ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
Мазмұны:
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Жеке бюджет түрлерінің сипаттамасы мен экономикалық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Бюджетаралық қатынастар механизмі: шетелдік тәжірибе және
Қазақстан
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеу тәртібі
... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ БЮДЖЕТІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫН ТАЛДАУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 25
2.1 Облыс бюджетінің кірістер бөлігінің құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Аймақтың жергілікті бюджетінің шығыстар бөлігі
... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
2.3 Жергілікті бюджеттерді қалыптастыруда ресми трансферттердің
рөлі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕХАНИЗМІН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 46
3.1 Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік құзыреттерін
нығайту жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 46
3.2 Қазақстан Републикасында бюджет жүйесін орталықсыздандырудың тиімді
моделі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 52
3.3 Қазақстан Республикасында ішкі аймақтық бюджетаралық қатынастар
мәселелерін шешу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 66
КІРІСПЕ
Ел экономикасын тұрақты дамытуға бағытталған мемлекеттің бюджет
саясаты – бюджеттік процесс қатысушыларының экономикалық, аймақтық және
әлеуметтік мүдделерін максималды ескеретін бюджетаралық қатынастардың
тиімді жүйесін құрусыз жүзеге асуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіндегі тиісті жергілікті
бюджеттің кірістері мен шығындарының құрылымын ұтымды белгілеу, сондай-ақ
бюджеттік қатынастарды реттеу соңғы кездерде қоғам өмірінің әлеуметтік-
экономикалық аясындағы өзекті мәселеге айналып, жергілікті бюджеттер
жүйесі, жергілікті мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік
өкілеттіктері, жергілікті деңгейдегі қаржылық-бюджеттік қызмет, бюджеттік
құқықтың қазіргі заманғы реттеуші қуаты, орталық және жергілікті
мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік қатынастардағы өкілеттіктерінің
аражігін айқындау жөніндегі теориялық-тәжірибелік тұрғыдан маңызды әрі
кезек күттірмей шешуді талап ететін көкейкесті проблемаларды алдыңғы
қатарға шығарған болатын.
Қазақстанда мемлекеттік басқару, салық-бюджет, қаржы және экономикалық
саясат жүйесін реформалау – барлығының жиынтығы аймақтың, аудандардың және
ауылдық аумақтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайына әсер етеді. Бұл өз
кезегінде бюджетаралық қатынастар механизмінде көптеген проблемалардың
туындауына жол береді. Осыған байланысты жергілікті бюджеттердің қалыптасу
механизмі мен оның бюджеттің басқа деңгейлерімен қатынастарын қарастыруға
қызығушылық туындайды.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттерді
қалыптастыру механизмін талдау және жетілдіру. Бұл мақсатқа жетуде келесі
міндеттерді шешу қажет:
1) бюджет түсінігінің мәнін ашу;
2) жергілікті бюджеттің кірістер бөлігінің құрылымын талдау;
3) бюджеттің шығындар бөлігін қалыптастыруды зерттеу;
4) жергілікті бюджет тапшылығын жабу үшін берілетін ресми
трансферттерге сипаттама беру;
5) бюджетаралық қатынастар механизмінің шетелдік тәжірибесін талдау;
6) Қазақстан Республикасындағы бюджет деңгейлері арасындағы
бюджетаралық қатынастар механизмін қарастыру;
7) жергілікті бюджеттерді әзірлеу мен бекітудегі мемлекеттік басқару
органдарының рөлі;
8) бюджет жүйесін орталықсыздандыру мәселесіне сипаттама беру;
9) жергілікті мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік құзыреттерін
нығайту жолдарын табу;
10)бюджеттер арасында салықтық түсімдерді бөлу нормативін талдау
және т.б.
Әртүрлі рангтағы аумақтардың тиімді және пропорционалды дамуын
қамтамасыз ететін экономикалық құралдар мен ынталандырулар жүйесі қажет.
Олардың ең тиімдісі жергілікті бюджеттерді қалыптастыру жүйесін нормативтік
негізде қайта құру болып табылады. Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру
жүйесін қайта ұйымдастыру олардың тұрақтылығын, жергілікті басқару
органдарының экономикалық қызығушылығын арттыруды қамтамасыз ету мақсатымен
жүргізілуі тиіс.
1. ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Жеке бюджет түрлерінің сипаттамасы мен экономикалық
мазмұны
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына
байланысты. мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-
қатынастың рөлі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы
ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі, валюталық
курс және басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне
жету осы қарым-қатынастардың ахуалына тәуелді.
Қаржылық қарым-қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің
қатысуымен болатын құндылық бөлу процесінде орын алуы, екіншіден, жалпы
мемлекеттік функцияларды атқаруға арналған орталықтандырылған ақша
қаражаттар қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты. Осындай барлық
қаржылық қарым-қатынас мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық
мазмұнын құрады 1, 6-б..
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінің 4-бабында бюджетке
келесідей түсінік берілген: Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған
орталықтандырылған ақша қоры 2, 4-бап.
Бюджеттің формасы – қаржылық жоспар, материалдық негізі –
орталықтандырыған қор, экономикалық негізі – жалпы экономикалық қарым-
қатынас, заңнамалық белсендіруі – заң. Бюджет әр мемлекетке өзінің
экономикалық, әлеуметтік және саясаттық функцияларын орындауға объективтік
ақшалай түрде қажетті. Мемлекет бюджетті пайдалана отырып, бюджет
процесінің әртүрлі субъектілері арасында табыстарды қайта бөледі. Осы
жолмен мемлекетте саяси және экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету
бойынша көптеген міндеттер шешіледі.
Бүгінгі күні мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынастағы әр түрлі
қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптастыратын күрделі
және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы орталық пен аймақтар
арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі
ымыраға (компромисс) келеді, бюджеттік дотациялар мен трансферттер бөлу
арқылы мемлекет орталық және жергілікті мүдделерді қалыптастырып, іске
асырады. Ал бюджет экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық және
әлеуметтік дамуын көрсетеді 1, 8-б..
Экономикалық формалар түсінігі ретінде жалпы ішкі өнімді құндылық
бөлу процесінің бір жақтарын объективтік түрде көрсететін бюджеттің кіріс
және шығын категориялары айтылады. Кіріс – мемлекетті бюджеттік
ресурстармен (қажетті ақша қаражаттарымен) қамтамасыз етуге арналған, ал
шығын – жалпы мемлекеттік функцияларды орындауды қаржыландыруға бюджеттік
ресурстарды бөлуге арналған.
Мемлекеттің бюджет саясаты қаржылық теңестіру принципіне негізделеді.
Бюджеттік немесе қаржылық теңестіру принципі мемлекетке барлық азаматтардың
әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруды кепілдендіру үшін қажет.
Сонымен қатар, бұл принцип жеке аумақтардың дамуы мен жетілуін
ынталандырумен және реттеумен байланысты. Бұл мемлекеттің аймақтары бойынша
өндіргіш күштерді қалыпты бөлуде маңызды фактор болып табылады. Аймақтар
бір-бірінен географиялық орны, демографиялық жағдайы, өндірістік
мүмкіндіктері, инфрақұрылымның даму дәрежесі және т.б. көрсеткіштер бойынша
ерекшеленеді. Осыған байланысты мемлекет теңдестірілген аймақтық дамуға
бақылау жүргізеді. Қажетті жағдайда мемлекет бюджетаралық қатынастарды
реттеу сияқты басқарудың қаржылық механизмін пайдаланады.
Құндылық бөлудің айрықша аймағы ретінде бюджет арнайы қоғамдық міндет
атқарады, яғни ол жалпы мемлекеттік мүдделерді қаражаттандыруға қызмет
етеді. Бюджет қаражаттары арқылы өндірістің дамуы мен ұлғаюынын шығыстары,
ғылыми-техникалық пен қоғамдық өндірістің салалық және аумақтық құрылымын
жетілдіру қаражаттандырылады, қоғамдық шығындар (білім беру, денсаулық
сақтау, әлеуметтік сала) және басқа да шығындар қамтамасыз етіледі.
Құндылық бөлудің айрықша аумағы ретінде бюджет келесі арнайы
белгілермен сипатталады:
1. Бөлулік қарым-қатынастың айрықша экономикалық формасы, яғни
мемлекет тарапынан жалпы ішкі өнімнің бөлігін жинау және оны қоғамдық
мүддені қамтамасыз етуге пайдалануға арналған;
2. Ұлттық экономика салалары, аумақ, экономика секторлары қоғамдық іс-
әрекет салалары арасында құндылықты қайта бөлуге арналған;
3. Құндылық бөлудің ерекше бір кезеңін атқарады, яғни жалпы қаржылық
қарым-қатынас тауар ақша қарым-қатынаспен тығыз байланысты болса, бұл арада
құндылық бөлу тауарлы формадағы ішкі өнім қозғалысымен тікелей байланыста
емес және одан белгілі мөлшерде бөлек атқарылады;
4. Бюджеттік бөлу пропорциялары мен формалары әрбір тарихи кезеңде
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының сұраныстары мен міндеттемелері
бойынша анықталады;
5. Бюджеттік бөлу аумағы қаржы жүйесінің басқа да тізбектерімен өзара
тығыз байланыста, бірақ олардың арасында бюджеттік бөлу бастапқы жағдайда,
себебі ол экономиканың құндылық құрылымы мен экономикалық және әлеуметтік
дамудың негізгі бағыттарын ақша қаражаттарымен қамтамасыз етуге әсер етеді
1, 9-б..
Қазақстан Республикасында екі деңгейлі бюджет жүйесі қызмет етеді:
- республикалық бюджет;
- жергілікті бюджет.
Салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және
орталық мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры республикалық бюджет болып табылады 2, 7-
бап.
Жергілікті бюджет облыстық, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеті немесе аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті болуы мүмкін 2,4-
бап.
Жергілікті бюджет (облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала,
астана және аудан бюджеттері) – арнайы заңмен бекітілген салықтық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптасатын және облыстық деңгейдің,
республикалық маңызы бар қала, астананың және ауданның жергілікті
мемлекеттік органдарының, оларға бағынысты мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз ету мен сәйкес әкімшілік-
аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналған
орталықтандырылған ақша қоры 2, 7-9 баптар.
Жергілікті бюджет мемлекеттің аймақтық саясатын жүзеге асырудың
негізгі құралдарының бірі.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде төтенше мемлекеттік
бюджет енгізілуі мүмкін. Оны қолданудың негізі ретінде ҚР Президентінің
республика аумағында төтенше жағдай енгізу жөніндегі шешімі есептеледі.
Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің
негізінде қалыптастырылады және оны енгізген уақытта республикалық бюджет
туралы Заң мен басқа деңгейдегі бюджеттер жөніндегі шешімдер өз күшін жояды
2, 10-бап.
Кез келген бюджет жүйесі мынадай басты мақсаттарға жетуге бағытталады:
- экономикалық тиімділік;
- әлеуметтік әділеттілік;
- саяси тұрақтылық;
- заң басшылығы және мемлекет бірлігінің нығаюы.
Бюджет мемлекеттік органдарды қаржыландыруға қажетті қаржыларды
шоғырландырып қана қоймай, тұрақтылықты сақтау үшін аймақтар арасында
табыстарды қайта бөлуге де қызмет етеді.
Жергілікті бюджеттер жүйесі мемлекеттік құрылым мен тиісті әкімшілік-
аумақтық бөлініске негізделеді. Жергілікті бюджеттер республиканың бюджет
жүйесінің екінші деңгейі және облыс, республикалық маңызы бар қала, астана,
аудан, облыстық маңызы бар қалалар бюджеттерінен құрайды. Бұлардың барлығы
тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік бойынша биліктің жергілікті органдары өз
функцияларын орындауды қаржылық қамтамасыз етуге арналған ақша
қаражаттарының орталықтандырылған ақша қоры болып табылады.
Жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығындарының құрылымы
республикалық бюджеттікіндей Бюджет кодексі ережелерімен анықталған, бірақ
әлдебір ерекшеліктері бар. Ол ерекшеліктері әрбір мемлекеттік басқару
деңгейі бойынша өздерінің өкілеттіктерін іске асыру мақсатында тұрақты
кірістік қайнар көздерді бекіту мен билік құрылымдарының өкілеттіктерін
шектеу және бюджетаралық қатынастарды жетілдіруге сәйкес бюджеттер
деңгейлері арасында шығындарды бөлумен шарттасады. Шығындық өкілеттікті
бөлудің жүйелігін қамтамасыз ету мақсатында басқару деңгейлері бойынша
мемлекеттік органдардың белгілі функцияларды орындау құзыреттері анықталып,
оларға шығындық өкілеттік бекітіледі 1, 49-б..
1.2. Бюджетаралық қатынастар механизмі: шетелдік тәжірибе және
Қазақстан
Басқарудың барлық деңгейлерінің өз бюджеттері бар және олар өздерінің
өкілеттіктері шеңберінде қызмет етеді. Әртүрлі басқару деңгейлері
бюджеттерінің нақты қалыптасқан нормалар негізінде дербес қызмет етуі
бюджетаралық қатынастардың негізін құрайды.
Әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-әрекеті және елдің бюджет
жүйесінің бірлігін салықтарды бөлу арқылы ғана қалыптастыруға болады.
Бюджеттер арасында салықтарды бөлу тәсілдері әртүрлі.
Бірінші тәсіл, нақты бір салықтар түрлерін республикалық және
жергілікті бюджетке бекіту.
Екінші тәсіл, салықты бюджет деңгейлері арасында нақты бір пропорция
арқылы бөлу.
Үшінші тәсіл жоғары тұрған бюджеттен төменгі бюджетке трансферттер,
субвенциялар бөлуді білдіреді.
Бюджетаралық қатынастарға қатысушылардың мүдделерінің сақталуын
төмендегідей принциптер қамтамасыз етеді:
- жалпымемлекеттік мүдде мен халықтың мүддесінің бірлігі;
- бюджет-салық өкілдіктерін, шығындар мен табыстарды ажыратуда,
оларды бөлуде орталықтандыру және орталықсыздандыру принциптерінің
болуы;
- бюджеттер дербестігінің жоғары деңгейде болуы, әрбір басқару
деңгейлерінің жауапкершіліктері;
- мемлекеттің бюджет-салық саясатын жүзеге асыруға аумақтық басқару
органдарының белсенді қатысуы.
Бұл принциптердің негізінде орталық және аймақтық билік өкілдерінің
өзара қарым-қатынасы жүйесі белгіленеді.
Бюджетаралық қатынастарда бюджеттік реттеудің маңызы үлкен. Бюджеттік
реттеу арқылы бюджет жүйесінің әртүрлі деңгейлерінің өзара қарым-қатынасы
жүзеге асады. Бюджеттік реттеудің төмендегідей әдістері белгілі.
- бюджет түрлері арасында шығындарды бөлу;
- жекелеген бюджеттердің бекітілген тұрақты табыстарын белгілеу;
- жекелеген бюджеттердің реттеуші табыстарын белгілеу;
- бюджетаралық дотация;
- бюджетаралық кредиттеу.
Екінші және үшінші деңгейлі бюджеттердің жалпы мемлекеттік бюджеттен
ерекшелігі, олардың кірістері:
- бекітілген немесе жеке меншік;
- реттеуші болып бөлінеді.
Бекітілген табыстар деп белгіленген тәртіп бойынша тұрақты немесе
ұзақмерзімді негізде толықтай немесе тіркелген үлесте (пайызбен) сәйкес
бюджетке түсетін табыстарды айтамыз.
Реттеуші табыстар – табыстар мен шығындарды теңестіру мақсатында
бюджетке салықтардан немесе тіркелген үлесте емес басқа төлемдерден
пайыздық аударым жасау арқылы түсетін табыстар (ресми трансферттер) 3.
Бюджет тепе-теңсіздігі проблемасы кез келген мемлекетке тән. Тігінен
теңсіздік проблемасы жалпымемлекеттік салықтардағы әртүрлі басқару
деңгейлерінің үлестік қатысуы және аумақ шығындарын жоғары тұрған
бюджеттердің субсидиялауы арқылы шешіледі. Көлденеңінен тепе-теңсіздік
аумақтардың салықтық базасының әртүрлілігінен туындайды.
Тігінен және көлденеңінен балансқа қол жеткізу үшін бюджет жүйесінде
теңестіру жүйесі қолданылады. Бюджеттік теңестірудің негізгі құралдары –
басқару деңгейлері бойынша салықтық табыстарды бөлу және жоғары тұрған
бюджеттен трансферттер бөлу.
Бюджетаралық қатынастардың екі үлгісі бар: орталықсыздандырылған және
кооперативтік.
Орталықсыздандырылған үлгі мынадай ерекшеліктермен сипатталады:
1) Мемлекеттік органдардың үш басты функциясы бар: макроэкономикалық
тұрақтылық, ұлттық табысты қайта бөлу, мемлекеттік тауарлар мен
қызметтердің өндірісі. Алғашқы екеуі орталық үкіметтің функциялары
соңғысы басқару деңгейлері арасында бөлініске түседі.
2) Әртүрлі билік деңгейлеріне салық салу бойынша өкілеттіктерді үлестіру
функциясы. Орталық бюджетке түсетін салықтар: жеке және заңды
тұлғалардың табыстарына салынатын салықтар, акциздер және кедендік
салықтар. Жергілікті бюджетке қалған табыс көздері түседі: тауарлар
мен қызметтерге салық, мүлік және жер салықтары.
3) Аймақтық биліктің жоғары дәрежеде қаржылық тәуелсіздіктері мен
дербестіктері.
Кооперативтік үлгіге төмендегілер тән:
1) Ұлттық табысты бөлуге және макроэкономикалық тұрақтылықты
қалыптастыруға аймақтың билеуші органдары қатысады.
2) Салықтық табыстарды бөлу жүйесінде аймақтық билеуші органдардың рөлі
артады.
3) Орталық билеуші органдар көлденеңінен бюджеттік теңестіру саясатын
белсенді жүргізеді, аймақтың қаржысына жауапкершілігін арттырады,
аумақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерін теңестіру
жұмыстарын жүзеге асыру арқылы аймақ дербестігіне шектеу қойылады.
Көптеген дамыған елдерде бюджетаралық қатынастар мәселесін шешу
бойынша мол тәжірибе жинақталған және аймақтар арасында қаржы ресурстарын
тиімді бөлу механизмі ұтымды жүзеге асып келеді.
Бюджетаралық қатынастар механизмі бюджет деңгейлеріне тәуелді, ал олар
белгілі бір елдің әкімшілік-аумақтық бөлінісіне байланысты. Әртүрлі елдерде
бюджетаралық қатынастарды әртүрлі әдістер көмегімен реттейді, олар
төмендегідей:
1) дотациялар, субсидиялар және субвенциялар;
2) әртүрлі трансферттер;
3) мемлекеттік және мемлекеттік емес гранттар;
4) займдар 4, 119-б..
Шетелдік тәжірибені зерттеу нәтижелері көрсеткендей, бюджетаралық
қатынастар механизмі саяси және экономикалық сипаттағы көптеген факторларға
тәуелді.
Қазақстан үшін Польша тәжірибесі қызығушылық танытады, өйткені бұл
елде 1990 жж. біздің еліміздегідей жергілікті кеңестер жүйесі болды.
Польшадағы жергілікті өзін-өзі басқарудың өзіне тән ерекшелігі үш звенолық
жүйенің болуы: гминалар, повяталар, воеводстволар 5.
Бюджет муниципалдық құрылымның қызмет етуінің негізі болып табылады.
Оның құрылу, пайдалану принциптері жергілікті өзін-өзі басқарудың барлық
деңгейлері үшін бірдей. Олар заңдық жүйеде анықталады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың кірістері төмендегілер болып табылады.
- жеке табыстар, мысалы меншікке, жеке және заңды тұлғалар табысының
бір бөлігіне салынатын салықтар және басқа да салықтар;
- жалпы субвенция;
- мемлекеттік бюджеттен мақсатты дотациялар. Сонымен қатар,
муниципалдық құрылымдар Еуропалық одақтан да қаражат алады.
Повяталар мен воеводстволар қаржылық автономиясының дәрежесі жоғары
емес, өйткені негізінен мемлекеттік бюджеттен жүргізілетін табыстарды қайта
бөлуге негізделеді. Ақша қаражаттарының қайта бөлінісі жалпы сувенциялар
мен мақсатты дотациялар есебінен жүзеге асады.
Субвенция – мемлекеттік бюджеттен гминаларға, повяталарға,
воеводстволарға аударылатын қаржылар. Олардың келесідей түрлері бар:
1) Білім беруге субвенциялар – гминалар кірістерінің негізгі көзі
болып табылады. Субвенция көлемінің негізгі критерийі оқушылар
мен мектептер саны, мұғалімдер кәсібилігі және гмина сипаты болып
табылады.
2) Теңестіруші субвенция – салықтық түсімдері бір тұрғынға шаққанда
барлық гминалардың орташа салықтық табыстарының 92%-ынан төмен
гминаларға төленеді. Субвенция салықтық табыстар мен мемлекеттегі
бір тұрғынға шаққандағы орташа табыстардың арасындағы
айырмашылықтың бір бөлігін жабуы тиіс.
3) Баланстайтын субвенция – муниципалдық табыстардың өзгеруіне
байланысты табыстардың бір бөлігін жоғалту нәтижесінде гминаларға
беріледі.
Гминалар нысаналы дотацияларды белгілі бір функцияларды жүзеге асыру
үшін алады. Толығымен шығындалмаған немесе мақсатсыз шығындалған дотациялар
қайтарылуы тиіс.
Субвенциялар мен нысаналы дотациялар повяталар мен воеводстволарға да
жоғарыдағы шарттарда беріледі. Алайда воеводстволар табысында баланстайтын
субвенция жоқ.
Соңғы уақытта Польша билігі жергілікті өзін-өзі басқарудың қызмет етуі
үшін шетелдік қаражатты тарту диапазонын кеңейтуде.
Бюджетаралық қатынастар ғылымда аз зерттелген. Ағылшын ғалымдары
Г.Хьюджз және С.Смит (Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы)
бюджетаралық қатынастарды реттеу тәсілдерінің, мемлекеттік қаржыны
орталықтандыру дәрежесінің, орталық және жергілікті билік қарым-қатынасының
ұқсастығына байланысты Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерін
төмендегідей топтастырған.
Бірінші топқа үш федералды – Австралия, Канада және АҚШ, екі унитарлы
– Ұлыбритания және Жапония мемлекеттері кірді. Бұл елдер үшін аймақтық және
жергілікті билікте салықтық өкілдікке сүйенетін дербестік тән.
Екінші топқа Солтүстік Еуропа елдері кіреді: Дания, Норвегия, Швеция
және Финляндия. Оларға тән ерекшелік - әлеуметтік шығындарды қаржыландыруда
аймақтық басқару органдары үлесінің жоғары болуы.
Үшінші топқа Батыс Еуропаның федеративті елдері кіреді: Австрия,
Германия және Швейцария. Бұл елдер әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің
дербестігімен сипатталады.
Муниципалдық аудандардың бюджеттік қамтамасыз
етілу деңгейін теңестіру
Муниципалдық аудандардың (қалалық округтердің)
бюджеттік қамтамасыз етілу деңгейін теңестіру
дотациялар субвенциялар
субсидиялар
Муниципалдық құры- Федерациялық заңнамаға Инвестициялық бағ-
лымдардың бюджеттік сәйкес берілген жеке дарламалар,
қоғам-
қамтамасыз етілуін те- мемлекеттік өкілеттіктер дық
инфрақұры-
ңестіру мақсатында ЖӨӨБ органдарына лымның даму
жоба-
беріледі ұсынылады
ларын және басым-
ды әлеуметтік шы-
ғындарды үлестік
Аймақтық Аймақтық өтемақы
қаржыландыру үшін
қаржылық қоры
беріледі
қолдау қоры
Муниципалдық
Аудандық
даму қоры
қаржылық
қолдау қоры
Әлеуметтік шығын-
дарды бірге қаржы-
ландыру қоры
Сурет 1
Федеративті елдердегі бюджетаралық қатынастарды реттеу үлгілерінің
жалпы схемасы сурет 1 көрсетілген 4, 120-б..
Төртінші топқа Бельгия, Франция, Греция, Италия, Нидерланды,
Португалия, Испания сияқты Оңтүстік және Батыс Еуропа елдері кіреді. Бұл
елдерді орталыққа бюджеттерінің тәуелділігі біріктіреді.
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерінің жергілікті
бюджеттерінде табыс салығы мен меншікке салынатын салық үлесі артық,
жоғары. Бұл салықтарды жергілікті басқару органдары мен орталық органдар
салады және әрқайсысы өз ставкаларын қояды. Мұндай тәсілдің екі артықшылығы
бар: бұл жергілікті билікке жергілікті тұтынуға байланысты өздерінің
шығындарын көбейтуге немесе азайтуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл
салықтар өздерінің мүдделеріне жұмсауға орталық органдар рұқсат берген
нағыз табыс көздері.
Бюджетаралық қатынастардың жапондық тәжірибесін қарастырсақ, Жапонияда
жергілікті органдардың бюджеттік қызметі алты категорияға бөлінген:
1) қоғамдық тәртіпті сақтау;
2) қоғамдық жұмыстар;
3) білім беру;
4) әлеуметтік қамтамасыз ету;
5) еңбек нарығына қатысу;
6) өнеркәсіп дамуына және еңбекпен қамтуға қатысу.
Әрбір категория үшін бір өлшем бірлігі белгіленеді. Мысалы, қоғамдық
тәртіпті сақтау бойынша шығындарда – полиция қызметкерлерінің саны және
сыбағалы шығын анықталады. Осы көрсеткіштерді көбейту арқылы стандартты
аумақтық қаржылық сұраныстарының базасы анықталады.
Жергілікті салықтар туралы Заң салықтардың түрлерін (30), шекті
ставкаларын анықтайды. Жапонияда жергілікті бюджеттердің кірістер бөлімдері
жылдан жылға нығаюда, онда әрбір аумақтық басқару органдары салық салуға
құқылы.
Көптеген дамыған елдерде бюджетаралық қатынастарды шешу бойынша мол
тәжірибе жинақталған және аймақтар арасында қаржы ресурстарын тиімді бөлу
механизмі тиімді жүзеге асып келеді. Орталық пен аймақ арасында бюджет
мүддесін теңестіру міндеті мемлекеттік экономикалық жағдайы көптүрлі бола
түскен сайын, арта түседі.
Ұлыбритания, Франция, Қытай, Индонезия сияқты унитарлы мемлекеттерде
шешімді орталық үкімет қабылдайды. Дегенмен соңғы жылдары мемлекеттік
басқару жүйесін орталықсыздандыру процессі жүріп жатыр. Франция елінің
тәжірибесінде бюджет ресуртарын тиімді пайдалану мемлекеттік бюджет
саясатының басымдықты міндеттердің бірі. 1970 жылдары Францияда бюджет
жүйесі орталықтандырылған болды. Орталық салық салу жүйесін анықтап, реттеп
отырды, салықтық түсімдердің 85%-ын алды. Үлкен көлемде қайта бөлінетін
бюджет қаржысы бюджеттердің теңестірілуін қамтамасыз еткенімен, аймақтардын
шаруашылық дамуын тоқтатып, экономикалық ынталарын жойды.
Сондықтан да кейінгі жылдары орталықсаздандыру процесі прогессивті
дамып келеді. Аймақтық және жергілікті билік органдары дербестік алып,
оларға әлеуметтік көмек, жабдықтау, мектепті қамтамасыз ету, қаланы дамыту
сияқты өкілдіктер берілген. Жергілікті бюджеттер табыстарының 40%-ы орталық
бюджеттің есебінен қамтамасыз етіледі. Аймақ халқының саны, экономикалық
және әлеуметтік инфрақұрылымдарын даму денгейлерінің әртүрлілігі
жергілікті бюджет шығындарының да бір адамға есептегенде әртүрлі болатынын
көрсетеді. Орталықтан бөлінетін мемлекеттік субсидияны бірнеше топқа
біріктіріп көрсетуге болады:
1. салықтық түсімдердің залалдарын жабуға берілетін қаржылық көмек;
1. жергілікті билік органдарының өкілеттіктерін кеңейтумен байланысты
туындайтын залалдары жабу және т.б.
Францияда жергілікті бюджеттерге берілетін мемлекеттік субсидия
сан алуан. Оларды төрт топқа біріктіруге болады:
2. жұмыс істеуге (на функционирование) дотация мен субвенция;
3. жабдықтарға дотация мен субвенция;
4. жергілікті билік өкілдіктерін кеңейтуге байланысты қаржылық көмек;
5. жалыұлттық масштабта орталық әкімшілік белгілейтін, салықтық
жеңілдіктердің залалдары жабуға дотация мен субвенция.
1. Жұмыс істеуге (на функционирование) дотация мен субвенция (1994
жылы 107109 млн франк ) былайша бөлінеді:
6. жұмыс істеуге жалпы дотация(98144);
7. мұғалімдерге арнайы дотация (3155);
8. ұлттық теңестіруші қоры (1296);
9. басқа да дотация мен субсидия (4314);
2. Жабдықтарға дотация мен субвенция (33513):
10. жабдыққа жалпы дотация (5895);
11. қосымша қүн салығының орнын толтыру қоры (21800);
12. жол тәртібін бұзғаны үшін штрафтар бойынша аударымдар (1000);
13. министрліктердің субвенциялары мен қазынашылықтың арнайы шоты (4618);
3. Жергілікті билік өкілдіктерін кеңейтуге байланысты қаржылық
көмек:
14. орталықсаздандыру бойынша жалпы дотация (13333);
15. мектепке білім беруге аймақтық дотация мен коледждердің жабдықтарына
дотация (4405);
16. кәсіби білім беруді орталықсыздандыруға дотация (4145);
17. берілген салықтар (39027).
4. Салықтарды азайту және салық салудан босату щығындарының орнын
жабуға дотация (53138):
18. жер салығынан босатқаны үшін залалдарды жабуға дотация (1503);
19. заңмен белгіленген басқа да жеңілдіктердің орнын жабуға дотация
(24181);
20. сауда кәсіпорындарын тұрғын үй салығынан, жер тіліміне құрылс салуға
байланысты жер салығынан босатылған кәсіпорындардың залалдарын жабу
(8350).
Бірінші топтағы дотация мен субвенция маңыздырақ. Олар коммуналар мен
департаменттерге арналған. Жұмыс істеуге берілетін дотация жергілікті
бюджет ресурстарының 31-45%-ын құрайды.
Францияда жергілікті бюджеттердің табыстарын теңестіру үшін
мемлекеттік субсидия мен дотациядан басқа да механизмдер бар. Мысал ретінде
жергілікті салықтардан түсетін табыстарды арнайы қорлар арқылы аумақтар
арасында бөлу жүйесі, оның орталық бюджетпен байланысы жоқ. Салықтарды
қайта бөлу жүйесінде кәсіби салықтардың алатын орны зор. Бұл салық
жергілікті бюджеттің тең жартысын қамтамасыз ететін жалғыз тұрақты табыс
көзі.
Францияда жергілікті билікке бюджет табыстары бойынша кең өкілеттік
берілгенімен, аймақтық есеп айырысу бойынша Кеңес құрылған. Оған бюджет
табыстарын мақсатына лайықсыз жұмсамас үшін бақылау жасау функциясы
жүктелген.
Бюджетаралық қатынастар механизмі бюджет деңгейлеріне тәуелді , ал
бюджет деңгейлері белгілі бір елдің әкімшілік-аумақтық бөлінісіне
байланысты Қазақстан Республиксында бюджетаралық қатынастар:
10) республикалық және облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала,
астана бюджетінің арасында:
- ресми трансферттермен;
- бюджеттік кредиттермен;
11) облыстық және аудандық бюджеттер арасында:
- ресми трансферттермен;
- бюджеттік кредиттермен;
- кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі 2.
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын айқындаған кезде
бюджеттер деңгейлерінің әрқайсысының салықтық әлеуеті, аймақтардың
объективтік бюджеттік қажеттіліктерін бағалау нәтижелері ескеріледі.
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары орта мерзімді фискалдық
саясатқа сәйкес белгіленеді.
Бюджетарлық қатынастарды жетілдіру қажет. Өйткені Қазақстанда
бюджетаралық қатынастрды реттеу ресми трансферттер көмегімен жүзеге
асады.Оның теріс жақтары төмендегідей:
1. гранттардың тиімсіз жүйесі шығындарды басқарудың жоқ болуының себебіне
айналуы мүмкін;
2. ұзақ мерзімді кезендегі теңдестіруші трансферт экономикалық өсу
қарқынының азаюына әкеледі т.б.
Қазақстан Республикасындағы бюджетаралық қатынастар механизмін
жетілдіру жолдары мен негізгі бағыттары үшінші бөлімде қарастырылған.
1.3. Жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеу тәртібі
Жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеудің негізі – жергілікті
өкілді орган бекітетін аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының орта
мерзімді жоспары, жергілікті атқарушы орган бекітетін тиісті әкімшілік-
аумақтық бірліктің алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзімді
фискалдық саясаты, мемлекеттік, салалық, аймақтық бағдарламалар, Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жыл сайынғы жолдауы, өткен
және ағымдағы қаржы жылдарында жергілікті бюджеттерді атқарудың нәтижелері,
жергілікті бюджеттік бағдарламаларды атқару тиімділігін бағалаулар болып
табылады 6.
Жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеу процесі мынадай кезеңдерді
қамтиды:
1) алдағы қаржы жылына арналған түсімдердің болжамды көрсеткіштерін
айқындау;
2) ағымдағы бюджеттік бағдарламалар мен бюджеттік даму
бағдарламаларына арналған шығыстардың лимиттерін айқындау;
3) жергілікті бюджеттік бағдарламалар әкімшелерінің бюджеттік
өтінімдерді жасауы;
4) жергілікті бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік
өтінімдерін қарау;
5) мәслихаттың тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы
шешімінің жобасын әзірлеу.
Бюджет кірістерін жоспарлау жоспарланатын кезеңге бюджет түсімдерінің
көлемдерін анықтау бойынша шешімді әзірлеу процесі болып табылады.
Алдағы жылға бюджет кірістерінің түсімін болжау Қазақстан
Республикасының Салық және Бюджет Кодекстеріне, басқа да нормативтік
құқықтық актілеріне сәйкес жүргізіледі.
Бюджет түсімдерін болжаудың негізгі принциптері төмендегідей:
1) сабақтылық принципі – алдағы кезеңге негізге алынған орта мерзімді
фискалдық саясат бағыттарын сақтап, өткен және ағымдағы қаржы жылдар
бюджетінің атқарылу нәтижелерін ескере отырып, бюджетті жоспарлау;
2) негізділік принципі – нормативтік құқықтық актілер негізінде
бюджет кірістерін жоспарлау;
3) әкімшілік-аумақтық бірліктер бойынша болжамды көрсеткіштерді
есептеуді қалыптастыруда бірыңғай тәсіл принципі;
4) объективтілік принципі – жалпы республикалық және аумақтық
кесіндіде салықтың, алымдардың және басқа да міндетті төлемдердің жеке
түрлері бойынша бюджет түсімдерінің болжамын анықтау дұрыстығы 7.
Кірістерді болжау процесі болжау және мониторингтің жалпы схемасында
көрсетілген (Сурет 2).
Кірістерді болжау және мониторингтің жалпы схемасы
Сурет 2
Жоспарланатын және нақты мәліметтердің сәйкестігін жоғары
ықтималдықпен болжауды жүзеге асыру үшін қалыптасқан экономикалық жағдайға
тәуелді салықтық түсімдер түрі көлемінің көрсеткіштер динамикасының
көрінісін алу қажет.
Бюджет түсімдеріндегі үлесі жоғары салықтық түсімдерді болжауда
Бюджет түсімдерін болжау әдістемесімен анықталған формулалар қолданылады.
Салықтық емес түсімдерді болжау нормативтік құқықтық актілерге
негізделеді.
Бюджет жобасын әзірлеуде орталық, жергілікті атқарушы және басқа да
мемлекеттік органдар ұсынатын болжамдық мәліметтер келесі салықтық емес
түсімдер бойынша қолданылады:
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің депозиттері және екінші деңгейлі
банктер шоттарындағы сыртқы мемлекеттік займдар бойынша сыйақылар
(мүдделер);
- жер қойнауы туралы ақпаратты пайдалануға ұсыну үшін төлем;
- қару-жарақ және әскери техниканы сатудан түсетін түсімдер;
- жер учаскілерін жалға беру құқығын сату үшін төлем 7.
Бюджет түсімдерінің келесі түрі гранттар болып табылады. Грант –
донорлардың Қазақстан Республикасының мемлекеттік ұйымдарына беретін
өтеусіз қаржылық немесе техникалық көмегі.
Гранттарды жоспарлаудың негізі:
1) республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді
жоспары;
2) донорлардың өтеусіз қаржылық және техникалық көмек беру туралы
ұсыныстары.
Байланысты гранттар түсімдерін болжауды байланысты гранттар мен
республикалық бюджеттің меншікті қаражатынан қоса қаржыландыру есебінен
жобаларды жүзеге асыруға бағытталған бюджеттік бағдарламалар әкімшілері
болып табылатын мемлекеттік органдар жүзеге асырады.
Алдағы кезеңге байланыссыз гранттар түсімдерін болжау күшіне енген
келісім (қол қойылған, ратификацияланған) негіздемесінде жүргізіледі 2,
156-158 баптар.
Өзге де салықтық емес түсімдер бойынша болжау салықтық емес
түсімдердің әр түрі бойынша динамиканы талдауға, ағымдағы жылдың күтімдегі
түсімдерін болжамды жылда тұтыну бағалар индексіне түзетілген ағымдағы
жылдың күтімдегі түсімдерін бағалауға байланысты.
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдерді болжау заңнамалық
актілерге негізделеді және оған сәйкес төлемдер төленеді.
Мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды сатудан, жер учаскелерін
сатудан, тұрақты пайдалану құқығын сатудан және ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жер учаскелерін жеке меншікке сатудан түсетін түсімдерді
болжауда орталық және жергілікті атқарушы органдар ұсынатын болжамдық
көрсеткіштер қолданылады.
Мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті сатудан
түсетін түсімдерді болжау болжанатын жылдың тұтыну бағалар индексін ескере
отырып, бірнеше жылдың түсімдерін талдау негізінде жүзеге асырылады.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттердің көлемін анықтау Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітілетін жалпы сипаттағы ресми
трансферттерді есептеу әдістемесінің негізінде жүргізіледі. Жалпы сипаттағы
ресми трансферттердің көлемдері үш жылдық кезеңге жылдар бойынша абсолюттік
шамада белгіленеді.
Ағымдағы нысаналы трансферттер төмендегідей бағытталған сомалар
шегінде белгіленеді:
- бюджеттік алып қоюларды (бюджет субвенцияларын) есептеу кезінде
ескерілмейтін жекелеген ағымдағы бюджеттік бағдарламаларды іске
асыруға;
- жоғары тұрған органдардың нормативтік құқықтық актілерді
қабылдауынан туындайтын шығыстардың ұлғаюына және (немесе)
кірістердің азаюына әкеп соғатын төмен тұрған бюджеттердің
шығындарын өтеуге;
- мемлекеттік, салалық (секторлық) немесе аймақтық бағдарламалардың
іс-шараларын орындауға.
Нысаналы даму трансферттері мемлекеттік, салалық (секторлық) немесе
аймақтық бағдарламаларды көзделген жергілікті бюджеттік инвестициялық
жобаларды (бағдарламаларды) іске асыруға бағытталған сомалар шегінде
белгіленеді 7, 36-б..
Бюджет құрылымының келесі бөлімі – шығындар. Облыстық бюджет
шығыстарының лимиттерін бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті
орган облыстық бюджеттің болжамды көрсеткіштері, бюджет қаражатын жұмсаудың
басымды бағыттары, Орта мерзімді фискалдық саясатта айқындалған өзге де
көрсеткіштер, Республиканың орта мерзімді жоспарында, Өңірдің орта мерзімді
жоспарында қарастырылған өзге де макроэкономикалық көрсеткіштер, үш жылдық
кезеңге бекітілген бюджеттік алулар мен субвенциялардың көлемдері, сондай-
ақ алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджет түсімдерінің бюджет
комиссиясы мақұлдаған болжамды көрсеткіштері негізінде қалыптастырады 6.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган бюджет
комиссиясының қарауына:
облыстық бюджеттің ағымдағы бюджеттік бағдарламалары үшін бюджет
шығыстарының лимиттерін;
облыстық бюджеттің бюджеттік даму бағдарламалары үшін бюджет
шығыстарының лимиттерін енгізеді.
Ағымдағы бюджеттік бағдарламалар үшін бюджет шығыстарының лимиттерін
есептеу кезінде:
1) облыстық бюджет кірістерінің көлемінен аспауы тиіс ағымдағы
бюджеттік бағдарламаларға арналған шығындардың жалпы көлемі;
2) бекітілген заттай нормалар;
3) ағымдағы қаржы жылының ағымдағы бюджеттік бағдарламаларының көлемі;
4) бюджеттік шығыстарды ұлғайту немесе азайту жөнінде Орта мерзімді
фискалдық саясатта көрсетілген бағыттар;
5) ағымдағы қаржы жылында аяқталатын ағымдағы бюджеттік
бағдарламаларды алып тастау қажеттігі ескеріледі.
Ағымдағы бюджеттік бағдарламалар үшін бюджет шығыстарының лимиттері
облыстық бюджеттік бағдарламалардың әрбір әкімшісі үшін айқындалады.
Бюджеттік даму бағдарламалары үшін шығыстардың лимиттері бюджеттік
бағдарламалардың әкімшілері арасында ажыратылмай, тұтас айқындалады.
Бюджеттік даму бағдарламалары үшін шығыстар лимиттерінің көлемі облыстық
бюджет шығыстарының жалпы болжамды көлемі мен ағымдағы бюджеттік
бағдарламалар үшін шығыстар лимиттерінің жалпы көлемі арасындағы
айырмашылық ретінде есептеледі.
Бюджет комиссиясы ағымдағы қаржы жылының 5 шілдесіне дейінгі мерзімде
ағымдағы бюджеттік бағдарламаларға және бюджеттік даму бағдарламаларына
арналған шығыстардың лимиттерін қарайды және мақұлдайды.
Облыстың экономикалық жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті органы
бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік инвестициялық жобалар
(бағдарламалар) жөніндегі өтінімдерін қарау нәтижелері, заңды тұлғалардың
жарғылық капиталын қалыптастыруға және ұлғайтуға қатысу арқылы жүзеге
асырылатын бюджеттік инвестициялардың қаржы-экономикалық негіздемелері
негізінде және бюджет комиссиясы мақұлдаған, бюджеттік даму
бағдарламаларына арналған шығыстардың лимиттері шегінде:
1) ағымдағы жылы мемлекеттік, салалық (секторлық), аймақтық
бағдарламалар бөлінісінде іске асрылатын бюджеттік инвестициялық жобалар
(бағдарламалар) ескеріле отырып, басымды бюджеттік инвестициялық жобалар
(бағдарламалар) тізбесін;
2) заңды тұлғалардың жарғылық капиталын қалыптастыруға және ұлғайтуға
қатысу арқылы жүзеге асырылатын бюджеттік инвестициялар жөніндегі
ұсыныстарды қалыптастырады және ағымдағы жылдың 15 шілдесіне дейін бюджет
комиссиясының қарауына енгізеді.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган бюджеттік
жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті органға республикалық бюджеттен
берілетін нысаналы трансферттер мен бюджеттік кредиттердің болжамды
көлемдері мен мақсатын жеткізеді. Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті
уәкілетті орган оларды бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері бойынша бөледі
және оларға үш жұмыс күні ішінде жеткізеді.
Жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеу процесінің келесі кезеңі
бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің өтінімдер жасауы. Бюджет өтінімдері:
бірыңғай бюджеттік сыныптама;
ағымдағы бюджеттік бағдарламаларға арналған шығыстардың лимиттері;
өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспары мен
орта мерзімді фискалдық саясаты;
басымды бюджеттік инвестициялық жобалар (бағдарламалар) тізбесі
негізінде жасалады.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган:
1) Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындаған тәртіппен ұсынылып
отырған бюджеттік бағдарламалардың тиімділігіне бағалау жүргізеді;
2) бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік өтінімдері бойынша
қорытынды дайындайды;
3) аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттеріне облыстық
бюджеттен берілетін мақсатты трансферттер мен бюджеттік кредиттердің
көлемдері жөнінде ұсыныс дайындайды.
Бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік өтінімдері жөніндегі
қорытындының нысанын экономика және бюджеттік жоспарлау басқармасы
айқындайды 6.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті орган бюджет комиссиясы
қабылдаған шешімдер негізінде алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджет
жобасының түпкілікті нұсқасын жасайды және оны бюджет комиссиясының
қарауына енгізеді. Бюджет жобасының түпкілікті нұсқасы негізінде алдағы
қаржы жылына арналған облыстық бюджет туралы мәслихат шешімінің жобасын
жасайды және облыстың жергілікті атқарушы органы мәслихатқа енгізеді.
Тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджетті бекіту мәслихаттың
шешімін қабылдау арқылы жүзеге асырылады 1, 85-бап.
2. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ БЮДЖЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ
2.1. Облыс бюджетінің кірістер бөлігінің құрылымы
Алматы облысының бюджет түсімдерін болжау аймақтың орта мерзімді
әлеуметтік-экономикалық даму жоспары және алдағы үш жылыдқ кезеңге арналған
орта мерзімді фискалдық саясат негізінде жүзеге асырылады.
Алматы облысының кірістер саясатының негізгі бағыттары мемлекеттік
табыс саясатының бағыттарымен тікелей байланысты.
Облыстың салық саясаты салықтың нақты түрімен салық салуды ң
экономикалық негізінде, кәсіпкерліктің дамуына кедергі болатын
тосқауылдарды жою, салық заңдылығы нормаларының түсініктілігі негізінде,
сонымен қатар салық мәдениетінің ары қарай көтерілуі негізінде қолданыстағы
салықтық және бюджет заңдылықтарымен негізделеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауына,
индустриалды-инновациялық даму Стратегиясына сәйкес салық жүктемелерінің
төмендеуі бюджеттерді құрудағы сүйенетін негізгі жағдайлар болып табылады
8.
Жүргізіліп жатқан саясат салық төлеушілердің салық заңдылығы
нормаларын түсінуге жету, салық тәртібін сақтау, тұрақтылық деңгейін
арттыру, салық төлеушілердің барлық категорияларына салықтық міндеттердің
теңгерімділігіне жету үшін тиімді жағдай туғызады.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің 90-95% салықтар үлесіне тиеді.
Сондықтан қазіргі кездегі салық жүйесінің тиімді жұмыс істеуі әр түрлі
деңгейлерде бюджеттерді фискалды-қайта бөлу қызметімен қамтамасыз етумен,
өндірістік қызметті ынталандырумен және салық салу базасының артуымен
байланысты міндеттерді жүзеге асыруға бағытталған.
Салықтық жүйені құрудағы маңызды қағида орталық бюджет пен елдің
мемлекеттік құрылымы типіне сәйкес басқа деңгейлердегі бюджеттер кірістерін
анық бөліп көрсету.
Мемлекеттік және бюджет құрылымы типіне сәйкес, салықтар жалпы ұлттық,
аймақтық және жергілікті болып бөлінеді. Бұл шектеу әр түрлі деңгейдегі
бюджеттердің автономды қызмет етуімен, соңғы жылдары аймақтық және
жергілікті билеуші органдардың қаржылық және экономикалық базасының
күшеюімен байланысты. Орталық бюджеттің түсімдерінде жетекші рөлді
кораоративті табыс салығы атқарады. Аймақтық және жергілікті бюджеттер
түсімдерінің негізгі көзі – жеке табыс салығы және әлеуметтік салық.
Слаықтық түсімдерді мемлекеттің әр түрлі деңгейлері арасында осылай бөлу –
заң шығарушы органдардың арнайы шешімдерімен реттеледі.
Қазақстанда 2002 жылға арналған мемлекеттік бюджет түсімдерін
республикалық және жергілікті бюджеттер арасында Бірыңғай бюджеттік
сыныптама бойынша бөлу туралы 2002 ж. 4 қаңтарынан Қазақстан Республикасы
Қаржы Министрлігінің № 3 Бұйрығына сәйкес жергілікті бюджеттердің
кірістері төмендегідей:
- жеке тұлғалардан жеке табыс салығы – 100% жергілікті бюджетке;
- Қазақстан Республикасы аумағында өндірілген алкоголь және т.б.
акциздік өнімдерге акциздер – 100% түсімдері жергілікті бюджетке
(газ конденсаты, шикі мұнайдан басқа);
- әлеуметтік салық – 100% түсімдері жергілікті бюджетке;
- мүлікке салынатын салық – 100% түсімдері жергілікті бюджетке;
- жер салығы – 100% түсімдері жергілікті бюджетке;
- көлікке салынатын салық – 100% жергілікті бюджетке 9.
Жоғарыда көрсетілген салық түрлерінің жиынтығы жергілікті бюджет
кірістерінің салықтық түсімдерін құрайды.
Жергілікті бюджеттер кесіндісіндегі салықтар мен алымдардың құрылымы
облыстар табыстарының қалыптасу механизмінің шынайы көрінісін көрсетуге
мүмкіндік береді. Әр облыстағы экономикалық жағдай объективті және
субъективті жағдайлардың іс-әрекеттерінен қалыптасатын салықтар құрылымын
анықтайды 10.
Облыстың бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті органы үш
жылдық кезеңге арналған республикалық бюджеттен берілетін бюджеттік
субвенциялардың, 1 қосымшаға сәйкес аудандық бюджеттерден алынатын
бюджеттік алып қоюлардың көлемдерін және облыстық бюджет пен аудан (қала)
бюджетінің арасында кірістерді бөлу нормативтерін ескере отырып, бюджет
құрылымына сәйкес облыстық бюджет түсімдерінің болжамды көрсеткіштерін
айқындайды және оларды облыстың бюджет комиссиясының қарауына жібереді.
2007 жылға арналған Алматы облысы бюджетінің жобасы Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында көрсетілген
міндеттер, Алматы облысын әлеуметтік-экономикалық дамытудың кешенді
бағдарламасы және алдағы үш жылдық кезеңге арналған облыстың орта мерзімді
фискалдық саясаты негізінде әзірленді 11.
2007 жылға арналған бюджет жобасы Қазақстан Республикасының Бюджет
кодексіне, Қазақстан Республикасының 2006 жылы қабылданған 2007 жылға
арналған республикалық бюджет туралы Заңына және Қазақстан
Республикасының 2005-2007 жылдарға арналған жалпы сипаттағы ресми
трансферттердің көлемі туралы Заңына сәйкес белгіленген.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауына сәйкес 2007 жылға
арналған жалақы қорын есептеу кезінде бюджеттік мекемелер қызметкерлерінің
еңбек ақысын орта есеппен 30%-ға өсіру ескерілген 8.
Алматы облысы бюджетінің кірістері жыл сайын ұлғаюда, 2007 жылы 2005
жылмен салыстырғанда 31667,5 млн. теңгеге артып, 56818,2 млн. теңгені
құрады (Сурет 3).
Сурет 3
2007 жылға арналған бюджет кірістерінің көлемі 2 қосымшаға сәйкес 56
818 166 мың теңге сомасын құрайды, соның ішінде:
салықтық түсімдер бойынша 8803445 мың теңге (15,5%);
салықтық емес түсімдер бойынша 33111 мың теңге (0,1%);
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер 60000 мың теңге (0,1%);
трансферттердің түсімдері бойынша 47921610 мың теңге (84,3%), соның
ішінде:
аудандық (қалалық) бюджеттерден бюджеттік алып қоюлар 6579560 мың
теңге;
республикалық бюджеттен түсетін трансферттер – барлығы 41342050 мың
теңге.
2007 жылға арналған бюджет кірістерінің жалпы көлемінде меншікті
табыстар 31469 млн. теңгені құрайды. Меншікті табыстар құрылымы
төмендегідей (Сурет 4):
- салықтық түсімдер – 29257 млн. теңге (үлес салмағы - 93%);
– салықтық емес түсімдер – 269 млн. теңге (үлес салмағы – 0,8%);
– негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер – 1943 млн. теңге (үлес
салмағы – 6,2%).
Сурет 4
2007 жылға облыстың аудандары мен қалаларының бюджеттеріне жалпы
мемлекеттік салықтардан кірістерді бөлу нормативтері 2006 жылғы 12
желтоқсандағы № 34-250 Алматы облысының 2007 жылға арналған облыстық
бюджеті туралы Алматы облыстық Мәслихатының шешімімен төмендегі көлемде
белгіленген:
жеке табыс салығы бойынша:
Ақсу ауданы –100 %, Алакөл ауданы –100 %, Балқаш ауданы –100 %,
Еңбекшіқазақ ауданы –100 %, Ескелді ауданы –100 %, Жамбыл ауданы –100 %,
Іле ауданы – 0 %, Қаратал ауданы –100 %, Қарасай ауданы –0 %, Кербұлақ
ауданы –100 %, Көксу ауданы –100 %, Панфилов ауданы –100 %, Райымбек ауданы
–100 %, Сарқан ауданы –100 %, Талғар ауданы –50 %, Ұйғыр ауданы –100 %,
Қапшағай қаласы – 0 %, Талдықорған қаласы –50%, Текелі қаласы –100 %;
әлеуметтік салық бойынша:
Ақсу ауданы–100 %, Алакөл ауданы –100 %, Балқаш ауданы –100 %,
Еңбекшіқазақ ауданы –100 %, Ескелді ауданы –100 %, Жамбыл ауданы –100 %,
Іле ауданы – 0 %, Қаратал ауданы –100 %, Қарасай ауданы –0 %, Кербұлақ
ауданы –100 %, Көксу ауданы –100 %, Панфилов ауданы –100%, Райымбек ауданы
–100 %, Сарқан ауданы –100%, Талғар ауданы –50 %, Ұйғыр ауданы -100 %,
Қапшағай қаласы – 0 %, Талдықорған қаласы –50 %, Текелі қаласы –100 %.
Жергілікті салық пен төлемдер бойынша 2007 жылға арналған облыс
бюджеті 8 803 445 мың теңге сомасында белгіленді, бұл 2006 жылдың
бекітілген бюджетінен 2 868 669 мың теңгеге артық.
Салық түсімдерінің негізгі көздері әлеуметтік салық (56,4%), жеке
табыс салығы (37,9%), тауарларға, жұмыстарға және қызметтер көрсетуге
салынатын iшкi салықтар (5,7%) болып табылады.
Төлем көзінен алынатын табыстың жеке табыс салығы қолданыстағы
заңнамаға және салық салудың бекітілген ставкаларына сәйкес ұсынылатын
алынатын табыс, льготалар және шегерімдер сомасына тәуелді.
Төлем көзінен алынатын табыстың жеке табыс салығы болжамын есептеу
үшін салық төлеушілер салық органдарына ұсынатын салық декларациялары
мәліметтерін пайдалану қажет. Салық салынатын табыстар сомасы мен жеке
табыс салығының мөлшері негізінде өткен жылда және ағымдағы жылдың есептік
кезеңінде қалыптасқан салық қоюларының орташа пайызын келесі формуламен
анықтау қажет:
S= PI OD*100%, мұндағы
S – алып қоюдың орташа пайызы;
PI – есептік кезеңдегі төлем көзінен алынатын жеке табыс салығының
сомасы;
OD – есептік кезеңдегі салық салынатын табыстың аударылған
сомалары.
Кейін, табыстың күтілетін сомасы мен алып қоюдың орташа пайызының
негізінде ағымдағы жылдағы салық түсімдерінің күтілетін сомасы
анықталады.
Төлем көзінен алынатын табыстың жеке табыс салығының болжамы
төмендегі формуламен анықталады:
PIP= ODOХ*I100% * S 100%, мұндағы
PIP – төлем көзінен алынатын табыс салығының болжамды сомасы;
ODOХ – ағымдағы жылда салық салынатын табыстың күтілетін сомасы;
I – жоспарланатын жылда еңбекке ақы төлеу қорының өсуі;;
S – алып қоюдың орташа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Жеке бюджет түрлерінің сипаттамасы мен экономикалық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Бюджетаралық қатынастар механизмі: шетелдік тәжірибе және
Қазақстан
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеу тәртібі
... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ БЮДЖЕТІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫН ТАЛДАУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 25
2.1 Облыс бюджетінің кірістер бөлігінің құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Аймақтың жергілікті бюджетінің шығыстар бөлігі
... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
2.3 Жергілікті бюджеттерді қалыптастыруда ресми трансферттердің
рөлі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕХАНИЗМІН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 46
3.1 Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік құзыреттерін
нығайту жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 46
3.2 Қазақстан Републикасында бюджет жүйесін орталықсыздандырудың тиімді
моделі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 52
3.3 Қазақстан Республикасында ішкі аймақтық бюджетаралық қатынастар
мәселелерін шешу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 66
КІРІСПЕ
Ел экономикасын тұрақты дамытуға бағытталған мемлекеттің бюджет
саясаты – бюджеттік процесс қатысушыларының экономикалық, аймақтық және
әлеуметтік мүдделерін максималды ескеретін бюджетаралық қатынастардың
тиімді жүйесін құрусыз жүзеге асуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіндегі тиісті жергілікті
бюджеттің кірістері мен шығындарының құрылымын ұтымды белгілеу, сондай-ақ
бюджеттік қатынастарды реттеу соңғы кездерде қоғам өмірінің әлеуметтік-
экономикалық аясындағы өзекті мәселеге айналып, жергілікті бюджеттер
жүйесі, жергілікті мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік
өкілеттіктері, жергілікті деңгейдегі қаржылық-бюджеттік қызмет, бюджеттік
құқықтың қазіргі заманғы реттеуші қуаты, орталық және жергілікті
мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік қатынастардағы өкілеттіктерінің
аражігін айқындау жөніндегі теориялық-тәжірибелік тұрғыдан маңызды әрі
кезек күттірмей шешуді талап ететін көкейкесті проблемаларды алдыңғы
қатарға шығарған болатын.
Қазақстанда мемлекеттік басқару, салық-бюджет, қаржы және экономикалық
саясат жүйесін реформалау – барлығының жиынтығы аймақтың, аудандардың және
ауылдық аумақтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайына әсер етеді. Бұл өз
кезегінде бюджетаралық қатынастар механизмінде көптеген проблемалардың
туындауына жол береді. Осыған байланысты жергілікті бюджеттердің қалыптасу
механизмі мен оның бюджеттің басқа деңгейлерімен қатынастарын қарастыруға
қызығушылық туындайды.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттерді
қалыптастыру механизмін талдау және жетілдіру. Бұл мақсатқа жетуде келесі
міндеттерді шешу қажет:
1) бюджет түсінігінің мәнін ашу;
2) жергілікті бюджеттің кірістер бөлігінің құрылымын талдау;
3) бюджеттің шығындар бөлігін қалыптастыруды зерттеу;
4) жергілікті бюджет тапшылығын жабу үшін берілетін ресми
трансферттерге сипаттама беру;
5) бюджетаралық қатынастар механизмінің шетелдік тәжірибесін талдау;
6) Қазақстан Республикасындағы бюджет деңгейлері арасындағы
бюджетаралық қатынастар механизмін қарастыру;
7) жергілікті бюджеттерді әзірлеу мен бекітудегі мемлекеттік басқару
органдарының рөлі;
8) бюджет жүйесін орталықсыздандыру мәселесіне сипаттама беру;
9) жергілікті мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік құзыреттерін
нығайту жолдарын табу;
10)бюджеттер арасында салықтық түсімдерді бөлу нормативін талдау
және т.б.
Әртүрлі рангтағы аумақтардың тиімді және пропорционалды дамуын
қамтамасыз ететін экономикалық құралдар мен ынталандырулар жүйесі қажет.
Олардың ең тиімдісі жергілікті бюджеттерді қалыптастыру жүйесін нормативтік
негізде қайта құру болып табылады. Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру
жүйесін қайта ұйымдастыру олардың тұрақтылығын, жергілікті басқару
органдарының экономикалық қызығушылығын арттыруды қамтамасыз ету мақсатымен
жүргізілуі тиіс.
1. ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Жеке бюджет түрлерінің сипаттамасы мен экономикалық
мазмұны
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына
байланысты. мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-
қатынастың рөлі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы
ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі, валюталық
курс және басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне
жету осы қарым-қатынастардың ахуалына тәуелді.
Қаржылық қарым-қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің
қатысуымен болатын құндылық бөлу процесінде орын алуы, екіншіден, жалпы
мемлекеттік функцияларды атқаруға арналған орталықтандырылған ақша
қаражаттар қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты. Осындай барлық
қаржылық қарым-қатынас мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық
мазмұнын құрады 1, 6-б..
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінің 4-бабында бюджетке
келесідей түсінік берілген: Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған
орталықтандырылған ақша қоры 2, 4-бап.
Бюджеттің формасы – қаржылық жоспар, материалдық негізі –
орталықтандырыған қор, экономикалық негізі – жалпы экономикалық қарым-
қатынас, заңнамалық белсендіруі – заң. Бюджет әр мемлекетке өзінің
экономикалық, әлеуметтік және саясаттық функцияларын орындауға объективтік
ақшалай түрде қажетті. Мемлекет бюджетті пайдалана отырып, бюджет
процесінің әртүрлі субъектілері арасында табыстарды қайта бөледі. Осы
жолмен мемлекетте саяси және экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету
бойынша көптеген міндеттер шешіледі.
Бүгінгі күні мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынастағы әр түрлі
қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптастыратын күрделі
және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы орталық пен аймақтар
арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі
ымыраға (компромисс) келеді, бюджеттік дотациялар мен трансферттер бөлу
арқылы мемлекет орталық және жергілікті мүдделерді қалыптастырып, іске
асырады. Ал бюджет экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық және
әлеуметтік дамуын көрсетеді 1, 8-б..
Экономикалық формалар түсінігі ретінде жалпы ішкі өнімді құндылық
бөлу процесінің бір жақтарын объективтік түрде көрсететін бюджеттің кіріс
және шығын категориялары айтылады. Кіріс – мемлекетті бюджеттік
ресурстармен (қажетті ақша қаражаттарымен) қамтамасыз етуге арналған, ал
шығын – жалпы мемлекеттік функцияларды орындауды қаржыландыруға бюджеттік
ресурстарды бөлуге арналған.
Мемлекеттің бюджет саясаты қаржылық теңестіру принципіне негізделеді.
Бюджеттік немесе қаржылық теңестіру принципі мемлекетке барлық азаматтардың
әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруды кепілдендіру үшін қажет.
Сонымен қатар, бұл принцип жеке аумақтардың дамуы мен жетілуін
ынталандырумен және реттеумен байланысты. Бұл мемлекеттің аймақтары бойынша
өндіргіш күштерді қалыпты бөлуде маңызды фактор болып табылады. Аймақтар
бір-бірінен географиялық орны, демографиялық жағдайы, өндірістік
мүмкіндіктері, инфрақұрылымның даму дәрежесі және т.б. көрсеткіштер бойынша
ерекшеленеді. Осыған байланысты мемлекет теңдестірілген аймақтық дамуға
бақылау жүргізеді. Қажетті жағдайда мемлекет бюджетаралық қатынастарды
реттеу сияқты басқарудың қаржылық механизмін пайдаланады.
Құндылық бөлудің айрықша аймағы ретінде бюджет арнайы қоғамдық міндет
атқарады, яғни ол жалпы мемлекеттік мүдделерді қаражаттандыруға қызмет
етеді. Бюджет қаражаттары арқылы өндірістің дамуы мен ұлғаюынын шығыстары,
ғылыми-техникалық пен қоғамдық өндірістің салалық және аумақтық құрылымын
жетілдіру қаражаттандырылады, қоғамдық шығындар (білім беру, денсаулық
сақтау, әлеуметтік сала) және басқа да шығындар қамтамасыз етіледі.
Құндылық бөлудің айрықша аумағы ретінде бюджет келесі арнайы
белгілермен сипатталады:
1. Бөлулік қарым-қатынастың айрықша экономикалық формасы, яғни
мемлекет тарапынан жалпы ішкі өнімнің бөлігін жинау және оны қоғамдық
мүддені қамтамасыз етуге пайдалануға арналған;
2. Ұлттық экономика салалары, аумақ, экономика секторлары қоғамдық іс-
әрекет салалары арасында құндылықты қайта бөлуге арналған;
3. Құндылық бөлудің ерекше бір кезеңін атқарады, яғни жалпы қаржылық
қарым-қатынас тауар ақша қарым-қатынаспен тығыз байланысты болса, бұл арада
құндылық бөлу тауарлы формадағы ішкі өнім қозғалысымен тікелей байланыста
емес және одан белгілі мөлшерде бөлек атқарылады;
4. Бюджеттік бөлу пропорциялары мен формалары әрбір тарихи кезеңде
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының сұраныстары мен міндеттемелері
бойынша анықталады;
5. Бюджеттік бөлу аумағы қаржы жүйесінің басқа да тізбектерімен өзара
тығыз байланыста, бірақ олардың арасында бюджеттік бөлу бастапқы жағдайда,
себебі ол экономиканың құндылық құрылымы мен экономикалық және әлеуметтік
дамудың негізгі бағыттарын ақша қаражаттарымен қамтамасыз етуге әсер етеді
1, 9-б..
Қазақстан Республикасында екі деңгейлі бюджет жүйесі қызмет етеді:
- республикалық бюджет;
- жергілікті бюджет.
Салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және
орталық мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры республикалық бюджет болып табылады 2, 7-
бап.
Жергілікті бюджет облыстық, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеті немесе аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті болуы мүмкін 2,4-
бап.
Жергілікті бюджет (облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала,
астана және аудан бюджеттері) – арнайы заңмен бекітілген салықтық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптасатын және облыстық деңгейдің,
республикалық маңызы бар қала, астананың және ауданның жергілікті
мемлекеттік органдарының, оларға бағынысты мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз ету мен сәйкес әкімшілік-
аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналған
орталықтандырылған ақша қоры 2, 7-9 баптар.
Жергілікті бюджет мемлекеттің аймақтық саясатын жүзеге асырудың
негізгі құралдарының бірі.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде төтенше мемлекеттік
бюджет енгізілуі мүмкін. Оны қолданудың негізі ретінде ҚР Президентінің
республика аумағында төтенше жағдай енгізу жөніндегі шешімі есептеледі.
Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің
негізінде қалыптастырылады және оны енгізген уақытта республикалық бюджет
туралы Заң мен басқа деңгейдегі бюджеттер жөніндегі шешімдер өз күшін жояды
2, 10-бап.
Кез келген бюджет жүйесі мынадай басты мақсаттарға жетуге бағытталады:
- экономикалық тиімділік;
- әлеуметтік әділеттілік;
- саяси тұрақтылық;
- заң басшылығы және мемлекет бірлігінің нығаюы.
Бюджет мемлекеттік органдарды қаржыландыруға қажетті қаржыларды
шоғырландырып қана қоймай, тұрақтылықты сақтау үшін аймақтар арасында
табыстарды қайта бөлуге де қызмет етеді.
Жергілікті бюджеттер жүйесі мемлекеттік құрылым мен тиісті әкімшілік-
аумақтық бөлініске негізделеді. Жергілікті бюджеттер республиканың бюджет
жүйесінің екінші деңгейі және облыс, республикалық маңызы бар қала, астана,
аудан, облыстық маңызы бар қалалар бюджеттерінен құрайды. Бұлардың барлығы
тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік бойынша биліктің жергілікті органдары өз
функцияларын орындауды қаржылық қамтамасыз етуге арналған ақша
қаражаттарының орталықтандырылған ақша қоры болып табылады.
Жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығындарының құрылымы
республикалық бюджеттікіндей Бюджет кодексі ережелерімен анықталған, бірақ
әлдебір ерекшеліктері бар. Ол ерекшеліктері әрбір мемлекеттік басқару
деңгейі бойынша өздерінің өкілеттіктерін іске асыру мақсатында тұрақты
кірістік қайнар көздерді бекіту мен билік құрылымдарының өкілеттіктерін
шектеу және бюджетаралық қатынастарды жетілдіруге сәйкес бюджеттер
деңгейлері арасында шығындарды бөлумен шарттасады. Шығындық өкілеттікті
бөлудің жүйелігін қамтамасыз ету мақсатында басқару деңгейлері бойынша
мемлекеттік органдардың белгілі функцияларды орындау құзыреттері анықталып,
оларға шығындық өкілеттік бекітіледі 1, 49-б..
1.2. Бюджетаралық қатынастар механизмі: шетелдік тәжірибе және
Қазақстан
Басқарудың барлық деңгейлерінің өз бюджеттері бар және олар өздерінің
өкілеттіктері шеңберінде қызмет етеді. Әртүрлі басқару деңгейлері
бюджеттерінің нақты қалыптасқан нормалар негізінде дербес қызмет етуі
бюджетаралық қатынастардың негізін құрайды.
Әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-әрекеті және елдің бюджет
жүйесінің бірлігін салықтарды бөлу арқылы ғана қалыптастыруға болады.
Бюджеттер арасында салықтарды бөлу тәсілдері әртүрлі.
Бірінші тәсіл, нақты бір салықтар түрлерін республикалық және
жергілікті бюджетке бекіту.
Екінші тәсіл, салықты бюджет деңгейлері арасында нақты бір пропорция
арқылы бөлу.
Үшінші тәсіл жоғары тұрған бюджеттен төменгі бюджетке трансферттер,
субвенциялар бөлуді білдіреді.
Бюджетаралық қатынастарға қатысушылардың мүдделерінің сақталуын
төмендегідей принциптер қамтамасыз етеді:
- жалпымемлекеттік мүдде мен халықтың мүддесінің бірлігі;
- бюджет-салық өкілдіктерін, шығындар мен табыстарды ажыратуда,
оларды бөлуде орталықтандыру және орталықсыздандыру принциптерінің
болуы;
- бюджеттер дербестігінің жоғары деңгейде болуы, әрбір басқару
деңгейлерінің жауапкершіліктері;
- мемлекеттің бюджет-салық саясатын жүзеге асыруға аумақтық басқару
органдарының белсенді қатысуы.
Бұл принциптердің негізінде орталық және аймақтық билік өкілдерінің
өзара қарым-қатынасы жүйесі белгіленеді.
Бюджетаралық қатынастарда бюджеттік реттеудің маңызы үлкен. Бюджеттік
реттеу арқылы бюджет жүйесінің әртүрлі деңгейлерінің өзара қарым-қатынасы
жүзеге асады. Бюджеттік реттеудің төмендегідей әдістері белгілі.
- бюджет түрлері арасында шығындарды бөлу;
- жекелеген бюджеттердің бекітілген тұрақты табыстарын белгілеу;
- жекелеген бюджеттердің реттеуші табыстарын белгілеу;
- бюджетаралық дотация;
- бюджетаралық кредиттеу.
Екінші және үшінші деңгейлі бюджеттердің жалпы мемлекеттік бюджеттен
ерекшелігі, олардың кірістері:
- бекітілген немесе жеке меншік;
- реттеуші болып бөлінеді.
Бекітілген табыстар деп белгіленген тәртіп бойынша тұрақты немесе
ұзақмерзімді негізде толықтай немесе тіркелген үлесте (пайызбен) сәйкес
бюджетке түсетін табыстарды айтамыз.
Реттеуші табыстар – табыстар мен шығындарды теңестіру мақсатында
бюджетке салықтардан немесе тіркелген үлесте емес басқа төлемдерден
пайыздық аударым жасау арқылы түсетін табыстар (ресми трансферттер) 3.
Бюджет тепе-теңсіздігі проблемасы кез келген мемлекетке тән. Тігінен
теңсіздік проблемасы жалпымемлекеттік салықтардағы әртүрлі басқару
деңгейлерінің үлестік қатысуы және аумақ шығындарын жоғары тұрған
бюджеттердің субсидиялауы арқылы шешіледі. Көлденеңінен тепе-теңсіздік
аумақтардың салықтық базасының әртүрлілігінен туындайды.
Тігінен және көлденеңінен балансқа қол жеткізу үшін бюджет жүйесінде
теңестіру жүйесі қолданылады. Бюджеттік теңестірудің негізгі құралдары –
басқару деңгейлері бойынша салықтық табыстарды бөлу және жоғары тұрған
бюджеттен трансферттер бөлу.
Бюджетаралық қатынастардың екі үлгісі бар: орталықсыздандырылған және
кооперативтік.
Орталықсыздандырылған үлгі мынадай ерекшеліктермен сипатталады:
1) Мемлекеттік органдардың үш басты функциясы бар: макроэкономикалық
тұрақтылық, ұлттық табысты қайта бөлу, мемлекеттік тауарлар мен
қызметтердің өндірісі. Алғашқы екеуі орталық үкіметтің функциялары
соңғысы басқару деңгейлері арасында бөлініске түседі.
2) Әртүрлі билік деңгейлеріне салық салу бойынша өкілеттіктерді үлестіру
функциясы. Орталық бюджетке түсетін салықтар: жеке және заңды
тұлғалардың табыстарына салынатын салықтар, акциздер және кедендік
салықтар. Жергілікті бюджетке қалған табыс көздері түседі: тауарлар
мен қызметтерге салық, мүлік және жер салықтары.
3) Аймақтық биліктің жоғары дәрежеде қаржылық тәуелсіздіктері мен
дербестіктері.
Кооперативтік үлгіге төмендегілер тән:
1) Ұлттық табысты бөлуге және макроэкономикалық тұрақтылықты
қалыптастыруға аймақтың билеуші органдары қатысады.
2) Салықтық табыстарды бөлу жүйесінде аймақтық билеуші органдардың рөлі
артады.
3) Орталық билеуші органдар көлденеңінен бюджеттік теңестіру саясатын
белсенді жүргізеді, аймақтың қаржысына жауапкершілігін арттырады,
аумақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерін теңестіру
жұмыстарын жүзеге асыру арқылы аймақ дербестігіне шектеу қойылады.
Көптеген дамыған елдерде бюджетаралық қатынастар мәселесін шешу
бойынша мол тәжірибе жинақталған және аймақтар арасында қаржы ресурстарын
тиімді бөлу механизмі ұтымды жүзеге асып келеді.
Бюджетаралық қатынастар механизмі бюджет деңгейлеріне тәуелді, ал олар
белгілі бір елдің әкімшілік-аумақтық бөлінісіне байланысты. Әртүрлі елдерде
бюджетаралық қатынастарды әртүрлі әдістер көмегімен реттейді, олар
төмендегідей:
1) дотациялар, субсидиялар және субвенциялар;
2) әртүрлі трансферттер;
3) мемлекеттік және мемлекеттік емес гранттар;
4) займдар 4, 119-б..
Шетелдік тәжірибені зерттеу нәтижелері көрсеткендей, бюджетаралық
қатынастар механизмі саяси және экономикалық сипаттағы көптеген факторларға
тәуелді.
Қазақстан үшін Польша тәжірибесі қызығушылық танытады, өйткені бұл
елде 1990 жж. біздің еліміздегідей жергілікті кеңестер жүйесі болды.
Польшадағы жергілікті өзін-өзі басқарудың өзіне тән ерекшелігі үш звенолық
жүйенің болуы: гминалар, повяталар, воеводстволар 5.
Бюджет муниципалдық құрылымның қызмет етуінің негізі болып табылады.
Оның құрылу, пайдалану принциптері жергілікті өзін-өзі басқарудың барлық
деңгейлері үшін бірдей. Олар заңдық жүйеде анықталады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың кірістері төмендегілер болып табылады.
- жеке табыстар, мысалы меншікке, жеке және заңды тұлғалар табысының
бір бөлігіне салынатын салықтар және басқа да салықтар;
- жалпы субвенция;
- мемлекеттік бюджеттен мақсатты дотациялар. Сонымен қатар,
муниципалдық құрылымдар Еуропалық одақтан да қаражат алады.
Повяталар мен воеводстволар қаржылық автономиясының дәрежесі жоғары
емес, өйткені негізінен мемлекеттік бюджеттен жүргізілетін табыстарды қайта
бөлуге негізделеді. Ақша қаражаттарының қайта бөлінісі жалпы сувенциялар
мен мақсатты дотациялар есебінен жүзеге асады.
Субвенция – мемлекеттік бюджеттен гминаларға, повяталарға,
воеводстволарға аударылатын қаржылар. Олардың келесідей түрлері бар:
1) Білім беруге субвенциялар – гминалар кірістерінің негізгі көзі
болып табылады. Субвенция көлемінің негізгі критерийі оқушылар
мен мектептер саны, мұғалімдер кәсібилігі және гмина сипаты болып
табылады.
2) Теңестіруші субвенция – салықтық түсімдері бір тұрғынға шаққанда
барлық гминалардың орташа салықтық табыстарының 92%-ынан төмен
гминаларға төленеді. Субвенция салықтық табыстар мен мемлекеттегі
бір тұрғынға шаққандағы орташа табыстардың арасындағы
айырмашылықтың бір бөлігін жабуы тиіс.
3) Баланстайтын субвенция – муниципалдық табыстардың өзгеруіне
байланысты табыстардың бір бөлігін жоғалту нәтижесінде гминаларға
беріледі.
Гминалар нысаналы дотацияларды белгілі бір функцияларды жүзеге асыру
үшін алады. Толығымен шығындалмаған немесе мақсатсыз шығындалған дотациялар
қайтарылуы тиіс.
Субвенциялар мен нысаналы дотациялар повяталар мен воеводстволарға да
жоғарыдағы шарттарда беріледі. Алайда воеводстволар табысында баланстайтын
субвенция жоқ.
Соңғы уақытта Польша билігі жергілікті өзін-өзі басқарудың қызмет етуі
үшін шетелдік қаражатты тарту диапазонын кеңейтуде.
Бюджетаралық қатынастар ғылымда аз зерттелген. Ағылшын ғалымдары
Г.Хьюджз және С.Смит (Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы)
бюджетаралық қатынастарды реттеу тәсілдерінің, мемлекеттік қаржыны
орталықтандыру дәрежесінің, орталық және жергілікті билік қарым-қатынасының
ұқсастығына байланысты Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерін
төмендегідей топтастырған.
Бірінші топқа үш федералды – Австралия, Канада және АҚШ, екі унитарлы
– Ұлыбритания және Жапония мемлекеттері кірді. Бұл елдер үшін аймақтық және
жергілікті билікте салықтық өкілдікке сүйенетін дербестік тән.
Екінші топқа Солтүстік Еуропа елдері кіреді: Дания, Норвегия, Швеция
және Финляндия. Оларға тән ерекшелік - әлеуметтік шығындарды қаржыландыруда
аймақтық басқару органдары үлесінің жоғары болуы.
Үшінші топқа Батыс Еуропаның федеративті елдері кіреді: Австрия,
Германия және Швейцария. Бұл елдер әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің
дербестігімен сипатталады.
Муниципалдық аудандардың бюджеттік қамтамасыз
етілу деңгейін теңестіру
Муниципалдық аудандардың (қалалық округтердің)
бюджеттік қамтамасыз етілу деңгейін теңестіру
дотациялар субвенциялар
субсидиялар
Муниципалдық құры- Федерациялық заңнамаға Инвестициялық бағ-
лымдардың бюджеттік сәйкес берілген жеке дарламалар,
қоғам-
қамтамасыз етілуін те- мемлекеттік өкілеттіктер дық
инфрақұры-
ңестіру мақсатында ЖӨӨБ органдарына лымның даму
жоба-
беріледі ұсынылады
ларын және басым-
ды әлеуметтік шы-
ғындарды үлестік
Аймақтық Аймақтық өтемақы
қаржыландыру үшін
қаржылық қоры
беріледі
қолдау қоры
Муниципалдық
Аудандық
даму қоры
қаржылық
қолдау қоры
Әлеуметтік шығын-
дарды бірге қаржы-
ландыру қоры
Сурет 1
Федеративті елдердегі бюджетаралық қатынастарды реттеу үлгілерінің
жалпы схемасы сурет 1 көрсетілген 4, 120-б..
Төртінші топқа Бельгия, Франция, Греция, Италия, Нидерланды,
Португалия, Испания сияқты Оңтүстік және Батыс Еуропа елдері кіреді. Бұл
елдерді орталыққа бюджеттерінің тәуелділігі біріктіреді.
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерінің жергілікті
бюджеттерінде табыс салығы мен меншікке салынатын салық үлесі артық,
жоғары. Бұл салықтарды жергілікті басқару органдары мен орталық органдар
салады және әрқайсысы өз ставкаларын қояды. Мұндай тәсілдің екі артықшылығы
бар: бұл жергілікті билікке жергілікті тұтынуға байланысты өздерінің
шығындарын көбейтуге немесе азайтуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл
салықтар өздерінің мүдделеріне жұмсауға орталық органдар рұқсат берген
нағыз табыс көздері.
Бюджетаралық қатынастардың жапондық тәжірибесін қарастырсақ, Жапонияда
жергілікті органдардың бюджеттік қызметі алты категорияға бөлінген:
1) қоғамдық тәртіпті сақтау;
2) қоғамдық жұмыстар;
3) білім беру;
4) әлеуметтік қамтамасыз ету;
5) еңбек нарығына қатысу;
6) өнеркәсіп дамуына және еңбекпен қамтуға қатысу.
Әрбір категория үшін бір өлшем бірлігі белгіленеді. Мысалы, қоғамдық
тәртіпті сақтау бойынша шығындарда – полиция қызметкерлерінің саны және
сыбағалы шығын анықталады. Осы көрсеткіштерді көбейту арқылы стандартты
аумақтық қаржылық сұраныстарының базасы анықталады.
Жергілікті салықтар туралы Заң салықтардың түрлерін (30), шекті
ставкаларын анықтайды. Жапонияда жергілікті бюджеттердің кірістер бөлімдері
жылдан жылға нығаюда, онда әрбір аумақтық басқару органдары салық салуға
құқылы.
Көптеген дамыған елдерде бюджетаралық қатынастарды шешу бойынша мол
тәжірибе жинақталған және аймақтар арасында қаржы ресурстарын тиімді бөлу
механизмі тиімді жүзеге асып келеді. Орталық пен аймақ арасында бюджет
мүддесін теңестіру міндеті мемлекеттік экономикалық жағдайы көптүрлі бола
түскен сайын, арта түседі.
Ұлыбритания, Франция, Қытай, Индонезия сияқты унитарлы мемлекеттерде
шешімді орталық үкімет қабылдайды. Дегенмен соңғы жылдары мемлекеттік
басқару жүйесін орталықсыздандыру процессі жүріп жатыр. Франция елінің
тәжірибесінде бюджет ресуртарын тиімді пайдалану мемлекеттік бюджет
саясатының басымдықты міндеттердің бірі. 1970 жылдары Францияда бюджет
жүйесі орталықтандырылған болды. Орталық салық салу жүйесін анықтап, реттеп
отырды, салықтық түсімдердің 85%-ын алды. Үлкен көлемде қайта бөлінетін
бюджет қаржысы бюджеттердің теңестірілуін қамтамасыз еткенімен, аймақтардын
шаруашылық дамуын тоқтатып, экономикалық ынталарын жойды.
Сондықтан да кейінгі жылдары орталықсаздандыру процесі прогессивті
дамып келеді. Аймақтық және жергілікті билік органдары дербестік алып,
оларға әлеуметтік көмек, жабдықтау, мектепті қамтамасыз ету, қаланы дамыту
сияқты өкілдіктер берілген. Жергілікті бюджеттер табыстарының 40%-ы орталық
бюджеттің есебінен қамтамасыз етіледі. Аймақ халқының саны, экономикалық
және әлеуметтік инфрақұрылымдарын даму денгейлерінің әртүрлілігі
жергілікті бюджет шығындарының да бір адамға есептегенде әртүрлі болатынын
көрсетеді. Орталықтан бөлінетін мемлекеттік субсидияны бірнеше топқа
біріктіріп көрсетуге болады:
1. салықтық түсімдердің залалдарын жабуға берілетін қаржылық көмек;
1. жергілікті билік органдарының өкілеттіктерін кеңейтумен байланысты
туындайтын залалдары жабу және т.б.
Францияда жергілікті бюджеттерге берілетін мемлекеттік субсидия
сан алуан. Оларды төрт топқа біріктіруге болады:
2. жұмыс істеуге (на функционирование) дотация мен субвенция;
3. жабдықтарға дотация мен субвенция;
4. жергілікті билік өкілдіктерін кеңейтуге байланысты қаржылық көмек;
5. жалыұлттық масштабта орталық әкімшілік белгілейтін, салықтық
жеңілдіктердің залалдары жабуға дотация мен субвенция.
1. Жұмыс істеуге (на функционирование) дотация мен субвенция (1994
жылы 107109 млн франк ) былайша бөлінеді:
6. жұмыс істеуге жалпы дотация(98144);
7. мұғалімдерге арнайы дотация (3155);
8. ұлттық теңестіруші қоры (1296);
9. басқа да дотация мен субсидия (4314);
2. Жабдықтарға дотация мен субвенция (33513):
10. жабдыққа жалпы дотация (5895);
11. қосымша қүн салығының орнын толтыру қоры (21800);
12. жол тәртібін бұзғаны үшін штрафтар бойынша аударымдар (1000);
13. министрліктердің субвенциялары мен қазынашылықтың арнайы шоты (4618);
3. Жергілікті билік өкілдіктерін кеңейтуге байланысты қаржылық
көмек:
14. орталықсаздандыру бойынша жалпы дотация (13333);
15. мектепке білім беруге аймақтық дотация мен коледждердің жабдықтарына
дотация (4405);
16. кәсіби білім беруді орталықсыздандыруға дотация (4145);
17. берілген салықтар (39027).
4. Салықтарды азайту және салық салудан босату щығындарының орнын
жабуға дотация (53138):
18. жер салығынан босатқаны үшін залалдарды жабуға дотация (1503);
19. заңмен белгіленген басқа да жеңілдіктердің орнын жабуға дотация
(24181);
20. сауда кәсіпорындарын тұрғын үй салығынан, жер тіліміне құрылс салуға
байланысты жер салығынан босатылған кәсіпорындардың залалдарын жабу
(8350).
Бірінші топтағы дотация мен субвенция маңыздырақ. Олар коммуналар мен
департаменттерге арналған. Жұмыс істеуге берілетін дотация жергілікті
бюджет ресурстарының 31-45%-ын құрайды.
Францияда жергілікті бюджеттердің табыстарын теңестіру үшін
мемлекеттік субсидия мен дотациядан басқа да механизмдер бар. Мысал ретінде
жергілікті салықтардан түсетін табыстарды арнайы қорлар арқылы аумақтар
арасында бөлу жүйесі, оның орталық бюджетпен байланысы жоқ. Салықтарды
қайта бөлу жүйесінде кәсіби салықтардың алатын орны зор. Бұл салық
жергілікті бюджеттің тең жартысын қамтамасыз ететін жалғыз тұрақты табыс
көзі.
Францияда жергілікті билікке бюджет табыстары бойынша кең өкілеттік
берілгенімен, аймақтық есеп айырысу бойынша Кеңес құрылған. Оған бюджет
табыстарын мақсатына лайықсыз жұмсамас үшін бақылау жасау функциясы
жүктелген.
Бюджетаралық қатынастар механизмі бюджет деңгейлеріне тәуелді , ал
бюджет деңгейлері белгілі бір елдің әкімшілік-аумақтық бөлінісіне
байланысты Қазақстан Республиксында бюджетаралық қатынастар:
10) республикалық және облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала,
астана бюджетінің арасында:
- ресми трансферттермен;
- бюджеттік кредиттермен;
11) облыстық және аудандық бюджеттер арасында:
- ресми трансферттермен;
- бюджеттік кредиттермен;
- кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі 2.
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын айқындаған кезде
бюджеттер деңгейлерінің әрқайсысының салықтық әлеуеті, аймақтардың
объективтік бюджеттік қажеттіліктерін бағалау нәтижелері ескеріледі.
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары орта мерзімді фискалдық
саясатқа сәйкес белгіленеді.
Бюджетарлық қатынастарды жетілдіру қажет. Өйткені Қазақстанда
бюджетаралық қатынастрды реттеу ресми трансферттер көмегімен жүзеге
асады.Оның теріс жақтары төмендегідей:
1. гранттардың тиімсіз жүйесі шығындарды басқарудың жоқ болуының себебіне
айналуы мүмкін;
2. ұзақ мерзімді кезендегі теңдестіруші трансферт экономикалық өсу
қарқынының азаюына әкеледі т.б.
Қазақстан Республикасындағы бюджетаралық қатынастар механизмін
жетілдіру жолдары мен негізгі бағыттары үшінші бөлімде қарастырылған.
1.3. Жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеу тәртібі
Жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеудің негізі – жергілікті
өкілді орган бекітетін аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының орта
мерзімді жоспары, жергілікті атқарушы орган бекітетін тиісті әкімшілік-
аумақтық бірліктің алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзімді
фискалдық саясаты, мемлекеттік, салалық, аймақтық бағдарламалар, Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жыл сайынғы жолдауы, өткен
және ағымдағы қаржы жылдарында жергілікті бюджеттерді атқарудың нәтижелері,
жергілікті бюджеттік бағдарламаларды атқару тиімділігін бағалаулар болып
табылады 6.
Жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеу процесі мынадай кезеңдерді
қамтиды:
1) алдағы қаржы жылына арналған түсімдердің болжамды көрсеткіштерін
айқындау;
2) ағымдағы бюджеттік бағдарламалар мен бюджеттік даму
бағдарламаларына арналған шығыстардың лимиттерін айқындау;
3) жергілікті бюджеттік бағдарламалар әкімшелерінің бюджеттік
өтінімдерді жасауы;
4) жергілікті бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік
өтінімдерін қарау;
5) мәслихаттың тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы
шешімінің жобасын әзірлеу.
Бюджет кірістерін жоспарлау жоспарланатын кезеңге бюджет түсімдерінің
көлемдерін анықтау бойынша шешімді әзірлеу процесі болып табылады.
Алдағы жылға бюджет кірістерінің түсімін болжау Қазақстан
Республикасының Салық және Бюджет Кодекстеріне, басқа да нормативтік
құқықтық актілеріне сәйкес жүргізіледі.
Бюджет түсімдерін болжаудың негізгі принциптері төмендегідей:
1) сабақтылық принципі – алдағы кезеңге негізге алынған орта мерзімді
фискалдық саясат бағыттарын сақтап, өткен және ағымдағы қаржы жылдар
бюджетінің атқарылу нәтижелерін ескере отырып, бюджетті жоспарлау;
2) негізділік принципі – нормативтік құқықтық актілер негізінде
бюджет кірістерін жоспарлау;
3) әкімшілік-аумақтық бірліктер бойынша болжамды көрсеткіштерді
есептеуді қалыптастыруда бірыңғай тәсіл принципі;
4) объективтілік принципі – жалпы республикалық және аумақтық
кесіндіде салықтың, алымдардың және басқа да міндетті төлемдердің жеке
түрлері бойынша бюджет түсімдерінің болжамын анықтау дұрыстығы 7.
Кірістерді болжау процесі болжау және мониторингтің жалпы схемасында
көрсетілген (Сурет 2).
Кірістерді болжау және мониторингтің жалпы схемасы
Сурет 2
Жоспарланатын және нақты мәліметтердің сәйкестігін жоғары
ықтималдықпен болжауды жүзеге асыру үшін қалыптасқан экономикалық жағдайға
тәуелді салықтық түсімдер түрі көлемінің көрсеткіштер динамикасының
көрінісін алу қажет.
Бюджет түсімдеріндегі үлесі жоғары салықтық түсімдерді болжауда
Бюджет түсімдерін болжау әдістемесімен анықталған формулалар қолданылады.
Салықтық емес түсімдерді болжау нормативтік құқықтық актілерге
негізделеді.
Бюджет жобасын әзірлеуде орталық, жергілікті атқарушы және басқа да
мемлекеттік органдар ұсынатын болжамдық мәліметтер келесі салықтық емес
түсімдер бойынша қолданылады:
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің депозиттері және екінші деңгейлі
банктер шоттарындағы сыртқы мемлекеттік займдар бойынша сыйақылар
(мүдделер);
- жер қойнауы туралы ақпаратты пайдалануға ұсыну үшін төлем;
- қару-жарақ және әскери техниканы сатудан түсетін түсімдер;
- жер учаскілерін жалға беру құқығын сату үшін төлем 7.
Бюджет түсімдерінің келесі түрі гранттар болып табылады. Грант –
донорлардың Қазақстан Республикасының мемлекеттік ұйымдарына беретін
өтеусіз қаржылық немесе техникалық көмегі.
Гранттарды жоспарлаудың негізі:
1) республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді
жоспары;
2) донорлардың өтеусіз қаржылық және техникалық көмек беру туралы
ұсыныстары.
Байланысты гранттар түсімдерін болжауды байланысты гранттар мен
республикалық бюджеттің меншікті қаражатынан қоса қаржыландыру есебінен
жобаларды жүзеге асыруға бағытталған бюджеттік бағдарламалар әкімшілері
болып табылатын мемлекеттік органдар жүзеге асырады.
Алдағы кезеңге байланыссыз гранттар түсімдерін болжау күшіне енген
келісім (қол қойылған, ратификацияланған) негіздемесінде жүргізіледі 2,
156-158 баптар.
Өзге де салықтық емес түсімдер бойынша болжау салықтық емес
түсімдердің әр түрі бойынша динамиканы талдауға, ағымдағы жылдың күтімдегі
түсімдерін болжамды жылда тұтыну бағалар индексіне түзетілген ағымдағы
жылдың күтімдегі түсімдерін бағалауға байланысты.
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдерді болжау заңнамалық
актілерге негізделеді және оған сәйкес төлемдер төленеді.
Мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды сатудан, жер учаскелерін
сатудан, тұрақты пайдалану құқығын сатудан және ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жер учаскелерін жеке меншікке сатудан түсетін түсімдерді
болжауда орталық және жергілікті атқарушы органдар ұсынатын болжамдық
көрсеткіштер қолданылады.
Мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті сатудан
түсетін түсімдерді болжау болжанатын жылдың тұтыну бағалар индексін ескере
отырып, бірнеше жылдың түсімдерін талдау негізінде жүзеге асырылады.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттердің көлемін анықтау Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітілетін жалпы сипаттағы ресми
трансферттерді есептеу әдістемесінің негізінде жүргізіледі. Жалпы сипаттағы
ресми трансферттердің көлемдері үш жылдық кезеңге жылдар бойынша абсолюттік
шамада белгіленеді.
Ағымдағы нысаналы трансферттер төмендегідей бағытталған сомалар
шегінде белгіленеді:
- бюджеттік алып қоюларды (бюджет субвенцияларын) есептеу кезінде
ескерілмейтін жекелеген ағымдағы бюджеттік бағдарламаларды іске
асыруға;
- жоғары тұрған органдардың нормативтік құқықтық актілерді
қабылдауынан туындайтын шығыстардың ұлғаюына және (немесе)
кірістердің азаюына әкеп соғатын төмен тұрған бюджеттердің
шығындарын өтеуге;
- мемлекеттік, салалық (секторлық) немесе аймақтық бағдарламалардың
іс-шараларын орындауға.
Нысаналы даму трансферттері мемлекеттік, салалық (секторлық) немесе
аймақтық бағдарламаларды көзделген жергілікті бюджеттік инвестициялық
жобаларды (бағдарламаларды) іске асыруға бағытталған сомалар шегінде
белгіленеді 7, 36-б..
Бюджет құрылымының келесі бөлімі – шығындар. Облыстық бюджет
шығыстарының лимиттерін бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті
орган облыстық бюджеттің болжамды көрсеткіштері, бюджет қаражатын жұмсаудың
басымды бағыттары, Орта мерзімді фискалдық саясатта айқындалған өзге де
көрсеткіштер, Республиканың орта мерзімді жоспарында, Өңірдің орта мерзімді
жоспарында қарастырылған өзге де макроэкономикалық көрсеткіштер, үш жылдық
кезеңге бекітілген бюджеттік алулар мен субвенциялардың көлемдері, сондай-
ақ алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджет түсімдерінің бюджет
комиссиясы мақұлдаған болжамды көрсеткіштері негізінде қалыптастырады 6.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган бюджет
комиссиясының қарауына:
облыстық бюджеттің ағымдағы бюджеттік бағдарламалары үшін бюджет
шығыстарының лимиттерін;
облыстық бюджеттің бюджеттік даму бағдарламалары үшін бюджет
шығыстарының лимиттерін енгізеді.
Ағымдағы бюджеттік бағдарламалар үшін бюджет шығыстарының лимиттерін
есептеу кезінде:
1) облыстық бюджет кірістерінің көлемінен аспауы тиіс ағымдағы
бюджеттік бағдарламаларға арналған шығындардың жалпы көлемі;
2) бекітілген заттай нормалар;
3) ағымдағы қаржы жылының ағымдағы бюджеттік бағдарламаларының көлемі;
4) бюджеттік шығыстарды ұлғайту немесе азайту жөнінде Орта мерзімді
фискалдық саясатта көрсетілген бағыттар;
5) ағымдағы қаржы жылында аяқталатын ағымдағы бюджеттік
бағдарламаларды алып тастау қажеттігі ескеріледі.
Ағымдағы бюджеттік бағдарламалар үшін бюджет шығыстарының лимиттері
облыстық бюджеттік бағдарламалардың әрбір әкімшісі үшін айқындалады.
Бюджеттік даму бағдарламалары үшін шығыстардың лимиттері бюджеттік
бағдарламалардың әкімшілері арасында ажыратылмай, тұтас айқындалады.
Бюджеттік даму бағдарламалары үшін шығыстар лимиттерінің көлемі облыстық
бюджет шығыстарының жалпы болжамды көлемі мен ағымдағы бюджеттік
бағдарламалар үшін шығыстар лимиттерінің жалпы көлемі арасындағы
айырмашылық ретінде есептеледі.
Бюджет комиссиясы ағымдағы қаржы жылының 5 шілдесіне дейінгі мерзімде
ағымдағы бюджеттік бағдарламаларға және бюджеттік даму бағдарламаларына
арналған шығыстардың лимиттерін қарайды және мақұлдайды.
Облыстың экономикалық жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті органы
бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік инвестициялық жобалар
(бағдарламалар) жөніндегі өтінімдерін қарау нәтижелері, заңды тұлғалардың
жарғылық капиталын қалыптастыруға және ұлғайтуға қатысу арқылы жүзеге
асырылатын бюджеттік инвестициялардың қаржы-экономикалық негіздемелері
негізінде және бюджет комиссиясы мақұлдаған, бюджеттік даму
бағдарламаларына арналған шығыстардың лимиттері шегінде:
1) ағымдағы жылы мемлекеттік, салалық (секторлық), аймақтық
бағдарламалар бөлінісінде іске асрылатын бюджеттік инвестициялық жобалар
(бағдарламалар) ескеріле отырып, басымды бюджеттік инвестициялық жобалар
(бағдарламалар) тізбесін;
2) заңды тұлғалардың жарғылық капиталын қалыптастыруға және ұлғайтуға
қатысу арқылы жүзеге асырылатын бюджеттік инвестициялар жөніндегі
ұсыныстарды қалыптастырады және ағымдағы жылдың 15 шілдесіне дейін бюджет
комиссиясының қарауына енгізеді.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган бюджеттік
жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті органға республикалық бюджеттен
берілетін нысаналы трансферттер мен бюджеттік кредиттердің болжамды
көлемдері мен мақсатын жеткізеді. Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті
уәкілетті орган оларды бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері бойынша бөледі
және оларға үш жұмыс күні ішінде жеткізеді.
Жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеу процесінің келесі кезеңі
бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің өтінімдер жасауы. Бюджет өтінімдері:
бірыңғай бюджеттік сыныптама;
ағымдағы бюджеттік бағдарламаларға арналған шығыстардың лимиттері;
өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспары мен
орта мерзімді фискалдық саясаты;
басымды бюджеттік инвестициялық жобалар (бағдарламалар) тізбесі
негізінде жасалады.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган:
1) Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындаған тәртіппен ұсынылып
отырған бюджеттік бағдарламалардың тиімділігіне бағалау жүргізеді;
2) бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік өтінімдері бойынша
қорытынды дайындайды;
3) аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттеріне облыстық
бюджеттен берілетін мақсатты трансферттер мен бюджеттік кредиттердің
көлемдері жөнінде ұсыныс дайындайды.
Бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік өтінімдері жөніндегі
қорытындының нысанын экономика және бюджеттік жоспарлау басқармасы
айқындайды 6.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті орган бюджет комиссиясы
қабылдаған шешімдер негізінде алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджет
жобасының түпкілікті нұсқасын жасайды және оны бюджет комиссиясының
қарауына енгізеді. Бюджет жобасының түпкілікті нұсқасы негізінде алдағы
қаржы жылына арналған облыстық бюджет туралы мәслихат шешімінің жобасын
жасайды және облыстың жергілікті атқарушы органы мәслихатқа енгізеді.
Тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджетті бекіту мәслихаттың
шешімін қабылдау арқылы жүзеге асырылады 1, 85-бап.
2. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ БЮДЖЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ
2.1. Облыс бюджетінің кірістер бөлігінің құрылымы
Алматы облысының бюджет түсімдерін болжау аймақтың орта мерзімді
әлеуметтік-экономикалық даму жоспары және алдағы үш жылыдқ кезеңге арналған
орта мерзімді фискалдық саясат негізінде жүзеге асырылады.
Алматы облысының кірістер саясатының негізгі бағыттары мемлекеттік
табыс саясатының бағыттарымен тікелей байланысты.
Облыстың салық саясаты салықтың нақты түрімен салық салуды ң
экономикалық негізінде, кәсіпкерліктің дамуына кедергі болатын
тосқауылдарды жою, салық заңдылығы нормаларының түсініктілігі негізінде,
сонымен қатар салық мәдениетінің ары қарай көтерілуі негізінде қолданыстағы
салықтық және бюджет заңдылықтарымен негізделеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауына,
индустриалды-инновациялық даму Стратегиясына сәйкес салық жүктемелерінің
төмендеуі бюджеттерді құрудағы сүйенетін негізгі жағдайлар болып табылады
8.
Жүргізіліп жатқан саясат салық төлеушілердің салық заңдылығы
нормаларын түсінуге жету, салық тәртібін сақтау, тұрақтылық деңгейін
арттыру, салық төлеушілердің барлық категорияларына салықтық міндеттердің
теңгерімділігіне жету үшін тиімді жағдай туғызады.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің 90-95% салықтар үлесіне тиеді.
Сондықтан қазіргі кездегі салық жүйесінің тиімді жұмыс істеуі әр түрлі
деңгейлерде бюджеттерді фискалды-қайта бөлу қызметімен қамтамасыз етумен,
өндірістік қызметті ынталандырумен және салық салу базасының артуымен
байланысты міндеттерді жүзеге асыруға бағытталған.
Салықтық жүйені құрудағы маңызды қағида орталық бюджет пен елдің
мемлекеттік құрылымы типіне сәйкес басқа деңгейлердегі бюджеттер кірістерін
анық бөліп көрсету.
Мемлекеттік және бюджет құрылымы типіне сәйкес, салықтар жалпы ұлттық,
аймақтық және жергілікті болып бөлінеді. Бұл шектеу әр түрлі деңгейдегі
бюджеттердің автономды қызмет етуімен, соңғы жылдары аймақтық және
жергілікті билеуші органдардың қаржылық және экономикалық базасының
күшеюімен байланысты. Орталық бюджеттің түсімдерінде жетекші рөлді
кораоративті табыс салығы атқарады. Аймақтық және жергілікті бюджеттер
түсімдерінің негізгі көзі – жеке табыс салығы және әлеуметтік салық.
Слаықтық түсімдерді мемлекеттің әр түрлі деңгейлері арасында осылай бөлу –
заң шығарушы органдардың арнайы шешімдерімен реттеледі.
Қазақстанда 2002 жылға арналған мемлекеттік бюджет түсімдерін
республикалық және жергілікті бюджеттер арасында Бірыңғай бюджеттік
сыныптама бойынша бөлу туралы 2002 ж. 4 қаңтарынан Қазақстан Республикасы
Қаржы Министрлігінің № 3 Бұйрығына сәйкес жергілікті бюджеттердің
кірістері төмендегідей:
- жеке тұлғалардан жеке табыс салығы – 100% жергілікті бюджетке;
- Қазақстан Республикасы аумағында өндірілген алкоголь және т.б.
акциздік өнімдерге акциздер – 100% түсімдері жергілікті бюджетке
(газ конденсаты, шикі мұнайдан басқа);
- әлеуметтік салық – 100% түсімдері жергілікті бюджетке;
- мүлікке салынатын салық – 100% түсімдері жергілікті бюджетке;
- жер салығы – 100% түсімдері жергілікті бюджетке;
- көлікке салынатын салық – 100% жергілікті бюджетке 9.
Жоғарыда көрсетілген салық түрлерінің жиынтығы жергілікті бюджет
кірістерінің салықтық түсімдерін құрайды.
Жергілікті бюджеттер кесіндісіндегі салықтар мен алымдардың құрылымы
облыстар табыстарының қалыптасу механизмінің шынайы көрінісін көрсетуге
мүмкіндік береді. Әр облыстағы экономикалық жағдай объективті және
субъективті жағдайлардың іс-әрекеттерінен қалыптасатын салықтар құрылымын
анықтайды 10.
Облыстың бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті органы үш
жылдық кезеңге арналған республикалық бюджеттен берілетін бюджеттік
субвенциялардың, 1 қосымшаға сәйкес аудандық бюджеттерден алынатын
бюджеттік алып қоюлардың көлемдерін және облыстық бюджет пен аудан (қала)
бюджетінің арасында кірістерді бөлу нормативтерін ескере отырып, бюджет
құрылымына сәйкес облыстық бюджет түсімдерінің болжамды көрсеткіштерін
айқындайды және оларды облыстың бюджет комиссиясының қарауына жібереді.
2007 жылға арналған Алматы облысы бюджетінің жобасы Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында көрсетілген
міндеттер, Алматы облысын әлеуметтік-экономикалық дамытудың кешенді
бағдарламасы және алдағы үш жылдық кезеңге арналған облыстың орта мерзімді
фискалдық саясаты негізінде әзірленді 11.
2007 жылға арналған бюджет жобасы Қазақстан Республикасының Бюджет
кодексіне, Қазақстан Республикасының 2006 жылы қабылданған 2007 жылға
арналған республикалық бюджет туралы Заңына және Қазақстан
Республикасының 2005-2007 жылдарға арналған жалпы сипаттағы ресми
трансферттердің көлемі туралы Заңына сәйкес белгіленген.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауына сәйкес 2007 жылға
арналған жалақы қорын есептеу кезінде бюджеттік мекемелер қызметкерлерінің
еңбек ақысын орта есеппен 30%-ға өсіру ескерілген 8.
Алматы облысы бюджетінің кірістері жыл сайын ұлғаюда, 2007 жылы 2005
жылмен салыстырғанда 31667,5 млн. теңгеге артып, 56818,2 млн. теңгені
құрады (Сурет 3).
Сурет 3
2007 жылға арналған бюджет кірістерінің көлемі 2 қосымшаға сәйкес 56
818 166 мың теңге сомасын құрайды, соның ішінде:
салықтық түсімдер бойынша 8803445 мың теңге (15,5%);
салықтық емес түсімдер бойынша 33111 мың теңге (0,1%);
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер 60000 мың теңге (0,1%);
трансферттердің түсімдері бойынша 47921610 мың теңге (84,3%), соның
ішінде:
аудандық (қалалық) бюджеттерден бюджеттік алып қоюлар 6579560 мың
теңге;
республикалық бюджеттен түсетін трансферттер – барлығы 41342050 мың
теңге.
2007 жылға арналған бюджет кірістерінің жалпы көлемінде меншікті
табыстар 31469 млн. теңгені құрайды. Меншікті табыстар құрылымы
төмендегідей (Сурет 4):
- салықтық түсімдер – 29257 млн. теңге (үлес салмағы - 93%);
– салықтық емес түсімдер – 269 млн. теңге (үлес салмағы – 0,8%);
– негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер – 1943 млн. теңге (үлес
салмағы – 6,2%).
Сурет 4
2007 жылға облыстың аудандары мен қалаларының бюджеттеріне жалпы
мемлекеттік салықтардан кірістерді бөлу нормативтері 2006 жылғы 12
желтоқсандағы № 34-250 Алматы облысының 2007 жылға арналған облыстық
бюджеті туралы Алматы облыстық Мәслихатының шешімімен төмендегі көлемде
белгіленген:
жеке табыс салығы бойынша:
Ақсу ауданы –100 %, Алакөл ауданы –100 %, Балқаш ауданы –100 %,
Еңбекшіқазақ ауданы –100 %, Ескелді ауданы –100 %, Жамбыл ауданы –100 %,
Іле ауданы – 0 %, Қаратал ауданы –100 %, Қарасай ауданы –0 %, Кербұлақ
ауданы –100 %, Көксу ауданы –100 %, Панфилов ауданы –100 %, Райымбек ауданы
–100 %, Сарқан ауданы –100 %, Талғар ауданы –50 %, Ұйғыр ауданы –100 %,
Қапшағай қаласы – 0 %, Талдықорған қаласы –50%, Текелі қаласы –100 %;
әлеуметтік салық бойынша:
Ақсу ауданы–100 %, Алакөл ауданы –100 %, Балқаш ауданы –100 %,
Еңбекшіқазақ ауданы –100 %, Ескелді ауданы –100 %, Жамбыл ауданы –100 %,
Іле ауданы – 0 %, Қаратал ауданы –100 %, Қарасай ауданы –0 %, Кербұлақ
ауданы –100 %, Көксу ауданы –100 %, Панфилов ауданы –100%, Райымбек ауданы
–100 %, Сарқан ауданы –100%, Талғар ауданы –50 %, Ұйғыр ауданы -100 %,
Қапшағай қаласы – 0 %, Талдықорған қаласы –50 %, Текелі қаласы –100 %.
Жергілікті салық пен төлемдер бойынша 2007 жылға арналған облыс
бюджеті 8 803 445 мың теңге сомасында белгіленді, бұл 2006 жылдың
бекітілген бюджетінен 2 868 669 мың теңгеге артық.
Салық түсімдерінің негізгі көздері әлеуметтік салық (56,4%), жеке
табыс салығы (37,9%), тауарларға, жұмыстарға және қызметтер көрсетуге
салынатын iшкi салықтар (5,7%) болып табылады.
Төлем көзінен алынатын табыстың жеке табыс салығы қолданыстағы
заңнамаға және салық салудың бекітілген ставкаларына сәйкес ұсынылатын
алынатын табыс, льготалар және шегерімдер сомасына тәуелді.
Төлем көзінен алынатын табыстың жеке табыс салығы болжамын есептеу
үшін салық төлеушілер салық органдарына ұсынатын салық декларациялары
мәліметтерін пайдалану қажет. Салық салынатын табыстар сомасы мен жеке
табыс салығының мөлшері негізінде өткен жылда және ағымдағы жылдың есептік
кезеңінде қалыптасқан салық қоюларының орташа пайызын келесі формуламен
анықтау қажет:
S= PI OD*100%, мұндағы
S – алып қоюдың орташа пайызы;
PI – есептік кезеңдегі төлем көзінен алынатын жеке табыс салығының
сомасы;
OD – есептік кезеңдегі салық салынатын табыстың аударылған
сомалары.
Кейін, табыстың күтілетін сомасы мен алып қоюдың орташа пайызының
негізінде ағымдағы жылдағы салық түсімдерінің күтілетін сомасы
анықталады.
Төлем көзінен алынатын табыстың жеке табыс салығының болжамы
төмендегі формуламен анықталады:
PIP= ODOХ*I100% * S 100%, мұндағы
PIP – төлем көзінен алынатын табыс салығының болжамды сомасы;
ODOХ – ағымдағы жылда салық салынатын табыстың күтілетін сомасы;
I – жоспарланатын жылда еңбекке ақы төлеу қорының өсуі;;
S – алып қоюдың орташа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz