз үлесі бар. Салық салудың шекті нүктесі мен пайыздық ставкасын қолдану
үшін мекемені жан-жақты зерттеуден өткізу керек. Оның деңгейі өте төмен
болмау керек, өйткені бюджеттің талабы мен ережесі, қоғамдық шаруашылықтың
қызмет етуіне қауіп төнбеу керек, ал салықтар реттеуіш ретінде қызмет
атқаруын жояды.
Ұсыным экономикасының теориясының 80 жылдарының даму қарсаңында АҚШ-та
М.Уэйденбаум, М.Бернс, Г.Стайн, А.Лэффер үдеме салық салуды төмендетумен
бірге, шекті салық ставкасын қысқартуда негізгі ой барысын ұстанды.
Американдық экономист Артур Лаффер мынадай тұжырымдама жасады: Жоғары
салық ставкасы адамдардың экономикалық белсенділігін төмендетеді, тұрғындар
салықтан жалтару жайын іздейді және қызметтен табыс алудан гөрі жәрдем
ақымен өмір сұргенді жеңіл санайды. Оны А.Лаффер бюджет табысы мен салық
салудың арасындағы парабол қисық сызығы арқылы көрсетеді.
Лаффер қисығы көрсетіп отырғандай, салық ставкасының 0-ден 100% дейін
өсуіне байланысты салықтық түсімдер белгілі бір максимальді деңгейге дейін
өзгереді (М-нүктесі), сонан соң 0-ге төмендейді. Бұл жағдайда салық
түсімдері N және Ь шартты нүктесінде теңеседі, бірақ салық ставкасының Ь
нүктесінде төмен деңгейі жақсы көрініс тауып тұр.
50 пайыздан жоғары салық ставкасы жағдайын да халық аз жүмыс жасауға
және жинақтарын азайтуға тырысады немесе өздерінің қызметін көлеңкелі
экономикаға бағыттайды, нәтижесінде мемлекеттік қазынаның табысы азаяды.
Егер салық ставкасы өсуін тоқтатпаса, онда ешқандай азамат жұмыс жасағысы
және салық төлегісі келмейтін деңгейге жетеді және мемлекеттік салық мүлдем
түспейді.
Салық ставкасының өсуі шектен тыс асқанда, салық түсімдері де азаяды,
сонымен қатар кәсіпкерлік ынта жойылып, салық алынатын табыс көзі азайып,
өндірістің дамуына түрткі, сондықтан көлеңкелі экономикаға жол ашады.
Экономика А.Лэффердің теориясы бойынша, салық жүйесімен кері
байланыста. Салықтың жоғарылауы көлеңкелі экономикалық көлемдерінің
жоғарылауына тікелей қатысты. Заңды немесе заңды емес жолдармен салықтан
жалтару бойынша табыстың көптеген бөлігі мағлұмдалмайды. А.Лэффердің ойы
бойынша табыс саласының отыз пайыз бюджетке салық шекті салық ставкасы,
шектелген зонадағыдай халықтың жинағының кемуі, экономикалық салысы мен
инвеситицияға жұмылдыруда ынталық жойылады.
XX ғасырдың 20-60 жылдары АҚШ-та салықтық реформа өткізуде А.Лэффердің
теориясының кейбір аспектілерін, ал 80 жылы жаңа өзгерістермен қайта
қолданды.
Салықтың кемуі экономиканы дамуына мүдделі болып, адам экономикалық
белсенділігін көтеріп, өндіріс көлеміне жұмыспен қамтамасыз ету, халықтың
тұрмысын жақсартады. Бюджеттің табысы базасының ұлғаюынан емес, салық
ауыртпалығы мен ставкасының ұлғаюынан тәуелді.
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің,оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды. 1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе
экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң
мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің
басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда
және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп
отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-
1995 жылдары қабылданған бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа
салық жүйесі қалыптасты [11].
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құру қағидаттарын,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін
белгілеген алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы
қаңтардың 1-інен бастап, 16 жалпы мемлекеттік, 10 жалпыға міндетті
салықтар мен алымдар, 17 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты “Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” 1995 жылғы сәуірдің
24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты.
Енді бұрынғы 43 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны
небәрі 11 болып қалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы сәуірдің 24-індегі заң
күші бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы
№440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл заңға
өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Осыдан келіп салық заңдылығын
реформалау қажеттігі туады. 2002 жылдың 7 қаңтарынан бастап 2001 жылғы 12
маусымда қабылданған “Бюджетке төленетін салықтар және өзге де міндетті
төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі)
қолданысқа енгізілді.
Жаңа салық Кодексінің құрылымы үлкен үш бөліктен тұрады:
1) Жалпы бөлім – салық заңының “конституциясы” істепті. Онда салық
заңдылығын құру принциптері анық анықталған. Кез-келген өзгерістің бюджетті
қабылдаған кезде ғана заңдылыққа енгізілуіне мүмкіндік беретін. Календарлық
жылдың басында қолданысқа енуін қадағалайтын қатаң принциптер кіргізілген.
Алайда, бұл ағымдағы өзгерісті және нарық жағдайын реттеуші кеден бажының
акциздеріне, ставкаларына қатысты емес. Аталған принципті ережелер жалпы
бөлімдегі салық заңының негізгі болып, келесі жылдары олар елеулі өзгеріске
ұшырауға тиіс.
2) Айрықша бөлім туралы айтсақ, мемлекет тұрақтылықтың, әдістеме және
салық салу базасы бөліміндегі салық заңдылығының сабақтастығын жақтайтынын
атап кеткен жөн.
3) Салық әкімшілігі бөлімінде процессуалдық мәселелер анықталады.
1.2 Мемлекеттің салықтарды қолданудағы басты мақсаты және
міндеттері
Өркениетті қоғамдағы салық – мемлекеттің негізгі кіріс көзі болып
табылады. Қаржы қызметімен бірге салықтың тетігі ғылыми-техникалық
прогрестің жағдайына, қоғамдық өндірістің қарқыны мен құрылуына мемлекеттің
экономикалық әсер етуіне қолданады.
Мемлекеттік құрылымының дамуы мен өзгеруі бойынша салық жүйесі әрқашан
жаңарып отырады. Қазақстанда 1995 жылдың 25-ші сәуірінде қабылданған
Президенттің жарғысы бойынша, бұрыншы қырық екі салықтың орнына он бір
салық түрі қалды да, олар енді жалпы қоғамдық және жергілікті салықтар мен
төлемдер деп бөліне бастады. Кейін, бұл заң ішінара өзгерістерге ұшырап, он
жеті салық болды [35].
Экономикалық реформаның басты мақсаты - шаруашылық жүргізуші
субъектілерге түсетін салық ауыртпалығын жеңілдету қолданып, жүрген
салықтар мен төлемдерді реттеу болып табылады. Бұл бағытта ең негізгілерін
- пайда салығын, қосылатын құн салығын, акциздерді, мүлік салығын, табыс
салығын жөне бірқатар баска да салықтардың мәнін арттыру.
Ұқсас жағдайларда салық салудың шамамен тең төртібі қолданылатын
болады, ал ставкалар табыс көлемінің артуына байланысты қойылады. Біртұтас
тәртіп салық төлеушінің қай кезде қандай салық төлеуді жақсы білуіне
мүмкіндік береді.
Қазақстандағы салық ставкаларының басқа елдердегі осындай салықтардың
ставкаларымен теңдес болуы да дұрыс. Бұл өте қажет, өйткені неғұрлым жоғары
ставка белгілеу - шет елдік инвестициялар тартуға кедергі келтіреді және
керісінше, неғұрлым төмен ставкалардың әртүрлі болуынан туындайтын салық
капиталды экспортқа шығаратын елдердің бюджетіне түседі. Барлық салық
түрлерін қоса есептегенде олар тауар өндірушінің табысының қырық пайызынан
аспайды. Оның үстіне экономиканы қайта құру, кәсіпкерлікке қолдау көрсету,
жол қорлары тәрізді мақсатты қорларды кезең-кезеңімен жою көзделуде. Оларға
міндетті түрде қаржы аудару кәсіпорындардағы ауыр соғып отырғандығы ешкімге
де құпия емес. Сондай-ақ шығындарды өнімнің өзіндік құнына жатқызу жүйесі
де өзгертілгені жөн, бұл өте маңызды, өйткені ол салық алынатын табысты
есептеу үшін қажетті негіз болып табылады. Болашақта мұндай негізді
неғұрлым толық та, дәл анықтау үшін оны құрамына тауар, өнім сату, жүмыс
көрсетілген қызмет, мүлікті жалға беру, заем, лицензия беру және басқа
табыстың барлық түрлері енетін жалпы табыс негізінде анықтау қажет. Бұл
ретте өндіріске байланысты барлық шығындар жалпы табыстан шегеріп
тасталанатындығы белгілі.
Бірақ негізгі салықтардың бірқатарының көлемін азайтып, оның санын
қысқартқан кезде бюджеттің зиян шекпеуін де әрдайым ойластыру қажет.
Сондықтан жанар май, көлік түрлерін сату, баж, бартерлік және валюталық
операциялар жүргізу тәрізді қызмет түрлеріне салынатын жанама салықтар
көбейе түспек. Негізгі тауар өндірушілердің қызметіне мұның қатысы
болмайды. Бұдан басқа, салық түрлерінің санын азайту мен салық ставкаларын
төмендетуден бюджетке түсетін табыстың азаюының орнын толықтыру мақсатында
неше түрлі жеңілдіктер санын, әсіресе салалық және уақытша сипаттағы
жеңілдіктерді барынша азайту қажет болып отыр.
Табыс салығы шкаласының негізіне үдемелі принципі алынған: табыс
неғұрлым көп болса, салықта соғұрлым қомақты болады. Оның үстіне жалақы
әрқашан табыстың шын мөлшерінен көрсете бермейді. Біз ірі заттар сатып
алған азаматтар өз табысын міндетті түрде декларациялап, табыс көздерін
көрсетуге және салық төлеуге тиісті деп ойлаймыз. Сондай-ақ, декларация
кәсіпкерлікпен айналысып, төлем көздерінде салық салынбайтындай түсім
алатын адамдар үшін де міндетті болады.
Салық саясатын нысаналы түрде қатайту инфляция мен мемлекет бюджетінің
тапшылығын болдырмау мақсатын көздейді. Дүниежүзі тәрбиесінде мұндай іс-
әрекет дағдарыс жолдары біршама орын алатын еді.
Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай: қаржы қатынастары және
осы қатынасты анықтайтын салықтар. Салық механизмі, яғни салық салу
әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды
басқару және салық қызметі органдары.
Салық салудың әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік
құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негізгі принциптері және
тағы да басқалар салық механизміне жатады. Салық жүйесінің жақсы да, тиімді
қызмет етуіне салық салу принциптерінің тигізер ықпалы өте зор [13].
Барлық деңгейдегі салық қызмет органдары заңды тұлғалар болып
табылады. Олар республикалық бюджет есебінен қаржыландырылады. Салық қызмет
органдары орталық және жергілікті атқарушы өкімет органдарымен, құқық
қорғау, қаржы және басқа мемлекеттік бақьшаушы органдарымен өзара қарым-
қатынас жасап отырады, бірлескен бақылау шараларын қолданады, заңға сәйкес
өзара ақпарат алмасады.
Мемлекеттік өкімет органдары мемлекеттің салық зандары мен
республикалық және жергілікті бюджеттерге басқа да төлемдер туралы
заңдардың орындалуына бақылау жасау жөніндегі міндеттерді атқаруында, салық
бұзушылық пен қылмысқа қарсы күресте салық қызметі органдарына жәрдемдесіп
отыруға міндетті.
Салық жүйесі және оның қызмет ету механизмі белгілі бір принциптерге
сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі өз қызметін жан-жақты
және тиімді түрде іске асыра алады.
Дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келе жатқан бірнеше принциптер бар.
Олар мыналар [28]: қарапайымдылық, әділеттілік, салыстыру принциптері.
Қарапайымдьшық принципі бойынша бюджеттің кіріс көзін құраудағы,
салықтар мен төлемдердің тиімді түсуінің ең басты кепілі болып саналады.
Салық жүйесі қарапайым да айқын болуы қажет, салық төлеушінің түсінуіне
жеңіл болуы керек.
Әділеттілік принципі бойынша салық жүйесінде әділеттілік принципі
тікелей және көлденең екі бағытта сақталуы тиіс. Тікелей әділеттілік
принципі дегеніміз: салық нарқы, салық мөлшері, төлеушінің табысына тікелей
байланысты болып, соның негізінде белгіленуі қажеттілігін қарастырады.
Салық нарқының шегі аса жоғары болмағаны жөн, себебі мұндай жағдайда
салық төлеупіінің табыс табуға ынтасы төмендеп табыс азаюы мүмкін, ал бұдан
салық салық та сөзсіз азаяды. Көлденең принципі дегеніміз: тиісті жағдайда
бірыңғай салык төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылу керектігін
қарастырады. Салық төлеушілер белгілі бір табыс немесе қызмет түрінен,
мүлкінен бірдей нарқымен салық төлеу тиіс.
Салыстыру принципі бойынша, салық нарқын бекіткен кезде ол нарықтар
мөлшері басқа елдерде қолданып жүрген нарықтар мен салыстырылып, солардың
белгіленуі тиімді. Себебі, шектен тыс жоғары нарқылар өндірісті дамытута
емес, керісінше оны тоқтатуға әсер етеді, шет елдік инвесторлардың ынтасын
төмендетіп, олардын республика экономикасына қаржыларын салуына кедергі
болуы мүмкін. Ал, салық нарқыларының басқа елдерде қолданылып жүрген
нарқылардан едәуір төмен болуы, алдымен мемлекет бюджетінің кіріс көзінің
құралуына теріс ықпал жасауы ықтимал. Жалпы, салық төлеуші салықты міндетті
түрде табыс мөлшеріне қарай төлеуге тиіс.
Салық төлеу мерзімі, әдісі, салық мөлшері төлеушіге айқын да, дәлелді
болуы керек.
Салық төлеу мерзімі, салықты есептеу әдісі, төлеу тәртібі салық
төлеушіге барынша ыңғайлы болғаны қолайлы.
Салық салудың үш түрлі тәсілі бар: кадастрлық, салық төлеушінің
мағлұмдамасы бойынша, табыс табу көзінен. Кадастрлық тәсіл бойынша салық
салу объектісін тіркеу арқылы, одан түсетін табыстың нақты мөлшеріне
байланыссыз алынады. Мысалы: жер салығы, мүлік салығы.
Мағлұмдама бойынша салық, салық төлеушінің декларацияда көрсеткен
табыс көлеміне байланысты және онда көрсетілген шегерістер мен
жеңілдіктерді ескере отырып анықталады.
Салықтар нарықты экономиканы реттеудің ең тиімді нысаны болып
табылады. Салық негізінде құрылатын мемлекеттік бюджеттің кірісіне қарай,
мемлекеттің кәсіпкерлікпен айналысуының және әлеуметтік кепілдік
қызметшінің мүмкіндігі белгілі болады.
Салық салу механизмі - кез келген экономикалық жүйенің күрделі
бөлігінің бірі болып табылады. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды
тәсілі ретіңде орын алып, оның әрекет етуінің тиімділігін әлеуметтік және
экономикалық саясаттың жетістіктеріне әкеледі. Кез келген елде мемлекеттік
шығындар мен салық салу мәселелеріне өте үлкен көңіл бөлінеді. Салық
саясатының негізгі бағыты немесе басты мақсаты - салық жүйесін құру және
оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асырту.
Кірісті қайта бөлу мәселесі жөніндегі айтыстар адамдардың ешкімге
бүйрегі бұрмайтын, қара қылды қақ жарған әділдік дегеніміз жөніндегі
негізгі түсініктеріне саяды. Олар тек экономикалық жүйелердің әртүрлі
үлгілерінде үзақ уақыт кіріс пен байлықты қайта бөлуде не болғанын қағазға
түсіріп, сол ақпарттың көмегімен өндірістің, жинақтаудың құжат және
инвестиция жасаудың ұлттық деңгейі секілді өзгеріп отыратын мөлшерлерге
әртүрлі саяси бағыттардың әсерін анықтаута тырысып, оларды пайдалана алады.
Үстіміздегі ғасырдың ішінде мынадай бір ортақ пікір қалыптасты:
нарықтық экономикадағы елдердің көпшілігінде үкімет жанашырлық және
әділетті басшылыққа ала отырып, елдегі ең мұқтаж отбасыларын
қамсыздандырып, олардың қайшылыққа ұшырамауында өзінің ролін атқаруға тиіс.
Нарықтық экономикалы елдерде салықтар мемлекеттік және муниципалдық
табыстарды қалыптастыруда басты рол атқарады да, экономиканы басқарудың
күшті ынталандыру кұралы болып келеді. Әсіресе, ғылыми-техникалық прогресті
жеделдетуге, антиинфляциялық және құрылымдық саясатты жүзеге асыруда
белсенді орын алады. Сондықтан да салықтарды төлеу өте қажетті де маңызды
іс болып табылады.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, бүкіл өркениетті
мемлекеттердегі салықтық реттеу - несие - қаржылық реттеумен бірігіп
әрекет еткенде ғана нарықтық экономиканы жүргізудің аса тиімді формасы
болып табылады. Ол нарықтың қалыптасуына әсерін тигізіп, мемлекеттің
экономикаға тигізетін әсерін реттеп отырады. Сондай-ақ, салықтар қоғамының
экономикасын тұрақтандырудың және әлеуметтік тендікті оған қоса
реформалаудың тиімділігін қамтамасыз ететін маңызды элементтері болып
келеді. Ол салық жүйесінің қызметтері арқылы жүзеге асады [10].
Нарықтық қатынас жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеу - құқықты
мемлекеттік мекемелер мен қоғамдык қалыптасқан, әлеуметтік-экономикалық
жүйені өзгеріп жатқан жағдайларға бейімдеу мен тұрақтандыру үшін, заң
шығарушы атқарушы және бақылаушы сипаттағы белгілі бір шаралар жүйесін іске
асыру болып табылады. Мемлекеттік реттеу субъектілеріне келетін болсақ,
олардың ішінде алдымен экономикалық мүдделерді қорғаушылар ретінде бұл жеке
және заңды тұлғалар мен олардың құратын топтарын, атап айтқанда жалдамалы
жұмысшылар, басқарушылар және тағы да басқаларын айту керек. Бұл топ
халықтың экономикалық жағынан барлық белсенді бөлігін қамтиды.
Тек үстіміздегі ғасырда ғана экономистер мен саясатшылар қаржы-
бюджеттік және ақша-кредиттік саясат деген атпен белгілі тұрақтандырғыш
саяси шаралардың стандартты кешенін талдап әзірлейді, оларды үкімет
жоғарыдағыдай эпизодтарды жұмсарту үшін қолдана алады. Қаржы-бюджет саясаты
жұмыссыздық жоғары, инфляция төмен болған кезендерде ұлттық экономиканы
тежеуге бағытталған үкімет шығыстары мен салық салу бағдарламаларын
қамтиды. Шығыстардың, өндірістің және жүмыспен қамтылудың жалпы дейгейін
ынталандыру үшін үкіметтің өзі көбірек жүмсап, салықты азырақ салады, тіпті
бүдан тапшылық туындаса да солай істейді (болашақта ол өтеу үшін басы артық
капитал бере алатын тәртіпке көшуге мәжбүр болады).
Егер тым жедел экономикалық дамуды - жүмыс істегісі келгендердің бәрі
жүмыс істейтін, бірақ шығыстар мен баға тез өсетін жағдай - баяулату қажет
болса, бағаның шарықтауын ауыздықтау үшін үкімет бірнеше мүмкіндікті
пайдалана алады. Ол өзінің шығыстарын кеміте, салықты көбейте немесе мұның
екеуін де бір мезгілде істей алады, бұл шығыстар мен өндірістің жиынтық
деңгейін төмендету үшін істеледі.
Алпысыншы жылдарға дейін қаржы-бюджет және ақша-кредит саясаты
іскерлік белсенділік циклдарының өрлеуі мен құлдырауын тұрақтандыру үшін
кеңінен пайдаланылған жоқ. Бүгінде соғыстар, су тасқыны, жер сілкінісі және
қуаңшылық секілді ірі табиғаттық немесе адамзаттық сұмдықтардан басқа
кездерде мүндай тұратандырғыш саясат аяусыз жүмыссыздық немесе инфляция
кездерінде пайдаланыла алады. Бірақ экономикалық белсенділіктің неғұрлым
қысқа да жүмсақ өзгеруі кезеңдерінде немесе жұмыссыздық та, инфляция да
қосарлана өсе бастаған кезде ол саясат тиімді болады деу қиынырақ.
Үкімет нарықтық экономикада жұмыссыздықпен және инфляциямен ұзақ
күресте бәріне кепілдік бере алмаса да, осы мәселелердің зардаптарын
жеткілікті дәрежеде жұмсарта алады.
Экономистердің көпшілігі үкіметтің ұзақ мерзімі тұрақтандырғыш бағытты
қолдану жолымен жұмыссыздыққа және инфляцияға қарсы күрестегі маңызды ролін
мойындайды. Ол бағытқа экономиканың өсу қарқындығы бәсендеген кезде
автоматты түрде арттырылатын және экономика қарқындап өсе бастағанда
төмендейтін (мысалы, жүмыссыздарға төленетін жәрдемақы) ақша көлемі өсуінің
жалпы алғанда тұрақты нормасы, мемлекеттік шығыстар бағдарламасы және
тұтынушылар мен қызметкерлерден олардың кірісі азайғанда азырақ, кірісі
ұлғайғанда көбірек қаражат алып, шығыстардың оны автоматты бағдарламасын
күшейте түсетін салық салу схемасы кіреді.
Салықтар экономикалық белсенділікті реттей отырып, өндірістің
процестеріне де қатты әсер етеді. Бұл жер жан-жақты болып табылады.
Салынатын салықтармен әрекет ете отырып, мемлекет капиталының қорлануына
асқан ықпал етеді. Сондай-ақ, салықтық реттеу шаралары, әртүрлі салалардың
бәсекелесу мүмкіндіктерін кеңінен ынталандыра отырып, капиталдың қорлануына
тиімді жағдайлар жасап, кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің әлеуметтік
қажеттіліктеріне қанағаттандыруға ықпалын тигізеді. Бұл мақсатта салықтарды
төлеуге түрлі жеңілдіктер пайда болады.
Салықтық жеңілдіктердің көмегімен мемлекет өндіргіш күштері
территориялды орналастыруға, инфрақұрылымдық объектілерді құруға және тағы
да басқа іс-әрекеттерді жүзеге асыруға толығымен мүмкін болады.
1.3 Салық жүйесі құрамындағы жеке табыс салығының экономикалық
мәні
Жеке табыс салығы - жеке тұлғалардың ең бірінші кезекте төлейтін
салығы болып саналады. Себебі, тапқан табыстарынан немесе табыс көздерінің
бір бөлігін салық ретінде аударып отырады.
Жеке табыс салығы алғашқы салықтардың бірі болып табылады. Салық
кодексі қабылданғанға дейінгі кезеңде бұл салық түрі жеке тұлғалардың
табыстарына салынатын табыс салығы деп аталатын. Салық кодексі қабылданып,
бұл атау қысқарып, халықаралық стандартқа сәйкес, жеке табыс салығы деп
аталды [11]. Сондай-ақ, жеке табыс салығының төлеушілері мен салық салу
объектілері №1-қосымшада көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев халыққа арнаған
Жолдауында жеке табыс салығының ставкаларын төмендетіп, салық төлеу
тәртібін оңтайлы етіп, белгілі бір жүйеге келтіруді атап өтті, яғни мұны
жеке тұлғаларға халықтың әлеуметтік жағдайының жақсаруына қосқан үлесі
ретінде қарауға болады.
Көптеген елдерде жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салықтың
принциптері ортақ болып келеді. Негізгі принциптері мыналар:
– барлық салық төлеушілер резидент және резидент емес деп
бөлінеді. Резиденттікті анықтаудың басты белгілері болып жеке
тұлғаның нақты бір ел аумағында алты айдан астам мерзім
аралығында болуы. Резидент салық төлеушілер ел ішінде және елден
тысқары жерде алған барлық табыстарынан салық төлесе, резидент
еместер тек ел ішінде алған табыстарынан салықты төлем
көзінен төлейді, яғии олардың салық жауапкершілігі шектеулі;
– салық салу барысында әр түрлі көздерден алған барлық табыстары
негізінде жиынтық табысы анықталады;
– салық төлеушінің салық салу барысында өзіне, асырауындағы әрбір
адамға салық салынбайтын минимум мөлшері беріледі;
– салық салу кезінде медициналық шығындар, әлеуметтік
сақтандыруға төлеген жарналар, кәсіби шығындар жиынтық табыстан
шегеріледі;
– салық сомасы үдемелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz